[318]A regular military force is more commonly calledcopiae, but the singular,copia, also occurs in the sense of ‘army,’ especially when it consists of an irregular mass of troops.[319]Cohortes completcannot mean in this passage, ‘he makes the cohorts complete,’ for such a completeness (consisting of at least 420 men) is incompatible with the additionpro numero militum, ‘according to the number of his soldiers’ in each cohort was not the usual number of a complete cohort.Completrefers to the number of cohorts, ten of which made a legion. Translate therefore, ‘he makes the full number of cohorts.’[320]Duobus milibus, Sallust might have saidduo milia, with the ellipsis ofquamso customary withplus,amplius, andminus. See Zumpt, § 485.[321]Sparusis said to be a wooden kind of weapon, resembling a shepherd’s staff, turned at the top; andlanceaa spear with a handle in the middle. Both these weapons were not used by Roman soldiers, for the latter, besides the short and broadgladius, used thepilum, as long as a man is high, and as thick as a fist, the upper end of which was strongly provided with iron, and sometimes thehasta, which was still longer, and had an iron point.[322]L. Antonius, the colleague of Cicero in the consulship, B.C. 63.[323]Servitia, cujus magnae copiae; a singular construction, which cannot be explained otherwise than by takingcujusas a neuter, ‘slaves,of whichlarge numbers flocked to him.’ This explanation, however, is supported by the consideration that slaves were regarded as things, and were designated by names of the neuter gender, asservitia,mancipia. In ordinary language, we should saycujus generis, ‘of which class of men.’[324]Videriforse videri, ‘he thought it contrary to his interest to appear to have maintained the cause of citizens with the aid of runaway slaves.’ Respecting the omission of the subject of the infinitive when it is a personal pronoun, see Zumpt, § 605.
[325]The territory of Pistoria, in the north of Etruria, not far from Faesulae, and to the north of Florentia, is in the Apennines. The regular road from Pisae to Genoa, and thence across the Alps into Transalpine Gaul, ran along the sea-coast. Cisalpine Gaul was likewise protected against Catiline by Metellus, so that he could reach his goal (Transalpine Gaul) only by mountain passes.[326]Antonius followed the bands of Catiline, which were not inconvenienced by baggage, as they were fleeing (in fuga; that is,fugientes). Antonius’s army marched on smoother roads, but had to carry heavier baggage. From all this, we see why Antonius, though not far from the enemy, yet could not reach him. Respecting the adverbutpote, see Zumpt, § 271.Utpote qui, ‘the which,’ is used as a conjunction forquippe qui, generally with the subjunctive, and indicates the cause of the preceding statement.
[327]Officereis properly ‘to oppose,’ ‘obstruct,’aliquid alicui rei; then omitting the object (aliquid) with the dative alone, ‘to be an obstacle to,’ or ‘to hinder,’ therefore,officia famae tuae, ‘I oppose something to your fame.’ ‘Internal fear is a hindrance to the ear,’ so that admonitions are either not heard at all, or do not penetrate into the mind.[328]Catiline assigns the circumstance that he had expected aid and succours from Rome itself, as the cause of his not having set out for Gaul earlier, when he might have accomplished his end.Opperior, ‘I wait for,’ orexpecto dum aliquis veniat.[329]Quo in loco, ‘in which situation.’ The prepositioninmight have been omitted. See Zumpt, § 481.[330]Egestas, ‘want,’ with the genitive of the thing wanted, is of rare occurrence forinopiaorpenuria.Egestasis commonly used absolutely in the sense of ‘poverty,’ ‘neediness.’[331]Haecis here used in the general sense of ‘these circumstances;’ that is, this honourable but difficult war. This we must infer from thehaecfollowing.[332]For the construction ofmutare, see Zumpt, § 456.[333]Quisforquibus.Ea, notid. Zumpt, § 372.[334]‘Give me courage,’ or ‘give me hope,’ forhortariis applied to persons doing good things, andadmonereto persons doing bad ones:hortamur properantem, admonemus cunctantem.[335]Cavete — amittatis, neu trucidemeniforcavete, ne amittatis, neve (neu) trucidemini. See Zumpt, § 586.
[336]Canereis used in different ways:tubicen canit signum, ‘the trumpeter blows the signal;’tubicen canit, ‘the trumpeter blows (his instrument);’signa canuntur, ‘signals are blown’ or ‘given;’ and lastly,signa canunt, ‘the signals sound.’ The last expression is the one used in our passage.[337]Rupe aspera, &c. ‘For in accordance with the nature of the plain between hills on the left-hand side, and on the right a rugged rock, he drew up (only) eight cohorts in front.’ A simpler construction would have beenet rupem asperam a dextra, but the manuscripts are decidedly in favour of the ablative, which must be considered as an ablative absolute, and as forming a distinct clause. Other editions have the correctionrupis aspera, ‘the rough part of a rock’ (asperabeing the neut. plur.), but this is a poetical expression. See Zumpt, § 435.[338]Literally, ‘The signals (vexilla) of the other cohorts he places in the rear as a reserve, more closely together.’Signahere denotes the separate divisions of the troops; that is, the cohorts and the three maniples in each cohort, which are distinguished from one another by their flags or banners (vexilla). When an army was drawn up in a spacious plain, a space was left between the several divisions, but in this case, the plain being too narrow, there were no such spaces.[339]‘From among these who were drawn up as a reserve, he draws, for the purpose of strengthening the van, all centurions, picked men (in apposition), and the volunteers who had not been enlisted, as well as the ablest of the common soldiers who were provided with arms.’ The wordlectosbelonging tocenturiones, shows that Catiline had appointed to the office of centurions only chosen men who were personally known to him as able soldiers.Evocatiwere those soldiers in a Roman army who did not serve in the ranks of the other common soldiers, but as a separate corps, and were exempt from the ordinary military duties of standing as sentinels, making fortifications, foraging, and the like. They derived their name from the fact that they were invited (evocare) by the general to serve in the army as volunteers; they, moreover, were generally more advanced in years than the regular troops.[340]Curare, ‘to command.’[341]Catiline himself stood nearest the standard (eagle) with his most faithful followers, whose personal fate depended upon him; that is, the freedmen of his family and the tenant farmers of his estates. The Roman nobles, as early as that time, used to parcel out their estates in small farms, which were tenanted especially by their freedmen, who were thus patronised by their former masters.[342]Pedibus aeger. He had the gout. Dion Cassius, a later historian of Rome, who wrote in Greek, states that Antonius only pretended to be ill, in order not to have to fight against his friend Catiline.[343]Alegatus, in this sense (for it also means ‘ambassador’), supplied, in a Roman army, the place of a commander possessing theimperium. Accordingly, consuls and praetors, when intrusted with the command of an army, had one or more legates, according to the number of legions which they had under their command. The office of legate was given by the senate to such men as had held a magistracy, generally the praetorship, or at least the quaestorship, and the senate appointed them on the proposal of the commander-in-chief. When there were several legates, the commander-in-chief might intrust one of them with the command of the whole army; but the commander-in-chief was answerable for all the acts of his legate.[344]Tumultifortumultus, assenatiforsenatus.
[345]Ferentariiare light-armed troops fighting at a distance with javelins.[346]The banners being turned hostilely against one another. Respectingcum, see Zumpt, § 473; for we also findinfestis signis concurrere, withoutcum, as an ablative of the instrument.[347]Thecohors praetoriawas a battalion which, in forming an army, was composed of the ablest and most tried soldiers, as the bodyguard of the commander-in-chief. They had to protect him, and assist him in contriving to bring any engagement to the point where he wished it to be. Under the emperors, thecohortes praetoriae, nine or ten in number — the emperors having several armies under their command — formed the body-guard of the emperor and the garrison of Rome.
[348]‘There you might indeed have seen.’ See Zumpt, § 528, note 2.[349]In the centre of the army where they were drawn up.[350]Adversa vulnera, ‘wounds in the breast,’ or ‘in the front part of the body’ generally.Aversa vulnera, on the other hand, are ‘wounds in the back,’ such as are inflicted on cowards that run away.[351]Quisquamforullus. See Zumpt, § 676.[352]Juxta, ‘equally little.’ They had spared the life of their enemy as little as their own. Compare p. 41, note 3 [note 194].[353]These four substantives form contrasts, though intentionally not in the regular way, forgaudiumandmoerordenote a joyous and sad state of mind, ‘joy’ and ‘sadness;’laetitiaandluctusat the same time express the audible expressions of joy and grief. Accordingly,laetitiacontrasts withluctus, andgaudiawithmoeror. Respecting the omission of the conjunction in describing contrasts of this nature, see Zumpt, § 783.
1. Falso queritur de natura sua genus humanum quod imbecilla atque aevi brevis[1]forte potius quam virtute regatur. Nam contra reputando neque majus aliud neque praestabilius invenias,[2]magisque naturae industriam hominum quam vim aut tempus deesse. Sed dux atque imperator vitae mortalium animus est, qui, ubi ad gloriam virtutis via grassatur,[3]abunde pollens potensque et clarus est, neque fortuna eget, quippe probitatem, industriam aliasque artes bonas neque dare neque eripere cuiquam potest. Sin captus pravis cupidinibus ad inertiam et voluptates corporis pessumdatus est, perniciosa libidine paulisper[4]usus, ubi per socordiam vires, tempus, ingenium diffluxere, naturae infirmitas accusatur; suam quisque culpam auctores ad negotia transferunt.[5]Quodsi[6]hominibus bonarum rerum tanta cura esset, quanto studio aliena ac nihil profutura multumque etiam periculosa[7]petunt; neque regerentur[8]magis quam regerent casus, et eo magnitudinis[9]procederent, ubi pro mortalibus gloria aeterni fierent.
2. Nam uti genus hominum compositum ex corpore et anima est, ita res cunctae studiaque omnia nostra corporis alia, alia animi[10]naturam sequuntur. Igitur praeclara facies, magnae divitiae, ad hoc vis corporis et alia hujuscemodi omnia brevi dilabuntur; at ingenii egregia facinora sicuti anima immortalia sunt. Postremo corporis et fortunae bonorum ut initium sic finis est, omniaque orta occidunt et aucta senescunt: animus incorruptus[11]aeternus, rector humani generis, agit atque habet cuncta neque ipse habetur.[12]Quo magis pravitas eorum admiranda est,[13]qui dediti corporis gaudiis per luxum atque ignaviam aetatem agunt, ceterum[14]ingenium, quo neque melius neque amplius aliud in natura mortalium est, incultu atque socordia torpescere sinunt; quum praesertim tam multae variaeque sint artes animi, quibus summa claritudo paratur.
3. Verum ex his magistratus et imperia, postremo omnis cura rerum publicarum minime mihi hac tempestate[15]cupiunda videntur; quoniam neque virtuti honos datur, neque illi, quibus per fraudem is fuit,[16]tuti aut eo magis honesti[17]sunt. Nam vi quidem regere patriam aut parentes,[18]quamquam et possis et delicta corrigas,[19]tamen importunum est; quum praesertim omnes rerum mutationes caedem, fugam, aliaque hostilia portendant,[20]frustra autem niti,[21]neque aliud se fatigando nisi odium quaerere, extremae dementiae est; nisi forte[22]quem inhonesta et perniciosa libido[23]tenet, potentiae paucorum decus atque libertatem suam gratificari.
4. Ceterum ex aliis negotiis, quae ingenio exercentur, in primis magno usui est memoria rerum gestarum:[24]cujus de virtute quia multi dixere, praetereundum puto, simul ne per insolentiam[25]quis existimet memet studium meum laudando extollere. Atque ego credo fore, qui, quia decrevi procul a re publica aetatem agere, tanto tamque utili labori meo nomen inertiae imponant: certe, quibus[26]maxima industria videtur salutare plebem et conviviis gratiam quaerere. Qui si reputaverint, et quibus ego temporibus magistratum adeptus sim, et quales viri idem assequi nequiverint,[27]et postea quae genera hominum in senatum pervenerint, profecto existimabunt me magis merito quam ignavia judicium animi mei mutavisse, majusque commodum ex otio meo quam ex aliorum negotiis rei publicae venturum. Nam saepe ego audivi, Q. Maximum,[28]P. Scipionem, praeterea civitatis nostrae praeclaros viros solitos ita dicere, quum majorum imagines[29]intuerentur, vehementissime sibi animum ad virtutem accendi. Scilicet[30]non ceram illam neque figuram tantam vim in sese habere, sed memoria rerum gestarum eam flammam egregiis viris in pectore crescere neque prius sedari, quam virtus eorum famam atque gloriam adaequaverit.[31]At contra, quis est omnium his moribus,[32]quin divitiis et sumptibus, non probitate neque[33]industria cum majoribus suis contendat? Etiam homines novi,[34]qui antea per virtutem soliti erant nobilitatem antevenire, furtim et per latrocinia potius quam bonis artibus ad imperia et honores nituntur; proinde quasi[35]praetura et consulatus atque alia omnia hujuscemodi per se ipsa clara et magnifica sint, ac non perinde habeantur, ut eorum, qui ea sustinent, virtus est. Verum ego liberius altiusque processi, dum me civitatis morum piget taedetque; nunc ad inceptum redeo.
5. Bellum scripturus sum,[36]quod populus Romanus cum Jugurtha rege Numidarum gessit; primum quia magnum et atrox variaque victoria fuit, dein quia tunc primum superbiae nobilitatis obviam itum est; quae contentio divina et humana cuncta permiscuit eoque vecordiae processit, uti studiis civilibus bellum atque vastitas Italiae finem faceret. Sed priusquam hujuscemodi rei initium expedio, pauca supra repetam, quo ad cognoscendum omnia illustria magis magisque in aperto sint.[37]Bello Punico secundo, quo dux Carthaginiensium Hannibal post magnitudinem nominis Romani[38]Italiae opes maxime attriverat, Masinissa rex Numidarum, in amicitiam receptus a P. Scipione, cui postea Africano[39]cognomen ex virtute fuit, multa ei praeclara[40]rei militaris facinora fecerat; ob quae victis Carthaginiensibus et capto Syphace, cujus in Africa magnum atque late imperium valuit,[41]populus Romanus quascunque urbes et agros manu ceperat, regi dono dedit. Igitur amicitia Masinissae bona atque honesta nobis permansit. Sed imperii vitaeque ejus finis idem fuit. Dein Micipsa filius regnum solus obtinuit, Mastanabale et Gulussa fratribus morbo absumptis. Is Adherbalem et Hiempsalem ex sese genuit, Jugurthamque, filium Mastanabalis fratris, quem Masinissa, quod ortus ex concubina erat, privatum dereliquerat,[42]eodem cultu quo liberos suos domi habuit.
6. Qui ubi primum adolevit, pollens viribus, decora facie, sed multo maxime ingenio validus, non se luxu[43]neque inertiae corrumpendum dedit, sed, uti mos gentis illius est, equitare, jaculari, cursu cum aequalibus certare, et quum omnes gloria anteiret, omnibus tamen carus esse; ad hoc pleraque tempora in venando agere, leonem atque alias feras primus aut in primis ferire, plurimum facere, minimum ipse de se loqui. Quibus rebus Micipsa tametsi initio laetus fuerat, existimans virtutem Jugurthae regno suo gloriae fore, tamen, postquam hominem adolescentem exacta sua aetate et parvis liberis magis magisque crescere intellegit, vehementer eo negotio permotus, multa cum animo suo volvebat. Terrebat eum natura mortalium avida imperii et praeceps ad explendam animi cupidinem, praeterea opportunitas suae liberorumque aetatis,[44]quae etiam mediocres viros spe praedae transversos agit;[45]ad hoc studia Numidarum in Jugurtham accensa, ex quibus, si talem virum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat.
7. His difficultatibus circumventus ubi videt neque per vim neque insidiis opprimi posse hominem tam acceptum popularibus, quod erat Jugurtha manu promptus et appetens gloriae militaris, statuit eum objectare periculis et eo modo fortunam temptare. Igitur bello Numantino[46]Micipsa, quum populo Romano equitum atque peditum auxilia mitteret, sperans vel ostentando virtutem vel hostium saevitia facile eum occasurum, praefecit Numidis, quos in Hispaniam mittebat. Sed ea res longe aliter, ac ratus erat, evenit. Nam Jugurtha, ut erat impigro atque acri ingenio, ubi naturam P. Scipionis, qui tum Romanis imperator erat,[47]et morem hostium cognovit, multo labore multaque cura, praeterea modestissime parendo et saepe obviam eundo periculis in tantam claritudinem brevi pervenerat, ut nostris vehementer carus, Numantinis maximo terrori esset. Ac sane, quod difficillimum in primis[48]est, et proelio strenuus erat et bonus consilio; quorum alterum[49]ex providentia timorem, alterum ex audacia temeritatem affere plerumque solet. Igitur imperator omnes fere res asperas per Jugurtham agere, in amicis habere, magis magisque eum in dies amplecti; quippe cujus neque consilium neque inceptum ullum frustra erat.[50]Huc accedebat munificentia animi et ingenii sollertia, quîs rebus sibi multos ex Romanis familiari amicitia conjunxerat.
8. Ea tempestate in exercitu nostro fuere complures novi atque nobiles, quibus divitiae bono honestoque potiores erant,[51]factiosi domi, potentes apud socios, clari magis quam honesti, qui Jugurthae non mediocrem animum pollicitando accendebant, si Micipsa rex occidisset, fore, uti solus imperio Numidiae potiretur, in ipso maximam virtutem, Romae omnia venalia esse. Sed postquam Numantia deleta P. Scipio dimittere auxilia et ipse reverti domum decrevit, donatum atque laudatum magnifice pro contione[52]Jugurtham in praetorium abduxit ibique secreto monuit, uti potius publice quam privatim amicitiam populi Romani coleret neu quibus[53]largiri insuesceret; periculose a paucis emi, quod multorum esset: si permanere vellet in suis artibus,[54]ultro illi et gloriam et regnum venturum, sin properantius pergeret, suamet ipsum pecunia praecipitem casurum.
9. Sic locutus cum litteris eum, quas Micipsae redderet, dimisit. Earum sententia haec erat: ‘Jugurthae tui bello Numantino longe maxima virtus fuit, qnam rem tibi certo[55]scio gaudio esse. Nobis ob merita sua carus est; ut idem senatui et populo Romano sit, summa ope nitemur. Tibi quidem pro nostra amicitia gratulor. En habes virum dignum te atque avo suo Masinissa.’ Igitur rex, ubi ea, quae fama acceperat, ex litteris imperatoris ita esse cognovit, cum virtute tum gratia viri permotus flexit animum suum et Jugurtham beneficiis vincere aggressus est, statimque eum adoptavit et testamento pariter cum filiis heredem instituit. Sed ipse paucos post annos morbo atque aetate confectus quum sibi finem vitae adesse intellegeret, coram amicis et cognatis itemque Adherbale et Hiempsale filiis dicitur hujuscemodi verba cum Jugurtha habuisse:[56]
10. ‘Parvum ego te, Jugurtha, amisso patre, sine spe, sine opibus, in meum regnum accepi, existimans non minus me tibi, quam si genuissem, ob beneficia carum fore; neque ea res falsum me habuit.[57]Nam, ut alia magna et egregia tua omittam, novissime rediens Numantia meque regnumque meum gloria honoravisti tuaque virtute nobis Romanos ex amicis amicissimos[58]fecisti; in Hispania nomen familiae renovatum est, postremo, quod difficillimum inter mortales est, gloria invidiam vicisti. Nunc, quoniam mihi natura finem vitae facit, per hanc dexteram, per regni fidem[59]moneo obtestorque, uti hos, qui tibi genere propinqui, beneficio meo fratres sunt, caros habeas, neu malis alienos adjungere[60]quam sanguine conjunctos retinere. Non exercitus neque thesauri praesidia regni sunt, verum amici, quos neque armis cogere neque auro parare queas; officio et fide pariuntur.[61]Quis autem amicior quam frater fratri? aut quem alienum fidum invenies, si tuis hostis fueris? Equidem ego vobis regnum trado firmum, si boni eritis; sin mali, imbecillum. Nam concordia parvae res crescunt, discordia maximae dilabuntur. Ceterum ante hos[62]te, Jugurtha, qui aetate et sapientia prior es, ne aliter quid eveniat, providere decet. Nam in omni certamine qui opulentior est, etiamsi accipit injuriam, tamen quia plus potest, facere videtur. Vos autem, Adherbal et Hiempsal, colite, observate[63]talem hunc virum, imitamini virtutem et enitimini, ne ego meliores liberos sumpsisse videar quam genuisse.’
11. Ad ea Jugurtha, tametsi regem ficta locutum intellegebat et ipse longe aliter animo agitabat, tamen pro tempore benigne respondit. Micipsa paucis post diebus moritur. Postquam illi more regio justa magnifice fecerant, reguli[64]in unum convenerunt, ut inter se de cunctis negotiis disceptarent. Sed Hiempsal, qui minimus ex illis erat, natura ferox et jam ante ignobilitatem Jugurthae, quia materno genere impar erat, despiciens, dextera Adherbalem assedit,[65]ne medius ex tribus, quod apud Numidas honori ducitur, Jugurtha foret. Dein tamen ut aetati concederet fatigatus[66]a fratre, vix in partem alteram transductus est. Ibi quum mulla de administrando imperio dissererent, Jugurtha inter alias res jacit oportere quinquennii consulta et decreta omnia rescindi; nam per ea tempora confectum annis Micipsam parum animo valuisse. Tum idem Hiempsal placere sibi respondit; nam ipsum illum tribus proximis annis[67]adoptatione in regnum pervenisse. Quod verbum in pectus Jugurthae altius, quam quisquam ratus erat, descendit. Itaque ex eo tempore ira et metu anxius moliri, parare atque ea modo cum animo habere,[68]quibus Hiempsal per dolum caperetur. Quae ubi tardius procedunt neque lenitur animus ferox, statuit quovis modo inceptum perficere.
12. Primo conventu, quem ab regulis factum supra memoravi, propter dissensionem placuerat dividi thesauros finesque imperii singulis constitui. Itaque tempus ad utramque rem decernitur, sed maturius ad pecuniam distribuendam. Reguli interea in loca propinqua thesauris alius alio[69]concessere. Sed Hiempsal in oppido Thirmida forte ejus domo utebatur, qui proximus lictor[70]Jugurthae carus acceptusque ei semper fuerat; quem ille casu ministrum oblatum promissis onerat impellitque, uti tamquam suam visens domum eat, portarum claves adulterinas[71]paret (nam verae ad Hiempsalem referebantur); ceterum, ubi res postularet, se ipsum cum magna manu venturum. Numida mandata brevi conficit atque, uti doctus erat, noctu Jugurthae milites introducit. Qui postquam in aedes irrupere, diversi regem quaerere, dormientes alios, alios occursantes interficere, scrutari loca abdita, clausa effringere, strepitu et tumultu omnia miscere; quum[72]interim Hiempsal reperitur occultans sese tugurio mulieris ancillae, quo initio pavidus et ignarus loci perfugerat. Numidae caput ejus, uti jussi erant, ad Jugurtham referunt.
13. Ceterum fama tanti facinoris per omnem Africam brevi divulgatur; Adherbalem omnesque, qui sub imperio Micipsae fuerant, metus invadit; in duas partes discedunt Numidae; plures Adherbalem sequuntur, sed illum alterum bello meliores. Igitur Jugurtha quam maximas potest copias armat, urbes partim vi, alias voluntate imperio suo adjungit, omni Numidiae imperare parat.[73]Adherbal, tametsi Romam legatos miserat, qui senatum docerent de caede fratris et fortunis suis, tamen fretus multitudine militum, parabat armis contendere. Sed ubi res ad certamen venit, victus ex proelio profugit in provinciam[74]ac deinde Romam contendit. Tum Jugurtha patratis consiliis, postquam omnis Numidiae potiebatur, in otio facinus suum cum animo reputans, timere populum Romanum neque adversus iram ejus usquam nisi in avaritia nobilitatis et pecunia sua spem habere. Itaque paucis diebus[75]cum auro et argento multo legatos Romam mittit, quîs praecepit, primum uti veteres amicos muneribus expleant, deinde novos acquirant, postremo quaecunque possint largiundo parare ne cunctentur. Sed ubi Romam legati venere et ex praecepto regis hospitibus aliisque, quorum ea tempestate in senatu auctoritas pollebat, magna munera misere, tanta commutatio incessit, uti ex maxima invidia in gratiam et favorem nobilitatis Jugurtha veniret; quorum pars spe, alii praemio inducti, singulos ex senatu ambiundo[76]nitebantur, ne gravius in eum consuleretur.[77]Igitur ubi legati satis confidunt, die constituto senatus utrisque datur. Tum Adherbalem hoc modo locutum accepimus:
14. ‘Patres conscripti, Micipsa pater meus moriens mihi praecepit, uti regni Numidiae tantummodo procurationem[78]existimarem meam, ceterum jus et imperium ejus penes vos esse; simul eniterer domi militiaeque quam maximo usui esse populo Romano; vos mihi cognatorum, vos affinium[79]loco ducerem: si ea fecissem, in vestra amicitia exercitum, divitias, munimenta regni me habiturum. Quae quum praecepta parentis mei agitarem, Jugurtha, homo omnium, quos terra sustinet,[80]sceleratissimus contempto imperio vestro, Masinissae me nepotem et jam ab stirpe socium atque amicum populi Romani regno fortunisque omnibus expulit. Atque ego, patres conscripti, quoniam eo miseriarum venturus eram,[81]vellem potius ob mea quam ob majorum meorum beneficia posse a vobis auxilium petere, ac maxime deberi mihi beneficia a populo Romano, quibus non egerem; secundum ea, si desideranda erant, uti debitis uterer.[82]Sed quoniam parum tuta per se ipsa probitas est, neque mihi in manu fuit,[83]Jugurtha qualis foret, ad vos confugi, patres conscripti, quibus, quod mihi misserimum est, cogor prius oneri quam usui esse. Ceteri reges aut bello victi in amicitiam a vobis recepti sunt, aut in suis dubiis rebus societatem vestram appetiverunt; familia nostra cum populo Romano bello Carthaginiensi amicitiam instituit, quo tempore magis fides ejus quam fortuna petenda erat.[84]Quorum progeniem vos, patres conscripti, nolite pati me nepotem Masinissae[85]frustra a vobis auxilium petere. Si ad impetrandum nihil causae haberem praeter miserandam fortunam, quod paulo ante rex genere, fama atque copiis potens, nunc deformatus aerumnis, inops, alienas opes expecto, tamen erat majestatis Romani populi[86]prohibere injuriam neque pati cujusquam regnum per scelus crescere. Verum ego iis finibus ejectus sum, quos majoribus meis populus Romanus dedit, unde pater et avus meus una vobiscum expulere Syphacem et Carthaginienses. Vestra beneficia mihi erepta sunt, patres conscripti, vos in mea injuria despecti estis. Eheu me miserum! Hucine, Micipsa pater, beneficia tua evasere,[87]ut, quem tu parem cum liberis tuis regnique participem fecisti, is potissimum stirpis tuae extinctor sit? Nunquam ergo familia nostra quieta erit![88]semperne in sanguine, ferro, fuga versabimur? Dum Carthaginienses incolumes fuere, jure omnia saeva patiebamur; hostes ab latere, vos amici procul, spes omnis in armis erat. Postquam illa pestis ex Africa ejecta est, laeti pacem agitabamus, quippe quîs hostis nullus erat, nisi forte quem vos jussissetis.[89]Ecce autem ex improviso Jugurtha, intoleranda audacia, scelere atque superbia sese efferens, fratre meo atque eodem propinquo suo[90]interfecto, primum regnum ejus sceleris sui praedam fecit, post, ubi me iisdem dolis non quit[91]capere, nihil minus quam vim aut bellum expectantem in imperio vestro, sicuti videtis, extorrem patria,[92]domo, inopem et coopertum miseriis effecit, ut ubivis tutius[93]quam in meo regno essem. Ego sic existimabam, patres conscripti, uti praedicantem audiveram patrem meum, qui vestram amicitiam diligenter colerent, eos multum laborem suscipere, ceterum ex omnibus maxime tutos[94]esse. Quod in familia nostra fuit,[95]praestitit, uti in omnibus bellis adesset vobis; nos uti per otium tuti simus, in vestra manu est, patres conscripti. Pater nos duos fratres reliquit; tertium, Jugurtham, beneficiis suis ratus est conjunctum nobis fore. Alter eorum necatus est, alterius ipse ego manus impias vix effugi. Quid agam? aut quo potissimum infelix accedam? Generis praesidia omnia extincta sunt; pater, uti necesse erat, naturae concessit; fratri, quem minime decuit,[96]propinquus per scelus vitam eripuit; affines, amicos, propinquos ceteros alium alia clades oppressit; capti ab Jugurtha pars in crucem acti, pars bestiis objecti sunt;[97]pauci, quibus relicta est anima, clausi in tenebris cum maerore et luctu morte graviorem vitam exigunt.[98]Si omnia, quae aut amisi aut ex necessariis adversa facta sunt,[99]incolumia manerent, tamen, si quid ex improviso mali accidisset, vos implorarem, patres conscripti, quibus pro magnitudine imperii jus et injurias omnes curae esse decet. Nunc vero exul patria, domo, solus atque omnium honestarum rerum egens, quo accedam aut quos appellem?[100]nationesne an reges, qui omnes familiae nostrae ob vestram amicitiam infesti sunt?[101]An quoquam mihi adire licet, ubi non majorum meorum hostilia monumenta plurima sint? aut quisquam nostri misereri potest, qui aliquando vobis hostis fuit? Postremo Masinissa nos ita instituit, patres conscripti, ne quem coleremus nisi populum Romanum, ne societates, ne foedera nova acciperemus; abunde magna praesidia nobis in vestra amicitia fore; si huic imperio[102]fortuna mutaretur, una occidendum nobis esse. Virtute ac dis volentibus magni estis et opulenti; omnia secunda[103]et obedientia sunt; quo facilius sociorum injurias curare licet. Tantum illud vereor, ne quos privata amicitia Jugurthae parum cognita transversos agat, quos ego audio maxima ope niti, ambire, fatigare[104]vos singulos, ne quid de absente incognita causa statuatis, fingere me verba et fugam simulare, cui licuerit in regno manere. Quodutinam[105]illum cujus impio facinore in has miserias projectus sum, eadem haec simulantem videam, et aliquando aut apud vos aut apud deos immortales rerum humanarum cura oriatur; nae ille, qui nunc sceleribus suis ferox atque praeclarus est, omnibus malis excruciatus impietatis in parentem nostrum, fratris mei necis mearumque miseriarum graves poenas reddat.[106]Jamjam frater, animo meo carissime, quamquam tibi immaturo et unde minime decuit vita erepta est,[107]tamen laetandum magis quam dolendum puto casum tuum;[108]non enim regnum, sed fugam, exilium, egestatem et omnes has, quae me premunt, aerumnas cum anima simul amisisti. At ego infelix, in tanta mala praecipitatus ex patrio regno, rerum humanarum spectaculum praebeo, incertus quid agam, tuasne injurias persequar, ipse auxilii egens, an regno consulam, cujus vitae necisque potestas ex opibus alienis[109]pendet. Utinam emori fortunis meis honestus exitus esset! neu vivere contemptus viderer, si defessus malis injuriae concessissem.[110]Nunc neque vivere libet, neque mori licet sine dedecore. Patres conscripti, per vos liberos[111]atque parentes vestros, per majestatem populi Romani subvenite misero mihi, ite obviam injuriae, nolite pati regnum Numidiae, quod vestrum est, per scelus et sanguinem familiae nostrae tabescere.’[112]
15. Postquam rex finem loquendi fecit, legati Jugurthae, largitione magis quam causa freti, paucis respondent: ‘Hiempsalem ob saevitiam suam ab Numidis interfectum; Adherbalem ultro bellum inferentem, postquara superatus sit, queri, quod injuriam facere nequivisset: Jugurtham ab senatu petere, ne se alium putarent, ac Numantiae cognitus esset, neu verba inimici ante facta sua ponerent.’[113]Deinde utrique curia egrediuntur. Senatus statim consulitur: fautores legatorum, praeterea magna pars gratia depravata,[114]Adherbalis dicta contemnere, Jugurthae virtutem extollere laudibus; gratia, voce, denique omnibus modis pro alieno scelere et flagitio sua quasi pro gloria nitebantur. At contra pauci, quibus bonum et aequum divitiis carius erat, subveniundum Adherbali et Hiempsalis mortem severe vindicandam censebant; sed ex omnibus maxime Aemelius Scaurus, homo nobilis, impiger, factiosus, avidus potentiae, honoris, divitiarum, ceterum vitia sua callide occultans. Is postquam videt regis largitionem famosam impudentemque, veritus, quod in tali re solet, ne polluta licentia[115]invidiam accenderet, animum a consueta libidine continuit.
16. Vicit tamen in senatu pars illa, quae vero pretium aut gratiam anteferebat. Decretum fit, uti decem legati regnum, quod Micipsa obtinuerat, inter Jugurtham et Adherbalem dividerent. Cujus legationis princeps fuit L. Opimius, homo clarus et tum in senatu potens, quia consul, G. Graccho et M. Fulvio Flacco interfectis, acerrime victoriam nobilitatis in plebem exercuerat.[116]Eum Jugurtha tametsi Romae in inimicis habuerat, tamen accuratissime recepit, dando et pollicitando multa perfecit, uti famae, fide,[117]postremo omnibus suis rebus commodum regis anteferret. Reliquos legates eadem via aggressus, plerosque capit; paucis carior fides quam pecunia fuit. In divisione, quae pars Numidiae Mauretaniam attingit, agro virisque opulentior, Jugurthae traditur: illam alteram specie quam usu potiorem, quae portuosior et aedificiis magis exornata erat, Adherbal possedit.[118]
17. Res postulare videtur Africae siturn paucis exponere et eas gentes, quibuscum nobis bellum aut amicitia fuit, attingere. Sed quae loca et nationes ob calorem aut asperitatem, item solitudines minus frequentata[119]sunt, de iis haud facile compertum narraverim; cetera quam paucissimis absolvam. In divisione orbis terrae plerique in parte tertia[120]Africam posuere, pauci tantummodo Asiam et Europam esse, sed Africam in Europa.[121]Ea fines habet ab occidente fretum nostri maris et Oceani,[122]ab ortu solis declivem latitudinem,[123]quem locum Katabathmon incolae appellant. Mare saevum, importuosum, ager frugum fertilis, bonus pecori, arbore infecundus, coelo terraque penuria aquarum. Genus hominum salubri corpore, velox, patiens laborum; plerosque senectus dissolvit, nisi qui ferro aut bestiis interiere; nam morbus haud saepe quemquam superat; ad hoc malefici generis plurima animalia. Sed qui mortales initio Africam habuerint, quique postea accesserint, aut quomodo inter se permixti sint, quamquam ab ea fama, quae plerosque obtinet, diversum est, tamen uti ex libris Punicis, qui regis Hiempsalis dicebantur, interpretatum nobis est, utique rem sese habere cultores ejus terrae putant, quam paucissimis dicam.[124]Ceterum fides ejus rei penes auctores erit.
18. Africam initio habuere Gaetuli et Libyes, asperi incultique, quîs cibus erat caro ferina atque humi pabulum, uti pecoribus. Hi neque moribus neque lege aut imperio cujusquam regebantur; vagi, palantes, qua nox coëgerat, sedes habebant. Sed postquam in Hispania Hercules, sicuti Afri putant, interiit, exercitus ejus, compositus ex variis gentibus, amisso duce ac passim multis sibi quisque imperium petentibus,[125]brevi dilabitur. Ex eo numero Medi, Persae et Armenii, navibus in Africam transvecti, proximos nostro mari[126]locos occupavere. Sed Persae intra Oceanum magis; hique alveos navium inverses pro tuguriis habuere, quia neque materia in agris neque ab Hispanis emundi aut mutandi copia erat; mare magnum et ignara[127]lingua commercia prohibebant. Hi paulatim per connubia Gaetulos secum miscuere, et quia saepe temptantes agros[128]alia, deinde alia loca petiverant, semet ipsi Nomadas appellavere. Ceterum adhuc aedificia Numidarum agrestium, quae mapalia illi vocant, oblonga, incurvis lateribus tecta, quasi navium carinae sunt. Medi autem et Armenii accessere Libyes[129](nam hi propius mare Africum agitabant, Gaetuli sub sole magis, haud procul ab ardoribus) hique mature oppida habuere; nam freto divisi ab Hispania mutare res inter se instituerant. Nomen eorum paulatim Libyes corrupere, barbara lingua Mauros pro Medis[130]appellantes. Sed res Persarum brevi adolevit; ac postea nomine Numidae, propter multitudinem a parentibus digressi, possedere ea loca, quae proxime Carthaginem Numidia appellatur. Deinde utrique[131]alteris freti finitimos armis aut metu sub imperium suum coëgere, nomen gloriamque sibi addidere; magis ii, qui ad nostrum mare processerant, quia Libyes quam Gaetuli minus bellicosi. Denique Africae pars inferior pleraque ab Numidis possessa est; victi omnes in gentem nomenque imperantium concessere.
19. Postea Phoenices, alii multitudinis domi minuendae gratia, pars imperii cupidine, sollicitata plebe et aliis novarum rerum avidis,[132]Hipponem, Hadrumetum, Leptim[133]aliasque urbes in ora maritima condidere, eaeque brevi multum auctae, pars originibus suis[134]praesidio, aliae decori fuere. Nam[135]de Carthagine silere melius puto quam parum dicere, quoniam alio properare tempus monet. Igitur ad Katabathmon, qui locus Aegyptum ab Africa dividit, secundo mari[136]prima Cyrene est, colonia Theraeon, ac deinceps duae Syrtes,[137]interque eas Leptis; deinde Philaenon arae,[138]quem locum Aegyptum versus finem imperii habuere Carthaginienses, post aliae Punicae urbes. Cetera loca usque ad Mauretaniam Numidae tenent; proxime Hispaniam Mauri sunt. Super Numidiam[139]Gaetulos accepimus partim in tuguriis, alios incultius vagos agitare, post eos Aethiopas esse, dein loca exusta solis ardoribus. Igitur bello Jugurthino pleraque ex Punicis oppida et fines Carthaginiensium, quos novissime[140]habuerant, populus Romanus permagistratus administrabat, Gaetulorum magna pars et Numidae usque ad flumen Mulucham sub Jugurtha erant, Mauris omnibus rex Bocchus imperitabat, praeter nomen cetera ignarus[141]populi Romani, itemque nobis neque bello neque pace antea cognitus. De Africa et ejus incolis ad necessitudinem rei satis dictum.
20. Postquam, diviso regno, legati Africa decessere, et Jugurtha contra timorem animi praemia sceleris adeptum sese videt, certum ratus, quod ex amicis apud Numantiam acceperat, omnia Romae venalia esse, simul et illorum pollicitationibus accensus, quos paulo ante muneribus expleverat, in regnum Adherbalis animum intendit. Ipse acer, bellicosus; at is, quem petebat, quietus, imbellis, placido ingenio, opportunus injuriae, metuens magis quam metuendus. Igitur ex improviso fines ejus cum magna manu invadit; multos mortales cum pecore atque alia praeda capit, aedificia incendit, pleraque loca hostiliter cum equitatu accedit, deinde cum omni multitudine in regnum suum convertit, existimans dolore permotum Adherbalem injurias suas manu vindicaturum, eamque rem belli causam fore. At ille, quod neque se parem armis existimabat et amicitia populi Romani magis quam Numidis fretus erat, legatos ad Jugurtham de injuriis questum[142]misit; qui tametsi contumeliosa dicta retulerant, prius tamen omnia pati decrevit quam bellum sumere, quia temptatum antea secus[143]cesserat. Neque eo magis cupido Jugurthae minuebatur, quippe qui totum ejus regnum animo jam invaserat. Itaque non uti antea cum praedatoria manu, sed magno exercitu comparato bellum gerere coepit et aperte totius Numidiae imperium petere. Ceterum qua pergebat urbes, agros vastare, praedas agere, suis animum, hostibus terrorem augere.
21. Adherbal ubi intellegit eo processum, uti regnum aut relinquendum esset aut armis retinendum, necessario copias parat et Jugurthae obvius procedit. Interim haud longe a mari prope Cirtam oppidum[144]utriusque exercitus consedit, et quia diei extremum erat, proelium non inceptum. Sed ubi plerumque[145]noctis processit, obscuro etiamtum lumine, milites Jugurthini signo dato castra hostium invadunt; semisomnos partim,[146]alios arma sumentes fugant funduntque; Adherbal cum paucis equitibus Cirtam profugit, et ni multitudo togatorum[147]fuisset, quae Numidas insequentes moenibus prohibuit, uno die inter duos reges coeptum atque patratum bellum foret. Igitur Jugurtha oppidum circumsedit, vineis turribusque et machinis omnium generum expugnare aggreditur, maxime festinans tempus legatorum antecapere, quos ante proelium factum ab Adherbale Romam missos audiverat. Sed postquam senatus de bello eorum accepit, tres adolescentes in Africam legantur, qui ambos reges adeant, senatus populique Romani verbis nuntient: ‘Velle et censere eos ab armis discedere, de controversiis suis jure potius quam bello disceptare; ita seque illisque[148]dignum esse.’
22. Legati in Africam maturantes veniunt, eo magis, quod Romae, dum proficisci parant, de proelio facto et oppugnatione Cirtae audiebatur; sed is rumor clemens erat.[149]Quorum Jugurtha accepta oratione respondit: ‘Sibi neque majus quiequam neque carius auctoritate senatus esse; ab adolescentia ita se enisum, ut ab optimo quoque probaretur; virtute, non malitia P. Scipioni, summo viro, placuisse; ob easdem artes ab Micipsa, non penuria liberorum, in regnum adoptatum esse. Ceterum quo plura bene atque strenue fecisset, eo animum suum injuriam minus tolerare: Adherbalem dolis vitae suae insidiatum; quod ubi comperisset, sceleri ejus obviam isse; populum Romanum neque recte neque pro bono facturum,[150]si ab jure gentium sese prohibuerit; postremo de omnibus rebus legatos Romam brevi missurum.’ Ita utrique[151]digrediuntur. Adherbalis appellandi copia non fuit.
23. Jugurtha ubi eos Africa decessisse ratus est, neque propter loci naturam Cirtam armis expugnare potest, vallo atque fossa moenia circumdat, turres extruit easque praesidiis firmat, praeterea dies noctesque aut per vim aut dolis temptare, defensoribus moenium praemia modo, modo formidinem ostentare, suos hortando ad virtutem arrigere,[152]prorsus intentus cuncta parare. Adherbal, ubi intellegit omnes suas fortunas in extremo sitas, hostem infestum, auxilii spem nullam, penuria rerum necessariarum bellum trahi non posse, ex iis, qui una Cirtam profugerant, duos maxime impigros delegit; eos multa pollicendo ac miserando casum suum confirmat, uti per hostium munitiones noctu ad proximum mare, dein Romam pergerent. Numidae paucis diebus jussa efficiunt; litterae Adherbalis in senatu recitatae, quarum sententia haec fuit:
24. ‘Non mea culpa saepe ad vos oratum mitto, patres conscripti, sed vis Jugurthae subigit, quem tanta libido extinguendi me invasit, ut neque vos neque deos immortales in animo habeat, sanguinem meum quam omnia malit. Itaque quintum jam mensem socius et amicus populi Romani armis obsessus teneor, neque mihi Micipsae patris mei beneficia neque vestra decreta auxiliantur; ferro an fame acrius urguear incertus sum. Plura de Jugurtha scribere dehortatur me fortuna mea; et jam antea expertus sum parum fidei miseris esse. Nisi tamen intellego[153]illum supra quam ego sum petere, neque simul amicitiam vestram et regnum meum sperare. Utrum gravius existimet, nemini occultum est. Nam, initio occidit Hiempsalem, fratrem meum, dein patrio regno me expulit; quae sane fuerint nostrae injuriae, nihil ad vos.[154]Verum nunc vestrum regnum armis tenet, me, quem vos imperatorem Numidis posuistis, clausum obsidet; legatorum verba quanti fecerit, pericula mea declarant. Quid reliquum nisi vestra vis, quo moveri possit? Nam ego quidem vellem et haec, quae scribo, et illa, quae antea in senatu questus sum, vana forent potius, quam miseria mea fidem verbis faceret. Sed quoniam eo natus sum, ut Jugurthae scelerum ostentui essem,[155]non jam mortem neque aerumnas, tantummodo inimici imperium et crutiatus corporis deprecor.[156]Regno Numidiae, quod vestrum est, uti libet consulite; me ex manibus impiis eripite per majestatem imperii, per amicitiae fidem, si ulla apud vos memoria remanet avi mei Masinissae.’
25. His litteris recitatis fuere, qui exercitum in Africam mittendum censerent et quam primum Adherbali subveniundum; de Jugurtha interim uti consuleretur,[157]quoniam legatis non paruisset. Sed ab iisdem illis regis fautoribus summa ope enisum,[158]ne tale decretum fieret. Ita bonum publicum, ut in plerisque negotiis solet, privata gratia devictum. Legantur tamen in Africam majores natu, nobiles, amplis honoribus usi; in quîs fuit M. Scaurus, de quo supra memoravimus, consularis et tum in senatu princeps. Hi, quod res in invidia erat, simul et ab Numidis obsecrati, triduo navim ascendere, dein brevi Uticam appulsi litteras ad Jugurtham mittunt, quam ocissime[159]ad provinciam accedat, seque ad eum ab senatu missos. Ille ubi accepit homines claros, quorum auctoritatem Romae pollere audiverat, contra inceptum suum venisse, primo commotus, metu atque libidine diversus agitabatur. Timebat iram senatus, ni paruisset legatis; porro animus cupidine caecus ad inceptum scelus rapiebat. Vicit tamen in avido ingenio pravum consilium. Igitur exercita circumdato summa vi Cirtam irrumpere[160]nititur, maxime sperans, diducta manu hostium[161]aut vi aut dolis sese casum victoriae inventurum. Quod ubi secus procedit neque quod intenderat efficere potest, ut prius quam legates conveniret, Adherbalis potiretur; ne amplius morando Scaurum, quem plurimum metuebat, incenderet, cum paucis equitibus in provinciam venit. Ac tametsi senati verbis graves minae nuntiabantur, quod ab oppugnatione non desisteret, multa tamen oratione consumpta legati frustra discessere.
26. Ea postquam Cirtae audita sunt, Italici, quorum virtute moenia defensabantur, confisi deditione facta propter magnitudinem populi Romani inviolatos sese fore, Adherbali suadent, uti seque et oppidum Jugurthae tradat, tantum ab eo vitam paciscatur, de ceteris senatui curae fore. At ille, tametsi omnia potiora fide Jugurthae rebatur,[162]tamen quia penes eosdem, si adversaretur, cogendi potestas erat, ita, uti censuerant Italici, deditionem facit. Jugurtha in primis Adherbalem excruciatum necat, deinde omnes puberes Numidas atque negotiatores promiscue, uti quisque armatis obvius fuerat, interficit.
27. Quod postquam Romae cognitum est, et res in senatu agitari coepta, iidem illi ministri regis interpellando[163]ac saepe gratia, interdum jurgiis trahendo tempus, atrocitatem facti leniebant. Ac ni G. Memmius, tribunus plebis designatus, vir acer et infestus potentiae nobilitatis, populum Romanum edocuisset id agi, ut per paucos factiosos Jugurthae scelus condonaretur, profecto omnis invidia prolatandis consultationibus dilapsa foret: tanta vis gratiae atque pecuniae regis erat. Sed ubi senatus delicti conscientia populum timet, lege Sempronia[164]provinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretae; consules declarati P. Scipio Nasica, L. Bestia Calpurnius; Calpurnio Numidia, Scipioni Italia obvenit;[165]deinde exercitus, qui in Africam portaretur, scribitur; stipendium aliaque, quae bello usui forent, decernuntur.
28. At Jugurtha, contra spem nuntio accepto, quippe cui Romae omnia venum ire[166]in animo haeserat, filium et cum eo duos familiares ad senatum legatos mittit, hisque ut illis, quos Hiempsale interfecto miserat, praecipit, omnes mortales pecunia aggrediantur. Qui postquam Romam adventabant,[167]senatus a Bestia consultus est, placeretne legatos Jugurthae recipi moenibus; iique decrevere, nisi regnum ipsumque deditum venissent, uti in diebus proximis decem[168]Italia decederent. Consul Numidis ex senati decreto nuntiari jubet; ita infectis rebus illi domum discedunt. Interim Calpurnius, parato exercitu, legat[169]sibi homines nobiles, factiosos, quorum auctoritate, quae deliquisset, munita fore sperabat; in quîs fuit Scaurus, cujus de natura et habitu supra[170]memoravimus. Nam in consule nostro multae bonaeque artes animi et corporis erant, quas omnes avaritia praepediebat; patiens laborum, acri ingenio, satis providens, belli haud ignarus, firmissimus contra pericula et insidias. Sed legiones per Italiam Rhegium atque inde Siciliam,[171]porro ex Sicilia in Africam transvectae. Igitur Calpurnius initio, paratis commeatibus, acriter Numidiam ingressus est, multosque mortales et urbes aliquot pugnando cepit.
29. Sed ubi Jugurtha per legatos pecunia temptare bellique quod administrabat asperitatem ostendere coepit, animus aeger avaritia[172]facile conversus est. Ceterum socius et administer omnium consiliorum assumitur Scaurus, qui tametsi a principio,[173]plerisque ex factione ejus corruptis, acerrime regem impugnaverat, tamen magnitudine pecuniae a bono honestoque in pravum abstractus est. Sed Jugurtha primo tantummodo belli moram redimebat, existimans sese aliquid interim Romae pretio aut gratia effecturum; postea vero quam participem negotii Scaurum accepit, in maximam spem adductus recuperandae pacis, statuit cum eis de omnibus pactionibus praesens agere. Ceterum interea fidei causa mittitur a consule Sextius quaestor in oppidum Jugurthae Vagam,[174]cujus rei species erat acceptio frumenti, quod Calpurnius palam legatis imperaverat, quoniam deditionis mora induciae agitabantur.[175]Igitur rex, uti constituerat, in castra venit, ac pauca praesenti consilio locutus de invidia facti sui atque uti in deditionem acciperetur, reliqua cum Bestia et Scauro secreta[176]transigit, dein postero die, quasi per saturam sententiis exquisitis,[177]in deditionem accipitur. Sed uti pro consilio[178]imperatum erat, elephanti triginta, pecus atque equi multi cum parvo argenti pondere quaestori traduntur. Calpurnius Romam ad magistratus rogandos[179]proficiscitur. In Numidia et exercitu nostro pax agitabatur.
30. Postquam res in Africa gestas quoque modo actae forent fama divulgavit, Romae per omnes locos et conventus de facto consulis agitari. Apud plebem gravis invidia, patres solliciti erant; probarentne tantum flagitium, an decretum consulis subverterent, parum constabat.[180]Ac maxime eos potentia Scauri, quod is auctor et socius Bestiae ferebatur, a vero bonoque impediebat. At G. Memmius, cujus de libertate ingenii et odio potentiae nobilitatis supra diximus, inter dubitationem et moras senatus contionibus populum ad vindicandum hortari, monere, ne rem publicam, ne libertatem suam desererent, multa superba et crudelia facinora nobilitatis ostendere; prorsus intentus omni modo plebis animum accendebat. Sed quoniam ea tempestate Romae Memmii facundia clara pollensque fuit, decere existimavi unam ex tam multis orationem ejus perscribere, ac potissimum ea dicam, quae in contione post reditum Bestiae hujuscemodi verbis disseruit.
31. ‘Multa me dehortantur a vobis,[181]Quirites, ni studium rei publicae omnia superet, opes factionis, vestra patientia, jus nullum, ac maxime, quod innocentiae plus periculi quam honoris est. Nam illa quidem piget dicere, his annis XV.[182]quam ludibrio fueritis superbiae paucorum, quam foede quamque inulti perierint vestri defensores, ut vobis animus ab ignavia[183]atque socordia corruptus sit, qui ne nunc quidem, obnoxiis inimicis,[184]exsurgitis, atque etiamnunc timetis eos, quibus decet terrori esse. Sed quamquam haec talia sunt, tamen obviam ire factionis potentiae animus subigit.[185]Certe ego libertatem, quae mihi a parente meo tradita est, experiar; verum id frustra an ob rem[186]faciam, in vestra manu situm est, Quirites. Neque ego vos hortor, quod saepe majores vestri fecere, uti contra injurias armati eatis. Nihil vi, nihil secessione opus est: necesse est suomet ipsi more praecipites eant.[187]Occisso Ti. Graccho, quem regnum parare ajebant, in plebem Romanam quaestiones habitae sunt. Post G. Gracchi et M. Fulvi caedem item vestri ordinis multi mortales in carcere necati sunt; utriusque cladis non lex, verum libido eorum finem fecit. Sed sane fuerit regni paratio plebi sua restituere; quicquid sine sanguine civium ulcisci nequitur, jure factum sit.[188]Superioribus annis taciti indignabamini aerarium expilari, reges et populos liberos paucis nobilibus vectigal pendere, penes eosdem et summam gloriam et maximas divitias esse; tamen haec talia facinora impune suscepisse parum habuere.[189]Itaque postremo leges, majestas vestra, divina et humana omnia hostibus tradita sunt. Neque eos, qui ea fecere, pudet aut poenitet, sed incedunt per ora vestra[190]magnifici, sacerdotia et consulatus, pars triumphos suos ostentantes, perinde quasi ea honori non praedae habeant. Servi aera parati injusta imperia dominorum non perferunt; vos, Quirites, imperio nati, aequo animo servitutem toleratis? At qui sunt hi qui rem publicam oocupavere? Homines sceleratissimi, cruentis manibus, immani avaritia, nocentissimi iidemque superbissimi, quibus fides, decus, pietas, postremo honesta atque inhonesta omnia quaestui sunt. Pars eorum occidisse tribunos plebis, alii quaestiones injustas, plerique caedem in vos fecisse, pro munimento habent.[191]Ita quam quisque pessime fecit, tam maxime[192]tutus est: metum a scelere suo ad ignaviam vestram transtulere;[193]quos omnes eadem cupere, eadem odisse, eadem metuere in unum coëgit.[194]Sed haec inter bonos amicitia, inter malos factio est. Quodsi tam vos libertatis curam haberetis, quam illi ad dominationem accensi sunt, profecto neque res publica, sicuti nunc, vastaretur, et beneficia vestra[195]penes optimos, non audacissimos, forent. Majores vestri parandi juris et majestatis constituendae gratia bis per secessionem armati Aventinum occupavere,[196]vos pro libertate, quam ab illis accepistis, non summa ope nitemini?[197]atque eo vehementius, quo majus dedecus est parta amittere quam omnino non paravisse. Dicet aliquis: Quid igitur censes? Vindicandum in eos,[198]qui hosti prodidere rem publicam? Non manu neque vi, quod magis vos fecisse quam illis accidisse indignum est, verum quaestionibus[199]et indicio ipsius Jugurthae, qut si dediticius est, profecto jussis vestris obediens erit; sin ea contemnit, scilicet existimabitis, qualis illa pax aut deditio sit, ex qua ad Jugurtham scelerum impunitas, ad paucos potentes maximae divitiae, in rem publicam damna atque dedecora pervenerint. Nisi forte[200]nondum etiam vos dominationis eorum satietas tenet, et illa quam haec tempora magis placent, quum regna, provinciae, leges, jura, judicia, bella atque paces, postremo divina et humana omnia penes paucos erant; vos autem, hoc est, populus Romanus, invicti ab hostibus, imperatores omnium gentium, satis habebatis animam retinere; nam servitutem quidem quis vestrum recusare audebat? Atque ego, tametsi viro flagitiosissimum existimo impune injuriam accepisse, tamen vos hominibus sceleratissimis ignoscere, quoniam cives sunt, aequo animo paterer, ni misericordia in perniciem casura esset. Nam et illis, quantum importunitatis habent,[201]parum est impune male fecisse, nisi deinde faciundi licentia eripitur, et vobis aeterna sollicitudo remanebit, quum intellegetis aut serviundum esse aut permanus libertatem retinendam. Nam fidei quidem aut concordiae quae spes est? Dominari illi volunt, vos liberi esse, facere illi injurias, vos prohibere; postremo sociis vestris veluti hostibus, hostibus pro sociis utuntur. Potestne in tam diversis mentibus pax aut amicitia esse? Quare moneo hortorque vos, ne tantum scelus impunitum omittatis. Non peculatus aerarii factus est, neque per vim sociis ereptae pecuniae, quae quamquam gravia sunt, tamen consuetudine jam pro nihilo habentur: hosti acerrimo prodita senatus auctoritas, proditum imperium vestrum, domi militiaeque res publica venalis fuit. Quae nisi quaesita erunt, nisi vindicatum in noxios, quid erit reliquum, nisi ut illis, qui ea fecere, obedientes vivamus? Nam impune quaelibet facere, id est regem[202]esse. Neque ego vos, Quirites, hortor, ut malitis cives vestros perperam quam recte fecisse, sed ne ignoscendo malis bonos perditum eatis.[203]Ad hoc in re publica multo praestat beneficii quam maleficii immemorem esse;[204]bonus tantummodo segnior fit, ubi neglegas, at malus improbior. Ad hoc si injuriae non sint, haud saepe auxilii egeas.’