PANDITUR interea domus omnipotentis Olympi,conciliumque vocat divom pater atque hominum rexsideream in sedem, terras unde arduus omniscastraque Dardanidum adspectat populosque Latinos.Considunt tectis bipatentibus, incipit ipse:'Caelicolae magni, quianam sententia vobisversa retro tantumque animis certatis iniquis?Abnueram bello Italiam concurrere Teucris.Quae contra vetitum discordia? Quis metus aut hosaut hos arma sequi ferrumque lacessere suasit?Adveniet iustum pugnae, ne arcessite, tempus,cum fera Karthago Romanis arcibus olimexitium magnum atque Alpes immittet apertas:tum certare odiis, tum res rapuisse licebit.Nunc sinite et placitum laeti componite foedus.'
Iuppiter haec paucis; at non Venus aurea contrapauca refert:'O pater, O hominum rerumque aeterna potestas!Namque aliud quid sit, quod iam implorare queamus?Cernis ut insultent Rutulli Turnusque [feraturper medios insignis equis tumidusque] secundoMarte ruat? Non clausa tegunt iam moenia Teucros:quin intra portas atque ipsis proelia miscentaggeribus moerorum et inundant sanguine fossas.Aeneas ignarus abest. Numquamne levariobsidione sines? Muris iterum imminet hostisnascentis Troiae [nec non exercitus alter;]atque iterum in Teucros Aetolis surgit ab ArpisTydides. Equidem credo, mea volnera restantet tua progenies mortalia demoror arma.Si sine pace tua atque invito numine TroesItaliam petiere, luant peccata neque illosiuveris auxilio; sin tot responsa secuti,quae superi manesque dabant: cur nunc tua quisquamvertere iussa potest aut cur nova condere fata?Quid repetem exustas Erycino in litore classes,quid tempestatum regem ventosque furentisAeolia excitos aut actam nubibus Irim?Nunc etiam manis, haec intemptata manebatsors rerum, movet et superis immissa repenteAllecto, medias Italum bacchata per urbes.Nil super imperio moveor: speravimus ista,dum fortuna fuit; vincant quos vincere mavis.Si nulla est regio, Teucris quam det tua coniunxdura, per eversae, genitor, fumantia Troiaeexscidia obtestor, liceat dimittere ab armisincolumem Ascanium, liceat superesse nepotem.Aeneas sane ignotis iactetur in undiset, quamcumque viam dederit Fortuna, sequatur:hunc tegere et dirae valeam subducere pugnae.Est Amathus, est celsa mihi Paphus atque CytheraIdaliaeque domus: positis inglorius armisexigat hic aevum. Magna dicione iubetoKarthago premat Ausoniam: nihil urbibus indeobstabit Tyriis. Quid pestem evadere belliiuvit et Argolicos medium fugisse per ignestotque maris vastaeque exhausta pericula terrae,dum Latium Teucri recidivaque Pergama quaerunt?Non satius cineres patriae insedisse supremosatque solum, quo Troia fuit? Xanthum et Simoentaredde, oro, miseris iterumque revolvere casusda, pater, Iliacos Teucris.' Tum regia Iunoacta furore gravi: 'Quid me alta silentia cogisrumpere et obductum verbis volgare dolorem?Aenean hominum quisquam divomque subegitbella sequi aut hostem regi se inferre Latino?Italiam petiit fatis auctoribus, esto,Cassandrae inpulsus furiis: num linquere castrahortati sumus aut vitam committere ventis?Num puero summam belli, num credere murosTyrrhenamque fidem, aut gentis agitare quietas?Quis deus in fraudem, quae dura potentia nostraegit? Ubi hic Iuno demissave nubibus Iris?Indignum est Italos Troiam circumdare flammisnascentem et patria Turnum consistere terra,cui Pilumnus avus, cui diva Venilia mater:quid face Troianos atra vim ferre Latinis,arva aliena iugo premere atque avertere praedas?Quid soceros legere et gremiis abducere pactas,pacem orare manu, praefigere puppibus arma?Tu potes Aenean manibus subducere Graiumproque viro nebulam et ventos obtendere inanis,tu potes in totidem classem convertere nymphas:nos aliquid Rutulos contra iuvisse nefandum est?Aeneas ignarus abest: ignarus et absit.Est Paphus Idaliumque tibi, sunt alta Cythera:quid gravidam bellis urbem et corda aspera temptas?Nosne tibi fluxas Phrygiae res vertere fundoconamur, nos, an miseros qui Troas Achivisobiecit? Quae causa fuit, consurgere in armaEuropamque Asiamque et foedera solvere furto?Me duce Dardanius Spartam expugnavit adulter,aut ego tela dedi fovive cupidine bella?Tum decuit metuisse tuis: nunc sera querelishaud iustis adsurgis et inrita iurgia iactas.'Talibus orabat Iuno, cunctique fremebantcaelicolae adsensu vario, ceu flamina primacum deprensa fremunt silvis et caeca volutantmurmura, venturos nautis prodentia ventos.Tum pater omnipotens, rerum cui prima potestas,infit; eo dicente deum domus alta silescitet tremefacta solo tellus, silet arduus aether,tum Zephyri posuere, premit placida aequora pontus:'Accipite ergo animis atque haec mea figite dicta.Quandoquidem Ausonios coniungi foedere Teucrishaud licitum, nec vestra capit discordia finem:quae cuique est fortuna hodie, quam quisque secat spem,Tros Rutulusne fuat nullo discrimine habebo.Seu fatis Italum castra obsidione tenentursive errore malo Troiae monitisque sinistris.Nec Rutulos solvo: sua cuique exorsa laboremfortunamque ferent. Rex Iuppiter omnibus idem.Fata viam invenient.' Stygii per flumina fratris,per pice torrentis atraque voragine ripasadnuit et totum nutu tremefecit Olympum.Hic finis fandi. Solio tum Iuppiter aureosurgit, caelicolae medium quem ad limina ducunt.Interea Rutuli portis circum omnibus instantsternere caede viros et moenia cingere flammis.At legio Aeneadum vallis obsessa tenetur,nec spes ulla fugae. Miseri stant turribus altisnequiquam et rara muros cinxere coronaAsius Imbrasides Hicetaoniusque ThymoetesAssaracique duo et senior cum Castore Thymbris,prima acies; hos germani Sarpedonis amboet Clarus et Thaemon Lycia comitantur ab alta.Fert ingens toto conixus corpore saxum,haud partem exiguam montis, Lyrnesius Acmon,nec Clytio genitore minor nec fratre Menestheo.Hi iaculis, illi certant defendere saxismolirique ignem nervoque aptare sagittas.Ipse inter medios, Veneris iustissima cura,Dardanius caput ecce puer detectus honestum,qualis gemma micat, fulvum quae dividit aurum,aut collo decus aut capiti; vel quale per arteminclusum buxo aut Oricia terebintholucet ebur; fusos cervix cui lactea crinisaccipit et molli subnectens circulus auro.Te quoque magnanimae viderunt, Ismare, gentesvolnera dirigere et calamos armare veneno,Maeonia generose domo, ubi pinguia cultaexercentque viri Pactolusque inrigat auro.Adfuit et Mnestheus, quem pulsi pristina Turniaggere moerorum sublimem gloria tollit,et Capys: hinc nomen Campanae ducitur urbi.
Illi inter sese duri certamina bellicontulerant: media Aeneas freta nocte secabat.Namque ut ab Euandro castris ingressus Etruscisregem adit et regi memorat nomenque genusque,quidve petat quidve ipse ferat, Mezentius armaquae sibi conciliet, violentaque pectora Turniedocet, humanis quae sit fiducia rebusadmonet immiscetque preces: haud fit mora, Tarchoniungit opes foedusque ferit; tum libera faticlassem conscendit iussis gens Lydia divom,externo commissa duci. Aeneia puppisprima tenet, rostro Phrygios subiuncta leones,imminet Ida super, profugis gratissima Teucris.Hic magnus sedet Aeneas secumque volutateventus belli varios, Pallasque sinistroadfixus lateri iam quaerit sidera, opacaenoctis iter, iam quae passus terraque marique.
Pandite nunc Helicona, deae, cantusque movete,quae manus interea Tuscis comitetur ab orisAenean armetque rates pelagoque vehatur.
Massicus aerata princeps secat aequora tigri:sub quo mille manus iuvenum, qui moenia Clusiquique urbem liquere Cosas, quis tela sagittaegorytique leves umeris et letifer arcus.Una torvus Abas: huic totum insignibus armisagmen et aurato fulgebat Apolline puppis.Sescentos illi dederat Populonia materexpertos belli iuvenes, ast Ilva trecentosinsula inexhaustis Chalybum generosa metallis.Tertius ille hominum divomque interpres Asilas,cui pecudum fibrae, caeli cui sidera parentet linguae volucrum et praesagi fulminis ignes,mille rapit densos acie atque horrentibus hastis.Hos parere iubent Alpheae ab origine Pisae,urbs Etrusca solo. Sequitur pulcherrimus Astur,Astur equo fidens et versicoloribus armis.Tercentum adiciunt (mens omnibus una sequendi)qui Caerete domo, qui sunt Minionis in arvis,et Pyrgi veteres intempestaeque Graviscae.
Non ego te, Ligurum ductor fortissime bello,transierim, Cinyre, et paucis comitate Cupavo,cuius olorinae surgunt de vertice pennae,crimen, Amor, vestrum formaeque insigne paternae.Namque ferunt luctu Cycnum Phaethontis amati,populeas inter frondes umbramque sororumdum canit et maestum Musa solatur amorem,canentem molli pluma duxisse senectam,linquentem terras et sidera voce sequentem.Filius, aequalis comitatus classe catervas,ingentem remis Centaurum promovet: illeinstat aquae saxumque undis immane minaturarduus et longa sulcat maria alta carina.
Ille etiam patriis agmen ciet Ocnus ab oris,fatidicae Mantus et Tusci filius amnis,qui muros matrisque dedit tibi, Mantua, nomen,Mantua, dives avis; sed non genus omnibus unum:gens illi triplex, populi sub gente quaterni,ipsa caput populis, Tusco de sanguine vires.Hinc quoque quingentos in se Mezentius armat,quos patre Benaco velatus harundine glaucaMincius infesta ducebat in aequora pinu.It gravis Aulestes centenaque arbore fluctumverberat adsurgens, spumant vada marmore verso.Hunc vehit immanis Triton et caerula conchaexterrens freta, cui laterum tenus hispida nantifrons hominem praefert, in pristim desinit alvus:spumea semifero sub pectore murmurat unda.
Tot lecti proceres ter denis navibus ibantsubsidio Troiae et campos salis aera secabant.
Iamque dies caelo concesserat almaque currunoctivago Phoebe medium pulsabat Olympum:Aeneas (neque enim membris dat cura quietem)ipse sedens clavumque regit velisque ministrat.Atque illi medio in spatio chorus ecce suarumoccurrit comitum: nymphae, quas alma Cybebenumen habere maris nymphasque e navibus esseiusserat, innabant pariter fluctusque secabant,quot prius aeratae steterant ad litora prorae.Agnoscunt longe regem lustrantque choreis,quarum quae fandi doctissima Cymodoceapone sequens dextra puppim tenet ipsaque dorsoeminet ac laeva tacitis subremigat undis,tum sic ignarum adloquitur: 'Vigilasne, deum gens,Aenea? Vigila et velis immitte rudentis.Nos sumus, Idaeae sacro de vertice pinus,nunc pelagi nymphae, classis tua Perfidus ut nospraecipitis ferro Rutulus flammaque premebat,rupimus invitae tua vincula teque per aequorquaerimus. Hanc Genetrix faciem miserata refecitet dedit esse deas aevumque agitare sub undis.At puer Ascanius muro fossisque teneturtela inter media atque horrentis Marte Latinos.Iam loca iussa tenent forti permixtus EtruscoArcas eques: medias illis opponere turmas,ne castris iungant, certast sententia Turno.Surge age et Aurora socios veniente vocariprimus in arma iube et clipeum cape, quem dedit ipseinvictum Ignipotens atque oras ambiit auro.Crastina lux, mea si non inrita dicta putaris,ingentis Rutulae spectabit caedis acervos.'Dixerat, et dextra discedens impulit altamhaud ignara modi puppim: fugit illa per undasocior et iaculo et ventos aequante sagitta.Inde aliae celerant cursus. Stupet inscius ipseTros Anchisiades; animos tamen omine tollit.Tum breviter super adspectans convexa precatur:'Alma parens Idaea deum, cui Dindyma corditurrigeraeque urbis biiugique ad frena leones,tu mihi nunc pugnae princeps, tu rite propinquesaugurium Phrygibusque adsis pede, diva, secundo.'Tantum effatus. Et interea revoluta rubebatmatura iam luce dies noctemque fugarat:principio sociis edicit, signa sequanturatque animos aptent armis pugnaeque parent se.Iamque in conspectu Teucros habet et sua castra,stans celsa in puppi; clipeum cum deinde sinistraextulit ardentem. Clamorem ad sidera tolluntDardanidae e muris, spes addita suscitat iras,tela manu iaciunt: quales sub nubibus atrisStrymoniae dant signa grues atque aethera tranantcum sonitu fugiuntque notos clamore secundo.At Rutulo regi ducibusque ea mira videriAusoniis, donec versas ad litora puppesrespiciunt totumque adlabi classibus aequor.Ardet apex capiti cristisque a vertice flammafunditur et vastos umbo vomit aureus ignes:non secus ac liquida siquando nocte cometaesanguinei lugubre rubent aut Sirius ardor,ille sitim morbosque ferens mortalibus aegris,nascitur et laevo contristat lumine caelum.
Haud tamen audaci Turno fiducia cessitlitora praecipere et venientis pellere terra.[ultro animos tollit dictis atque increpat ultro]'Quod votis optastis, adest, perfringere dextra;in manibus Mars ipse viris. Nunc coniugis estoquisque suae tectique memor, nunc magna refertofacta, patrum laudes. Ultro occurramus ad undam,dum trepidi egressisque labant vestigia prima.Audentis Fortuna iuvat,'haec ait et secum versat, quos ducere contravel quibus obsessos possit concredere muros.
Interea Aeneas socios de puppibus altispontibus exponit. Multi servare recursuslanguentis pelagi et brevibus se credere saltu,per remos alii. Speculatus litora Tarchon,qua vada non sperat nec fracta remurmurat unda,sed mare inoffensum crescenti adlabitur aestu,advertit subito proram sociosque precatur:'Nunc, o lecta manus, validis incumbite remis;tollite, ferte rates; inimicam findite rostrishanc terram, sulcumque sibi premat ipsa carina.Frangere nec tali puppim statione recusoarrepta tellure semel.' Quae talia postquameffatus Tarchon, socii consurgere tonsisspumantisque rates arvis inferre Latinis,donec rostra tenent siccum et sedere carinaeomnes innocuae, sed non puppis tua, Tarchon.Namque inflicta vadis dorso dum pendet iniquo,anceps sustentata diu fluctusque fatigat,solvitur atque viros mediis exponit in undisfragmina remorum quos et fluitantia transtraimpediunt, retrahitque pedem simul unda relabens.Nec Turnum segnis retinet mora, sed rapit acertotam aciem in Teucros et contra in litore sistit.Signa canunt. Primus turmas invasit agrestisAeneas, omen pugnae, stravitque Latinosocciso Therone, virum qui maximus ultroAenean petit: huic gladio perque aerea suta,per tunicam squalentem auro latus haurit apertum.Inde Lichan ferit, exsectum iam matre peremptaet tibi, Phoebe, sacrum: casus evadere ferriquo licuit parvo? Nec longe Cissea durumimmanemque Gyan, sternentis agmina clava,deiecit Leto: nihil illos Herculis armanec validae iuvere manus genitorque Melampus,Alcidae comes usque gravis dum terra laborespraebuit. Ecce Pharo, voces dum iactat inertis,intorquens iaculum clamanti sistit in ore.Tu quoque, flaventem prima lanugine malasdum sequeris Clytium infelix, nova gaudia, Cydon,Dardania stratus dextra, securus amorum,qui iuvenum tibi semper erant, miserande iaceres,ni fratrum stipata cohors foret obvia, Phorciprogenies, septem numero, septenaque telaconiciunt; partim galea clipeoque resultantinrita, deflexit partim stringentia corpusalma Venus. Fidum Aeneas adfatur Achaten:'Suggere tela mihi: non ullum dextera frustratorserit in Rutulos, steterunt quae in corpore GraiumIliacis campis.' Tum magnam corripit hastamet iacit: illa volans clipei transverberat aeraMaeonis et thoraca simul cum pectore rumpit.Huic frater subit Alcanor fratremque ruentemsustentat dextra: traiecto missa lacertoprotinus hasta fugit servatque cruenta tenorem,dexteraque ex umero nervis moribunda pependit.Tum Numitor iaculo fratris de corpore raptoAenean petiit; sed non et figere contraest licitum, magnique femur perstrinxit Achatae.Hic Curibus fidens primaevo corpore Claususadvenit et rigida Dryopem ferit eminus hastasub mentum graviter pressa pariterque loquentisvocem animamque rapit traiecto gutture; at illefronte ferit terram et crassum vomit ore cruorem.Tres quoque Threicios Boreae de gente supremaet tris, quos Idas pater et patria Ismara mittit,per varios sternit casus. Accurrit HalaesusAuruncaeque manus, subit et Neptunia proles,insignis Messapus equis. Expellere tenduntnunc hi, nunc illi; certatur limine in ipsoAusoniae. Magno discordes aethere ventiproelia ceu tollunt animis et viribus aequis;non ipsi inter se, non nubila, non mare cedit;anceps pugna diu, stant obnixa omnia contra:haud aliter Troianae acies aciesque Latinaeconcurrunt; haeret pede pes densusque viro vir.
At parte ex alia, qua saxa rotantia lateimpulerat torrens arbustaque diruta ripis,Arcadas insuetos acies inferre pedestrisut vidit Pallas Latio dare terga sequaci(aspera quis natura loci dimittere quandosuasit equos), unum quod rebus restat egenis,nunc prece, nunc dictis virtutem accendit amaris:'Quo fugitis, socii? Per vos et fortia facta,per ducis Evandri nomen devictaque bellaOpemque meam, patriae quae nunc subit aemula laudi,fidite ne pedibus. Ferro rumpenda per hostisest via. Qua globus ille virum densissimus urget,hac vos et Pallanta ducem patria alta reposcit.Numina nulla premunt, mortali urgemur ab hostemortales, totidem nobis animaeque manusque.Ecce, maris magna claudit nos obice pontus,deest iam terra fugae: pelagus Troiamne petemus?'Haec ait et medius densos prorumpit in hostis.Obvius huic primum, fatis adductus iniquis,fit Lagus. Hunc, magno vellit dum pondere saxum,intorto figit telo, discrimina costisper medium qua spina dabat, hastamque receptatossibus haerentem. Quem non super occupat Hisbo,ille quidem hoc sperans: nam Pallas ante ruentem,dum furit, incautum crudeli morte sodalisexcipit atque ensem tumido in pulmone recondit.Hinc Sthenium petit et Rhoeti de gente vetustaAnchemolum, thalamos ausum incestare novercae.Vos etiam, gemini, Rutulis cecidistis in agris,Daucia, Laride Thymberque, simillima proles,indiscreta suis gratusque parentibus error;at nunc dura dedit vobis discrimina Pallas:nam tibi, Thymbre, caput Evandrius abstulit ensis;te decisa suum, Laride, dextera quaeritsemianimesque micant digiti ferrumque retractant.Arcadas accensos monitu et praeclara tuentisfacta viri mixtus dolor et pudor armat in hostis.Tum Pallas biiugis fugientem Rhoetea praetertraicit. Hoc spatium tantumque morae fuit Ilo;Ilo namque procul validam direxerat hastam,quam medius Rhoeteus intercipit, optime Teuthra,te fugiens fratremque Tyren, curruque volutuscaedit semianimis Rutulorum calcibus arva.Ac velut optato ventis aestate coortisdispersa immittit silvis incendia pastor,correptis subito mediis extenditur unahorrida per latos acies Volcania campos;ille sedens victor flammas despectat ovantis:non aliter socium virtus coit omnis in unumteque iuvat, Palla. Sed bellis acer Halaesustendit in adversos seque in sua conligit arma.Hic mactat Ladona Pheretaque Demodocumque,Strymonio dextram fulgenti deripit enseelatam in iugulum, saxo ferit ora Thoantisossaque dispersit cerebro permixta cruento.Fata canens silvis genitor celarat Halaesum:ut senior leto canentia lumina solvit,iniecere manum Parcae telisque sacraruntEvandri. Quem sic Pallas petit ante precatus:'Da nunc, Thybri pater, ferro, quod missile libro,fortunam atque viam duri per pectus Halaesi.Haec arma exuviasque viri tua quercus habebit.'Audiit illa deus: dum texit Imaona Halaesus,Arcadio infelix telo dat pectus inermum.At non caede viri tanta perterrita Lausus,pars ingens belli, sinit agmina: primus Abantemoppositum interimit, pugnae nodumque moramque.Sternitur Arcadiae proles, sternuntur Etrusciet vos, O Grais imperdita corpora, Teucri.Agmina concurrunt ducibusque et viribus aequis.Extremi addensent acies nec turba moveritela manusque sinit. Hinc Pallas instat et urget,hinc contra Lausus, nec multum discrepat aetas:egregii forma, sed quis Fortuna negaratin patriam reditus. Ipsos concurrere passushaud tamen inter se magni regnator Olympi:mox illos sua fata manent maiore sub hoste.
Interea soror alma monet succedere LausoTurnum, qui volucri curru medium secat agmen.Ut vidit socios: 'Tempus desistere pugnae;solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallasdebetur; cuperem ipse parens spectator adesset.'Haec ait, et socii cesserunt aequore iusso.At Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superbamiratus stupet in Turno corpusque per ingenslumina volvit obitque truci procul omnia visustalibus et dictis it contra dicta tyranni:'Aut spoliis ego iam raptis laudabor opimisaut leto insigni: sorti pater aequus utrique est.Tolle minas.' Fatus medium procedit in aequor.Frigidus Arcadibus coit in praecordia sanguis.Desiluit Turnus biiugis, pedes apparat irecomminus; utque leo, specula cum vidit ab altastare procul campis meditantem in proelia taurum,advolat: haud alia est Turni venientis imago.Hunc ubi contiguum missae fore credidit hastae,ire prior Pallas, siqua fors adiuvet ausumviribus imparibus, magnumque ita ad aethera fatur:'Per patris hospitium et mensas, quas advena adisti,te precor, Alcide, coeptis ingentibus adsis.Cernat semineci sibi me rapere arma cruentavictoremque ferant morientia lumina Turni.'Audiit Alcides iuvenem magnumque sub imocorde premit gemitum lacrimasque effundit inanis.Tum Genitor natum dictis adfatur amicis:'Stat sua cuique dies, breve et inreparabile tempusomnibus est vitae: sed famam extendere factis,hoc virtutis opus. Troiae sub moenibus altistot nati cecidere deum; quin occidit unaSarpedon, mea progenies. Etiam sua Turnumfata vocant, metasque dati pervenit ad aevi.'Sic ait atque oculos Rutulorum reicit arvis.At Pallas magnis emittit viribus hastamvaginaque cava fulgentem deripit ensem.Illa volans umeri surgunt qua tegmina summaincidit atque viam clipei molita per orastandem etiam magno strinxit de corpore Turni.Hic Turnus ferro praefixum robur acutoin Pallanta diu librans iacit atque ita fatur:'Adspice, num mage sit nostrum penetrabile telum.'Dixerat; at clipeum, tot ferri terga, tot aeris,quem pellis totiens obeat circumdata tauri,vibranti cuspis medium transverberat ictuloricaeque moras et pectus perforat ingens.Ille rapit calidum frustra de volnere telum:una eademque via sanguis animusque sequuntur.Corruit in volnus, sonitum super arma dedereet terram hostilem moriens petit ore cruento.Quem Turnus super adsistens,'Arcades, haec,' inquit, 'memores mea dicta referteEuandro; qualem meruit, Pallanta remitto.Quisquis honos tumuli, quidquid solamen humandi est,largior. Haud illi stabunt Aeneia parvohospitia.' Et laevo pressit pede talia fatusexanimem, rapiens immania pondera balteiimpressumque nefas, una sub nocte iugalicaesa manus iuvenum foede thalamique cruenti,quae Clonus Eurytides multo caelaverat auro;quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus.Nescia mens hominum fati sortisque futuraeet servare modum, rebus sublata secundis!Turno tempus erit, magno cum optaverit emptumintactum Pallanta et cum spolia ista diemqueoderit. At socii multo gemitu lacrimisqueimpositum scuto referunt Pallanta frequentes.O dolor atque decus magnum rediture parentihaec te prima dies bello dedit, haec eadem aufert,cum tamen ingentis Rutulorum linquis acervos.
Nec iam fama mali tanti, sed certior auctoradvolat Aeneae, tenui discrimine letiesse suos, versis tempus succurrere Teucris.Proxima quaeque metit gladio latumque per agmenardens limitem agit ferro, te, Turne, superbumcaede nova quaerens. Pallas, Euander, in ipsisomnia sunt oculis, mensae, quas advena primastunc adiit, dextraeque datae. Sulmone creatosquattuor hic iuvenes, totidem, quos educat Ufens,viventis rapit, inferias quos immolet umbriscaptivoque rogi perfundat sanguine flammas.Inde Mago procul infensam contenderat hastam.Ille astu subit ac tremibunda supervolat hasta,et genua amplectens effatur talia supplex:'Per patrios manis et spes surgentis Iulite precor, hanc animam serves natoque patrique.Est domus alta, iacent penitus defossa talentacaelati argenti, sunt auri pondera factiinfectique mihi. Non hic victoria Teucrumvertitur aut anima una dabit discrimina tanta.'Dixerat. Aeneas contra cui talia reddit:'Argenti atque auri memoras quae multa talenta,natis parce tuis. Belli commercia Turnussustulit ista prior iam tum Pallante perempto.Hoc patris Anchisae manes, hoc sentit Iulus.'Sic fatus galeam laeva tenet atque reflexacervice orantis capulo tenus applicat ensem.Nec procul Haemonides, Phoebi Triviaeque sacerdos,infula cui sacra redimibat tempora vitta,totus conlucens veste atque insignibus armis.Quem congressus agit campo lapsumque superstansimmolat ingentique umbra tegit; arma Serestuslecta refert umeris, tibi, rex Gradive, tropaeum.Instaurant acies Volcani stirpe creatusCaeculus et veniens Marsorum montibus Umbro:Dardanides contra furit. Anxuris ense sinistramet totum clipei ferro deiecerat orbem;dixerat ille aliquid magnum vimque adfore verbocrediderat caeloque animum fortasse ferebatcanitiemque sibi et longos promiserat annos:Tarquitus exultans contra fulgentibus armis,silvicolae Fauno Dryope quem nympha crearat,obvius ardenti sese obtulit. Ille reductaloricam clipeique ingens onus impedit hasta;tum caput orantis nequiquam et multa parantisdicere deturbat terrae truncumque tepentemprovolvens super haec inimico pectore fatur:'Istic nunc, metuende, iace. Non te optima matercondet humi patrioque onerabit membra sepulchro:alitibus linquere feris aut gurgite mersumunda feret piscesque impasti volnera lambent.'Protinus Antaeum et Lucam, prima agmina Turni,persequitur fortemque Numam fulvumque Camertem,magnanimo Volcente satum, ditissimus agriqui fuit Ausonidum et tacitis regnavit Amyclis.Aegaeon qualis, centum cui bracchia dicuntcentenasque manus, quinquaginta oribus ignempectoribusque arsisse, Iovis cum fulmina contratot paribus streperet clipeis, tot stringeret enses:sic toto Aeneas desaevit in aequore victor,ut semel intepuit mucro. Quin ecce Niphaeiquadriiugis in equos adversaque pectora tendit.Atque illi longe gradientem et dira frementemut videre, metu versi retroque ruenteseffunduntque ducem rapiuntque ad litora currus.Interea biiugis infert se Lucagus albisin medios fraterque Liger; sed frater habenisflectit equos, strictum rotat acer Lucagus ensem.Haud tulit Aeneas tanto fervore furentis:inruit adversaque ingens apparuit hasta.Cui Liger:'Non Diomedis equos nec currum cernis Achillisaut Phrygiae campos: nunc belli finis et aevihis dabitur terris.' Vesano talia latedicta volant Ligeri. Sed non et Troius herosdicta parat contra: iaculum nam torquet in hostem.Lucagus ut pronus pendens in verbera teloadmonuit biiugos, proiecto dum pede laevoaptet se pugnae, subit oras hasta per imasfulgentis clipei, tum laevum perforat inguen:excussus curru moribundus volvitur arvis.Quem pius Aeneas dictis adfatur amaris:'Lucage, nulla tuos currus fuga segnis equorumprodidit aut vanae vertere ex hostibus umbrae:ipse rotis saliens iuga deseris.' Haec ita fatusarripuit biiugos; frater tendebat inertisinfelix palmas, curru delapsus eodem:'Per te, per qui te talem genuere parentes,vir Troiane, sine hanc animam et miserere precantis.'Pluribus oranti Aeneas: 'Haud talia dudumdicta dabas. Morere et fratrem ne desere frater.'Tum latebras animae pectus mucrone recludit.Talia per campos edebat funera ductorDardanius, torrentis aquae vel turbinis atrimore furens. Tandem erumpunt et castra relinquuntAscanius puer et nequiquam obsessa iuventus.Iunonem interea compellat Iuppiter ultro:'O germana mihi atque eadem gratissima coniunx,ut rebare, Venus, nec te sententia fallit,Troianas sustentat opes, non vivida bellodextra viris animusque ferox patiensque pericli.'Cui Iuno summissa 'Quid, o pulcherrime coniunx,sollicitas aegram et tua tristia dicta timentem?Si mihi, quae quondam fuerat quamque esse decebat,vis in amore foret, non hoc mihi namque negares,omnipotens, quin et pugnae subducere Turnumet Dauno possem incolumem servare parenti.Nunc pereat Teucrisque pio det sanguine poenas.Ille tamen nostra deducit origine nomenPilumnusque illi quartus pater et tua largasaepe manu multisque oneravit limina donis.'Cui rex aetherii breviter sic fatur Olympi:'Si mora praesentis leti tempusque caducooratur iuveni meque hoc ita ponere sentis,tolle fuga Turnum atque instantibus eripe fatishactenus indulsisse vacat. Sin altior istissub precibus venia ulla latet totumque moverimutarive putas bellum, spes pascis inanis.'Et Iuno adlacrimans: 'Quid si, quae voce gravaris,mente dares atque haec Turno rata vita maneret?Nunc manet insontem gravis exitus, aut ego verivana feror. Quod ut O potius formidine falsaludar et in melius tua, qui potes, orsa reflectas!'Haec ubi dicta dedit, caelo se protinus altomisit, agens hiemem nimbo succincta per auras,Iliacamque aciem et Laurentia castra petivit.Tum dea nube cava tenuem sine viribus umbramin faciem Aeneae, visu mirabile monstrum,Dardaniis ornat telis clipeumque iubasquedivini adsimulat capitis, dat inania verba,dat sine mente sonum gressusque effingit euntis,morte obita qualis fama est volitare figurasaut quae sopitos deludunt somnia sensus.At primas laeta ante acies exsultat imagoinritatque virum telis et voce lacessit.Instat cui Turnus stridentemque eminus hastamconicit: illa dato vertit vestigia tergo.Tum vero Aenean aversum ut cedere Turnuscredidit atque animo spem turbidus hausit inanem,'Quo fugis, Aenea? Thalamos ne desere pactos;hac dabitur dextra tellus quaesita per undas.'Talia vociferans sequitur strictumque coruscatmucronem nec ferre videt sua gaudia ventos.Forte ratis celsi coniuncta crepidine saxiexpositis stabat scalis et ponte parato,qua rex Clusinis advectus Osinius oris.Huc sese trepida Aeneae fugientis imagoconicit in latebras; nec Turnus segnior instatexsuperatque moras et pontis transilit altos.Vix proram attigerat: rumpit Saturnia funemavolsamque rapit revoluta per aequora navem.Illum autem Aeneas absentem in praelia poscit;obvia multa virum demittit corpora morti:tum levis haud ultra latebras iam quaerit imago,sed sublime volans nubi se immiscuit atrae.Cum Turnum medio interea fert aequore turbo.Respicit ignarus rerum ingratusque salutiset duplicis cum voce manus ad sidera tendit:'Omnipotens genitor, tanton me crimine dignumduxisti et talis voluisti expendere poenas?Quo feror? Unde abii? Quae me fuga quemve reducit?Laurentisne iterum muros aut castra videbo?Quid manus illa virum, qui me meaque arma secuti?Quosne (nefas) omnis infanda in morte reliquiet nunc palantis video gemitumque cadentumaccipio! Quid ago? Aut quae iam satis ima dehiscatterra mihi? Vos O potius miserescite venti:in rupes, in saxa, volens vos Turnus adoroferte ratem saevisque vadis immittite Syrtis,quo neque me Rutuli nec conscia fama sequatur.'Haec memorans animo nunc huc, nunc fluctuat illuc,an sese mucrone ob tantum dedecus amensinduat et crudum per costas exigat ensem,fluctibus an iaciat mediis et litora nandocurva petat Teucrumque iterum se reddat in arma.Ter conatus utramque viam, ter maxima Iunocontinuit iuvenemque animi miserata repressit.Labitur alta secans fluctuque aestuque secundoet patris antiquam Dauni defertur ad urbem.
At Iovis interea monitis Mezentius ardenssuccedit pugnae Teucrosque invadit ovantis.Concurrunt Tyrrhenae acies atque omnibus uni,uni odiisque viro telisque frequentibus instant.Ille velut rupes, vastum quae prodit in aequor,obvia ventorum furiis expostaque ponto,vim cunctam atque minas perfert caelique marisque,ipsa immota manens, prolem Dolichaonis Hebrumsternit humi, cum quo Latagum Palmumque fugacem,sed Latagum saxo atque ingenti fragmine montisoccupat os faciemque adversam, poplite Palmumsucciso volvi segnem sinit, armaque Lausodonat habere umeris et vertice figere cristas.Nec non Euanthen Phrygium Paridisque Mimantaaequalem comitemque, una quem nocte Theanoin lucem genitori Amyco dedit et face praegnansCisseis regina Parin creat: urbe paternaoccubat, ignarum Laurens habet ora Mimanta.Ac velut ille canum morsu de montibus altisactus aper, multos Vesulus quem pinifer annosdefendit multosve palus Laurentia, silvapastus harundinea, postquam inter retia ventum est,substitit infremuitque ferox et inhorruit armos,nec cuiquam irasci propiusque accedere virtus,sed iaculis tutisque procul clamoribus instant;haud aliter, iustae quibus est Mezentius irae,non ulli est animus stricto concurrere ferro;missilibus longe et vasto clamore lacessunt:ille autem impavidus partis cunctatur in omnis,dentibus infrendens, et tergo decutit hastas.Venerat antiquis Corythi de finibus Acron,Graius homo, infectos linquens profugus hymenaeos.Hunc ubi miscentem longe media agmina vidit,purpureum pennis et pactae coniugis ostro:impastus stabula alta leo ceu saepe peragrans,suadet enim vesana fames, si forte fugacemconspexit capream aut surgentem in cornua cervum,gaudet, hians immane, comasque arrexit et haeretvisceribus super accumbens, lavit inproba taeterora cruor,sic ruit in densos alacer Mezentius hostis.Sternitur infelix Acron et calcibus atramtundit humum expirans infractaque tela cruentat.Atque idem fugientem haud est dignatus Orodensternere nec iacta caecum dare cuspide volnus:obvius adversoque occurrit seque viro vircontulit, haud furto melior, sed fortibus armis.Tum super abiectum posito pede nixus et hasta:'Pars belli haud temnenda, viri, iacet altus Orodes.'Conclamant socii laetum paeana secuti.Ille autem exspirans: 'Non me, quicumque es, inulto,victor, nec longum laetabere: te quoque fataprospectant paria atque eadem mox arva tenebis.'Ad quae subridens mixta Mezentius ira:'Nunc morere. Ast de me divom pater atque hominum rexviderit.' Hoc dicens eduxit corpore telum:olli dura quies oculos et ferreus urgetsomnus, in aeternam clauduntur lumina noctem.
Caedicus Alcathoum obtruncat, Sacrator HydaspenPartheniumque Rapo et praedurum viribus Orsen,Messapus Croniumque Lycaoniumque Erichaeten,illum infrenis equi lapsu tellure iacentem,hunc peditem. Pedes et Lycius processerat Agis,quem tamen haud expers Valerus virtutis avitaedeicit; at Thronium Salius Saliumque Nealcesinsidiis, iaculo et longe fallente sagitta.
Iam gravis aequabat luctus et mutua Mavorsfunera: caedebant pariter pariterque ruebantvictores victique, neque his fuga nota neque illis.Di Iovis in tectis iram miserantur inanemamborum et tantos mortalibus esse labores:hinc Venus, hinc contra spectat Saturnia Iuno,pallida Tisiphone media inter milia saevit.At vero ingentem quatiens Mezentius hastamturbidus ingreditur campo. Quam magnus Orion,cum pedes incedit medii per maxima Nereistagna viam scindens, umero supereminet undasaut summis referens annosam montibus ornumingrediturque solo et caput inter nubila condit:talis se vastis infert Mezentius armis.Huic contra Aeneas, speculatus in agmine longo,obvius ire parat. Manet imperterritus ille,hostem magnanimum opperiens, et mole sua stat;atque oculis spatium emensus, quantum satis hastae:'Dextra mihi deus et telum, quod missile libro,nunc adsint! Voveo praedonis corpore raptisindutum spoliis ipsum te, Lause, tropaeumAeneae.' Dixit stridentemque eminus hastamiecit; at illa volans clipeo est excussa proculqueegregium Antoren latus inter et ilia figit,Herculis Antoren comitem, qui missus ab Argishaeserat Euandro atque Itala consederat urbe.Sternitur infelix alieno volnere caelumqueaspicit et dulcis moriens reminiscitur Argostum pius Aeneas hastam iacit: illa per orbemaere cavum triplici, per linea terga tribusquetransit intextum tauris opus imaque seditinguine, sed viris haud pertulit. Ocius ensemAeneas, viso Tyrrheni sanguine laetus,eripit a femine et trepidanti fervidus instat.Ingemuit cari graviter genitoris amore,ut vidit, Lausus, lacrimaeque per ora volutae.Hic mortis durae casum tuaque optima facta,siqua fidem tanto est operi latura vetustas,non equidem nec te, iuvenis memorande, silebo.Ille pedem referens et inutilis inque ligatuscedebat clipeoque inimicum hastile trahebat:prorupit iuvenis seseque immiscuit armisiamque adsurgentis dextra plagamque ferentisAeneae subiit mucronem ipsumque morandosustinuit. Socii magno clamore sequuntur,dum genitor nati parma protectus abiret,telaque coniciunt proturbantque eminus hostemmissilibus. Furit Aeneas tectusque tenet se.Ac velut effusa siquando grandine nimbipraecipitant, omnis campis diffugit aratoromnis et agricola et tuta latet arce viator,aut amnis ripis aut alti fornice saxi,dum pluit in terris, ut possint sole reductoexercere diem: sic obrutus undique telisAeneas nubem belli, dum detonet omnis,sustinet et Lausum increpitat Lausoque minatur:'Quo moriture ruis maioraque viribus audes?Fallit te incautum pietas tua.' Nec minus illeexsultat demens; saevae iamque altius iraeDardanio surgunt ductori, extremaque LausoParcae fila legunt: validum namque exigit ensemper medium Aeneas iuvenem totumque recondit.Transiit et parmam mucro, levia arma minacis,et tunicam, molli mater quam neverat auro,implevitque sinum sanguis; tum vita per aurasconcessit maesta ad manis corpusque reliquit.At vero ut voltum vidit morientis et ora,ora modis Anchisiades pallentia miris,ingemuit miserans graviter dextramque tetendit,et mentem patriae subiit pietatis imago.'Quid tibi nunc, miserande puer, pro laudibus istis,quid pius Aeneas tanta dabit indole dignum?Arma, quibus laetatus, habe tua, teque parentummanibus et cineri, siqua est ea cura, remitto.Hoc tamen infelix miseram solabere mortem:Aeneae magni dextra cadis.' Increpat ultrocunctantis socios et terra sublevat ipsum,sanguine turpantem comptos de more capillos.Interea genitor Tiberini ad fluminis undamvolnera siccabat lymphis corpusque levabatarboris adclinis trunco. Procul aerea ramisdependet galea et prato gravia arma quiescunt.Stant lecti circum iuvenes: ipse aeger anhelanscolla fovet, fusus propexam in pectore barbam;multa super Lauso rogitat multumque remittitqui revocent maestique ferant mandata parentis.At Lausum socii exanimem super arma ferebantflentes, ingentem atque ingenti volnere victum.Agnovit longe gemitum praesaga mali mens:canitiem multo deformat pulvere et ambasad caelum tendit palmas et corpore inhaeret.'Tantane me tenuit vivendi, nate, voluptas,ut pro me hostili paterer succedere dextrae,quem genui? Tuane haec genitor per volnera servor,morte tua vivens? Heu, nunc misero mihi demumexitium infelix, nunc alte volnus adactum!Idem ego, nate, tuum maculavi crimine nomen,pulsus ob invidiam solio sceptrisque paternis.Debueram patriae poenas odiisque meorum:omnis per mortis animam sontem ipse dedissem!Nunc vivo neque adhuc homines lucemque relinquo.Sed linquam.' Simul hoc dicens attollit in aegrumse femur et, quamvis dolor alto volnere tardet,haud deiectus equum duci iubet. Hoc decus illi,hoc solamen erat; bellis hoc victor abibatomnibus. Adloquitur maerentem et talibus infit:'Rhaebe, diu, res siqua diu mortalibus ulla est,viximus. Aut hodie victor spolia illa cruentiet caput Aeneae referes Lausique dolorumultor eris mecum aut, aperit si nulla viam vis,occumbes pariter; neque enim, fortissime, credo,iussa aliena pati et dominos dignabere Teucros.'Dixit et exceptus tergo consueta locavitmembra manusque ambas iaculis oneravit acutis,aere caput fulgens cristaque hirsutus equina.Sic cursum in medios rapidus dedit: aestuat ingensuno in corde pudor mixtoque insania luctu,[et furiis agitatus amor et conscia virtus.]Atque hic Aenean magna ter voce vocavit.Aeneas agnovit enim laetusque precatur:'Sic pater ille deum faciat, sic altus Apollo,incipias conferre manum.'Tantum effatus et infesta subit obvius hasta.Ille autem: 'Quid me erepto, saevissime, natoterres? Haec via sola fuit, qua perdere posses.Nec mortem horremus nec divom parcimus ulli.Desine: nam venio moriturus et haec tibi portodona prius.' Dixit telumque intorsit in hostem;inde aliud super atque aliud figitque volatqueingenti gyro, sed sustinet aureus umbo.Ter circum adstantem laevos equitavit in orbestela manu iaciens, ter secum Troius herosimmanem aerato circumfert tegmine silvam.Inde ubi tot traxisse moras, tot spicula taedetvellere et urgetur pugna congressus iniqua,multa movens animo iam tandem erumpit et interbellatoris equi cava tempora conicit hastam.Tollit se arrectum quadrupes et calcibus aurasverberat effusumque equitem super ipse secutusimplicat eiectoque incumbit cernuus armo.Clamore incendunt caelum Troesque Latinique.Advolat Aeneas vaginaque eripit ensemet super haec: 'Ubi nunc Mezentius acer et illaeffera vis animi? 'Contra Tyrrhenus, ut aurassuspiciens hausit caelum mentemque recepit:'Hostis amare, quid increpitas mortemque minaris?Nullum in caede nefas, nec sic ad proelia veni,nec tecum meus haec pepigit mihi foedera Lausus.Unum hoc per siqua est victis venia hostibus oro:corpus humo patiare tegi. Scio acerba meorumcircumstare odia: hunc, oro, defende furoremet me consortem nati concede sepulchro.'Haec loquitur iuguloque haud inscius accipit ensemundantique animam diffundit in arva cruore.
OCEANUM interea surgens Aurora reliquit:Aeneas, quamquam et sociis dare tempus humandispraecipitant curae turbataque funere mens est,vota deum primo victor solvebat Eoo.Ingentem quercum decisis undique ramisconstituit tumulo fulgentiaque induit arma,Mezenti ducis exuvias, tibi, magne, tropaeum,bellipotens: aptat rorantis sanguine cristastelaque trunca viri et bis sex thoraca petitumperfossumque locis clipeumque ex aere sinistraesubligat atque ensem collo suspendit eburnum.Tum socios, namque omnis eum stipata tegebatturba ducum, sic incipiens hortatur ovantis:'Maxima res effecta, viri; timor omnis abesto,quod superest: haec sunt spolia et de rege superboprimitiae, manibusque meis Mezentius hic est.Nunc iter ad regem nobis murosque Latinos.Arma parate animis et spe praesumite bellum,nequa mora ignaros, ubi primum vellere signaadnuerint superi pubemque educere castris,impediat segnisve metu sententia tardet.Interea socios inhumataque corpora terraemandemus, qui solus honos Acheronte sub imo est.Ite,' ait, 'egregias animas, quae sanguine nobishanc patriam peperere suo, decorate supremismuneribus, maestamque Evandri primus ad urbemmittatur Pallas, quem non virtutis egentemabstulit atra dies et funere mersit acerbo.'
Sic ait inlacrimans recipitque ad limina gressum,corpus ubi exanimi positum Pallantis Acoetesservabat senior, qui Parrhasio Evandroarmiger ante fuit, sed non felicibus aequetum comes auspiciis caro datus ibat alumno.Circum omnis famulumque manus Troianaque turbaet maestum Iliades crinem de more solutae.Ut vero Aeneas foribus sese intulit altis,ingentem gemitum tunsis ad sidera tolluntpectoribus, maestoque immugit regia luctu.Ipse caput nivei fultum Pallantis et oraut vidit levique patens in pectore vulnuscuspidis Ausoniae, lacrimis ita fatur obortis.'Tene,' inquit, 'miserande puer, cum laeta veniret,invidit Fortuna mihi, ne regna videresnostra neque ad sedes victor veherere paternas?Non haec Evandro de te promissa parentidiscedens dederam, cum me complexus euntemmitteret in magnum imperium metuensque moneretacris esse viros, cum dura proelia gente.Et nunc ille quidem spe multum captus inanifors et vota facit cumulatque altaria donis:nos iuvenem exanimum et nil iam caelestibus ullisdebentem vano maesti comitamur honore.Infelix, nati funus crudele videbis!Hi nostri reditus expectatique triumphi!Haec mea magna fides! At non, Evandre, pudendisvulneribus pulsum adspicies nec sospite dirumoptabis nato funus pater. Ei mihi, quantumpraesidium Ausonia et quantum tu perdis, Iule!'
Haec ubi deflevit, tolli miserabile corpusimperat et toto lectos ex agmine mittitmille viros, qui supremum comitentur honoremintersintque patris lacrimis, solacia luctusexigua ingentis, misero sed debita patri.Haud segnes alii crates et molle feretrumarbuteis texunt virgis et vimine quernoexstructosque toros obtentu frondis inumbrant.Hic iuvenem agresti sublimem stramine ponunt,qualem virgineo demessum pollice floremseu mollis violae seu languentis hyacinthi,cui neque fulgor adhuc necdum sua forma recessit:non iam mater alit tellus viresque ministrat.Tum geminas vestes auroque ostroque rigentisextulit Aeneas, quas illi laeta laborumipsa suis quondam manibus Sidonia Didofecerat et tenui telas discreverat auro.Harum unam iuveni supremum maestus honoreminduit arsurasque comas obnubit amictu,multaque praeterea Laurentis praemia pugnaeaggerat et longo praedam iubet ordine duci.Addit equos et tela, quibus spoliaverat hostem.Vinxerat et post terga manus, quos mitteret umbrisinferias, caeso sparsuros sanguine flammas,indutosque iubet truncos hostilibus armisipsos ferre duces inimicaque nomina figi.Ducitur infelix aevo confectus Acoetes:pectora nunc foedans pugnis, nunc unguibus orasternitur et toto proiectus corpore terrae. . .Ducunt et Rutulo perfusos sanguine currus.Post bellator equus positis insignibus Aethonit lacrimans guttisque umectat grandibus ora.Hastam alii galeamque ferunt, nam cetera Turnusvictor habet. Tum maesta phalanx Teucrique sequunturTyrrhenique omnes et versis Arcades armis.Postquam omnis longe comitum praecesserat ordo,substitit Aeneas gemituque haec addidit alto:'Nos alias hinc ad lacrimas eadem horrida bellifata vocant: salve aeternum mihi, maxime Palla,aeternumque vale.' Nec plura effatus ad altostendebat muros gressumque in castra ferebat.
Iamque oratores aderant ex urbe Latina,velati ramis oleae veniamque rogantes:corpora, per campos ferro quae fusa iacebant,redderet ac tumulo sineret succedere terrae;nullum cum victis certamen et aethere cassis;parceret hospitibus quondam socerisque vocatis.Quos bonus Aeneas haud aspernanda precantisprosequitur venia et verbis haec insuper addit:'Quaenam vos tanto fortuna indigna, Latini,implicuit bello, qui nos fugiatis amicos?Pacem me exanimis et Martis sorte peremptisoratis? Equidem et vivis concedere vellem.Nec veni, nisi fata locum sedemque dedissent,nec bellum cum gente gero: rex nostra reliquithospitia et Turni potius se credidit armis.Aequius huic Turnum fuerat se opponere morti.Si bellum finire manu, si pellere Teucrosapparat, his mecum decuit concurrere telis:vixet, cui vitam deus aut sua dextra dedisset.Nunc ite et miseris supponite civibus ignem.'Dixerat Aeneas. Illi obstipuere silentesconversique oculos inter se atque ora tenebant.Tum senior semperque odiis et crimine Drancesinfensus iuveni Turno sic ore vicissimorsa refert: 'O fama ingens, ingentior armisvir Troiane, quibus caelo te laudibus aequem?Iustitiaene prius mirer belline laborum?Nos vero haec patriam grati referemus ad urbemet te, siqua viam dederit fortuna, Latinoiungemus regi: quaerat sibi foedera Turnus.Quin et fatalis murorum attollere molessaxaque subvectare umeris Troiana iuvabit.'Dixerat haec, unoque omnes eadem ore fremebant.Bis senos pepigere dies et pace sequestraper silvas Teucri mixtique inpune Latinierravere iugis. Ferro sonat alta bipennifraxinus, evertunt actas ad sidera pinus,robora nec cuneis et olentem scindere cedrumnec plaustris cessant vectare gementibus ornos.
Et iam Fama volans, tanti praenuntia luctus,Evandrum Evandrique domos et moenia replet,quae modo victorem Latio Pallanta ferebat.Arcades ad portas ruere et de more vetustofunereas rapuere faces; lucet via longoordine flammarum et late discriminat agros.Contra turba Phrygum veniens plangentia iungitagmina. Quae postquam matres succedere tectisviderunt, maestam incendunt clamoribus urbem.At non Evandrum potis est vis ulla tenere,sed venit in medios. Feretro Pallanta repostoprocubuit super atque haeret lacrimansque gemensque,et via vix tandem vocis laxata dolore est.'Non haec, O Palla, dederas promissa parenti,cautius ut saevo velles te credere Marti;haud ignarus eram, quantum nova gloria in armiset praedulce decus primo certamine posset.Primitiae iuvenis miserae bellique propinquidura rudimenta et nulli exaudita deorumvota precesque meae! Tuque, O sanctissima coniunx,felix morte tua neque in hunc servata dolorem!Contra ego vivendo vici mea fata, superstesrestarem ut genitor. Troum socia arma secutumobruerent Rutuli telis! Animam ipse dedissematque haec pompa domum me, non Pallanta, referret,nec vos arguerim, Teucri, nec foedera nec quasiunximus hospitio dextras: sors ista senectaedebita erat nostrae. Quod si immatura manebatmors natum, caesis Volscorum milibus anteducentem in Latium Teucros cecidisse iuvabit.Quin ego non alio digner te funere, Palla,quam pius Aeneas [et quam magni Phryges et quamTyrrhenique duces, Tyrrhenum exercitus omnis.]Magna tropaea ferunt, quos dat tua dextera Leto:tu quoque nunc stares immanis truncus in armis,esset par aetas et idem si robur ab annis,Turne. Sed infelix Teucros quid demoror armis?Vadite et haec memores regi mandata referte:quod vitam moror invisam Pallante perempto,dextera causa tua est, Turnum natoque patriquequam debere vides. Meritis vacat hic tibi solusfortunaeque locus. Non vitae gaudia quaero,nec fas, sed nato Manis perferre sub imos.'
Aurora interea miseris mortalibus almamextulerat lucem, referens opera atque labores:iam pater Aeneas, iam curvo in litore Tarchonconstituere pyras. Huc corpora quisque suorummore tulere patrum, subiectisque ignibus atrisconditur in tenebras altum caligine caelum.Ter circum accensos cincti fulgentibus armisdecurrere rogos, ter maestum funeris ignemlustravere in equis ululatusque ore dedere;spargitur et tellus lacrimis, sparguntur et arma:it caelo clamorque virum clangorque tubarum.Hic alii spolia occisis derepta Latinisconiciunt igni, galeas ensesque decorosfrenaque ferventisque rotas; pars munera nota,ipsorum clipeos et non felicia tela.Multa boum circa mactantur corpora Morti,saetigerosque sues raptasque ex omnibus agrisin flammam iugulant pecudes. Tum litore totoardentis spectant socios semustaque servantbusta neque avelli possunt, nox umida donecinvertit caelum stellis ardentibus aptum.
Nec minus et miseri diversa in parte Latiniinnumeras struxere pyras, et corpora partimmulta virum terrae infodiunt avectaque partimfinitimos tollunt in agros urbique remittunt,cetera confusaeque ingentem caedis acervumnec numero nec honore cremant: tunc undique vasticertatim crebris conlucent ignibus agri.Tertia lux gelidam caelo dimoverat umbram:maerentes altum cinerem et confusa ruebantossa focis tepidoque onerabant aggere terrae.Iam vero in tectis, praedivitis urbe Latini,praecipuus fragor et longi pars maxima luctus.Hic matres miseraeque nurus, hic cara sororumpectora maerentum puerique parentibus orbidirum exsecrantur bellum Turnique hymenaeos:ipsum armis ipsumque iubent decernere ferro,qui regnum Italiae et primos sibi poscat honores.ingravat haec saevus Drances solumque vocaritestatur, solum posci in certamina Turnum.Multa simul contra variis sententia dictispro Turno, et magnum reginae nomen obumbrat,multa virum meritis sustentat fama tropaeis.
Hos inter motus, medio in flagrante tumultu,ecce super maesti magna Diomedis ab urbelegati responsa ferunt: nihil omnibus actumtantorum impensis operum, nil dona neque aurumnec magnas valuisse preces, alia arma Latinisquaerenda aut pacem Troiano ab rege petendum.Deficit ingenti luctu rex ipse Latinus.Fatalem Aenean manifesto numine ferriadmonet ira deum tumulique ante ora recentes.Ergo concilium magnum primosque suorumimperio accitos alta intra limina cogit.olli convenere fluuntque ad regia plenistecta viis. Sedet in mediis et maximus aevoet primus sceptris haud laeta fronte Latinus.Atque hic legatos Aetola ex urbe remissos,quae referant, fari iubet et responsa reposcitordine cuncta suo. Tum facta silentia linguis,et Venulus dicto parens ita farier infit:
'Vidimus, o cives, Diomedem Argivaque castraatque iter emensi casus superavimus omniscontigimusque manum, qua concidit Ilia tellus.Ille urbem Argyripam patriae cognomine gentisvictor Gargani condebat Iapygis agris.Postquam introgressi et coram data copia fandi,munera praeferimus, nomen patriamque docemus,qui bellum intulerint, quae causa attraxerit Arpos.Auditis ille haec placido sic reddidit ore:''O fortunatae gentes, Saturnia regna,antiqui Ausonii, quae vos fortuna quietossollicitat suadetque ignota lacessere bella?Quicumque Iliacos ferro violavimus agros,mitto ea, quae muris bellando exhausta sub altis,quos Simois premat ille viros, infanda per orbemsupplicia et scelerum poenas expendimus omnes,vel Priamo miseranda manus: scit triste Minervaesidus et Euboicae cautes ultorque Caphareus.Militia ex illa diversum ad litus abactiAtrides Protei Menelaus adusque columnasexsulat, Aetnaeos vidit Cyclopas Ulixes.Regna Neoptolemi referam versosque penatesIdomenei? Libycone habitantis litore Locros?Ipse Mycenaeus magnorum ductor Achivomconiugis infandae prima inter limina dextraoppetiit: devictam Asiam subsedit adulter.Invidisse deos, patriis ut redditus arisconiugium optatum et pulchram Calydona viderem?Nunc etiam horribili visu portenta sequuntur,et socii amissi petierunt aethera pennisfluminibusque vagantur aves, heu dira meorumsupplicia, et scopulos lacrimosis vocibus implent.Haec adeo ex illo mihi iam speranda fuerunttempore, cum ferro caelestia corpora demensadpetii et Veneris violavi volnere dextram.Ne vero, ne me ad talis impellite pugnas:nec mihi cum Teucris ullum post eruta bellumPergama, nec veterum memini laetorve malorum.Munera, quae patriis ad me portatis ab oris,vertite ad Aenean. Stetimus tela aspera contracontulimusque manus: experto credite, quantusin clipeum adsurgat, quo turbine torqueat hastam.Si duo praeterea talis Idaea tulissetterra viros, ultro Inachias venisset ad urbesDardanus, et versis lugeret Graecia fatis.Quidquid apud durae cessatum est moenia Troiae,Hectoris Aeneaeque manu victoria Graiumhaesit et in decimum vestigia rettulit annum.Ambo animis, ambo insignes praestantibus armishic pietate prior. Coeant in foedera dextrae,qua datur; ast armis concurrant arma cavete.''Et responsa simul quae sint, rex optime, regisaudisti et quae sit magno sententia bello.'
Vix ea legati, variusque per ora cucurritAusonidum turbata fremor: ceu saxa moranturcum rapidos amnis, fit clauso gurgite murmurvicinaeque fremunt ripae crepitantibus undis.Ut primum placati animi et trepida ora quierunt,praefatus divos solio rex infit ab alto:'Ante equidem summa de re statuisse, Latini,et vellem et fuerat melius, non tempore talicogere concilium. cum muros adsidet hostis.Bellum importunum, cives, cum gente deoruminvictisque viris gerimus, quos nulla fatigantproelia: nec victi possunt absistere ferro.Spem siquam adscitis Aetolum habuistis in armis,ponite. Spes sibi quisque, sed haec quam angusta videtis;cetera qua rerum iaceant perculsa ruina,ante oculos interque manus sunt omnia vestras.Nec quemquam incuso: potuit quae plurima virtusesse, fuit; toto certatum est corpore regni.Nunc adeo quae sit dubiae sententia mentiexpediam et paucis, animos adhibete, docebo.Est antiquus ager Tusco mihi proximus amni,longus in occasum, finis super usque Sicanos;Aurunci Rutulique serunt et vomere durosexercent colles atque horum asperrima pascunt.Haec omnis regio et celsi plaga pinea montiscedat amicitiae Teucrorum, et foederis aequasdicamus leges sociosque in regna vocemus.Considant, si tantus amor, et moenia condant.Sin alios finis aliamque capessere gentemest animus possuntque solo decedere nostro:bis denas Italo texamus robore navisseu pluris complere valent, iacet omnis ad undammateries, ipsi numerumque modumque carinispraecipiant, nos aera manus navalia demus.Praeterea qui dicta ferant et foedera firmentcentum oratores prima de gente Latinosire placet pacisque manu praetendere ramos,munera portantis aurique eborisque talentaet sellam regni trabeamque insignia nostri.Consulite in medium et rebus succurrite fessis.'
Tum Drances idem infensus, quem gloria Turniobliqua invidia stimulisque agitabat amaris,largus opum et lingua melior, sed frigida bellodextera, consiliis habitus non futilis auctor,seditione potens (genus huic materna superbumnobilitas dabat, incertum de patre ferebat),surgit et his onerat dictis atque aggerat iras:'Rem nulli obscuram nostrae nec vocis egentemconsulis, O bone rex: cuncti se scire fatentur,quid fortuna ferat populi, sed dicere mussant.Det libertatem fandi flatusque remittatcuius ob auspicium infaustum moresque sinistros(dicam equidem, licet arma mihi mortemque minetur)lumina tot cecidisse ducum totamque videmusconsedisse urbem luctu, dum Troia temptatcastra fugae fidens et caelum territat armis.Unum etiam donis istis, quae plurima mittiDardanidis dicique iubes, unum, optime regum,adicias nec te ullius violentia vincat,quin natam egregio genero dignisque hymenaeisdes, pater, et pacem hanc aeterno foedere iungas.Quod si tantus habet mentes et pectora terror,ipsum obtestemur veniamque oremus ab ipso:cedat, ius proprium regi patriaeque remittat.Quid miseros totiens in aperta pericula civesproicis, O Latio caput horum et causa malorum?Nulla salus bello: pacem te poscimus omnes,Turne, simul pacis solum inviolabile pignus.Primus ego, invisum quem tu tibi fingis, et essenil moror, en supplex venio. Miserere tuorum,pone animos et pulsus abi. Sat funera fusividimus ingentis et desolavimus agros.Aut si fama movet, si tantum pectore roburconcipis et si adeo dotalis regia cordi est,aude atque adversum fidens fer pectus in hostem.Scilicet ut Turno contingat regia coniunx,nos animae viles, inhumata infletaque turba,sternamur campis. Etiam tu, siqua tibi vis,si patrii quid Martis habes, illum aspice contra,qui vocat.'
Talibus exarsit dictis violentia Turni;dat gemitum rumpitque has imo pectore voces'Larga quidem, Drance, semper tibi copia fanditum, cum bella manus poscunt, patribusque vocatisprimus ades. Sed non replenda est curia verbis,quae tuto tibi magna volant, dum distinet hostemagger murorum nec inundant sanguine fossae.Proinde tona eloquio, solitum tibi, meque timorisargue tu, Drance, quando tot stragis acervosTeucrorum tua dextra dedit passimque tropaeisinsignis agros. Possit quid vivida virtus,experiare licet; nec longe scilicet hostesquaerendi nobis: circumstant undique muros.Imus in adversos: quid cessas? An tibi Mavorsventosa in lingua pedibusque fugacibus istissemper erit?Pulsus ego? Aut quisquam merito, foedissime, pulsumarguet, Iliaco tumidum qui crescere Thybrimsanguine et Evandri totam cum stirpe videbitprocubuisse domum atque exutos Arcadas armis?Haud ita me experti Bitias et Pandarus ingenset quos mille die victor sub Tartara misi,inclusus muris hostilique aggere saeptus.''Nulla salus bello.'' Capiti cane talia, demens,Dardanio rebusque tuis. Proinde omnia magnone cessa turbare metu atque extollere viresgentis bis victae, contra premere arma Latini.Nunc et Myrmidonum proceres Phrygia arma tremescunt,nunc et Tydides et Larissaeus Achilles,amnis et Hadriacas retro fugit Aufidus undas.Vel cum se pavidum contra mea iurgia fingitartificis scelus et formidine crimen acerbat.Numquam animam talem dextra hac, absiste moveri,amittes: habitet tecum et sit pectore in isto.Nunc ad te et tua magna, pater, consulta revertor.Si nullam nostris ultra spem ponis in armis,si tam deserti sumus et semel agmine versofunditus occidimus neque habet Fortuna regressum?oremus pacem et dextras tendamus inertis.Quamquam O, si solitae quicquam virtutis adesset!Ille mihi ante alios fortunatusque laborumegregiusque animi, qui, nequid tale videret,procubuit moriens et humum semel ore momordit.Sin et opes nobis et adhuc intacta iuventusauxilioque urbes Italae populique supersunt,sin et Troianis cum multo gloria venitsanguine, sunt illis sua funera parque per omnistempestas: cur indecores in limine primodeficimus? Cur ante tubam tremor occupat artus?Multa dies variisque labor mutabilis aevirettulit in melius, multos alterna revisenslusit et in solido rursus Fortuna locavit.Non erit auxilio nobis Aetolus et Arpi:at Messapus erit felixque Tolumnius et quostot populi misere duces, nec parva sequeturgloria delectos Latio et Laurentibus agris.Est et Volscorum egregia de gente Camilla,agmen agens equitum et florentis aere catervas.Quod si me solum Teucri in certamina poscuntidque placet tantumque bonis communibus obsto,non adeo has exosa manus Victoria fugit,ut tanta quicquam pro spe temptare recusem.Ibo animis contra, vel magnum praestet Achillemfactaque Vulcani manibus paria induat armaille licet. Vobis animam hanc soceroque LatinoTurnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,devovi. ''Solum Aeneas vocat'': et vocet oro,nec Drances potius, sive est haec ira deorum,morte luat, sive est virtus et gloria, tollat.'
Illi haec inter se dubiis de rebus agebantcertantes; castra Aeneas aciemque movebat:nuntius ingenti per regia tecta tumultuecce ruit magnisque urbem terroribus implet,instructos acie Tiberino a flumine TeucrosTyrrhenamque manum totis descendere campis.Extemplo turbati animi concussaque vulgipectora et adrectae stimulis haud mollibus irae.Arma manu trepidi poscunt, fremit arma iuventus,flent maesti mussantque patres. Hic undique clamordissensu vario magnus se tollit in aurashaud secus atque alto in luco cum forte catervaeconsedere avium piscosove amne Padusaedant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.'Immo,' ait, 'O cives' adrepto tempore, 'Turnus,''cogite concilium et pacem laudate sedentes:illi armis in regna ruunt.' Nec plura locutuscorripuit sese et tectis citus extulit altis.'Tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplos,duc,' ait, 'et Rutulos. Equitem Messapus in armiset cum fratre Coras latis diffundite campis.Pars aditus urbis firmet turrisque capessat,cetera, qua iusso, mecum manus inferat arma.'Ilicet in muros tota discurritur urbe.Consilium ipse pater et magna incepta Latinusdeserit ac tristi turbatus tempore differtmultaque se incusat, qui non adceperit ultroDardanium Aenean generumque adsciverit urbi.Praefodiunt alii portas aut saxa sudesquesubvectant. Bello dat signum rauca cruentumbucina. Tum muros varia cinxere coronamatronae puerique: vocat labor ultimus omnis.Nec non ad templum summasque ad Palladis arcessubvehitur magna matrum regina catervadona ferens, iuxtaque comes Lavinia virgo,causa mali tanti, oculos deiecta decoros.Succedunt matres et templum ture vaporantet maestas alto fundunt de limine voces:'Armipotens, praeses belli, Tritonia virgo,frange manu telum Phrygii praedonis et ipsumpronum sterne solo portisque effunde sub altis.'Cingitur ipse furens certatim in proelia Turnus.Iamque adeo rutilum thoraca indutus aenishorrebat squamis surasque incluserat auro,tempora nudus adhuc, laterique adcinxerat ensemfulgebatque alta decurrens aureus arce,exsultatque animis et spe iam praecipit hostem:qualis ubi abruptis fugit praesaepia vinclistandem liber equus campoque potitus apertoaut ille in pastus armentaque tendit equarumaut adsuetus aquae perfundi flumine notoemicat adrectisque fremit cervicibus alteluxurians, luduntque iubae per colla, per armos.Obvia cui Volscorum acie comitante Camillaoccurrit portisque ab equo regina sub ipsisdesiluit, quam tota cohors imitata relictisad terram defluxit equis; tum talia fatur:'Turne, sui merito siqua est fiducia forti,audeo et Aeneadum promitto occurrere turmaesolaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.Me sine prima manu temptare pericula bellitu pedes ad muros subsiste et moenia serva.'Turnus ad haec, oculos horrenda in virgine fixus:'O decus Italiae virgo, quas dicere gratesquasve referre parem? Sed nunc, est omnia quandoiste animus supra, mecum partire laborem.Aeneas, ut fama fidem missique reportantexploratores, equitum levia improbus armapraemisit, quaterent campos; ipse ardua montisper deserta iugo superans adventat ad urbem.Furta paro belli convexo in tramite silvae?ut bivias armato obsidam milite fauces.Tu Tyrrhenum equitem conlatis excipe signis;tecum acer Messapus erit turmaeque LatinaeTiburtique manus, ducis et tu concipe curam.'Sic ait, et paribus Messapum in proelia dictishortatur sociosque duces et pergit in hostem.Est curvo anfractu valles, adcommoda fraudiarmorumque dolis, quam densis frondibus atrumurget utrimque latus, tenuis quo semita ducitangustaeque ferunt fauces aditusque maligni.Hanc super in speculis summoque in vertice montisplanities ignota iacet tutique receptus,seu dextra laevaque velis occurrere pugnae,sive instare iugis et grandia volvere saxa.Huc iuvenis nota fertur regione viarumarripuitque locum et silvis insedit iniquis.
Velocem interea superis in sedibus Opim,unam ex virginibus sociis sacraque caterva,compellabat et has tristis Latonia vocesore dabat: 'Graditur bellum ad crudele Camilla,O virgo, et nostris nequiquam cingitur armis,cara mihi ante alias.' Neque enim novus iste Dianaevenit amor subitaque animum dulcedine movit.Pulsus ob invidiam regno viresque superbasPriverno antiqua Metabus cum excederet urbe,infantem fugiens media inter proelia bellisustulit exsilio comitem matrisque vocavitnomine Casmillae mutata parte Camillam.Ipse sinu prae se portans iuga longa petebatsolorum nemorum: tela undique saeva premebantet circumfuso volitabant milite Volsci.Ecce fugae medio summis Amasenus abundansspumabat ripis: tantus se nubibus imberruperat. Ille, innare parans, infantis amoretardatur caroque oneri timet. Omnia secumversanti subito vix haec sententia sedit.Telum immane manu valida quod forte gerebatbellator, solidum nodis et robore cocto,huic natam, libro et silvestri subere clausam,implicat atque habilem mediae circumligat hastae;quam dextra ingenti librans ita ad aethera fatur:'Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,ipse pater famulam voveo; tua prima per aurastela tenens supplex hostem fugit. Accipe, testor,diva tuam, quae nunc dubiis committitur auris.Dixit et adducto contortum hastile lacertoimmittit: sonuere undae, rapidum super amneminfelix fugit in iaculo stridente Camilla.At Metabus, magna propius iam urgente caterva,dat sese fluvio atque hastam cum virgine victorgramineo donum Triviae de caespite vellit.Non illum tectis ullae, non moenibus urbesaccepere neque ipse manus feritate dedisset:pastorum et solis exegit montibus aevom.Hic natam in dumis interque horrentia lustraarmentalis equae mammis et lacte ferinonutribat, teneris immulgens ubera labris.Utque pedum primis infans vestigia plantisinstiterat, iaculo palmas armavit acutospiculaque ex umero parvae suspendit et arcum.Pro crinali auro, pro longae tegmine pallaetigridis exuviae per dorsum a vertice pendent.Tela manu iam tum tenera puerilia torsitet fundam tereti circum caput egit habenaStrymoniamque gruem aut album deiecit olorem.Multae illam frustra Tyrrhena per oppida matresoptavere nurum: sola contenta Dianaaeternum telorum et virginitatis amoremintemerata colit. 'Vellem haud correpta fuissetmilitia tali, conata lacessere Teucros:cara mihi comitumque foret nunc una mearum.Verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,abere, nympha, polo finisque invise Latinos,tristis ubi infausto committitur omine pugna.Haec cape et ultricem pharetra deprome sagittam:hac quicumque sacrum violarit volnere corpus,Tros Italusque, mihi pariter det sanguine poenas.Post ego nube cava miserandae corpus et armainspoliata feram tumulo patriaeque reponam.'Dixit; at illa levis caeli delapsa per aurasinsonuit, nigro circumdata turbine corpus.
At manus interea muris Troiana propinquatEtruscique duces equitumque exercitus omnis,compositi numero in turmas. Fremit aequore totoinsultans sonipes et pressis pugnat habenishuc conversus et huc; tum late ferreus hastishorret ager campique armis sublimibus ardent.Nec non Messapus contra celeresque Latiniet cum fratre Coras et virginis ala Camillaeadversi campo apparent hastasque reductisprotendunt longe dextris et spicula vibrant,adventusque virum fremitusque ardescit equorum.Iamque intra iactum teli progressus uterquesubstiterat: subito erumpunt clamore furentisqueexhortantur equos; fundunt simul undique telacrebra nivis ritu caelumque obtexitur umbra.Continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteusconixi incurrunt hastis primique ruinadant sonitum ingenti perfractaque quadrupedantumpectora pectoribus rumpunt: excussus Aconteusfulminis in morem aut tormento ponderis actipraecipitat longe et vitam dispergit in auras.Extemplo turbatae acies, versique Latinireiciunt parmas et equos ad moenia vertunt.Troes agunt, princeps turmas inducit Asilas.Iamque propinquabant portis, rursusque Latiniclamorem tollunt et mollia colla reflectunt:hi fugiunt penitusque datis referuntur habenis.Qualis ubi alterno procurrens gurgite pontusnunc ruit ad terram scopulusque superiacit undaspumeus extremamque sinu perfundit arenam,nunc rapidus retro atque aestu revoluta resorbenssaxa fugit litusque vado labente relinquit:bis Tusci Rutulos egere ad moenia versos,bis reiecti armis respectant terga tegentes.Tertia sed postquam congressi in proelia totasimplicuere inter se acies legitque virum vir:tum vero et gemitus morientum et sanguine in altoarmaque corporaque et permixti caede virorumsemianimes volvuntur equi, pugna aspera surgit.Orsilochus Remuli, quando ipsum horrebat adire,hastam intorsit equo ferrumque sub aure reliquit.Quo sonipes ictu furit arduus altaque iactatvulneris impatiens arrecto pectore crura:volvitur ille excussus humi. Catillus Iollaningentemque animis, ingentem corpore et armisdeicit Herminium, nudo cui vertice fulvacaesaries nudique umeri, nec vulnera terrent:tantus in arma patet. Latos huic hasta per armosacta tremit duplicatque virum transfixa dolore.Funditur ater ubique cruor; dant funera ferrocertantes pulchramque petunt per vulnera mortem.
At medias inter caedes exsultat Amazon,unum exserta latus pugnae, pharetrata Camilla,et nunc lenta manu spargens hastilia denset,nunc validam dextra rapit indefessa bipennem;aureus ex umero sonat arcus et arma Dianae.Illa etiam in tergum, siquando pulsa recessit,spicula converso fugientia dirigit arcu.At circum lectae comites, Larinaque virgoTullaque et aeratam quatiens Tarpeia securem,Italides, quas ipsa decus sibi dia Camilladelegit pacisque bonas bellique ministras:quales Threiciae cum flumina Thermodontispulsant et pictis bellantur Amazones armisseu circum Hippolyten, seu cum se Martia curruPenthesilea refert, magnoque ululante tumultufeminea exsultant lunatis agmina peltis.Quem telo primum, quem postremum, aspera virgo,deicis? Aut quot humi morientia corpora fundis?Eunaeum Clitio primum patre, cuius apertumadversi longa transverberat abiete pectus:sanguinis ille vomens rivos cadit atque cruentammandit humum moriensque suo se in volnere versat.Tum Lirim Pagasumque super; quorum alter habenassuffosso revolutus equo dum colligit, alterdum subit ac dextram labenti tendit inermem,praecipites pariterque ruunt. His addit AmastrumHippotaden, sequiturque incumbens eminus hastaTereaque Harpalycumque et Demophoonta Chrominque;quotque emissa manu contorsit spicula virgo,tot Phrygii cecidere viri. Procul Ornytus armisignotis et equo venator Iapyge fertur,cui pellis latos umeros erepta iuvencopugnatori operit, caput ingens oris hiatuset malae texere lupi cum dentibus albis,agrestisque manus armat sparus; ipse catervisvertitur in mediis et toto vertice supra est.Hunc illa exceptum, neque enim labor agmine verso,traicit et super haec inimico pectore fatur:'Silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti?Advenit qui vestra dies muliebribus armisverba redarguerit. Nomen tamen haud leve patrummanibus hoc referes, telo cecidisse Camillae.'Protinus Orsilochum et Buten, duo maxima Teucrumcorpora, sed Buten aversum cuspide fixitloricam galeamque inter, qua colla sedentislucent et laevo dependet parma lacerto,Orsilochum fugiens magnumque agitata per orbemeludit gyro interior sequiturque sequentem,tum validam perque arma viro perque ossa securimaltior exsurgens oranti et multa precanticongeminat: vulnus calido rigat ora cerebro.Incidit huic subitoque aspectu territus haesitAppenninicolae bellator filius Auni,haud Ligurum extremus, dum fallere fata sinebant.Isque ubi se nullo iam cursu evadere pugnaeposse neque instantem reginam avertere cernit,consilio versare dolos ingressus et astuincipit haec: 'Quid tam egregium, si femina fortifidis equo? Dimitte fugam et te comminus aequomecum crede solo pugnaeque adcinge pedestri:iam nosces, ventosa ferat cui gloria fraudem.'Dixit, at illa furens acrique adcensa doloretradit equum comiti paribusque resistit in armis,ense pedes nudo puraque interrita parma.At iuvenis, vicisse dolo ratus, avolat ipse,haud mora, conversisque fugax aufertur habenisquadrupedemque citum ferrata calce fatigat.'Vane Ligus frustraque animis elate superbis,nequiquam patrias temptasti lubricus artis,nec fraus te incolumem fallaci perferet Auno,'haec fatur virgo et pernicibus ignea plantistransit equum cursu frenisque adversa prehensiscongreditur poenasque inimico ex sanguine sumit:quam facile accipiter saxo sacer ales ab altoconsequitur pennis sublimem in nube columbamcomprensamque tenet pedibusque eviscerat uncis;tum cruor et vulsae labuntur ab aethere plumae.