36. Sed ipse paucos dies commoratus apud G. Flaminium in agro Arretino,[183]dum vicinitatem antea sollicitatam armis exornat, cum fascibus atque aliis imperii insignibus in castra ad Manlium contendit. Haec ubi Romae comperta sunt, senatus Catilinam et Manlium hostes judicat; ceterae multitudini diem statuit, ante quam sine fraude[184]liceret ab armis discedere praeter[185]rerum capitalium condemnatis. Praeterea decernit, uti consules delectum habeant, Antonius cum exercitu Catilinam persequi maturet, Cicero urbi praesidio sit. Ea tempestate mihi imperium populi Romani multo maxime miserabile visum est, cui quum ad occasum ab ortu solis omnia domita armis parerent, domi otium atque divitiae, quae prima mortales putant, affluerent, fuere tamen cives, qui seque remque publicam obstinatis animis perditum irent.[186]Namque duobus senati decretis ex tanta multitudine neque praemio inductus conjurationem patefecerat neque ex castris Catilinae quisquam omnium discesserat; tanta vis morbi uti tabes plerosque civium animos invaserat.
37. Neque solum illis aliena[187]mens erat, qui conscii conjurationis fuerant, sed omnino cuncta plebes novarum rerum studio Catilinae incepta probabat. Id adeo[188]more suo videbatur facere. Nam semper in civitate, quibus opes nullae sunt, bonis[189]invident, malos extollunt, vetera odere, nova exoptant, odio suarum rerum mutari omnia student, turba atque seditionibus sine cura aluntur; quoniam egestas facile habetur[190]sine damno. Sed urbana plebes, ea vero[191]praeceps ierat multis de causis. Primum omnium, qui ubique probro atque petulantia maxime praestabant, item alii per dedecora patrimoniis amissis, postremo omnes, quos flagitium aut facinus domo expulerat, ii Romam sicut in sentinam[192]confluxerant. Deinde multi memores Sullanae victoriae, quod ex gregariis militibus alios senatores videbant, alios ita divites, ut regio victu atque cultu aetatem agerent, sibi quisque, si in armis foret, ex victoria talia sperabat. Praeterea juventus, quae in agris manuum mercede inopiam toleraverat, privatis atque publicis largitionibus excita[193]urbanum otium ingrato labori praetulerat; eos atque alios omnes malum publicum alebat. Quo minus mirandum est homines egentes, malis moribus, maxima spe, rei publicae juxta ac sibi consuluisse.[194]Praeterea quorum,[195]victoria Sullae parentes proscripti, bona erepta, jus libertatis imminutum erat, haud sane alio animo belli eventum expectabant. Ad hoc quicunque aliarum atque senatus partium erant, conturbari rem publicam quam minus valere ipsi malebant. Id adeo malum multos post annos in civitatem reverterat.
38. Nam postquam Gn. Pompeio et M. Crasso consulibus[196]tribunicia potestas restituta est, homines adolescentes summam potestatem nacti, quibus aetas animusque ferox erat, coepere senatum criminando plebem exagitare, dein largiundo atque pollicitando magis incendere; ita ipsi clari potentesque fieri. Contra eos summa ope nitebatur pleraque nobilitas senatus specie[197]pro sua magnitudine. Namque uti paucis verum absolvam, post illa tempora quicunque rem publicam agitavere, honestis nominibus, alii sicuti populi jura defenderent, pars quo[198]senatus auctoritas maxima foret, bonum publicum simulantes, pro sua quisque potentia certabant; neque illis modestia neque modus contentionis erat; utrique victoriam crudeliter exercebant.
39. Sed postquam Gn. Pompeius ad bellum maritimum atque Mithridaticum missus est, plebis opes imminutae, paucorum potentia crevit. Hi magistratus, provincias, aliaque omnia tenere, ipsi innoxii,[199]florentes, sine metu aetatem agere, ceteros judiciis terrere, quo plebem in magistratu placidius tractarent.[200]Sed ubi primum dubiis rebus[201]novandi spes oblata est, vetus certamen animos eorum arrexit. Quodsi primo proelio Catilina superior aut aequa manu discessisset, profecto magna clades atque calamitas rem publicam oppressisset; neque illis, qui victoriam adepti forent, diutius ea uti licuisset, quin defessis et exsanguibus qui plus posset imperium atque libertatem extorqueret.[202]Fuere tamen extra conjurationem complures, qui ad Catilinam initio profecti sunt; in his erat A. Fulvius, senatoris filius, quem retractum ex itinere parens necari jussit. Iisdem temporibus Romae Lentulus, sicuti Catilina praeceperat, quoscunque moribus aut fortuna novis rebus idoneos credebat, aut per se aut per alios sollicitabat, neque solum cives, sed cujusque modi genus hominum, quod modo bello usui foret.
40. Igitur P. Umbreno cuidam negotium dat, uti legatos Allobrogum[203]requirat eosque, si possit, impellat ad societatem belli, existimans publice privatimque aere alieno oppressos, praeterea, quod natura gens Gallica bellicosa esset, facile eos ad tale consilium adduci posse. Umbrenus, quod in Gallia negotiatus erat, plerisque principibus civitatium notus erat atque eos noverat; itaque sine mora, ubi primum legatos in foro conspexit, percontatus pauca de statu civitatis, et quasi dolens ejus casum, requirere coepit, quem exitum tantis malis sperarent. Postquam illos videt queri de avaritia magistratuum, accusare senatum, quod in eo auxilii nihil esset, miseriis suis remedium mortem expectare: ‘At ego, inquit, vobis, si modo viri esse vultis, rationem ostendam, qua tanta ista mala effugiatis.’ Haec ubi dixit, Allobroges in maximam spem adducti Umbrenum orare, ut sui misereretur; nihil tam asperum neque tam difficile esse, quod non cupidissime facturi essent, dum ea res civitatem aere alieno liberaret. Ille eos in domum, D. Bruti perducit, quod foro propinqua erat neque aliena consilii[204]propter Semproniam; nam tum Brutus ab Roma aberat. Praeterea Gabinium accersit,[205]quo major auctoritas sermoni inesset. Eo praesente conjurationem aperit, nominat socios, praeterea multos cujusque generis innoxios, quo legatis animus amplior[206]esset; deinde eos pollicitos operam suam domum dimittit.
41. Sed Allobroges diu in incerto habuere, quidnam consilii caperent. In altera parte erat aes alienum, studium belli, magna merces in spe victoriae, at in altera majores opes, tuta consilia, pro incerta spe certa praemia. Haec illis volventibus, tandem vicit fortuna rei publicae. Itaque Q. Fabio Sangae, cujus patrocinio civitas plurimum utebatur, rem omnem, uti cognoverant, aperiunt. Cicero, per Sangam consilio cognito, legatis praecepit, ut studium conjurationis vehementer simulent, ceteros adeant, bene polliceantur, dentque operam, uti eos quam maxime manifestos habeant.[207]
42. Iisdem fere temporibus in Gallia citeriore atque ulteriore,[208]item in agro Piceno, Bruttio,[209]Apulia motus erat. Namque illi, quos ante Catilina dimiserat, inconsulte ac veluti per dementiam cuncta simul agebant; nocturnis consiliis, armorum atque telorum portationibus, festinando, agitando omnia, plus timoris quam periculi effecerant. Ex eo numero complures Q. Metellus Celer praetor ex senati consulto, causa cognita, in vincula conjecerat; item in ulteriore Gallia G. Murena, qui ei provinciae legatus[210]praeerat.
43. At Romae Lentulus cum ceteris, qui principes conjurationis erant, paratis, ut videbatur, magnis copiis, constituerant, uti quum Catilina in agrum Faesulanum cum exercitu venisset. L. Bestia tribunus plebis contione habita quereretur de actionibus Ciceronis, bellique gravissimi invidiam optimo consuli imponeret; eo signo[211]proxima nocte cetera multitudo conjurationis suum quisque negotium exequeretur. Sed[212]ea divisa hoc modo dicebantur: Statilius et Gabinius uti cum magna manu duodecim simul opportuna loca urbis incenderent, quo tumultu facilior aditus ad consulem ceterosque, quibus insidiae parabantur, fieret; Cethegus Ciceronis januam obsideret eumque vi aggrederetur, alius autem alium; sed filii[213]familiarum, quorum ex nobilitate maxima pars erat, parentes interficerent, simul caede et incendio perculsis omnibus, ad Catilinam erumperent. Inter haec parata atque decreta[214]Cethegus semper querebatur de ignavia sociorum; illos dubitando et dies prolatando magnas opportunitates corrumpere, facto, non consulto, in tali periculo opus esse, seque, si pauci adjuvarent, languentibus aliis, impetum in curiam facturum. Natura ferox, vehemens, manu promptus erat; maximum bonum in celeritate putabat.
44. Sed Allobroges ex praecepto Ciceronis per Gabinium ceteros conveniunt;[215]ab Lentulo, Cethego, Statilio, item Cassio postulant jusjurandum, quod signatum ad cives perferant; aliter haud facile eos ad tantum negotium impelli posse. Ceteri nihil suspicantes dant; Cassius semet eo brevi venturum pollicetur ac paulo ante legates ex urbe proficiscitur. Lentulus cum his T. Volturcium quendam Crotoniensem mittit, ut Allobroges prins quam domum pergerent, cum Catilina data atque accepta fide societatem confirmarent. Ipse Volturcio litteras ad Catilinam dat, quarum exemplum infra scriptum est: ‘Qui[216]sim ex eo, quem ad te misi, cognosces. Fac cogites, in quanta calamitate sis, et memineris te virum esse; consideres, quid tuae rationes postulent; auxilium petas ab omnibus, etiam ab infimis.’[217]Ad hoc mandata verbis dat: ‘Quum ab senatu hostis judicatus sit, quo consilio servitia repudiet? in urbe parata esse, quae jusserit; ne cunctetur ipse propius accedere.’
45. His rebus ita actis, constituta nocte, qua proficiscerentur, Cicero per legates cuncta edoctus,[218]L. Valerio Flacco et G. Pomptinio praetoribus imperat, ut in ponte Mulvio[219]per insidias Allobrogum comitatus deprehendant; rem omnem aperit, cujus gratia mittebantur, cetera, uti facto opus sit, ita agant, permittit. Illi, homines militares, sine tumultu praesidiis collocatis, sicuti praeceptum erat, occulte pontem obsidunt.[220]Postquam ad id loci[221]legati cum Volturcio venerunt et simul utrimque clamor exortus est, Galli, cito cognito consilio, sine mora praetoribus se tradunt. Volturcius primo, cohortatus ceteros, gladio se a multitudine defendit, deinde ubi a legatis desertus est, multa prius de salute sua Pomptinium obtestatus, quod ei notus erat, postremo timidus ac vitae diffidens velut hostibus[222]sese praetoribus dedit.
46. Quibus rebus confectis, omnia propere per nuntios consuli declarantur. At ilium ingens cura atque laetitia simul occupavere; nam laetabatur intellegens conjuratione patefacta civitatem periculis ereptam esse, porro autem anxius erat, dubitans, in maximo scelere tantis civibus deprehensis, quid facto opus esset; poenam illorum sibi oneri, impunitatem perdundae rei publicae[223]fore credebat. Igitur confirmato animo vocari ad sese jubet Lentulum, Cethegum, Statilium, Gabinium, item quendam Caeparium Tarracinensem, qui in Apuliam ad concitanda servitia proficisci parabat. Ceteri sine mora veniunt: Caeparius paulo ante domo egressus cognito indicio ex urbe profugerat. Consul Lentulum, quod praetor erat, ipse manu tenens in senatum[224]perducit; reliquos cum custodibus in aedem Concordiae venire jubet. Eo senatum advocat, magnaque frequentia ejus ordinis, Volturcium cum legatis introducit, Flaccum praetorem scrinium cum litteris, quas a legatis acceperat, eodem afferre jubet.
47. Volturcius interrogatus de itinere, de litteris, postremo quid aut qua de causa consilii habuisset, primo fingere alia, dissimulare de conjuratione; post, ubi fide publica dicere jussus est,[225]omnia, uti gesta erant, aperit docetque se paucis ante diebus a Gabinio et Caepario socium ascitum nihil amplius scire quam legatos; tantummodo audire solitum ex Gabinio, P. Autronium, Ser. Sullam, L. Vargunteium, multos praeterea in ea conjuratione esse. Eadem Galli fatentur ac Lentulum dissimulantem coarguunt praeter litteras sermonibus, quos ille habere solitus erat; ex libris Sibyllinis[226]regnum Romae tribus Corneliis portendi; Cinnam atque Sullam antea, se tertium esse, cui fatum foret urbis potiri;[227]praeterea ab incenso Capitolio illum esse vigesimum annum, quem saepe ex prodigiis haruspices[228]respondissent bello civili cruentum fore. Igitur perlectis litteris, quum prius omnes signa sua cognovissent, senatus decernit, uti abdicato magistratu Lentulus, itemque ceteri in liberis custodiis[229]habeantur. Itaque Lentulus P. Lentulo Spintheri, qui tum aedilis erat, Cethegus Q. Cornificio, Statilius G. Caesari, Gabinius M. Crasso, Caeparius (nam is paulo ante ex fuga retractus erat) Gn. Terentio senatori traduntur.
48. Interea plebes, conjuratione patefacta, quae primo cupida rerum novarum nimis bello favebat, mutata mente Catilinae consilia execrari, Ciceronem ad coelum tollere; veluti ex servitute erepta gaudium atque laetitiam agitabat.[230]Namque alia belli facinora praedae magis quam detrimento fore, incendium vero crudele, immoderatum ac sibi maxime calamitosum putabat, quippe cui omnes copiae in usu cotidiano et cultu corporis erant.[231]Post eum diem quidam L. Tarquinius ad senatum adductus erat, quem ad Catilinam proficiscentem ex itinere retractum ajebant. Is, quum se diceret indicaturum de conjuratione, si fides publica data esset, jussus a consule quae sciret edicere, eadem fere quae Volturcius, de paratis incendiis, de caede bonorum, de itinere hostium senatum docet; praeterea se missum a M. Crasso, qui Catilinae nuntiaret, ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex conjuratione deprehensi[232]terrerent, eoque magis properaret ad urbem accedere, quo et ceterorum animos reficeret et illi facilius e periculo eriperentur. Sed ubi Tarquinius Crassum nominavit, hominem nobilem, maximis divitiis, summa potentia, alii rem incredibilem rati, pars tametsi verum existimabant, tamen quia in tali tempore[233]tanta vis hominis magis leniunda quam exagitanda videbatur, plerique Crasso ex negotiis privatis obnoxii conclamant indicem falsum esse, deque ea re postulant uti referatur.[234]Itaque consulente Cicerone frequens senatus decernit, Tarquinii indicium falsum videri, eumque in vinculis retinendum, neque amplius potestatem[235]faciundam, nisi de eo indicaret, cujus consilio tantam rem esset mentitus. Erant eo tempore, qui aestimarent, indicium illud a P. Autronio machinatum, quo facilius appellato Crasso per societatem periculi reliquos illius potentia tegeret. Alii Tarquinium a Cicerone immissum ajebant, ne Crassus more suo suscepto malorum patrocinio rem publicam conturbaret. Ipsum Crassum ego postea praedicantem[236]audivi, tantam illam contumeliam sibi a Cicerone impositam.
49. Sed iisdem temporibus Q. Catulus et C. Piso[237]neque precibus neque gratia neque pretio Ciceronem impellere potuere, uti per Allobroges aut alium indicem C. Caesar falso nominaretur. Nam uterque cum illo graves inimicitias exercebat: Piso oppugnatus in judicio pecuniarum repetundarum propter cujusdam Transpadani supplicium injustum; Catulus ex petitione pontificatus odio incensus, quod extrema aetate, maximis honoribus usus, ab adolescentulo Caesare victus[238]discesserat. Res autem opportuna videbatur, quod is privatim egregia liberalitate, publice maximis muneribus[239]grandem pecuniam debebat. Sed ubi consulem ad tantum facinus impellere nequeunt, ipsi singulatim circumeundo atque ementiundo, quae se ex Volturcio aut Allobrogibus audisse dicerent,[240]magnam illi invidiam conflaverant, usque adeo, ut nonnulli equites Romani, qui praesidii causa eum telis erant circum aedem Concordiae, seu periculi magnitudine seu animi mobilitate[241]impulsi, quo studium suum in rem publicam clarius esset, egredienti ex senatu Caesari gladio minitarentur.
50. Dum haec in senatu aguntur et dum legatis Allobrogum et T. Volturcio, comprobato eorum indicio, praemia decernuntur, liberti et pauci ex clientibus Lentuli diversis itineribus opifices atque servitia in vicis ad eum eripiundum sollicitabant, partim exquirebant duces multitudinum,[242]qui pretio rem publicam vexare soliti erant. Cethegus autem per nuntios familiam atque libertos suos, lectos et exercitatos in audaciam, orabat, ut grege facto cum telis ad sese irrumperent. Consul, ubi ea parari cognovit, dispositis praesidiis, ut res atque tempus monebat, convocato senatu refert, quid de his fieri placeat, qui in custodiam traditi erant. Sed eos paulo ante frequens senatus judicaverat contra rem publicam fecisse.[243]Tum D. Junius Silanus, primus sententiam rogatus,[244]quod eo tempore consul designatus erat, de his, qui in custodiis tenebantur, praeterea de L. Cassio, P. Furio, P. Umbreno, Q. Annio, si deprehensi forent, supplicium sumendum decreverat; isque postea, permotus oratione C. Caesaris, pedibus in sententiam Tib. Neronis iturum[245]se dixerat, quod de ea re praesidiis additis referundum censuerat.[246]Sed Caesar, ubi ad eum ventum est, rogatus sententiam a consule, hujuscemodi verba locutus est:
51. ‘Omnes homines, patres conscripti, qui de rebus dubiis consultant, ab odio, amicitia, ira atque misericordia vacuos esse decet. Haud facile animus verum providet, ubi illa officiunt, neque quisquam omnium libidini simul et usui paruit. Ubi intenderis ingenium, valet; si libido possidet, ea dominatur, animus nihil valet. Magna mihi copia est memorandi, P. C., quae reges atque populi ira aut misericordia impulsi male consuluerint;[247]sed ea malo dicere, quae majores nostri contra libidinem animi sui recte atque ordine fecere. Bello Macedonico, quod cum rege Perse[248]gessimus, Rhodiorum civitas, magna atque magnifica, quae populi Romani opibus creverat, infida atque adversa nobis fuit; sed postquam bello confecto de Rhodiis consultum est, majores nostri, ne quis divitiarum magis quam injuriae causa bellum inceptum diceret, impunitos eos dimisere. Item bellis Punicis omnibus, quum saepe Karthaginienses et in pace et per inducias multa nefaria facinora fecissent, nunquam ipsi per occasionem talia fecere; magis, quid se dignum foret, quam quid in illos jure fieri posset, quaerebant. Hoc item vobis providendum est, P. C., ne plus apud vos valeat P. Lentuli et ceterorum scelus quam vestra dignitas; neu magis irae vestrae quam famae consulatis. Nam si digna poena pro factis eorum reperitur, novum consilium approbo; sin magnitude sceleris omnium ingenia exuperat, his utendum censeo, quae legibus comparata sunt. Plerique eorum, qui ante me sententiam dixerunt, composite atque magnifice casum rei publicae miserati sunt; quae belli saevitia esset, quae victis acciderent, enumeravere; rapi virgines, pueros, divelli liberos a parentum complexu, matres familiarum pati, quae victoribus collibuissent, fana atque domos spoliari, caedem, incendia fieri, postremo armis, cadaveribus, cruore atque luctu omnia compleri. Sed, per deos immortales, quo illa oratio pertinuit? an[249]uti vos infestos conjurationi faceret? Scilicet[250]quem res tanta et tam, atrox non permovit, eum oratio accendet. Non ita est; neque cuiquam mortalium injuriae suae[251]parvae videntur: multi eas gravius aequo habuere.[252]Sed alia aliis licentia est, P. C. Qui demissi in obscuro vitam habent,[253]si quid iracundia deliquere, pauci sciunt; fama atque fortuna eorum pares sunt: qui magno imperio praediti in excelso aetatem agunt, eorum facta cuncti mortales novere. Ita in maxima fortuna minima licentia est; neque studere, neque odisse, sed minime irasci decet; quae apud alios iracundia dicitur, ea in imperio superbia atque crudelitas appellatur. Equidem ego[254]sic existimo, P. C., omnes cruciatus minores quam facinora illorum esse; sed plerique mortales postrema meminere, et in hominibus impiis sceleris eorum obliti de poena disserunt, si ea paulo severior fuit. D. Silanum, virum fortem atque strenuum, certo scio, quae dixerit, studio rei publicae dixisse, neque illum in tanta re gratiam aut inimicitias[255]exercere; eos mores eamque modestiam viri cognovi.[256]Verum sententia ejus mihi non crudelis, — quid enim in tales homines crudele fieri potest? — sed aliena a re publica nostra videtur. Nam profecto aut metus aut injuria te subegit,[257]Silane, consulem designatum, genus poenae novum decernere. De timore supervacaneum est disserere, quum praesertim diligentia clarissimi viri, consulis, tanta praesidia sint in armis. De poena possumus equidem dicere id quod res habet;[258]in luctu atque miseriis mortem aerumnarum requiem, non cruciatum esse, eam cuncta mortalium mala dissolvere, ultra neque curae neque gaudio locum esse. Sed, per deos immortales, quamobrem in sententiam non addidisti, uti prius verberibus in eos animadverteretur?[259]An quia lex Porcia[260]vetat? At aliae leges item condemnatis civibus non animam eripi, sed exilium permitti jubent.[261]An, quia gravius est verberari quam necari? Quid autem acerbum aut nimis grave est in homines tanti facinoris convictos? Sin, quia levius est; quî convenit[262]in minore negotio legem timere, quum eam in majore neglexeris? At enim[263]quis reprehendet, quod in parricidas rei publicae decretum erit? Tempus, dies, fortuna, cujus libido gentibus moderatur. Illis merito accidet, quidquid evenerit; ceterum vos, P. C., quid in alios statuatis, considerate. Omnia mala exempla ex bonis orta sunt; sed ubi imperium ad ignaros aut minus bonos pervenit, novum illud exemplum ab dignis et idoneis ad indignos et non idoneos transfertur.[264]Lacedaemonii devictis Atheniensibus triginta viros[265]imposuere, qui rem publicam eorum tractarent. Hi primo coepere pessimum quemque et omnibus invisum indemnatum necare; ea[266]populus laetari et merito dicere fieri. Post ubi paulatim licentia crevit, juxta bonos et malos libidinose interficere, ceteros metu terrere. Ita civitas servitute oppressa stultae laetitiae graves poenas dedit. Nostra memoria victor Sulla quum Damasippum[267]et alios hujusmodi, qui malo rei publicae creverant, jugulare jussit, quis non factum ejus laudabat? Homines scelestos et factiosos, qui seditionibus rem publicam exagitaverant, merito necatos ajebant. Sed ea res magnae initium cladis fuit. Nam uti quisque domum aut villam, postremo vas aut vestimentum alicujus concupiverat, dabat operam, ut is in proscriptorum[268]numero esset. Ita illi, quibus Damasippi mors laetitiae fuerat, paulo post ipsi trahebantur; neque prius finis jugulandi fuit quam Sulla omnes suos divitiis explevit. Atque ego haec non in M. Tullio neque his temporibus vereor, sed in magna civitate multa et varia ingenia sunt. Potest alio tempore, alio consule, cui item exercitus in manu sit, falsum aliquid pro vero credi; ubi hoc exemplo per senati decretum consul gladium eduxerit, quis illi finem statuet aut quis moderabitur? Majores nostri, P. C., neque consilii neque audaciae unquam eguere, neque illis superbia obstabat, quo minus aliena instituta, si modo proba erant, imitarentur. Arma atque tela militaria ab Samnitibus, insignia magistratuum ab Tuscis pleraque[269]sumpserunt: postremo quod ubique apud socios aut hostes idoneum videbatur, cum summo studio domi exequebantur, imitari quam invidere bonis malebant. Sed eodem illo tempore, Graeciae morem imitati, verberibus animadvertebant in cives, de condemnatis summum supplicium sumebant. Postquam res publica adolevit et multitudine civium factiones valuere, circumvenire innocentes, alia hujuscemodi fieri coepere, tum lex Porcia aliaeque leges paratae sunt, quibus legibus[270]exilium damnatis permissum est. Ego hanc causam, P. C., quominus[271]novum consilium capiamus, in primis magnam puto. Profecto virtus atque sapientia major in illis fuit, qui ex parvis opibus tantum imperium fecere quam in nobis, qui ea bene parta vix retinemus. Placet igitur eos dimitti et augere exercitum Catilinae? Minime, sed ita censeo; publicandas eorum pecunias, ipsos in vinculis habendos per municipia,[272]quae maxime opibus valent; neu quis de his postea ad senatum referat neve cum populo agat; qui aliter fecerit, senatum existimare eum contra rem publicam et salutem omnium facturum.’
52. Postquam Caesar dicendi finem fecit, ceteri verbo alius alii varie assentiebantur: at M. Porcius Cato, rogatus sententiam, hujuscemodi orationem habuit: ‘Longe mihi alia mens est, P. C., quum res atque pericula nostra considero, et quum sententias nonnullorum mecum ipse reputo.[273]Illi mihi disseruisse videntur de poena eorum, qui patriae, parentibus, aris atque focis suis bellum paravere; res autem monet cavere ab illis magis quam, quid in illos statuamus, consultare. Nam cetera maleficia tum persequare, ubi facta sunt; hoc nisi provideris ne accidat, ubi evenit, frustra judicia implores; capta urbe nihil fit reliqui victis. Sed, per deos immortales, vos ego appello, qui semper domos, villas, signa, tabulas vestras pluris quam rem publicam fecistis,[274]si ista, cujuscunque modi sunt quae amplexamini, retinere, si voluptatibus vestris otium praebere vultis, expergiscimini aliquando et capessite rem publicam.[275]Non agitur de vectigalibus neque de sociorum injuriis: libertas et anima nostra in dubio est. Saepenumero, P. C., multa verba in hoc ordine feci,[276]saepe de luxuria atque avaritia nostrorum civium questus sum, multosque mortales ea causa adversos habeo; qui mihi atque animo meo nullius unquam delicti gratiam fecissem,[277]haud facile alterius libidini male facta condonabam. Sed ea tametsi vos parvi pendebatis, tamen res publica firma erat; opulentia neglegentiam tolerabat.[278]Nunc vero non id agitur, bonisne an malis moribus vivamus, neque quantum aut quam magnificum imperium, populi Romani sit, sed haec cujuscunque modi videntur, nostra an nobiscum una hostium futura sint. Hic mihi quisquam mansuetudinem et misericordiam nominat.[279]Jampridem equidem[280]nos vera vocabula rerum amisimus, quia bona aliena largiri liberalitas, malarum rerum audacia fortitudo vocatur, eo[281]res publica in extremo sita est. Sint sane, quoniam ita se mores habent, liberales ex sociorum fortunis, sint misericordes in furibus aerarii; ne illi sanguinem nostrum largiantur, et[282]dum paucis sceleratis parcunt, bonos omnes perditum eant. Bene et composite G. Caesar paulo ante in hoc ordine de vita et morte disseruit, credo falsa existimans ea, quae de inferis memorantur, diverso itinere malos a bonis loca taetra, inculta, foeda atque formidolosa habere. Itaque censuit pecunias eorum publicandas, ipsos per municipia in custodiis habendos; videlicet timens, ne, si Romae sint, aut a popularibus conjurationis aut a multitudine conducta per vim eripiantur. Quasi vero mali atque scelesti tantummodo in urbe et non[283]per totam Italiam sint, aut non ibi plus possit audacia, ubi ad defendendum opes minores sunt. Quare vanum equidem hoc consilium est, si periculum ex illis metuit; sin in tanto omnium metu solus non timet, eo magis refert[284]me mihi atque vobis timere. Quare quum de P. Lentulo ceterisque statuetis, pro certo habetote,[285]vos simul de exercitu Catilinae et de omnibus conjuratis decernere. Quanto vos attentius ea agetis, tanto illis animus infirmior erit; si paululum modo vos languere viderint, jam omnes feroces aderunt.[286]Nolite existimare, majores nostros armis rem publicam ex parva magnam fecisse.[287]Si ita res esset, multo pulcherrimam eam nos haberemus; quippe sociorum atque civium, praeterea armorum atque equorum major nobis copia quam illis est. Sed alia fuere, quae illos magnos fecere, quae nobis nulla sunt, domi industria, foris justum imperium, animus in consulendo liber, neque delicto neque libidini obnoxius.[288]Pro his nos habemus luxuriam atque avaritiam, publice egestatem, privatim opulentiam; laudamus divitias, sequimur inertiam; inter bonos et malos discrimen nullum est; omnia virtutis praemia ambitio possidet. Neque mirum: ubi vos separatim sibi quisque consilium capitis, ubi domi voluptatibus, hic[289]pecuniae aut gratiae servitis, eo fit, ut impetus fiat in vacuam[290]rem publicam. Sed ego haec omitto. Conjuravere nobilissimi cives patriam incendere,[291]Gallorum gentem infestissimam nomini Romano ad bellum accersunt; dux hostium cum exercitu supra caput est: vos cunctamini etiamnunc, quid intra moenia deprensis hostibus faciatis?[292]Misereamini censeo[293], — deliquere homines adolescentuli per ambitionem, — atque etiam armatos dimittatis. Nae ista vobis mansuetudo et misericordia, si illi arma ceperint in miseriam onvertet.[294]Scilicet res ipsa aspera est, sed vos non timetis eam.[295]Immo vero[296]maxime; sed inertia et mollitia animi alius alium expectantes cunctamini, videlicet dis immortalibus confisi, qui hanc rem publicam saepe in maximis periculis servavere. Non votis neque suppliciis muliebribus auxilia deorum parantur; vigilando, agendo, bene consulendo prospera omnia cedunt; ubi socordiae te atque ignaviae tradideris, nequidquam deos implores;[297]irati infestique sunt. Apud majores nostros A. Manlius Torquatus bello Gallico filium suum, quod is contra imperium in hostem pugnaverat, necare jussit,[298]atque ille egregius adolescens immoderatae fortitudinis morte poenas dedit: vos de crudelissimis parricidis quid statuatis cunctamini? Videlicet cetera vita eorum huic sceleri obstat. Verum parcite dignitati Lentuli, si ipse pudicitiae, si famae suae, si dis aut hominibus unquam ullis pepercit; ignoscite Cethegi adolescentiae, nisi iterum jam patriae bellum fecit. Nam quid ego de Gabinio, Statilio, Caepario loquar? quibus si quidquam[299]unquam pensi fuisset, non ea consilia de re publica habuissent. Postremo, P. C., si mehercule peccato locus esset,[300]facile paterer vos ipsa re corrigi, quoniam verba contemnitis; sed undique circumventi sumus. Catilina cum exercitu faucibus urguet:[301]alii intra moenia atque in sinu urbis sunt hostes: neque parari neque consuli quidquam potest occulte; quo magis properandum est. Quare ita ego censeo: quum nefario consilio sceleratorum civium res publica in maxima pericula venerit, iique indicio T. Volturcii et legatorum Allobrogum convicti confessique sint caedem, incendia aliaque se foeda atque crudelia facinora in cives patriamque paravisse, de confessis sicuti de manifestis rerum capitalium more majorum supplicium sumendum.’
53. Postquam Cato assedit, consulares omnes itemque senatus magna pars sententiam ejus laudant, virtutem animi ad coelum ferunt, alii alios increpantes timidos vocant, Cato clarus atque magnus habetur, senati decretum fit, sicuti ille censuerat. Sed mihi multa legenti, multa audienti, quae populus Romanus domi militiaeque, mari atque terra praeclara facinora fecit, forte libuit attendere, quae res maxime tanta negotia sustinuisset.[302]Sciebam saepenumero parva manu cum magnis legionibus hostium contendisse; cognoveram parvis copiis bella gesta cum opulentis regibus, ad hoc saepe fortunae violentiam toleravisse, facundia Graecos, gloria belli Gallos ante Romanos fuisse. Ac mihi multa agitanti constabat, paucorum civium egregiam virtutem cuncta patravisse,[303]eoque factum, uti divitias paupertas, multitudinem paucitas superaret. Sed postquam luxu atque desidia civitas corrupta est, rursus res publica magnitudine sua imperatorum atque magistratuum vitia sustentabat, ac, sicuti effeta parentum,[304]multis tempestatibus haud sane quisquam Romae virtute magnus fuit. Sed memoria mea ingenti virtute, diversis moribus fuere viri duo, M. Cato et G. Caesar; quos quoniam res obtulerat, silentio praeterire non fuit consilium, quin[305]utriusque naturam et mores, quantum ingenio possem, aperirem.
54. Igitur his genus, aetas, eloquentia prope aequalia fuere; magnitudo animi par, item gloria, sed alia alii.[306]Caesar beneficiis ac munificentia magnus habebatur, integritate vitae Cato. Ille mansuetudine et misericordia clarus factus, huic severitas dignitatem addiderat. Caesar dando, sublevando, ignoscendo, Cato nihil largiundo gloriam adeptus est. In altero miseris perfugium erat, in altero malis pernicies; illius facilitas, hujus constantia laudabatur. Postremo Caesar in animum induxerat laborare, vigilare; negotiis amicorum intentus sua neglegere, nihil denegare, quod dono dignum esset; sibi magnum imperium, exercitum, bellum novum exoptabat, ubi virtus enitescere posset. At Catoni studium modestiae, decoris, sed maxime severitatis erat. Non divitiis cum divite, neque factione cum factioso, sed cum strenuo virtute, cum modesto pudore, cum innocente abstinentia certabat, esse quam videri bonus malebat; ita quo minus petebat gloriam, eo magis ilium sequebatur.[307]
55. Postquam, ut dixi, senatus in Catonis sententiam discessit,[308]consul optimum factu ratus, noctem, quae instabat, antecapere, ne quid eo spatio novaretur, III. viros[309]quae supplicium postulabat parare jubet; ipse, praesidiis dispositis, Lentulum in carcerem deducit;[310]idem fit ceteris per praetores. Est in carcere locus, quod[311]Tullianum appellatur, ubi paululum descenderis ad laevam, circiter duodecim pedes humi depressus.[312]Eum muniunt undique parietes atque insuper camera lapideis fornicibus vineta,[313]sed incultu,[314]tenebris, odore foeda atque terribilis ejus facies est. In eum locum postquam demissus est Lentulus, viridices rerum capitalium,[315]quibus praeceptum erat, laqueo gulam fregere. Ila ille patricius ex gente clarissima Corneliorum, qui consulare imperium Romae habuerat,[316]dignum moribus factisque suis exitium vitae invenit. De Cethego, Statilio, Gabinio, Caepario eodem modo supplicium sumptum est.[317]
56. Dum ea Romae geruntur, Catilina ex omni copia,[318]quam et ipse adduxerat et Manlius habuerat, duas legiones instituit, cohortes pro numero militum complet,[319]deinde, ut quisque voluntarius aut ex sociis in castra venerat, aequaliter distribuerat, ac brevi spatio legiones numero hominum expleverat, quum initio non amplius duobus milibus[320]habuisset. Sed ex omni copia circiter pars quarta erat militaribus armis instructa; ceteri, ut quemque casus armaverat, sparos aut lanceas,[321]alii praeacutas sudes portabant. Sed postquam Antonius[322]cum exercitu adventabat, Catilina per montes iter facere, modo ad urbem, modo in Galliam versus castra movere, hostibus occasionem pugnandi non dare; sperabat propediem magnas copias sese habiturum, si Romae socii incepta patravissent. Interea servitia repudiabat, cujus[323]initio ad eum magnae copiae concurrebant, opibus conjurationis fretus, simul alienum suis rationibus existimans, videri[324]causam civium cum servis fugitivis communicavisse.
57. Sed postquam in castra nuntius pervenit Romae conjurationem patefactam, de Lentulo et Cethego ceterisque, quos supra memoravi, supplicium sumptum; plerique, quos ad bellum spes rapinarum aut novarum rerum studium illexerat, dilabuntur; reliquos Catilina per montes asperos magnis itineribus in agrum Pistoriensem[325]abducit, eo consilio, uti per tramites occulte perfugeret in Galliam Transalpinam. At Q. Metellus Celer cum tribus legionibus in agro Piceno praesidebat, ex difficultate rerum eadem illa existimans, quae supra diximus, Catilinam agitare. Igitur, ubi iter ejus ex perfugis cognovit, castra propere movet ac sub ipsis radicibus montium consedit, qua illi descensus erat in Galliam properanti. Neque tamen Antonius procul aberat, utpote qui magno exercitu locis aequioribus expeditos in fuga sequeretur.[326]Sed Catilina postquam videt montibus atque copiis hostium sese clausum, in urbe res adversas, neque fugae neque praesidii ullam spem, optimum factu ratus, in tali re fortunam belli temptare, statuit cum Antonio quam primum confligere. Itaque contione advocata hujuscemodi orationem habuit:
58. ‘Compertum ego habeo, milites, verba virtutem non addere, neque ex ignavo strenuum neque fortem ex timido exercitum oratione imperatoris fieri. Quanta cujusque animo audacia natura aut moribus inest, tanta in bello patere solet. Quem neque gloria neque pericula excitant, nequidquam hortere; timor animi auribus officit.[327]Sed ego vos, quo pauca monerem, advocavi; simul uti causam mei consilii aperirem. Scitis equidem, milites, socordia atque ignavia Lentuli quantam ipsi nobisque cladem attulerit; quoque modo, dum ex urbe praesidia opperior, in Galliam proficisci nequiverim.[328]Nunc vero quo in loco[329]res nostrae sint, juxta mecum omnes intellegitis. Exercitus hostium duo, unus ab urbe, alter a Gallia obstant; diutius in his locis esse, si maxime animus ferat, frumenti atque aliarum rerum egestas[330]prohibet. Quocunque ire placet, ferro iter aperiundum est. Quapropter vos moneo; uti forti atque parato animo sitis et, quum proelium inibitis, memineritis vos divitias, decus, gloriam, praeterea libertatem atque patriam in dexteris vestris portare. Si vincimus, omnia nobis tuta erunt, commeatus abunde, municipia atque coloniae patebunt; sin metu cesserimus, eadem illa adversa fient: neque locus neque amicus quisquam teget, quem arma non texerint. Praeterea, milites, non eadem nobis et illis necessitudo impendet; nos pro patria, pro libertate, pro vita certamus: illis supervacaneum est pro potentia paucorum pugnare. Quo audacius aggredimini, memores pristinae virtutis. Licuit vobis cum summa turpitudine in exilio aetatem agere; potuistis nonnulli Romae amissis bonis alienas opes expectare: quia illa foeda atque intoleranda viris videbantur, haec[331]sequi decrevistis. Si haec relinquere vultis, audacia opus est; nemo nisi victor pace bellum mutavit.[332]Nam in fuga salutem sperare, quum arma, quîs[333]corpus tegitur, ab hostibus averteris, ea vero dementia est. Semper in proelio iis maximum est periculum, qui maxime timent; audacia pro muro habetur. Quum vos considero, milites, et quum facta vestra aestimo, magna me spes victoriae tenet. Animus, aetas, virtus vestra me hortantur;[334]praeterea necessitudo, quae etiam timidos fortes facit. Nam multitudo hostium ne circumvenire queat, prohibent angustiae loci. Quodsi virtuti vestrae fortuna inviderit, cavete,[335]inulti animam amittatis, neu capti potius sicuti pecora trucidemini, quam virorum more pugnantes cruentam atque luctuosam victoriam hostibus relinquatis.’
59. Haec ubi dixit, paululum commoratus, signa canere jubet,[336]atque instructos ordines in locum aequum deducit. Dein, remotis omnium equis, quo militibus exaequato periculo animus amplior esset, ipse pedes exercitum pro loco atque copiis instruit. Nam, uti planities erat inter sinistros montes et ab dextera rupe aspera,[337]octo cohortes in fronte constituit, reliquarum signa[338]in subsidio artius collocat. Ab his centuriones omnes, lectos et evocatos, praeterea ex gregariis militibus optimum quemque armatum in primam aciem subducit.[339]G. Manlium in dextera, Faesulanum quendam in sinistra parte curare[340]jubet; ipse cum libertis et colonis propter aquilam assistit,[341]quam bello Cimbrico G. Marius in exercitu habuisse dicebatur. At ex altera parte G. Antonius, pedibus aeger,[342]quod proelio adesse nequibat, M. Petreio legato[343]exercitum permittit. Ille cohortes veteranas, quas tumulti[344]causa conscripserat, in fronte post eas ceterum exercitum in subsidiis locat. Ipse equo circumiens, unum quemque nominans appellat, hortatur, rogat, ut meminerint, se contra latrones inermes, pro patria, pro liberis, pro aris atque focis suis certare. Homo militaris, quod amplius annos triginta tribunus aut praefectus aut legatus aut praetor cum magna gloria in exercitu fuerat, plerosque ipsos factaque eorum fortia noverat; ea commemorando militum animos accendebat.
60. Sed ubi, omnibus rebus exploratis, Petreius tuba signum dat, cohortes paulatim incedere jubet, idem facit hostium exercitus. Postquam eo ventum est, unde a ferentariis[345]proelium committi posset, maximo clamore cum infestis signis[346]concurrunt; pila omittunt, gladiis res geritur. Veterani, pristinae virtutis memores, comminus acriter instare; illi haud timidi resistunt; maxima vi certatur. Interea Catilina cum expeditis in prima acie versari, laborantibus succurrere; integros pro sauciis accersere, omnia providere, multum ipse pugnare saepe, hostem ferire; strenui militis et boni imperatoris officia simul exequebatur. Petreius, ubi videt Catilinam, contra ac ratus erat, magna vi tendere, cohortem praetoriam[347]in medios hostes inducit, eosque perturbatos atque alios alibi resistentes interficit; deinde utrimque ex lateribus ceteros aggreditur. Manlius et Faesulanus in primis pugnantes cadunt. Postquam fusas copias seque cum paucis relictum videt Catilina, memor generis atque pristinae suae dignitatis, in confertissimos hostes incurrit ibique pugnans confoditur.
61. Sed confecto proelio, tum vero cerneres,[348]quanta audacia quantaque vis animi fuisset in exercitu Catilinae. Nam fere, quem quisque vivus pugnando locum ceperat, eum amissa anima corpore tegebat. Pauci autem, quos medios[349]cohors praetoria disjecerat, paulo diversius, sed omnes tamen adversis vulneribus[350]conciderant. Catilina vero longe a suis inter hostium cadavera repertus est, paululum etiam spirans ferociamque animi, quam habuerat vivus, in vultu retinens. Postremo ex omni copia neque in proelio neque in fuga quisquam[351]civis ingenuus captus est: ita cuncti suae hostiumque vitae juxta[352]pepercerant. Neque tamen exercitus populi Romani laetam aut incruentam victoriam adeptus erat; nam strenuissimus quisque aut occiderat in proelio aut graviter vulneratus discesserat. Multi autem, qui de castris visundi aut spoliandi gratia processerant, volventes hostilia cadavera, amicum alii, pars hospitem aut cognatum reperiebant; fuere item, qui inimicos suos cognoscerent. Ita varie per omnem exercitum laetitia, moeror, luctus atque gaudia[353]agitabantur.
(Skip footnotes)
[1]Omnes. Other editions haveomnisoromneis. The accusative plural of words of the third declension making their genitive plural inium, varied in early Latin, sometimes ending inis, and sometimes ineisores. This fluctuation, however, afterwards ceased; and even in the best age of the Latin language it became generally customary to make the accusative plural like the nominative ines. The same was the case with some other obsolete forms, asvoltforvult,divorsusfordiversus,quoiqueforcuique,maxumusformaximus,quomforquum, orcum, which are retained in many editions, but have been avoided in the present, in accordance with the orthography generally adopted during the best period of the Latin language.[2]Studeo, when the verb following has the same subject, may be construed in three ways — with the infinitive alone, asstudeo praestare; with the accusative and infinitive,studeo me praestare, as in the present case; or withut, asstudeo ut praestem.[3]Summa ope, ‘with the greatest exertion,’ equivalent tosumma opere, summopere; asmagno opere, ormagnopere, signifies ‘with great exertion,’ or ‘greatly.’ The nominativeopsis not in use, and the pluralopesgenerally signifies ‘the means’ or ‘power of doing something.’[4]Prona, ‘bent forward,’ ‘bent down to the ground,’ in opposition to the erect gait of man.[5]Disfordiis. See Zumpt, § 51, n. 5.[6]Beluis; another, but less correct mode of spelling, isbellua, belluis.[7]Instead ofmemoriam nostri, Sallust might have saidmemoriam nostram; but the genitivenostrisets forth the object of remembrance with greater force. See Zumpt, § 423.[8]Quam maxime longam; that is,quam longissimam, ‘lasting as long as possible.’ Zumpt, § 108.[9]The author here makes a digression, to remove the objection that in war bodily strength is of greater importance than mental superiority. He admits that in the earlier times it may have been so, but maintains that in more recent times, when the art of war had become rather complicate, the superiority of mind has become manifest.Vine corporis an; that is,utrum vi corporis an. See Zumpt, § 554.[10]That is, ‘before undertaking anything, reflect well; but when you have reflected, then carry your design into execution without delay.’ The past participlesconsultaandfactohere supply the place of verbal substantives.
[11]Respecting the frequent position ofigiturat the beginning of a sentence in Sallust, see Zumpt, § 357.[12]Pars, instead ofalii, probably to avoid the repetition ofalii, and to produce variety.[13]Postea vero quam, forpostquam vero. The author means to say, that after the formation of great empires by extensive conquests, the truth became manifest that even in war mind was superior to mere bodily strength. He mentions Cyrus, king of Persia, the Lacedaemonians and Athenians, because the earlier empires of the Egyptians and Assyrians did not yet belong to accredited history.[14]Sallust here introduces, byquodsi(and if, or yes, if), an illustration connected with the preceding remarks. Respecting this connecting power ofquodsi, as distinguished from the simplesi, see Zumpt, § 807. This illustration, which ends with the wordtransfertur, was suggested to Sallust especially by the consideration of the recent disturbances in the Roman republic under Pompey, Caesar, and Mark Antony, three men who, in times of peace, saw their glory, previously acquired in war, fade away.[15]Animi virtus; these two words are here united to express a single idea, ‘mental greatness.’[16]Aliud alio ferri, ‘that one thing is drawn in one direction, and the other in another.’ Foraliud alio, see Zumpt, § 714; and forcerneres, in which the second person singular of the subjunctive answers to the English ‘you’ when not referring to any definite person, § 381.[17]Optimum quemque, ‘to every one in proportion as he is better than others.’ Respecting this relative meaning ofquisque, see Zumpt, § 710. ‘Every one,’ absolutely, isunusqisque, and adjectivelyomnis.[18]‘They have passed through life like strangers or travellers;’ that is, as if they had no concern with their own life, although it is clear that human life is of value only when men are conscious of themselves, and exert themselves to cultivate their mental powers, and apply them to practical purposes.[19]‘I set an equal value upon their life and their death;’ that is, an equally low value,juxtabeing equivalent toaequeorpariter.[20]Verum enimvero;these conjunctions are intended strongly to draw the attention of the reader to the conclusion from a preceding argument.[21]‘Intent upon some occupation.’Intentusis commonly construed with the dative, or the prepositioninoradwith the accusative; but as a person may be intentuponsomething, so he also may be intentby, orin consequence of, something, so that the ablative is perfectly consistent.
[22]Haud absurdum est, ‘is not unbecoming;’ that is, ‘is worthy of man.’[23]Quidemhere, like the Greekμενinεμοι μεν, without aδεfollowing, introduces one opinion in contradistinction from others, though the latter are not mentioned, but merely suggested byquidem. ‘I for my part think so, but what others think I do not know, or care.’[24]‘If you censure any things as faults or delinquencies, your censure is considered to have arisen from malevolence or ill-will.’[25]Supra ea, ‘whatever is beyond: that;’ that is, whatever is beyond the capacity of the reader.[26]The author now passes over to his own experience, telling us that after having devoted himself at first to the career of a public man, and finding that he was not understood, and ill-used by his opponents, he formed the determination to give himself up to a literary life.[27]Insolens malarum artium, ‘unacquainted with base artifices or intrigues;’ forartesmay bemalaeas well asbonae, according as they consist in the skill of doing bad or good things.[28]Imbecilla aetas, ‘my weak age;’ that is, my mind, which had not yet arrived at mature independence, ‘was corrupted by ambition, and was kept under the influence of such bad circumstances.’ Sallust means to say that if his mind had arrived at manly independence, he would have immediately withdrawn from the vicious atmosphere of public life.[29]My ambition caused me to be equally ill spoken of and envied, and thus to be dragged down to a level with the rest, and to be equally harassed and persecuted as they were.
[30]Conterere— that is,consumere, ‘to waste my fair leisure.’[31]Sallust here calls agriculture and the chase occupations of men in a servile condition, although the majority of the ancients considered the former especially as the most honourable occupation of free citizens. But he seems to think that in comparison with the important business of writing the history of his country, agriculture and the chase are not suitable occupations for a man who has at one time taken an active part in political affairs.[32]Carptim, ‘in detached parts.’[33]Paucis absolvam, ‘I shall treat briefly,’ orpaucis pertractabo conjurationem Catilinae.
[34]Sallust begins with a general description of the character of Catiline. This talented person, though of a most wicked disposition, belonged to the patriciangens Sergia, which traced its descent to one of the companions of Aeneas. This is no doubt fabulous, but at any rate proves the high antiquity of the gens. The most renowned among the ancestors of Catiline was M. Sergius, a real model of bravery, who distinguished himself in the Gallic and second Punic wars, and after having lost his right hand in battle, wielded the sword with the left. As Catiline offered himself as a candidate for the consulship in B.C. 66, which no Roman was allowed to do by law before having attained the age of forty-three, we may fairly presume that he was born about B.C. 109, in the time of the Jugurthine war. Cicero was born in B.C. 106, and was consequently a few years younger than Catiline.[35]Patiens inediae. Respecting the genitive governed by this and similar participles — as soon afteralieni appetens— see Zumpt, § 438.[36]Cujus rei libet;it is more common to saycujuslibet rei. Sometimes the relative pronouns compounded withcunqueandlibetare separated by the insertion of some other word or words between them, which in grammatical language is called a tmesis — asquod enim cunque judicium subierat, absolvebatur; quem sors dierum cunque tibi dederit, lucre appone,‘whatever day chance may give thee, consider it as a gain.’[37]Capiundae. Respecting theeoruin such gerunds and gerandives, see Zumpt, § 167.[38]Auxerat. He had increased both by the above-mentioned qualities — namely, his poverty by extravagance, and the consciousness of guilt by the crimes he committed. The neuter pluralquae, referring to two feminine substantives denoting abstract ideas, is not very common, though quite justifiable. Zumpt, § 377.[39]Respecting the infinitive afterhortari, instead of the more common use of the conjunctionut, see Zumpt, § 615.[40]Domi militiaeque, ‘in times of peace and in war.’
[41]In the following eight chapters (6-13) Sallust describes the transition from the stern manners, the warlike energy, and domestic peace of the ancient Romans, to the corruption prevalent in the time of Catiline, and which consisted chiefly in extravagance, avarice, oppression, and the love of dominion. His description is a striking picture of the early virtuous character of the Romans, and their subsequent indulgence in vice. He traces all the corruption of his time to the immense wealth accumulated at Rome, after she had acquired the dominion over the world — that is, after the destruction of Carthage and Corinth; and he marks out in particular Sulla as the man who had fostered the very worst qualities in order to obtain supreme power for himself.[42]According to the current tradition, the people of the Latins had been formed by a union of the Trojan emigrants with the native Aborigines. Their capital was Alba Longa, and they lived about Alba, on and near the Alban Mount, in a great number of confederate townships. Four centuries after the arrival of Aeneas, the city of Rome was founded by Albans on the extreme frontier of the Latin territory, and near the hostile tribes by which it was surrounded. Sallust passes over the intermediate stages, either because he, like others, thought Rome much more ancient, or because, having to do only with the description of manners, he was unconcerned about historical developments.[43]Unais the plural. See Zumpt, § 115, note.[44]It is indeed wonderful how quickly the Roman people, although consisting of a mixture of different tribes — whether, as Sallust briefly intimates, they were Trojans and Aborigines, or, as the more minute historians relate, Latins, Sabines, and Etruscans — united into one nationality. The language spoken by the Roman people, however, was not a mixture of those of the last-mentioned tribes, but Latin, which, in conformity with Sallust’s notion, appears to be a combination of Greek with some early Italian idiom.[45]Temptare, the historical infinitive, about the meaning and construction of which see Zumpt, § 599, note.[46]Auxilia portareis a less common expression thanauxilium ferre; forportareis generally used only to denote the actual physical carrying of something, whileferrehas a wider meaning. The pluralauxilia, however, here alludes to the repeated assistance given to friends.[47]‘Their government was a legitimate one’ — that is, the powers of the government were limited by law; ‘and bore the name of a kingly government’ — that is, a king stood at the head of it.[48]Chosen men had the care of public affairs, and deliberated about the good of the state; they stood by the side of the kings as aconsilium publicum, and were addressed by the termpatres.[49]Respecting the meaning of these genitives, for which datives also might have been used, see Zumpt, § 662.[50]Ubi — convertit, ‘when it had changed (itself).’ Forubiwith the perfect in the sense of a pluperfect, see Zumpt, § 506; and for the use ofverterein an intransitive or reflective sense, § 145.[51]In the earliest times they were calledpraetoresor leaders,qui praeeunt exercitui; afterwardsconsules. As two were elected every year, Sallust usesbini, and notduo.
[52]In promptu habere, ‘to have in readiness,’ and also ‘to bring into action,’ or ‘to make use of.’ Sallust means to say, that in consequence of the introduction of annual magistrates, every one increased his efforts to distinguish himself, and to make his talents shine.[53]Adeptais here used in a passive sense, contrary to the usage of the best authors, in accordance with which he might have saidadepta libertatem.[54]Brevi, ‘in a short time.’[55]Incesserat; supplyin eosoriis, referring tocives, implied in the precedingcivitas.[56]Habebantshould have beenhabebat, sincediscebatprecedes. But see Zumpt, § 366.[57]Labos, a rarer form forlabor, ashonosandlepos, which are even more frequently found thanhonorandlepor.[58]Easagrees withdivitias, though in English we say, in such cases, ‘This,’ or ‘these things they considered as riches.’ See Zumpt, § 372.
[59]Aliquanto, ‘by a considerable amount,’ or simply ‘considerably,’ is the ablative, expressing the amount of difference between two things compared. Sallust here considers it to be a mere matter of chance that the wars of the early Romans, as those against the Volscians, Aequians, Etruscans, and Samnites, do not stand forth in history as glorious as the wars of the Greek nations among themselves, and against the Persians. To us it appears that this was not a matter of chance; but it undoubtedly arose from the fact, that the Greeks even then had already attained a higher degree of civilisation. The interest which history takes in wars does not depend upon the vastness of the armies or the extent of countries, but upon the lower or higher degree of civilisation of those engaged in the wars.[60]Pro maximis, ‘they are celebratedas if they werethe greatest.’ Respecting this meaning ofpro, see Zumpt, § 394, note 3.[61]‘The more intelligent any one was, the more business was intrusted to him,’ so that he had no leisure (otium) to devote to literary composition. This at least is Sallust’s opinion; but when a man feels it to be his vocation to write history, he can find time for it, however much he may be otherwise engaged — witness J. Caesar and Frederick II. of Prussia. For the construction, see Zumpt, § 710. C.