1.Plutarchus de oraculorum defectu.2.Alius addit:qui.3.Alibi:a sono.4.L. 1 cp. 44.5.Alii false:Phidiam.6.Alii:ita.7.In textu:Polycrates.8.Alibi:imposuerunt.9.Alibi:imperiti.10.Alibi:etiam.11.Deest in aliis.12.Alius:Chusa.13.In libro de quadrat. circuli.14.Alibi:putavit.15.Alius:parallelismum.16.Alius:Navius.17.Alii:perspicere.18.Desunt haec quatuor verba in aliis codicibus.19.Plutarchus de daemonio Socratis.20.Alius:Aegyptio.TORALBA: Si fabri cubicam argillae massam arae cubicae aequalem fecissent et ad pondus tantundem adjecissent, tum utramque massam simul coagmentatam figura cubica finxissent, nullo negotio expedita res erat physica ratione.SALOMO: Apollinis aeque ac Bahalis oracula seu vera seu falsa adaemonibus profecta fuisse, nemini dubium esse potest, in rem eam penitus intuenti. Nunquam1enim Pythia sacerdos respondit, nisi furibunda, ore spumante, turgido gutture, oculis torvum intuentibus, saepe etiam pudendis obloquentibus, aut clausa bucca vel ex intimo pectore verbis erumpentibus. Quo etiam2statu sacerdotes Indicos fuisse legimus ante Hispanorum adventum, qui daemonum cultus, sortilegia et sacrificia humana sustulerunt. Oracula vero divina prophetis tantum concessa ac munere Dei contigisse lex divina3perspicue docet, et a prophetis reddebantur non furenti, sed tranquilla mente et valde quieta ac constanti. Neque vero vigilanti cuiquam mortalium, praeterquam uni Mosi, Deum apparuisse divina lex aperte declarat; caeteris prophetis non nisi dormientibus, seu somniis seu visionibus nocturnis, quae decem omnino generibus complexus est Moses Rambam.4Paucissimis tamen lux infusa divinitus toto vitae decursu contigit ut Samueli, Heliae, Helisaeo, Isaiae. Quoties enim in sacris litteris illud occurrit, Deum vel angelum domini locutum, prophetia est in somno vel visione dormienti patefacta, ut visiones Abrahae et colloquia Dei cum illo ac caeteris omnibus praeter Mosen. Quod arcanum qui non percipiunt animo, variis erroribus implicantur. Interdum tamen vigilantibus, quid factu sit opus, suggeritur, sed id fit intimis animi sensibus, angeli procurantis officio.5Dormientibus vero saepe voces divinae exaudiuntur aut vellicationes aut etiam terrores sentiuntur6, quo pertinet illud Elihu Jobi7instruentis:Semel, inquit,Deus loquitur et iterum, si homo non advertit in somniis, in visu nocturno, quando sopor8dormientes obruit9, tunc aurem hominibus vellicat ac divinam vocem10velut expresso11sigillo consignat, ut tenuibus probitatem, potentibus superbiam eripiat.Cui congruit illud Isaiae12:Deus, inquit,summo diluculo vellicavit mihi aurem, ut audirem, aperuit mihi aurem, ego vero praebui me obsequentem.Hanc autem13vellicationem auris nemo plane nisi expertus intelligit.14Prophetis quidem nostris vaticinia admirabilia et in multa saecula prodita fuere, quibus populorum strages et15excidia civitatum, imperiorum conversiones, caedes principum calamitosae denunciantur16, quae re ipsa statis temporibus, ac tantis post aetatibus comperta fuere. Ab iis ergo prophetarum vocibus ac scriptis oracula petenda, ab iis17solis verae religionis testimonia sunt exquirenda.1.Alibi:Neque.2.Addunt alii:in.3.Num. 12.4.In libro More nevochim.5.1 (3) Reg. 13. 16.6.Alibi:sensuum.7.Hiob 33, 14 sqq.8.Alibi:super.9.Alibi:opprimit.10.Alii:ac doctrinam.11.Alibi:impresso.12.Jesaiae 50, 4 sqq.13.Alius:Sane autem.14.Alius:intelliget.15.Deest in aliis codicibus.16.Alii:denunciarentur.17.Alii:ex his, vel:et iis.CURTIUS: Prophetarum quidem principes ab Abrahamo et Israelitis arcessere oportet, nec tamen omnes videmus. Videmus enim Bileamum1,genere Chaldaeum, etiam oracula divinitus hausisse et conversionem rerum publicarum admirabiles duo millia annos ante percepisse2animo, quam contigissent. Item Jobum, Heliam, Helisam3, Arabes ante legispromulgationemdivinis oraculis claruisse.1.Num. 23.2.Alius:hausisse.3.Alibi:Helipham.SENAMUS: Si vera somnia rerum praesentium aut futurarum prophetiae1nomine veniunt, innumerabiles prophetae futuri sunt. Ecquis enim est, cui non appareat in somniis ac visionibus nocturnis verum2quiddam, quod aliter scire non potuisset? Quin etiam sceleratis somnia saepe verissima occurrunt. Nam3Philostratus4tyrannus se a Jove praecipitem de coelo deturbari somniavit, paullo antequam interficeretur. Item Caracallae imperatori visum est in somniis pridie quam necaretur, se a Severo patre suo5perculsum ac vocem patris principis6audivisse acerbe illum increpantis: En praemium fraterni parricidii! nam Caracalla jusserat Getam occidi. Plenus est Artemidorus, plenae historiae talium somniorum. Et quidem Synesius ille7Christiamis pontifex librumπερὶ τῶν ἐνυπνίωνscripsit, in quo vaticinia non modo hominibus, verum etiam brutis ipsis animantibus communicari scribit.1.Alius:prophetico.2.Alius:rerum.3.(Artemidorus).4.Alii:Pisistratus.5.Alius:sica.6.Deest in aliis.7.Alius:ipse.SALOMO: Quaedam somnia vera sunt, plurima tamen falsa, ut quae ab animi perturbatione1ac curis ad animos derivantur.Multas curas sequuntur somnia, inquit sapientiae magister2,et ubi multa somnia, plurimae sunt vanitates.Saepius etiam a ciborum varietate et copia somnia contrahuntur, sed iis, qui pura mente a sordibus, a libidine, a curis inanibus, a cupiditatibus vacui, sobrii dormiunt, saepius somnia vera et somniis praestantiora visu objiciuntur, quibus turpia declinare, honesta prosequi aut futura scire docentur, quae in universum communi quadam appellatione vaticinia dici possunt. Prophetia vero singulari quadam appellatione dicitur divina vis, Dei munere et concessu3tributa ad futura prospicienda ac denuncianda, quae4non tantum veteribus, sed his quoque temporibus5accidit. Quod enim legitur in Hebraeorum commentariis, prophetiam post reditum ab exilio desiisse, non eo pertinet, ut nulla deinceps somnia Hebraeis divina contigerint, sed ut intelligamus, Dei vocem ad prophetas fieri desiisse, ut ejus mandata legesque6principibus ac populis7annuuciarentur. Neque enim desunt quamplurimi, qui pro sua aut aliorum salute jussa in somniis divinitus accipiant, vel ut hostium insidias effugiant, vel ut a vitiis abstineant, vel ut ab impietate et superstitione ad veram religionem deducantur, sive8de rebus dubiis fiant certiores. Et quidem vera somnia et visa nocturna efficaciora sunt ipsis actionibus vigilantium,ut cum Abrahamus dormiens sibi pro salute urbium Sodomae et Gomorrhae precari videretur et9cum Deo familiariter colloqui; non minus efficax illa supplicatio exstitit, atque nescio an non efficacior, quam si vigilans ea petiisset10. Item Salomo in somniis sapientiam a Deo precari sibi videbatur11, quae precatio in somniis tam efficax exstitit, ut eodem12somnio Deus responderit, se preces illius exaudiisse ac sapientiam illi tantam afflavisse, quantam mortalium antea aut postea13nemini.1.Alii:perturbationibus.2.Ecclesiastes 5, 2 sq.3.Alibi:consensu.4.Alibi:quod.5.Alii addunt:saepe.6.Alii addunt:ne.7.Alibi:populo.8.Alii:ac.9.Desunt haec quinque verba sequentia in alio codice.10.Alibi:illam praestitisset.11.1 (3) Regum 3.12.Alibi:eidem.13.Alibi:et postea.FRIDERICUS: Si summam religionis ac salutis nostrae ad inania somnia revocaremus1, actum de religionibus est. Jam enim pridem Paulus admonuit2, a falsis prophetis studiosissime cavendum, nec si angelus coelo delapsus in terram3aliud doceat, quam quae ab eo tradita sunt, ei assentiendum. Quo satis innuit, non vates novos aut4Apollines aut5oracula cujusquam exquirenda6ad optimum genus religionis dijudicandum, cum aperte7doceat, esse Christianum.1.Alibi:revocamus.2.Galat. 1.3.Alibi:in terras, quae verba in aliis plane desunt.4.Alibi:non.5.Alibi:non.6.Alibi:cuiquam exoptanda.7.Duorum horum verborum loco legit alius:verum.SENAMUS: Quoniam Judaei non modo Paulum, verum etiam Novi Testamenti tabulas omnes, Ismaelitae vero Christiana1scripta2omnia repudiant, aliis testibus nobis utendum est. Nihil autem mihi commodius videtur, quam decernere, quae3sit antiquissima religio, hanc4enim optimam fore, maximum erit argumentum.1.Alius:Christianorum.2.Deest in alio codice.3.Alibi:quaenam.4.Alius:sane eam.TORALBA: Si optimum genus religionis antiquitate ipsa metimur, altius nobis ab ipso totius humani1generis parente origo est petenda. Hunc enim optimis moribus, optima disciplina, optima scientia2, optimis denique animi virtutibus a Deo exornatum3oportet, cum ab eodem sanctissimam linguam didicisset. Neque enim4per se eloqui potuisset, aut omnium animantium, quibus ex insita cuique5vi et potestate nomina indidisse dicitur, naturas nisi ab optimo parente ac magistro eruditus hausisset et expressisset6. His tam multis ac praeclaris virtutibus filios sibi charissimos imbuisse consentaneum est atque inprimis vera religione, ut scilicet Deum aeternum adorarent eique sacra facerent, tum precibus, tum frugibus, tum pecoribus7oblatis, quae flammarum sacrificiis consumerentur, cum ante aquarum colluviones carnibus non vescerentur8.1.Deest in alio codice.2.Alibi:sanctitate.3.Alibi:subornatum.4.Alius:etiam.5.Alius:ejus.6.Philo in alleg. legg.7.Alibi:pecudibus.8.Zonaras l. 1 ita scribit.SALOMO: Caetera quidem tibi, Toralba, facile assentior, pecorum1tamen carnibus homines aeque ac lacte vixisse non dubito. Ad quid enim2tam multi greges? tot armenta ubique terrarum, quae suo foetore mortuanocuissent3, nisi homini suavissimis carnibus vesci licuisset? Nam quod divina lege permissum est, carnibus vesci, modo sanguis in terram effunderetur, eo pertinet, ut, quod antea impune licuerat, cruore saginare4se ipsos, id5amplius ne liceret. Nihil enim6sanguinis esu impurius, nihil nocentius aut ad lepram et elephantiasin accomodatius alimentum excogitari potest.1.Alius ita:nisi pecorum carnibus vesci semper licuisset.2.Alius:etiam.3.Alibi:jacuissent.4.Alibi:sanguinare.5.Alii:ut.6.Alius:etiam.TORALBA: Nulla mihi tecum, Salomo, de ciborum esu1controversia futura est, illud tantum meae conclusionis argumentum est, Adamum ejusque filium Abelem optima religione imbutos fuisse, deinde Sethum, Henochum, Methusalem ad Noachum usque, qui aeternum illum et verum solumque Deum, rerum omnium opificem ac parentem totiusque mundi architectum maximum, caeteris omnibus exclusis, sanctissime coluerunt. Hanc igitur religionem non modo antiquissimam, sed etiam omnium optimam esse confido, et qui ab illa antiquissima optimaque religione discesserunt, in labyrinthos errorum2inexpiabiles incidisse.1.Alibi:usu.2.Deest in alio codice.SALOMO: Mihi tecum, Toralba, convenit, illam scilicet optimam religionem esse antiquissimam ab optimo parente generis humani traditam, quae unius aeterni Dei cultu purissimo, semota Deorum ac divorum omnium atque etiam rerum creatarum turba, continetur. Nam quod scribitur, aetate Sethi Deum coli coepisse, plerosque fefellit ambiguitas verbiהוּחַלquod incipere et profanare significat. Jonathan Chaldaeus interpres ita reddidit1ex hebraeis chaldaica:tunc coeperunt homines orare in nomine domini.Sed Onkelos, quem Latini Aquilam nominant, qui etiam ex Hebraicis Chaldaica fecit, ita reddidit:Tunc coeperunt homines non orare in Dei nomine, cum scilicet ad res creatas et eorum, quae sub sensum cadant, cultum se ipsos convertere coepisserit; quae sententia verior est, cum satis appareat, Abelem et Cainum soli Deo cultum exhibuisse, ac ipsum Henochum tanta religione ac pietate claruisse, ut adhuc vivus et spirans divina bonitate fuerit ab hominum2coetu et conspectu abreptus, quod praeter eum nemini, excepto Helia, legimus contigisse. In eadem religione perstitit Noachus3, qui solus mortalium omnium ipsius Dei testimonio ac judicio integer est ac justus appellatus. Semus item, Noachi4filius, Dei altissimi sacerdos ac Solymorum5rex justissimus, eadem pietate paternam religionem amplexus est, qua floruit usque adAbrahamiaetatem, i.e. ab eluvionibus aquarum CCCXLV annos, quo tempore migravit Abrahamus ex Ur6, Chaldaeorum urbe7, eamque migrationis causam fuisse tradunt8, quod Chaldaei a vero Deo ad solis et siderum cultum deficerent. Defectionis rursus causam fuisse opinor, quod cum in coelumintuentes aeterno Deo sacra facerent9, oculis quasi manibus sese abduci passi sunt ad ea sidera, quae sub adspectum cadebant, quod Abrahamus indigne ferens vitae periculum adiit, cum aperte siderum cultum execratus esset. Chaldaeus interpres scribit10, Nimrodum, qui primus dominatum in liberos homines invasit, jussisse Abrahamum in fornacem projici, quod ab unius immortalis Dei cultu ad res creatas avelli nollet, inde tamen prodigio stupendo11ereptum et in Syriam a Deo missum, ubi in purissima illa religione majorum acquievit ejusque nepotes, donec Aegyptiorum fraudibus ab ingenita religione deflexissent, nec solum sidera, sed etiam elementa, animantia, statuas, daemones, deserto mundi conditore, adorarent. Deus igitur populi sui misertus quadringentos post annos, quam ictum foedus erat cum Abrahamo, Moysen excitavit, per quem naturalem et insitam animis hominum12a Deo religionem ex animis hominum paene obliteratam ad usum revocavit. Ac tametsi Numa Pompilius statuas, Zeno Stoicus templa Diis exstrui, i.e.ἱερὰ θεῶν13οἰκοδομεῖν, idque etiam sanctissimi reges Persarum prohiberent, ne Dei majestatem, quae amplissimo mundi sinu non continetur, angustiis concludere viderentur, terrenum14tamen deinde templum jussit exstrui, non modo ut ab inimicis coeli, sed etiam siderum coelestium adspectu seu culta sacra facientes amoveret.1.Alibi:reddit.2.Alibi:humano.3.Alii:Noëmus.4.Alii:Noëmi.5.Gen. 6.6.Alius false:unâ.7.Gen. 12.8.scribunt.9.Alibi:fecerint.10.In Ecclesiast. IV.11.Alibi:prodigiis stupendis.12.Desunt duo haec antecedentia verba in aliis codicibus.13.Alius:θεοῖς.14.Alius:tentorium.TORALBA: Constat igitur, optimam atque antiquissimam omnium religionem ab aeterno Deo cum recta ratione mentibus humanis insitam, quae quidem Deum aeternum ac solum homini colendum proponit, quoniam superius demonstratum est, Deum illum ab omni corporum contagione alienissimum, rerum omnium conditorem et conservatorem esse, qui cum optimus maximus sit, summum etiam cultum ei deberi, caetera numina, quae ab eo creata sunt, honoris cultu illi anteferre aut1conjungere sine ingenti piaculo posse neminem. Qui ergo sic vixerit, ut purum Dei cultum et naturae leges sequatur, quis dubitet, quin eadem felicitate fruatur, qua nunc justus Abel, Henochus, Noah, Semus, Abrahamus, Jobus, caeteri, quod Deus ipse laudabili testimonio sibi gratissimos ac sanctissimos esse2declaravit? Nihil enim verius a Platone dici potuit, quam antiquissimos humani generis parentes eo posteris meliores fuisse, quo propius aberant a conjunctione Deorum:οἱ παλαιοὶ καὶ κρείττονες ἡμῶν καὶ ἐγγύτεροι θεῶν οἰκοῦντες, a quibus ad posterorum3aures vestigia prisca saeculi dimanarunt. Et quidem Simplicius, Christianorum aeque ac Judaeorum communis adversarius, mentis humanae consummatam perfectionem definit conversionem ad dominum: i.e.πάσα ἀνθρωπίνη πλειότης εἰς τὴν πρὸς θεον ἐπιστροφήν. Idem paulo post: Quamdiu igitur mens humana radicibus altissimis4autori suo adhaeserit5,poterit incolumis eam integritatem, in qua creata est, facile tueri; ab eo autem avulsa diffluet et marcescet6, quoad rursus ad originem et autorem revertatur, i.e.ἀποσπασάσα δὲ ἑαυτήν καὶ ὅθεν ἐφ᾽ ἑαυτῇ ἀποῤῥιζωσάσα, ἐκεῖθεν μαραίνεται καὶ φθίνει, ἕως ἔμπαλιν ἐπιστραφῆ καὶ ἑνωθῆ πρὸς τὴν αἰτίαν.1.Alibi:et.2.Alibi:fuisse.3.Alius:posteros.4.Alii:arctissimis.5.Alibi:cohaeserit.6.Alibi:diffluit et marcescit.SENAMUS: Si haec optima et antiquissima religio naturae, omnium simplicissima sufficit ad vitam beatam, cur tot sacrificia, ceremoniae, ritus lege Mosis jubentur1? Neque enim pecudum modo, verum etiam hominum hostias legimus. Nam Jephtha, princeps illius gentis, filiam, quam habuit, immolavit eodem fere tempore, quo rex Agamemnon filiam Iphigeniam.1.Alibi:jubente.SALOMO: Sacrificia pecudum ab ipsa naturae lege primus Abel ac caeteri deinceps arripuisse videntur, hominum vero mactatio1populis fere2omnibus perniciosissimo more3fuit usitata; Chaldaeis inquam, Persis, Amorrhaeis, Graecis, Italis, Gallis, Poenis, Indis. Nec tamen Jephtha filiam immolavit, ut omnes fere opinantur, sed perpetuae castitatis votum a se amandavit, ut Chaldaeus interpres, Rabbi Levi Ben Gerson et David Kimchi, verius et melius interpretantur, quam qui parricidii crudelissimi parentem accusant. Cui interpretationi congruit4, quod singulis annis virgines illam inviserent et5consolarentur. Vox enim hebraeaלְתַבוֹתquae6ambiguitatem eo loco peperit7, non tam lugere significat, quam consolari, sacrificium vero Jephtham fecisse oportet earum rerum, quae8lege divina mactari fas erat.1.Alii:immolatio.2.Alibi:vero.3.Alibi:modo.4.Alibi:convenit.5.Alius:ut.6.Alibi:quod.7.Alius:proponit.8.Alius:quae ... mactare.TORALBA: Si naturae lex et naturalis religio, mentibus hominum insita, sufficit ad salutem adipiscendam, non video, cur Mosis ritus, ceremoniae necessariae sint.SALOMO: Nihil in majestate Bibliorum antiquius aut sacratius est lege divina, cujus divisio triplex est. Nam praeter historiarum libros praecipua est lex moralis, secunda ritualis, tertia politica. Moralis iterum duplex: altera1pars ad Dei cultum, altera ad hominum inter ipsos mutua officia spectat. Dei cultus quatuor decalogi capitibus primis continetur, caetera sex capita ad tuendam hominum inter se2fidem ac societatem pertinent. Politica vero diffusius eadem complectitur, quae secunda tabula brevissime continet, scilicet leges judiciales, connubiales, praetorias3, quibus Hebraeorum respublica fundata est et constituta, sine quibus licet et viro bono in desertissima solitudine et ubique terrarum salutem adipisci. Ritus vero et sacrificia4a Deo instituta, ut Israëlitae, qui ab Aegyptiis et finitimis populis sacra daemonibus et animalium statuis facere didicerant, ab iis deinceps abstinerent, quod fieri non potuisset ob inveteratum daemonibus sacrificandi morem, nisi5eadem sacra Deo facere juberentur. Atque eo pertinetgravior illa ac toties injuncta Israëlitis criminatio, quod epularenturעל דמיםsuper sanguines, ut deterrima Circe Ulyssem ac socios docebat, Manes pascere6sanguine effuso in scrobem plurium animantium cruore7. Itaque propositis omnium sacrificiorum generibus, ad extremum illud a legislatore subjicitur8, ne deinceps sacrificent satyris et daemonibus, quibuscum scortari, consueverant. Deum vero sacrificiis nullo modo delectari, ex eo planum fit, quod vetuit9usquam terrarum sibi pecudes mactari, praeterquam uno loco, quem ad sacrificandum delegisset, tametsi ubique gentium synagogas ac fana liceret habere ad laudes et leges divinas praedicandas. Nec vero sine summa Dei bonitate ac procuratione templum illud Sionis, ubi sacrificia pecudum fieri nec alibi licebat, a Vespasiano Imperatore incensum est, ut omnes intelligerent, non armentis aut10gregibus mactandis flagitia11dilui aut scelera expiari, aut salutem ab eo quenquam adipisci, ut apud Jeremiam12Deus clara voce populo contestatur hunc in modum:Holocausta vestra victimis accumulate et ad satietatem carnes vorate, nihil enim majoribus vestris hujusmodi mandavi, cum illos ex Aegypto educerem.Et certe nihil Deus clara voce praeter decalogum jussit13; nullum autem sacrificium toto decalogo continetur, quod ubique foedus cum populo percussum appellatur. Id autem a prophetis14toties ac tam saepe repetitum est, scilicet Deum a mactatione pecudum abhorrere, ut non15aliam ob causam templum illud exarsisse ac populus Dei ex Palaestina ejectus esse videatur, quam ne deinceps in cruore pecudum spem salutis collocaret.Aufer, inquit Oseas16,a nobis nequitiam, et exsolvemus juvencos labiorum nostrorum.Item17:Num veniam in conspectum Dei cum holocaustis, vitulis, agniculis? Num placent Deo mille arietes aut 10,000 torrentes olei? Num dabo primogenitum ad expiationem sceleris mei? Indicavi tibi, o homo, quid bonum sit18et quid a te Deus exquirat, scilicet facere judicium, deligere bonitatem et humilem esse coram Deo tuo.Cum autem Saul, quominus Dei mandato paruisset, sacrificia excusaret, acerbe Samuel illum increpans:Obsequium, inquit,sacrificiis praestat19. Acerbius etiam apud Isajam Deus execratur illos, qui sua scelera sacrificiis elui putant. Est igitur in decalogi executione salus, non in sacrificiis statuenda.Hoc fac, inquit,et vives!Et quidem cum rex Salomo arcam auream fabricari jussisset, et20in sacratissimo sanctuario collocaret, nihil in ea deposuit praeter duas tabulas decalogi lapideas. Arcam autem protegebat propitiatorium, ubi Deus inter utrumque angelum versari dicebatur, ut omnesintelligerent, Deum mortalibus propitium fore, si sacrum decalogi foedus exsequantur. Item21Salomo cum Deum loquentem introduceret22:Serva, inquit,mandata mea, ut vivas!Quae qualia sint, significat his verbis:Liga ea super digitos tuos, scribito super tabulas cordis tui!Qua quidem eleganti allegoria decem digitorum decem23decalogi praecepta24complexus est, ac duplici tabula cordis significat, primam tabulam decalogi pertinere ad superiorem animae facultatem, quae ipsa mens est, ad quam primae tabulae leges de cultu divino referuntur, secundam vero tabulam ad inferiorem animae partem, qua docemur naturam coërcere, libidinem continere, ab alienis rebus mentes, oculos, manus abstinere. Nam 613 capita ac leges25, quae libro legis continentur, partim ad judicia, partim ad mores, partim ad ritus, partim ad uberiorem explicationem26decalogi spectant27, ut cum uno verbo decalogi scortatio prohibetur, vox enim hebraicaנאוֹתomnem scortationem significat, sive cum daemonibus, sive cum statuis caeterisque rebus, sive cum proximis, quibuscum incestus admittitur28, sive cum alterius uxore: denique lex illa vagos omnes concubitus, stupra29et cum brutis nefariam copulationem vetat, quae fusius Moses in libro legum explicat, quam quae tabulis fuere30comprehensa. Universam vero legem R. Moses Rambam in quatuordecim partes distribuit: prima pars aversionem a flagitiis et conversionem ad Deum; secunda idololatriae prohibitionem; tertia morum probitatem; quarta caritatem erga singulos; quinta mulctas pecuniarias; sexta contractuum et hereditatum jura; septima dies fastos, nefastos, feriatos; octava jejunia31; nona preces et laudationes; decima sanctuarium; undecima sacrificia ritus; duodecima pollutiones et expiationes; decima tertia cibos vetitos ac cupiditates frangendas; decima quarta vetitas libidines. Quae omnia copiosissime libris LXI pandectarum hebraicarum et capitibus 532 continentur, vetantibus quidem legibus poenae, jubentibus praemia subjiciuntur, ut cum benignitatis fontes tenuibus aperire jubemur32, haec verba subrogantur:Et bene tibi erit, vel opibus te cumulabo, si hoc feceris.Semper enim largitionem in tenues consequetur affluentia bonorum, ac tametsi nulla merces debeatur officio, nihilominus tamen et iis, qui a vetitis abstinuerint, et iis, qui jussa fecerint, mercedem ingentem Deus decrevit.1.Alii:una.2.Alibi:homines.3.Alius:praedicatorias.4.Addunt alii:sicut.5.Alibi:etiamsi.6.Alius:placare.7.Odyss. l. X.8.Levit. 17.9.Deuteron. 14. 15. 16.10.Alibi:nec.11.Alibi:peccata.12.Jerem. 7, 21 sq.13.Deuter. 4.14.Psalm. 40. 49. Hoseae 6.15.Alibi:nullam.16.Hos. 14, 3.17.Michae 6, 6 sqq.18.Alibi:est.19.1 Sam. 15.20.Alius:ut ... collocaretur.21.Alii:Idem.22.1 Regum. 7.23.Addit alius:illa.24.Alius:capita.25.Alii:capita legum, vel:capitibus leges.26.Alius:interpretationem.27.Alibi:pertinent.28.Alibi:committitur.29.Alii addunt:paederastiam.30.Alibi:erunt.31.In aliis codicibus haec ad septimam partem referuntur, ita ut tredecim tantum partes enumerentur.32.Alii:jubentur.OCTAVIUS: Cum itaque Judaei ubique terrarum a sacrificiis pecudum abstineant, inutiles sunt illae sacrificiorum leges.SALOMO: Nullum est sacrificium, nulla instrumenta sacrorum, nulli ritus, quae rerum in naturae thesauris abditarum arcana pulcherrima noncontineant, ut ingeniosissime Philo Hebraeus1, Abraham Aben Esra, Rex Salomo, Leo Hebraeus interpretantur. His etiam docemur prius de peccatis confiteri2, deinde poenas acerbiores ac piacula3deprecari impendentia, tum gratias agere pro tam multis beneficiis, quibus continuo beamur, denique laudibus Deum praedicare, postremo Deo mentes puras sacrificare.1.De sacrificiis.2.Alii:conferri, vel:converti.3.Alii:pericula.TORALBA: Equidem ab astrologo Judaeo didici, decem illa decalogi capita decem orbibus coelestibus ordine decenti naturae convenire. Primum ipsi Deo tribui, ut naturae universae autori supremo, secundum orbi secundo, qui Hebraeis deserta1appellatur, propterea quod nulla stella eo coelo continetur, ita quoque sculptilia sanctissime prohibentur. Tertium caput, quo Dei nomen temere usurpare prohibemur, orbi tertio congruit, ne per Jovem caeteraque sidera jusjurandum concipiamus. Quartum caput, de festa quiete Sabbathi, orbi Saturni, cui et septima dies Saturni, velut Hebraeorum2Sabbathi nuncupatur. Quintum caput, de cultu parentum, quinto orbi seu Jovis, qui a Graecis Deorum parens, a Latinis Jupiter, quasi Juvans pater est appellatus. Sextum caput, de caedibus, orbi Martis, quem Homerus3homicidam vocat et urbium eversorem. Septimum caput, de adulteriis ac libidine, orbi Veneris. Octavum, de furtis, Mercurio, quem veteres mercatorum Deum et lucri autorem fecerunt, et collegium mercatorum4Romae dicebatur Mercurialium. Nonum, de vetitis mendaciis falsique crimine tribuitur Soli, de quo Virgilius: Solem mentiri, quis dicat? Quin etiam Hebraei solem pro veritate usurpant, ut eo loco: Misericordiam et veritatem diligit Deus, hebraica littera sic habet: quia sol et scutum est Deus, quod LXXII interpretes sic reddunt:ὅτι ἔλεος καὶ ἀληθείαν ἀγαπᾶ κύριον. Graeci Apollinem fecerunt oraculorum ac divinationis rerum abditarum parentem, principem et qui discussis nebulis omnia perspicua facit. Decimum caput orbi Lunae, cui eandem vim in macrocosmo tribuunt5, quam jecori in microcosmo, ubi vis cupiditatis maxime consistit, ita quoque decimo capite cupiditates cohibere jubemur.1.Alibi:dextra.2.Alius:Ebraeis.3.Il.Ε, 31.4.Alius:mercatorium.5.Desunt haec quinque sequentia verba in aliis codicibus.FRIDERICUS: Valde arguta mihi admirabilisque videtur decalogi cum orbibus coelestibus convenientia, quam Toralba ex abditis Hebraeorum arcanispromisit, quae non solum naturae universitati congruere, verum etiam ordinem planetarum a veteribus traditum confirmare videtur. Nam quod Ptolomaeus a veterum opinione1primus omnium discedens Venerem et Mercurium sub sole collocavit, id eo argumento fecisse videtur, quod solis apsidem2a terra distare scribit diametris terrestribus 604½, quod immane spatium planetis vacuum relinquere incongruum putabat, cum ab axe luna distaret terrae diametris 570. Sed multo absurdius est, quod Arabes etcaeteri fere omnes astrologi inter apsidem Solis et Martis intervallum intercedere tradunt diametrorum terrestrium 3815, quod septies majus est intervallo solis et lunae.1.Alibi:placitis.2.Alibi:solem.SALOMO: Ex iis quidem intelligere potestis, omnia rerum maximarum arcana et abditos1naturae thesauros in legibus divinis i.e. etiam in majorum nostrorum litteris ac libris latere, si quis altius scrutari velit. Hunc autem decalogum legis naturalis epitomam esse judicavit Abraham Aben Esra, quae quoniam obliterata videbatur et ingentibus hominum sceleribus ac flagitiis violata, Deus optimus maximus, hominis exitium miseratus, solenni legislatione2naturalia edicta et interdicta maximis sui populi comitiis renovavit et in tabulis lapideis incisa, tubarum clangore, tonitruis, fulminibus ac flammis in3monte Horeb ad coelum usque medium perstringentibus, ac monte terribili concussione trepidante, aeternum illud decalogi foedus cum populo aspersis sanguine tabulis, ut in feriendis foederibus mos erat, sacravit. Quae cum ante oculos mihi proponerem ac tanti spectaculi faciem altius contemplarer, quasi furore divino percitus haec breviter cecini:Quis vero, metuende! tua te voce tonantem4Audiit impavidus, cum jura sacrata juberesNec violanda dares tremuli de vertice montisFoedera Sinai? Quis vel clangore tubarumNon fuit attonitus vacuas resonante5per aures6?Quisve sacri sceleratus acerbam numinis iram7Ferre tui potuit, quoties armatus in hostesFlammea vibrares ingenti fulmina dextra?Quippe superborum tu colla tumentia regumDeprimis, et forti victor violenta refellis8Sceptra manu, quatiens saevi diadema tyranni.Conteris immanes populos et regna potentiComminuis brachio, quaecumque invicta videntur.Sed Christos humili vindex e pulvere semperErigis ipse tuos aciesque evertis ad unumIndomitas, ductuque tuo fit victor inermis!1.Alii:reconditos.2.Deuter. IV.3.Alius:a.4.Alibi:sonantem.5.Alibi:resonare.6.Alius:auras.7.Alii falsa:vimvel:viam.8.Alius:reballia.TORALBA: Hoc quidem foedus, duabus tabulis ac decem capitibus deprehensum, quid aliud est, quam ipsissima lex naturae? Hanc enim a natura legem arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti, non instituti, sed imbuti sumus, atque imprimis Deum aeternum causam1non modo rerum omnium effectricem, sed etiam conservatricem esse eandem, pro jure suae majestatis metuendum ac venerandum ac proincredibili erga nos bonitate amandum ac toto mentis impetu prosequendum. Venerationem autem et cultum Deo debitum sacrilegio surripere, ac rebus creatis ac caducis illum tribuere et2praemia salutis ac fiduciam in illis collocare, nefarium scelus est. Quod item secundo capite decalogi figuram ullam aut imaginem Deo tribuere prohibemur, natura quoque nobis insitum est, quia naturali et perspicua ratione Deum incorporeum esse demonstravimus. Ac propterea Numam Pompilium sua lege statuas Deorum ullas fieri vetuisse3. Et quidem si nefas est, coelum, sidera, solem adorare, quanto sceleratius4est hominum figmenta venerari? At mirum mihi saepe visum est, tot populos, tam multis tamque eruditissimis temporibus statuas coluisse studio pietatis, cum Heraclitus, philosophorum antiquissimus, statuarum cultores perinde facere diceret, ac si cum parietibus colloquerentur5.1.Deest in alio codice, qui porro legit:effectotem ... conservatorem.2.Alii:autvel:ac.3.Plutarchas in Numa; Augustinus de civitate Dei.4.Alibi:scelestius.5.Alii:obloquerentur.CURTIUS: Ab his populis excipiendi sunt Persae, Scythae, Afri ac veteres Romani, quos M. Varro sine simulacris annos amplius CXXX coluisse scribit.SALOMO: Quid in re tam perspicua argumentamini? Satis est, uno verbo detestabili ac foedissimo statuamκόπρονi.e. stercus appellare. Hac enim voce majores nostri solent execrari idola.TORALBA: Caetera capita decalogi omnium fere gentium communia sunt, quod satis est argumenti, legem divinam omnino1naturae consentaneam esse. Excipio quartum decalogi caput, scilicet requiem Sabbathi. Neque enim video, quid sit, quam ob rem Judaei septimum potius quam sextum, ut et Ismaëlitae, aut primum, ut Christiani, feriari debeant. Quod enim natura injustum sit2, temporis decursu justum fieri nequit, contraque3. Si ergo ante legem a Mose latam scelus non erat, die septimo rebus agendis ac opificiis implicari, cur postea impium esse coepisset?1.Deest alibi.2.Alibi:est.3.Alius:contrave.Hic ut1Salomo conticuisset, contra quam sperabatur, FRIDERICUS: Salva, inquit, res est, Salomo obmutuit2.1.Alius:cum.2.Alibi:obtinuit.SALOMO: Non video, cur loqui debeam, cum sit capitale, tesseram imperatoris1prodere.1.Alibi:imperii.CORONAEUS: Ita quidem apud hostes, non inter amicos et familiares, quos hic videmus. Explica igitur, Salomo, quid hic tesseram appelles, ne Toralba victoriam incruentam reportare videatur.SALOMO: Certe sabbathum est tessera1Deum inter et populum selectum, quam ceteri2populi capere non possunt, nec si possint, velint3. Argumentum a Toralba propositum jam antea pridem Justinus Martyr objecerat Tryphoni. Sed illud abs te, Toralba, peto: num tibi natura justum vel injustum videatur4, arma ferre?1.Ezech. 20, 12. 20. Exod. 31, 17.2.Alius:non selecti.3.Desunt haec quatuor antecedentia verba in uno codice.4.Alibi:videtur.TORALBA: Videturἀδιάφορον.SALOMO: Quid si princeps impendente seditione arma gestare prohibuerit, num tibi civis injustus et injuriosus atque iniquus videatur, qui adversus edictum armatus incedat?TORALBA: Assentior ego quidem.SALOMO: Cur ita, cum antea non injustum esset?TORALBA: Quia naturae lex est, ut magistratui jussa imperanti pareamus, et qui aliter facit, injustus censeatur.SALOMO: Quanto igitur injustior est, qui Deo vetante id, quod antea vetitum non erat, interdicto non paruerit, sive justum, sive injustum id esse arbitretur; quamquam fieri non potest, ut quicquam injustum a Deo jubeatur.CURTIUS: Hoc potissimum inter naturales et civiles leges interesse jurisconsulti tradunt, quod civiles sint earum rerum, quae justae et injustae dici nequeant, antequam jubeantur aut prohibeantur, naturales vero justitiam perpetuo annexam habeant, sine ullis edictis aut interdictis.FRIDERICUS: Cur igitur ante Moysen nullum de quiete septimi diei legimus edictum?SALOMO: Quis affirmare potest, nihil antea de sancta illius diei quiete interdictum1fuisse? quanquam prisca aetate2homines totum fere otium honestis studiis et rerum sublimium contemplationi tribuere solebant, ut omne tempus illud festa quies et sabbathum continuum videretur. Postea vero cum3deterior aetas, inanium artium voluptatibus, jocis, libidini, bellis, rapinis intenta, rerum coelestium et divinarum studia sprevit, quid tam necessarium fuit, quam homines ad hanc naturae legem4, honesta virtutis studia, ad mentis quietem, ad cogitationem rerum divinarum, ad sui salutem revocare? Id autem diei septimi festa quiete sancire placuit.1.Alibi:edictum.2.Alii:pietate.3.Alibi:quum.4.Addunt alii:id est ad.SENAMUS: Sed cur potius septimam, quam primam? Nec video, cur1postremo capite decalogi aliena appetere prohibeamur, cum satis sit, nemini fraudem facere, et ea non exercere, quae publicam laedunt tranquillitatem: mentibus autem humanis imperare aut cogitationibus vim inferre, quis possit?1.Alibi:an.SALOMO: Ad singula vicissim. Primum, rationem a Deo rerum suarum exposcere, scelus, ambigere nefas est. Nam quod aliena concupiscere vetat lex divina, alienum est ab omnibus legibus humanis, atque in eo potissimum praestantia divinae legis1enitet, quae securim non modo ad caudicem et ramos, sed etiam ad radices et fibras flagitiorum omnium admovit. Quisquis enim erumpentes cupiditates coercerepotest, is profecto imperatoris invicti laudem meretur. Qui vero aliena concupiscit, jam scelus admisit, etsi2pravas cupiditates ad exitum perducere non potuerit, quoniam, ut possit, omnia pertentabit, sed recisa libidine nihil unquam molietur. Nihil autem mirum, si3homines hominum cupiditatibus leges nullas posuerunt, quia nec praemia merentibus nec poenas4irrogare potuissent, quippe sensus animorum5non videntur, id unius Dei proprium est, qui abditas animorum latebras pervestigat ac proptereaκαρδιογνώστηςappellatur6. Neque enim actionum ac sermonum prius quam cogitationum praeputia circumcidi jubet. Et quemadmodum Deus7accepta ferre et praemia tribuere solet praeclaris hominum voluntatibus, ita quoque perinde ac homicidam habet, qui occidere cum maxime vellet, non potuit tamen, quia plus peccatur ipsa mente, quae pravitati acquievit, quam sceleris executione, quae ad sensus, satellites animi, quasi ad principis ministros refertur.1.Alius:lucis.2.Alius:etiamsi.3.Alii:sed.4.Desunt alibi haec duo verba.5.Alibi:animi.6.Jerem. 12.7.Deuteron. 11.CORONAEUS: Sed ad quietem septimi diei redeamus, quaenam ratio subesse potest?SALOMO: Rationem suae legis, quod rarissime fit, subjecit legislator ipse:Quoniam, inquit,sex diebus coelum, maria, terram1, quaeque his continentur omnia, Deus creavit ac septimo die requievit, eique benedixit ac sanctificavit illum.Et quominus ambigeretur, pluribus verbis caput illud declaravit, quam totius decalogi capita, nec unquam aliis diebus benedixisse aut eos2sibi consecrasse3legimus. Nam cum populus universus instruendo Dei sacrario et instrumentis sacrarii valde occuparetur, diem tamen septimum Deus excipiens:Nihilominus, inquit4,mea sabbatha colite, quoniam illa sunt quasi tesserae secretiores et arcana inter me et vos posterosque vestros, ut intelligatis, me esse Deum aeternum, qui sanctifico vos. Feriamini igitur sabbathum, quoniam sanctum vobis est5: quisquis ullum opus fecerit die sabbathi, de coetu populi exscindatur6. Sex dies sufficiant7rebus agendis, dies septimus quies esto sancta Deo aeterno, quisquis opus ullum fecerit, morte afficiatur. Conquiescant igitur filii Israel die septimo, ut colant sabbathum foedere sempiterno, quoniam illud est arcanum et tessera inter me et filios Israel, tessera, inquam, sempiterna, quoniam sex diebus Deus condidit coelum et terram, septimo quievit.—Haec ille. Videtis, cum homines, liberos, servos, jumenta sanctissimo illo die conquiescere jussisset, quanta verborum copia, quam exquisita ratione iterum atque iterum inculcat. Neque eo contentus populum universum rursus convocari jussit, deinde coacta8concione legislator quasi legem novam laturus:Haec sunt, inquit9,quaemandavit Deus. Sex dies negotiis agendis aut operi tribuantur, dies septimus sit vobis sacer, quia sabbathum requies est Deo. Quisquis opus ullum in eo fecerit, moriatur, ne accendatis ignem in domiciliis vestris.Item alibi10:Admonete populum Israelem, ut sabbatha sanctissime colat.Id autem saepissime repetitum legimus, et cum maleferiatus quidam septimo11die ligna legisset12, Moses sententiam, tametsi jam lex lata erat, non prius ferendam putavit, quam judicem Deum appellaret, qui eum capitali supplicio damnatum lapidibus obrui mandavit. Illud et mirabilius13, quod cum manna caducum singulis diebus plueret, die tamen septimo nihil decidere solebat14. Cum autem e tentoriis die septimo quidam egressi fuissent, quasi manna collecturi, Deus ita exarsit eosque oratione acerbo increpans:Quousque, inquit,tentabitis me? dedi vobis sabbathum ad requiem, ut die sexto duplices cibos colligatis, consistite igitur in tentoriis die septimo, nec quisquam posthac foris egrediatur.Item urbe Hierosolymorum obsessa et lata jam de excidio sententia, liberationem omnem Jeremias15Deo jubente pollicetur, si sabbatha sancta colerent. Itaque Deus apud Jesaiam exclamans16:O beatum, inquit,illum, qui sabbathum meum delicias suas appellat!Item paulo post:Quisquis metuit mea sabbatha temerare ac foedus illud sanctissimae quietis coluerit, hunc ego sublimem proveham in montem sanctum meum, i.e. in coelum. Quid Ezechiel? ubi sabbathum appellat Dei sacramentum ac tesseram secretiorem inter Deum et populum Israelis17, Ac propterea theologi18sabbathorum rationes ac leges copiosissime amplexi sunt.
1.Plutarchus de oraculorum defectu.2.Alius addit:qui.3.Alibi:a sono.4.L. 1 cp. 44.5.Alii false:Phidiam.6.Alii:ita.7.In textu:Polycrates.8.Alibi:imposuerunt.9.Alibi:imperiti.10.Alibi:etiam.11.Deest in aliis.12.Alius:Chusa.13.In libro de quadrat. circuli.14.Alibi:putavit.15.Alius:parallelismum.16.Alius:Navius.17.Alii:perspicere.18.Desunt haec quatuor verba in aliis codicibus.19.Plutarchus de daemonio Socratis.20.Alius:Aegyptio.
TORALBA: Si fabri cubicam argillae massam arae cubicae aequalem fecissent et ad pondus tantundem adjecissent, tum utramque massam simul coagmentatam figura cubica finxissent, nullo negotio expedita res erat physica ratione.
SALOMO: Apollinis aeque ac Bahalis oracula seu vera seu falsa adaemonibus profecta fuisse, nemini dubium esse potest, in rem eam penitus intuenti. Nunquam1enim Pythia sacerdos respondit, nisi furibunda, ore spumante, turgido gutture, oculis torvum intuentibus, saepe etiam pudendis obloquentibus, aut clausa bucca vel ex intimo pectore verbis erumpentibus. Quo etiam2statu sacerdotes Indicos fuisse legimus ante Hispanorum adventum, qui daemonum cultus, sortilegia et sacrificia humana sustulerunt. Oracula vero divina prophetis tantum concessa ac munere Dei contigisse lex divina3perspicue docet, et a prophetis reddebantur non furenti, sed tranquilla mente et valde quieta ac constanti. Neque vero vigilanti cuiquam mortalium, praeterquam uni Mosi, Deum apparuisse divina lex aperte declarat; caeteris prophetis non nisi dormientibus, seu somniis seu visionibus nocturnis, quae decem omnino generibus complexus est Moses Rambam.4Paucissimis tamen lux infusa divinitus toto vitae decursu contigit ut Samueli, Heliae, Helisaeo, Isaiae. Quoties enim in sacris litteris illud occurrit, Deum vel angelum domini locutum, prophetia est in somno vel visione dormienti patefacta, ut visiones Abrahae et colloquia Dei cum illo ac caeteris omnibus praeter Mosen. Quod arcanum qui non percipiunt animo, variis erroribus implicantur. Interdum tamen vigilantibus, quid factu sit opus, suggeritur, sed id fit intimis animi sensibus, angeli procurantis officio.5Dormientibus vero saepe voces divinae exaudiuntur aut vellicationes aut etiam terrores sentiuntur6, quo pertinet illud Elihu Jobi7instruentis:Semel, inquit,Deus loquitur et iterum, si homo non advertit in somniis, in visu nocturno, quando sopor8dormientes obruit9, tunc aurem hominibus vellicat ac divinam vocem10velut expresso11sigillo consignat, ut tenuibus probitatem, potentibus superbiam eripiat.Cui congruit illud Isaiae12:Deus, inquit,summo diluculo vellicavit mihi aurem, ut audirem, aperuit mihi aurem, ego vero praebui me obsequentem.Hanc autem13vellicationem auris nemo plane nisi expertus intelligit.14Prophetis quidem nostris vaticinia admirabilia et in multa saecula prodita fuere, quibus populorum strages et15excidia civitatum, imperiorum conversiones, caedes principum calamitosae denunciantur16, quae re ipsa statis temporibus, ac tantis post aetatibus comperta fuere. Ab iis ergo prophetarum vocibus ac scriptis oracula petenda, ab iis17solis verae religionis testimonia sunt exquirenda.
1.Alibi:Neque.2.Addunt alii:in.3.Num. 12.4.In libro More nevochim.5.1 (3) Reg. 13. 16.6.Alibi:sensuum.7.Hiob 33, 14 sqq.8.Alibi:super.9.Alibi:opprimit.10.Alii:ac doctrinam.11.Alibi:impresso.12.Jesaiae 50, 4 sqq.13.Alius:Sane autem.14.Alius:intelliget.15.Deest in aliis codicibus.16.Alii:denunciarentur.17.Alii:ex his, vel:et iis.
CURTIUS: Prophetarum quidem principes ab Abrahamo et Israelitis arcessere oportet, nec tamen omnes videmus. Videmus enim Bileamum1,genere Chaldaeum, etiam oracula divinitus hausisse et conversionem rerum publicarum admirabiles duo millia annos ante percepisse2animo, quam contigissent. Item Jobum, Heliam, Helisam3, Arabes ante legispromulgationemdivinis oraculis claruisse.
1.Num. 23.2.Alius:hausisse.3.Alibi:Helipham.
SENAMUS: Si vera somnia rerum praesentium aut futurarum prophetiae1nomine veniunt, innumerabiles prophetae futuri sunt. Ecquis enim est, cui non appareat in somniis ac visionibus nocturnis verum2quiddam, quod aliter scire non potuisset? Quin etiam sceleratis somnia saepe verissima occurrunt. Nam3Philostratus4tyrannus se a Jove praecipitem de coelo deturbari somniavit, paullo antequam interficeretur. Item Caracallae imperatori visum est in somniis pridie quam necaretur, se a Severo patre suo5perculsum ac vocem patris principis6audivisse acerbe illum increpantis: En praemium fraterni parricidii! nam Caracalla jusserat Getam occidi. Plenus est Artemidorus, plenae historiae talium somniorum. Et quidem Synesius ille7Christiamis pontifex librumπερὶ τῶν ἐνυπνίωνscripsit, in quo vaticinia non modo hominibus, verum etiam brutis ipsis animantibus communicari scribit.
1.Alius:prophetico.2.Alius:rerum.3.(Artemidorus).4.Alii:Pisistratus.5.Alius:sica.6.Deest in aliis.7.Alius:ipse.
SALOMO: Quaedam somnia vera sunt, plurima tamen falsa, ut quae ab animi perturbatione1ac curis ad animos derivantur.Multas curas sequuntur somnia, inquit sapientiae magister2,et ubi multa somnia, plurimae sunt vanitates.Saepius etiam a ciborum varietate et copia somnia contrahuntur, sed iis, qui pura mente a sordibus, a libidine, a curis inanibus, a cupiditatibus vacui, sobrii dormiunt, saepius somnia vera et somniis praestantiora visu objiciuntur, quibus turpia declinare, honesta prosequi aut futura scire docentur, quae in universum communi quadam appellatione vaticinia dici possunt. Prophetia vero singulari quadam appellatione dicitur divina vis, Dei munere et concessu3tributa ad futura prospicienda ac denuncianda, quae4non tantum veteribus, sed his quoque temporibus5accidit. Quod enim legitur in Hebraeorum commentariis, prophetiam post reditum ab exilio desiisse, non eo pertinet, ut nulla deinceps somnia Hebraeis divina contigerint, sed ut intelligamus, Dei vocem ad prophetas fieri desiisse, ut ejus mandata legesque6principibus ac populis7annuuciarentur. Neque enim desunt quamplurimi, qui pro sua aut aliorum salute jussa in somniis divinitus accipiant, vel ut hostium insidias effugiant, vel ut a vitiis abstineant, vel ut ab impietate et superstitione ad veram religionem deducantur, sive8de rebus dubiis fiant certiores. Et quidem vera somnia et visa nocturna efficaciora sunt ipsis actionibus vigilantium,ut cum Abrahamus dormiens sibi pro salute urbium Sodomae et Gomorrhae precari videretur et9cum Deo familiariter colloqui; non minus efficax illa supplicatio exstitit, atque nescio an non efficacior, quam si vigilans ea petiisset10. Item Salomo in somniis sapientiam a Deo precari sibi videbatur11, quae precatio in somniis tam efficax exstitit, ut eodem12somnio Deus responderit, se preces illius exaudiisse ac sapientiam illi tantam afflavisse, quantam mortalium antea aut postea13nemini.
1.Alii:perturbationibus.2.Ecclesiastes 5, 2 sq.3.Alibi:consensu.4.Alibi:quod.5.Alii addunt:saepe.6.Alii addunt:ne.7.Alibi:populo.8.Alii:ac.9.Desunt haec quinque verba sequentia in alio codice.10.Alibi:illam praestitisset.11.1 (3) Regum 3.12.Alibi:eidem.13.Alibi:et postea.
FRIDERICUS: Si summam religionis ac salutis nostrae ad inania somnia revocaremus1, actum de religionibus est. Jam enim pridem Paulus admonuit2, a falsis prophetis studiosissime cavendum, nec si angelus coelo delapsus in terram3aliud doceat, quam quae ab eo tradita sunt, ei assentiendum. Quo satis innuit, non vates novos aut4Apollines aut5oracula cujusquam exquirenda6ad optimum genus religionis dijudicandum, cum aperte7doceat, esse Christianum.
1.Alibi:revocamus.2.Galat. 1.3.Alibi:in terras, quae verba in aliis plane desunt.4.Alibi:non.5.Alibi:non.6.Alibi:cuiquam exoptanda.7.Duorum horum verborum loco legit alius:verum.
SENAMUS: Quoniam Judaei non modo Paulum, verum etiam Novi Testamenti tabulas omnes, Ismaelitae vero Christiana1scripta2omnia repudiant, aliis testibus nobis utendum est. Nihil autem mihi commodius videtur, quam decernere, quae3sit antiquissima religio, hanc4enim optimam fore, maximum erit argumentum.
1.Alius:Christianorum.2.Deest in alio codice.3.Alibi:quaenam.4.Alius:sane eam.
TORALBA: Si optimum genus religionis antiquitate ipsa metimur, altius nobis ab ipso totius humani1generis parente origo est petenda. Hunc enim optimis moribus, optima disciplina, optima scientia2, optimis denique animi virtutibus a Deo exornatum3oportet, cum ab eodem sanctissimam linguam didicisset. Neque enim4per se eloqui potuisset, aut omnium animantium, quibus ex insita cuique5vi et potestate nomina indidisse dicitur, naturas nisi ab optimo parente ac magistro eruditus hausisset et expressisset6. His tam multis ac praeclaris virtutibus filios sibi charissimos imbuisse consentaneum est atque inprimis vera religione, ut scilicet Deum aeternum adorarent eique sacra facerent, tum precibus, tum frugibus, tum pecoribus7oblatis, quae flammarum sacrificiis consumerentur, cum ante aquarum colluviones carnibus non vescerentur8.
1.Deest in alio codice.2.Alibi:sanctitate.3.Alibi:subornatum.4.Alius:etiam.5.Alius:ejus.6.Philo in alleg. legg.7.Alibi:pecudibus.8.Zonaras l. 1 ita scribit.
SALOMO: Caetera quidem tibi, Toralba, facile assentior, pecorum1tamen carnibus homines aeque ac lacte vixisse non dubito. Ad quid enim2tam multi greges? tot armenta ubique terrarum, quae suo foetore mortuanocuissent3, nisi homini suavissimis carnibus vesci licuisset? Nam quod divina lege permissum est, carnibus vesci, modo sanguis in terram effunderetur, eo pertinet, ut, quod antea impune licuerat, cruore saginare4se ipsos, id5amplius ne liceret. Nihil enim6sanguinis esu impurius, nihil nocentius aut ad lepram et elephantiasin accomodatius alimentum excogitari potest.
1.Alius ita:nisi pecorum carnibus vesci semper licuisset.2.Alius:etiam.3.Alibi:jacuissent.4.Alibi:sanguinare.5.Alii:ut.6.Alius:etiam.
TORALBA: Nulla mihi tecum, Salomo, de ciborum esu1controversia futura est, illud tantum meae conclusionis argumentum est, Adamum ejusque filium Abelem optima religione imbutos fuisse, deinde Sethum, Henochum, Methusalem ad Noachum usque, qui aeternum illum et verum solumque Deum, rerum omnium opificem ac parentem totiusque mundi architectum maximum, caeteris omnibus exclusis, sanctissime coluerunt. Hanc igitur religionem non modo antiquissimam, sed etiam omnium optimam esse confido, et qui ab illa antiquissima optimaque religione discesserunt, in labyrinthos errorum2inexpiabiles incidisse.
1.Alibi:usu.2.Deest in alio codice.
SALOMO: Mihi tecum, Toralba, convenit, illam scilicet optimam religionem esse antiquissimam ab optimo parente generis humani traditam, quae unius aeterni Dei cultu purissimo, semota Deorum ac divorum omnium atque etiam rerum creatarum turba, continetur. Nam quod scribitur, aetate Sethi Deum coli coepisse, plerosque fefellit ambiguitas verbiהוּחַלquod incipere et profanare significat. Jonathan Chaldaeus interpres ita reddidit1ex hebraeis chaldaica:tunc coeperunt homines orare in nomine domini.Sed Onkelos, quem Latini Aquilam nominant, qui etiam ex Hebraicis Chaldaica fecit, ita reddidit:Tunc coeperunt homines non orare in Dei nomine, cum scilicet ad res creatas et eorum, quae sub sensum cadant, cultum se ipsos convertere coepisserit; quae sententia verior est, cum satis appareat, Abelem et Cainum soli Deo cultum exhibuisse, ac ipsum Henochum tanta religione ac pietate claruisse, ut adhuc vivus et spirans divina bonitate fuerit ab hominum2coetu et conspectu abreptus, quod praeter eum nemini, excepto Helia, legimus contigisse. In eadem religione perstitit Noachus3, qui solus mortalium omnium ipsius Dei testimonio ac judicio integer est ac justus appellatus. Semus item, Noachi4filius, Dei altissimi sacerdos ac Solymorum5rex justissimus, eadem pietate paternam religionem amplexus est, qua floruit usque adAbrahamiaetatem, i.e. ab eluvionibus aquarum CCCXLV annos, quo tempore migravit Abrahamus ex Ur6, Chaldaeorum urbe7, eamque migrationis causam fuisse tradunt8, quod Chaldaei a vero Deo ad solis et siderum cultum deficerent. Defectionis rursus causam fuisse opinor, quod cum in coelumintuentes aeterno Deo sacra facerent9, oculis quasi manibus sese abduci passi sunt ad ea sidera, quae sub adspectum cadebant, quod Abrahamus indigne ferens vitae periculum adiit, cum aperte siderum cultum execratus esset. Chaldaeus interpres scribit10, Nimrodum, qui primus dominatum in liberos homines invasit, jussisse Abrahamum in fornacem projici, quod ab unius immortalis Dei cultu ad res creatas avelli nollet, inde tamen prodigio stupendo11ereptum et in Syriam a Deo missum, ubi in purissima illa religione majorum acquievit ejusque nepotes, donec Aegyptiorum fraudibus ab ingenita religione deflexissent, nec solum sidera, sed etiam elementa, animantia, statuas, daemones, deserto mundi conditore, adorarent. Deus igitur populi sui misertus quadringentos post annos, quam ictum foedus erat cum Abrahamo, Moysen excitavit, per quem naturalem et insitam animis hominum12a Deo religionem ex animis hominum paene obliteratam ad usum revocavit. Ac tametsi Numa Pompilius statuas, Zeno Stoicus templa Diis exstrui, i.e.ἱερὰ θεῶν13οἰκοδομεῖν, idque etiam sanctissimi reges Persarum prohiberent, ne Dei majestatem, quae amplissimo mundi sinu non continetur, angustiis concludere viderentur, terrenum14tamen deinde templum jussit exstrui, non modo ut ab inimicis coeli, sed etiam siderum coelestium adspectu seu culta sacra facientes amoveret.
1.Alibi:reddit.2.Alibi:humano.3.Alii:Noëmus.4.Alii:Noëmi.5.Gen. 6.6.Alius false:unâ.7.Gen. 12.8.scribunt.9.Alibi:fecerint.10.In Ecclesiast. IV.11.Alibi:prodigiis stupendis.12.Desunt duo haec antecedentia verba in aliis codicibus.13.Alius:θεοῖς.14.Alius:tentorium.
TORALBA: Constat igitur, optimam atque antiquissimam omnium religionem ab aeterno Deo cum recta ratione mentibus humanis insitam, quae quidem Deum aeternum ac solum homini colendum proponit, quoniam superius demonstratum est, Deum illum ab omni corporum contagione alienissimum, rerum omnium conditorem et conservatorem esse, qui cum optimus maximus sit, summum etiam cultum ei deberi, caetera numina, quae ab eo creata sunt, honoris cultu illi anteferre aut1conjungere sine ingenti piaculo posse neminem. Qui ergo sic vixerit, ut purum Dei cultum et naturae leges sequatur, quis dubitet, quin eadem felicitate fruatur, qua nunc justus Abel, Henochus, Noah, Semus, Abrahamus, Jobus, caeteri, quod Deus ipse laudabili testimonio sibi gratissimos ac sanctissimos esse2declaravit? Nihil enim verius a Platone dici potuit, quam antiquissimos humani generis parentes eo posteris meliores fuisse, quo propius aberant a conjunctione Deorum:οἱ παλαιοὶ καὶ κρείττονες ἡμῶν καὶ ἐγγύτεροι θεῶν οἰκοῦντες, a quibus ad posterorum3aures vestigia prisca saeculi dimanarunt. Et quidem Simplicius, Christianorum aeque ac Judaeorum communis adversarius, mentis humanae consummatam perfectionem definit conversionem ad dominum: i.e.πάσα ἀνθρωπίνη πλειότης εἰς τὴν πρὸς θεον ἐπιστροφήν. Idem paulo post: Quamdiu igitur mens humana radicibus altissimis4autori suo adhaeserit5,poterit incolumis eam integritatem, in qua creata est, facile tueri; ab eo autem avulsa diffluet et marcescet6, quoad rursus ad originem et autorem revertatur, i.e.ἀποσπασάσα δὲ ἑαυτήν καὶ ὅθεν ἐφ᾽ ἑαυτῇ ἀποῤῥιζωσάσα, ἐκεῖθεν μαραίνεται καὶ φθίνει, ἕως ἔμπαλιν ἐπιστραφῆ καὶ ἑνωθῆ πρὸς τὴν αἰτίαν.
1.Alibi:et.2.Alibi:fuisse.3.Alius:posteros.4.Alii:arctissimis.5.Alibi:cohaeserit.6.Alibi:diffluit et marcescit.
SENAMUS: Si haec optima et antiquissima religio naturae, omnium simplicissima sufficit ad vitam beatam, cur tot sacrificia, ceremoniae, ritus lege Mosis jubentur1? Neque enim pecudum modo, verum etiam hominum hostias legimus. Nam Jephtha, princeps illius gentis, filiam, quam habuit, immolavit eodem fere tempore, quo rex Agamemnon filiam Iphigeniam.
1.Alibi:jubente.
SALOMO: Sacrificia pecudum ab ipsa naturae lege primus Abel ac caeteri deinceps arripuisse videntur, hominum vero mactatio1populis fere2omnibus perniciosissimo more3fuit usitata; Chaldaeis inquam, Persis, Amorrhaeis, Graecis, Italis, Gallis, Poenis, Indis. Nec tamen Jephtha filiam immolavit, ut omnes fere opinantur, sed perpetuae castitatis votum a se amandavit, ut Chaldaeus interpres, Rabbi Levi Ben Gerson et David Kimchi, verius et melius interpretantur, quam qui parricidii crudelissimi parentem accusant. Cui interpretationi congruit4, quod singulis annis virgines illam inviserent et5consolarentur. Vox enim hebraeaלְתַבוֹתquae6ambiguitatem eo loco peperit7, non tam lugere significat, quam consolari, sacrificium vero Jephtham fecisse oportet earum rerum, quae8lege divina mactari fas erat.
1.Alii:immolatio.2.Alibi:vero.3.Alibi:modo.4.Alibi:convenit.5.Alius:ut.6.Alibi:quod.7.Alius:proponit.8.Alius:quae ... mactare.
TORALBA: Si naturae lex et naturalis religio, mentibus hominum insita, sufficit ad salutem adipiscendam, non video, cur Mosis ritus, ceremoniae necessariae sint.
SALOMO: Nihil in majestate Bibliorum antiquius aut sacratius est lege divina, cujus divisio triplex est. Nam praeter historiarum libros praecipua est lex moralis, secunda ritualis, tertia politica. Moralis iterum duplex: altera1pars ad Dei cultum, altera ad hominum inter ipsos mutua officia spectat. Dei cultus quatuor decalogi capitibus primis continetur, caetera sex capita ad tuendam hominum inter se2fidem ac societatem pertinent. Politica vero diffusius eadem complectitur, quae secunda tabula brevissime continet, scilicet leges judiciales, connubiales, praetorias3, quibus Hebraeorum respublica fundata est et constituta, sine quibus licet et viro bono in desertissima solitudine et ubique terrarum salutem adipisci. Ritus vero et sacrificia4a Deo instituta, ut Israëlitae, qui ab Aegyptiis et finitimis populis sacra daemonibus et animalium statuis facere didicerant, ab iis deinceps abstinerent, quod fieri non potuisset ob inveteratum daemonibus sacrificandi morem, nisi5eadem sacra Deo facere juberentur. Atque eo pertinetgravior illa ac toties injuncta Israëlitis criminatio, quod epularenturעל דמיםsuper sanguines, ut deterrima Circe Ulyssem ac socios docebat, Manes pascere6sanguine effuso in scrobem plurium animantium cruore7. Itaque propositis omnium sacrificiorum generibus, ad extremum illud a legislatore subjicitur8, ne deinceps sacrificent satyris et daemonibus, quibuscum scortari, consueverant. Deum vero sacrificiis nullo modo delectari, ex eo planum fit, quod vetuit9usquam terrarum sibi pecudes mactari, praeterquam uno loco, quem ad sacrificandum delegisset, tametsi ubique gentium synagogas ac fana liceret habere ad laudes et leges divinas praedicandas. Nec vero sine summa Dei bonitate ac procuratione templum illud Sionis, ubi sacrificia pecudum fieri nec alibi licebat, a Vespasiano Imperatore incensum est, ut omnes intelligerent, non armentis aut10gregibus mactandis flagitia11dilui aut scelera expiari, aut salutem ab eo quenquam adipisci, ut apud Jeremiam12Deus clara voce populo contestatur hunc in modum:Holocausta vestra victimis accumulate et ad satietatem carnes vorate, nihil enim majoribus vestris hujusmodi mandavi, cum illos ex Aegypto educerem.Et certe nihil Deus clara voce praeter decalogum jussit13; nullum autem sacrificium toto decalogo continetur, quod ubique foedus cum populo percussum appellatur. Id autem a prophetis14toties ac tam saepe repetitum est, scilicet Deum a mactatione pecudum abhorrere, ut non15aliam ob causam templum illud exarsisse ac populus Dei ex Palaestina ejectus esse videatur, quam ne deinceps in cruore pecudum spem salutis collocaret.Aufer, inquit Oseas16,a nobis nequitiam, et exsolvemus juvencos labiorum nostrorum.Item17:Num veniam in conspectum Dei cum holocaustis, vitulis, agniculis? Num placent Deo mille arietes aut 10,000 torrentes olei? Num dabo primogenitum ad expiationem sceleris mei? Indicavi tibi, o homo, quid bonum sit18et quid a te Deus exquirat, scilicet facere judicium, deligere bonitatem et humilem esse coram Deo tuo.Cum autem Saul, quominus Dei mandato paruisset, sacrificia excusaret, acerbe Samuel illum increpans:Obsequium, inquit,sacrificiis praestat19. Acerbius etiam apud Isajam Deus execratur illos, qui sua scelera sacrificiis elui putant. Est igitur in decalogi executione salus, non in sacrificiis statuenda.Hoc fac, inquit,et vives!Et quidem cum rex Salomo arcam auream fabricari jussisset, et20in sacratissimo sanctuario collocaret, nihil in ea deposuit praeter duas tabulas decalogi lapideas. Arcam autem protegebat propitiatorium, ubi Deus inter utrumque angelum versari dicebatur, ut omnesintelligerent, Deum mortalibus propitium fore, si sacrum decalogi foedus exsequantur. Item21Salomo cum Deum loquentem introduceret22:Serva, inquit,mandata mea, ut vivas!Quae qualia sint, significat his verbis:Liga ea super digitos tuos, scribito super tabulas cordis tui!Qua quidem eleganti allegoria decem digitorum decem23decalogi praecepta24complexus est, ac duplici tabula cordis significat, primam tabulam decalogi pertinere ad superiorem animae facultatem, quae ipsa mens est, ad quam primae tabulae leges de cultu divino referuntur, secundam vero tabulam ad inferiorem animae partem, qua docemur naturam coërcere, libidinem continere, ab alienis rebus mentes, oculos, manus abstinere. Nam 613 capita ac leges25, quae libro legis continentur, partim ad judicia, partim ad mores, partim ad ritus, partim ad uberiorem explicationem26decalogi spectant27, ut cum uno verbo decalogi scortatio prohibetur, vox enim hebraicaנאוֹתomnem scortationem significat, sive cum daemonibus, sive cum statuis caeterisque rebus, sive cum proximis, quibuscum incestus admittitur28, sive cum alterius uxore: denique lex illa vagos omnes concubitus, stupra29et cum brutis nefariam copulationem vetat, quae fusius Moses in libro legum explicat, quam quae tabulis fuere30comprehensa. Universam vero legem R. Moses Rambam in quatuordecim partes distribuit: prima pars aversionem a flagitiis et conversionem ad Deum; secunda idololatriae prohibitionem; tertia morum probitatem; quarta caritatem erga singulos; quinta mulctas pecuniarias; sexta contractuum et hereditatum jura; septima dies fastos, nefastos, feriatos; octava jejunia31; nona preces et laudationes; decima sanctuarium; undecima sacrificia ritus; duodecima pollutiones et expiationes; decima tertia cibos vetitos ac cupiditates frangendas; decima quarta vetitas libidines. Quae omnia copiosissime libris LXI pandectarum hebraicarum et capitibus 532 continentur, vetantibus quidem legibus poenae, jubentibus praemia subjiciuntur, ut cum benignitatis fontes tenuibus aperire jubemur32, haec verba subrogantur:Et bene tibi erit, vel opibus te cumulabo, si hoc feceris.Semper enim largitionem in tenues consequetur affluentia bonorum, ac tametsi nulla merces debeatur officio, nihilominus tamen et iis, qui a vetitis abstinuerint, et iis, qui jussa fecerint, mercedem ingentem Deus decrevit.
1.Alii:una.2.Alibi:homines.3.Alius:praedicatorias.4.Addunt alii:sicut.5.Alibi:etiamsi.6.Alius:placare.7.Odyss. l. X.8.Levit. 17.9.Deuteron. 14. 15. 16.10.Alibi:nec.11.Alibi:peccata.12.Jerem. 7, 21 sq.13.Deuter. 4.14.Psalm. 40. 49. Hoseae 6.15.Alibi:nullam.16.Hos. 14, 3.17.Michae 6, 6 sqq.18.Alibi:est.19.1 Sam. 15.20.Alius:ut ... collocaretur.21.Alii:Idem.22.1 Regum. 7.23.Addit alius:illa.24.Alius:capita.25.Alii:capita legum, vel:capitibus leges.26.Alius:interpretationem.27.Alibi:pertinent.28.Alibi:committitur.29.Alii addunt:paederastiam.30.Alibi:erunt.31.In aliis codicibus haec ad septimam partem referuntur, ita ut tredecim tantum partes enumerentur.32.Alii:jubentur.
OCTAVIUS: Cum itaque Judaei ubique terrarum a sacrificiis pecudum abstineant, inutiles sunt illae sacrificiorum leges.
SALOMO: Nullum est sacrificium, nulla instrumenta sacrorum, nulli ritus, quae rerum in naturae thesauris abditarum arcana pulcherrima noncontineant, ut ingeniosissime Philo Hebraeus1, Abraham Aben Esra, Rex Salomo, Leo Hebraeus interpretantur. His etiam docemur prius de peccatis confiteri2, deinde poenas acerbiores ac piacula3deprecari impendentia, tum gratias agere pro tam multis beneficiis, quibus continuo beamur, denique laudibus Deum praedicare, postremo Deo mentes puras sacrificare.
1.De sacrificiis.2.Alii:conferri, vel:converti.3.Alii:pericula.
TORALBA: Equidem ab astrologo Judaeo didici, decem illa decalogi capita decem orbibus coelestibus ordine decenti naturae convenire. Primum ipsi Deo tribui, ut naturae universae autori supremo, secundum orbi secundo, qui Hebraeis deserta1appellatur, propterea quod nulla stella eo coelo continetur, ita quoque sculptilia sanctissime prohibentur. Tertium caput, quo Dei nomen temere usurpare prohibemur, orbi tertio congruit, ne per Jovem caeteraque sidera jusjurandum concipiamus. Quartum caput, de festa quiete Sabbathi, orbi Saturni, cui et septima dies Saturni, velut Hebraeorum2Sabbathi nuncupatur. Quintum caput, de cultu parentum, quinto orbi seu Jovis, qui a Graecis Deorum parens, a Latinis Jupiter, quasi Juvans pater est appellatus. Sextum caput, de caedibus, orbi Martis, quem Homerus3homicidam vocat et urbium eversorem. Septimum caput, de adulteriis ac libidine, orbi Veneris. Octavum, de furtis, Mercurio, quem veteres mercatorum Deum et lucri autorem fecerunt, et collegium mercatorum4Romae dicebatur Mercurialium. Nonum, de vetitis mendaciis falsique crimine tribuitur Soli, de quo Virgilius: Solem mentiri, quis dicat? Quin etiam Hebraei solem pro veritate usurpant, ut eo loco: Misericordiam et veritatem diligit Deus, hebraica littera sic habet: quia sol et scutum est Deus, quod LXXII interpretes sic reddunt:ὅτι ἔλεος καὶ ἀληθείαν ἀγαπᾶ κύριον. Graeci Apollinem fecerunt oraculorum ac divinationis rerum abditarum parentem, principem et qui discussis nebulis omnia perspicua facit. Decimum caput orbi Lunae, cui eandem vim in macrocosmo tribuunt5, quam jecori in microcosmo, ubi vis cupiditatis maxime consistit, ita quoque decimo capite cupiditates cohibere jubemur.
1.Alibi:dextra.2.Alius:Ebraeis.3.Il.Ε, 31.4.Alius:mercatorium.5.Desunt haec quinque sequentia verba in aliis codicibus.
FRIDERICUS: Valde arguta mihi admirabilisque videtur decalogi cum orbibus coelestibus convenientia, quam Toralba ex abditis Hebraeorum arcanispromisit, quae non solum naturae universitati congruere, verum etiam ordinem planetarum a veteribus traditum confirmare videtur. Nam quod Ptolomaeus a veterum opinione1primus omnium discedens Venerem et Mercurium sub sole collocavit, id eo argumento fecisse videtur, quod solis apsidem2a terra distare scribit diametris terrestribus 604½, quod immane spatium planetis vacuum relinquere incongruum putabat, cum ab axe luna distaret terrae diametris 570. Sed multo absurdius est, quod Arabes etcaeteri fere omnes astrologi inter apsidem Solis et Martis intervallum intercedere tradunt diametrorum terrestrium 3815, quod septies majus est intervallo solis et lunae.
1.Alibi:placitis.2.Alibi:solem.
SALOMO: Ex iis quidem intelligere potestis, omnia rerum maximarum arcana et abditos1naturae thesauros in legibus divinis i.e. etiam in majorum nostrorum litteris ac libris latere, si quis altius scrutari velit. Hunc autem decalogum legis naturalis epitomam esse judicavit Abraham Aben Esra, quae quoniam obliterata videbatur et ingentibus hominum sceleribus ac flagitiis violata, Deus optimus maximus, hominis exitium miseratus, solenni legislatione2naturalia edicta et interdicta maximis sui populi comitiis renovavit et in tabulis lapideis incisa, tubarum clangore, tonitruis, fulminibus ac flammis in3monte Horeb ad coelum usque medium perstringentibus, ac monte terribili concussione trepidante, aeternum illud decalogi foedus cum populo aspersis sanguine tabulis, ut in feriendis foederibus mos erat, sacravit. Quae cum ante oculos mihi proponerem ac tanti spectaculi faciem altius contemplarer, quasi furore divino percitus haec breviter cecini:
Quis vero, metuende! tua te voce tonantem4Audiit impavidus, cum jura sacrata juberesNec violanda dares tremuli de vertice montisFoedera Sinai? Quis vel clangore tubarumNon fuit attonitus vacuas resonante5per aures6?Quisve sacri sceleratus acerbam numinis iram7Ferre tui potuit, quoties armatus in hostesFlammea vibrares ingenti fulmina dextra?Quippe superborum tu colla tumentia regumDeprimis, et forti victor violenta refellis8Sceptra manu, quatiens saevi diadema tyranni.Conteris immanes populos et regna potentiComminuis brachio, quaecumque invicta videntur.Sed Christos humili vindex e pulvere semperErigis ipse tuos aciesque evertis ad unumIndomitas, ductuque tuo fit victor inermis!
1.Alii:reconditos.2.Deuter. IV.3.Alius:a.4.Alibi:sonantem.5.Alibi:resonare.6.Alius:auras.7.Alii falsa:vimvel:viam.8.Alius:reballia.
TORALBA: Hoc quidem foedus, duabus tabulis ac decem capitibus deprehensum, quid aliud est, quam ipsissima lex naturae? Hanc enim a natura legem arripuimus, hausimus, expressimus, ad quam non docti, sed facti, non instituti, sed imbuti sumus, atque imprimis Deum aeternum causam1non modo rerum omnium effectricem, sed etiam conservatricem esse eandem, pro jure suae majestatis metuendum ac venerandum ac proincredibili erga nos bonitate amandum ac toto mentis impetu prosequendum. Venerationem autem et cultum Deo debitum sacrilegio surripere, ac rebus creatis ac caducis illum tribuere et2praemia salutis ac fiduciam in illis collocare, nefarium scelus est. Quod item secundo capite decalogi figuram ullam aut imaginem Deo tribuere prohibemur, natura quoque nobis insitum est, quia naturali et perspicua ratione Deum incorporeum esse demonstravimus. Ac propterea Numam Pompilium sua lege statuas Deorum ullas fieri vetuisse3. Et quidem si nefas est, coelum, sidera, solem adorare, quanto sceleratius4est hominum figmenta venerari? At mirum mihi saepe visum est, tot populos, tam multis tamque eruditissimis temporibus statuas coluisse studio pietatis, cum Heraclitus, philosophorum antiquissimus, statuarum cultores perinde facere diceret, ac si cum parietibus colloquerentur5.
1.Deest in alio codice, qui porro legit:effectotem ... conservatorem.2.Alii:autvel:ac.3.Plutarchas in Numa; Augustinus de civitate Dei.4.Alibi:scelestius.5.Alii:obloquerentur.
CURTIUS: Ab his populis excipiendi sunt Persae, Scythae, Afri ac veteres Romani, quos M. Varro sine simulacris annos amplius CXXX coluisse scribit.
SALOMO: Quid in re tam perspicua argumentamini? Satis est, uno verbo detestabili ac foedissimo statuamκόπρονi.e. stercus appellare. Hac enim voce majores nostri solent execrari idola.
TORALBA: Caetera capita decalogi omnium fere gentium communia sunt, quod satis est argumenti, legem divinam omnino1naturae consentaneam esse. Excipio quartum decalogi caput, scilicet requiem Sabbathi. Neque enim video, quid sit, quam ob rem Judaei septimum potius quam sextum, ut et Ismaëlitae, aut primum, ut Christiani, feriari debeant. Quod enim natura injustum sit2, temporis decursu justum fieri nequit, contraque3. Si ergo ante legem a Mose latam scelus non erat, die septimo rebus agendis ac opificiis implicari, cur postea impium esse coepisset?
1.Deest alibi.2.Alibi:est.3.Alius:contrave.
Hic ut1Salomo conticuisset, contra quam sperabatur, FRIDERICUS: Salva, inquit, res est, Salomo obmutuit2.
1.Alius:cum.2.Alibi:obtinuit.
SALOMO: Non video, cur loqui debeam, cum sit capitale, tesseram imperatoris1prodere.
1.Alibi:imperii.
CORONAEUS: Ita quidem apud hostes, non inter amicos et familiares, quos hic videmus. Explica igitur, Salomo, quid hic tesseram appelles, ne Toralba victoriam incruentam reportare videatur.
SALOMO: Certe sabbathum est tessera1Deum inter et populum selectum, quam ceteri2populi capere non possunt, nec si possint, velint3. Argumentum a Toralba propositum jam antea pridem Justinus Martyr objecerat Tryphoni. Sed illud abs te, Toralba, peto: num tibi natura justum vel injustum videatur4, arma ferre?
1.Ezech. 20, 12. 20. Exod. 31, 17.2.Alius:non selecti.3.Desunt haec quatuor antecedentia verba in uno codice.4.Alibi:videtur.
TORALBA: Videturἀδιάφορον.
SALOMO: Quid si princeps impendente seditione arma gestare prohibuerit, num tibi civis injustus et injuriosus atque iniquus videatur, qui adversus edictum armatus incedat?
TORALBA: Assentior ego quidem.
SALOMO: Cur ita, cum antea non injustum esset?
TORALBA: Quia naturae lex est, ut magistratui jussa imperanti pareamus, et qui aliter facit, injustus censeatur.
SALOMO: Quanto igitur injustior est, qui Deo vetante id, quod antea vetitum non erat, interdicto non paruerit, sive justum, sive injustum id esse arbitretur; quamquam fieri non potest, ut quicquam injustum a Deo jubeatur.
CURTIUS: Hoc potissimum inter naturales et civiles leges interesse jurisconsulti tradunt, quod civiles sint earum rerum, quae justae et injustae dici nequeant, antequam jubeantur aut prohibeantur, naturales vero justitiam perpetuo annexam habeant, sine ullis edictis aut interdictis.
FRIDERICUS: Cur igitur ante Moysen nullum de quiete septimi diei legimus edictum?
SALOMO: Quis affirmare potest, nihil antea de sancta illius diei quiete interdictum1fuisse? quanquam prisca aetate2homines totum fere otium honestis studiis et rerum sublimium contemplationi tribuere solebant, ut omne tempus illud festa quies et sabbathum continuum videretur. Postea vero cum3deterior aetas, inanium artium voluptatibus, jocis, libidini, bellis, rapinis intenta, rerum coelestium et divinarum studia sprevit, quid tam necessarium fuit, quam homines ad hanc naturae legem4, honesta virtutis studia, ad mentis quietem, ad cogitationem rerum divinarum, ad sui salutem revocare? Id autem diei septimi festa quiete sancire placuit.
1.Alibi:edictum.2.Alii:pietate.3.Alibi:quum.4.Addunt alii:id est ad.
SENAMUS: Sed cur potius septimam, quam primam? Nec video, cur1postremo capite decalogi aliena appetere prohibeamur, cum satis sit, nemini fraudem facere, et ea non exercere, quae publicam laedunt tranquillitatem: mentibus autem humanis imperare aut cogitationibus vim inferre, quis possit?
1.Alibi:an.
SALOMO: Ad singula vicissim. Primum, rationem a Deo rerum suarum exposcere, scelus, ambigere nefas est. Nam quod aliena concupiscere vetat lex divina, alienum est ab omnibus legibus humanis, atque in eo potissimum praestantia divinae legis1enitet, quae securim non modo ad caudicem et ramos, sed etiam ad radices et fibras flagitiorum omnium admovit. Quisquis enim erumpentes cupiditates coercerepotest, is profecto imperatoris invicti laudem meretur. Qui vero aliena concupiscit, jam scelus admisit, etsi2pravas cupiditates ad exitum perducere non potuerit, quoniam, ut possit, omnia pertentabit, sed recisa libidine nihil unquam molietur. Nihil autem mirum, si3homines hominum cupiditatibus leges nullas posuerunt, quia nec praemia merentibus nec poenas4irrogare potuissent, quippe sensus animorum5non videntur, id unius Dei proprium est, qui abditas animorum latebras pervestigat ac proptereaκαρδιογνώστηςappellatur6. Neque enim actionum ac sermonum prius quam cogitationum praeputia circumcidi jubet. Et quemadmodum Deus7accepta ferre et praemia tribuere solet praeclaris hominum voluntatibus, ita quoque perinde ac homicidam habet, qui occidere cum maxime vellet, non potuit tamen, quia plus peccatur ipsa mente, quae pravitati acquievit, quam sceleris executione, quae ad sensus, satellites animi, quasi ad principis ministros refertur.
1.Alius:lucis.2.Alius:etiamsi.3.Alii:sed.4.Desunt alibi haec duo verba.5.Alibi:animi.6.Jerem. 12.7.Deuteron. 11.
CORONAEUS: Sed ad quietem septimi diei redeamus, quaenam ratio subesse potest?
SALOMO: Rationem suae legis, quod rarissime fit, subjecit legislator ipse:Quoniam, inquit,sex diebus coelum, maria, terram1, quaeque his continentur omnia, Deus creavit ac septimo die requievit, eique benedixit ac sanctificavit illum.Et quominus ambigeretur, pluribus verbis caput illud declaravit, quam totius decalogi capita, nec unquam aliis diebus benedixisse aut eos2sibi consecrasse3legimus. Nam cum populus universus instruendo Dei sacrario et instrumentis sacrarii valde occuparetur, diem tamen septimum Deus excipiens:Nihilominus, inquit4,mea sabbatha colite, quoniam illa sunt quasi tesserae secretiores et arcana inter me et vos posterosque vestros, ut intelligatis, me esse Deum aeternum, qui sanctifico vos. Feriamini igitur sabbathum, quoniam sanctum vobis est5: quisquis ullum opus fecerit die sabbathi, de coetu populi exscindatur6. Sex dies sufficiant7rebus agendis, dies septimus quies esto sancta Deo aeterno, quisquis opus ullum fecerit, morte afficiatur. Conquiescant igitur filii Israel die septimo, ut colant sabbathum foedere sempiterno, quoniam illud est arcanum et tessera inter me et filios Israel, tessera, inquam, sempiterna, quoniam sex diebus Deus condidit coelum et terram, septimo quievit.—Haec ille. Videtis, cum homines, liberos, servos, jumenta sanctissimo illo die conquiescere jussisset, quanta verborum copia, quam exquisita ratione iterum atque iterum inculcat. Neque eo contentus populum universum rursus convocari jussit, deinde coacta8concione legislator quasi legem novam laturus:Haec sunt, inquit9,quaemandavit Deus. Sex dies negotiis agendis aut operi tribuantur, dies septimus sit vobis sacer, quia sabbathum requies est Deo. Quisquis opus ullum in eo fecerit, moriatur, ne accendatis ignem in domiciliis vestris.Item alibi10:Admonete populum Israelem, ut sabbatha sanctissime colat.Id autem saepissime repetitum legimus, et cum maleferiatus quidam septimo11die ligna legisset12, Moses sententiam, tametsi jam lex lata erat, non prius ferendam putavit, quam judicem Deum appellaret, qui eum capitali supplicio damnatum lapidibus obrui mandavit. Illud et mirabilius13, quod cum manna caducum singulis diebus plueret, die tamen septimo nihil decidere solebat14. Cum autem e tentoriis die septimo quidam egressi fuissent, quasi manna collecturi, Deus ita exarsit eosque oratione acerbo increpans:Quousque, inquit,tentabitis me? dedi vobis sabbathum ad requiem, ut die sexto duplices cibos colligatis, consistite igitur in tentoriis die septimo, nec quisquam posthac foris egrediatur.Item urbe Hierosolymorum obsessa et lata jam de excidio sententia, liberationem omnem Jeremias15Deo jubente pollicetur, si sabbatha sancta colerent. Itaque Deus apud Jesaiam exclamans16:O beatum, inquit,illum, qui sabbathum meum delicias suas appellat!Item paulo post:Quisquis metuit mea sabbatha temerare ac foedus illud sanctissimae quietis coluerit, hunc ego sublimem proveham in montem sanctum meum, i.e. in coelum. Quid Ezechiel? ubi sabbathum appellat Dei sacramentum ac tesseram secretiorem inter Deum et populum Israelis17, Ac propterea theologi18sabbathorum rationes ac leges copiosissime amplexi sunt.