1.Alius:200; alius:210.2.Alius:35.3.Alius:ac trium eodem anno imperatorum Romanorum.4.Exod. 12, 6 sqq.CURTIUS: Cur igitur Dionysius Areopagita ad Polycarpum scribens Apollophanem sophistam coarguit his verbis1:Nescio, inquit,quo spiritu afflatus ad divinationem prorupisti, Apollophanes, quod una mecum aspiciens eclipsin solis, contra naturae ordinem, tempore Christi patientis, conversus ad me dixisti: hae praclarae sunt vicissitudines rerum divinarum!1.Dionys. epist. 7.TORALBA: Omissa temporum ac scriptorum controversia rationibus perspicuis inquiramus, Christus Deus sit necne? Nam si generis humani auctor est et servator, profecto Deum esse oportet. Si Deus non est, ne hominum quidem servator esse potest.CURTIUS: Necessarium profecto argumentum, quo argute refellunturAriani, qui si quem generis humani servatorem confitebantur, eundem tamen Deum esse negabant.SALOMO: Nihil saepius in sacris litteris admonemur, quam ab unius aeterni Dei potentia salutem pendere omnium1:Ego Deus aeternus et praeter me non est alius.Item:Redemtor noster Jehovah, Zebaoth nomen ejus.Item:Ego Deus aeternus solus salvator, qui solus mortem inferre et a morte solus eripere possum, nec alius est a me.Item:Ego Deus aeternus, qui deleo iniquitates tuas propter me.Non dixit: propter Jesum filium, supplicio afficiendum, aut: propter Messiam futurum, illud autem ineffabile et sacratissimumnumenיהוהaeternus nulli creaturae communicabile esse, utriusque religionis theologi confitentur. Si ergo servatoris dignitas ei congruit,2cui nomen illud sanctissimum divina lege tributum est, quonam modo illud mortali3creaturae conveniret?1.Jesaiae 30 et 42. Jerem.43. 45. 47. 31. 32.Genes. 16. Exod. 6. 20. 29. Psalm. 7. 49. Ezech. 32.2.Rabbi Moses 1. 2. Calvinus c. 1. harmon. in Psalm. 83.3.Alibi:divinae.FRIDERICUS: At illud ipsum nomen Jesus seu Jehovah1servatorem significat, eique maxime datum est, quia genus humanum servaturus esset, itaque Paulus non obscure aut ambigue scripsit, uni Christo inditum esse nomen Jesu2, quo audito3omne genu flectatur coelestium, terrestrium ac infernorum. Item:4Non est aliud sub coelo nomen datum hominibus, in quo oporteat servari.Item tanto praestantior angelis, quanto excellentius est nomen adeptus.1.Jehosua.2.Luc. 1. 2. Phil. 2, 10.3.Alibi:edito.4.Acta 4, 12. Hebr. 1, 4.SALOMO: At quid ista? Cum nomen Jesu et Jehovah1vulgaria sint ac communia, nusquam tamen ineffabile nomenיהוה? Itaque argutus quidam theologus2christianos veteres magistros jure coarguit, quod illa verba:Non est aliud nomen sub coeloetc., sic interpretantur, ut servandi majestas inter creaturas soli Christo conveniret:Quoniam, inquit,homines in coelum conscendere nequeunt.Quae reprehensio probabilis est, nec tamen reprehensioni congruit solutio, sed quia incongruum est existimare, vim et praestantiam generis humani ulli creaturae communicari posse, cum soli Deo tantum conveniat. Petrus autem in concione populi Christum a Deo factum praedicavit3. Clemens etiam, proximus Petri successor in eodem pontificatu, de quo Paulus ipse laudabile testimonium tulit, librum promulgavit, quiἀναγνωρίσμοςinscribitur, ubi Jesum creatum fuisse scribit, Eunomium secutus.1.Jehosua.2.Calvinus in c. 14. 12 Actorum.3.Actorum 4, 10 sqq.CURTIUS: Jesum etiam1creaturam fuisse fatemur, quatenus corpore ac mente constat, conceptum in utero virginis, genitum, educatum, mortuum,sepultum, neque quatenus est creatura servator dicitur, sed quatenus creator. Tametsi ad pariendam hominibus salutem humano corpore usus est. Ac tametsi Deus simul et homo sit, non tamen divina essentia cum humana mente confusa est, neque alteri naturae altera concreta aut mista2, sed quodammodo utraque utrique copulata sub unam et eandem Christi hypostasin.1.Alibi:quoque.2.Alius addit:nec tamen omnino altera divulsa. Alibi pro mista legitur:infinita; prodivulsaalibi:dimista.SENAMUS: Dubitavi saepe, quid esset, quam ob rem Petri Lombardi aetate verum erat hoc enunciatum1: Deus assumsit humanam naturam ut indumentum; nihilominus tamen falsum et haereticum postea esse coepit, quia indumentum corpori non copulatur, at humanam naturam divinae copulari credunt.1.Scotus l. III. dist. dicit, hoc enunciatum haereticum esse coepisse post Lombardi aetatem.TORALBA: Nulla dualitas, inquit Dionysius, principium esse potest, sed et unitas dualitatis initium est1. Quod si utraque natura, scilicet divina et humana, non est in unum et idem concreta, nec altera penitus ab altera discreta, certe copulata dualitas erit, cui opus est vinculo quodam ac nexu, quoniam illae duae naturae majore intervallo a se invicem distant, quam contraria, quae sub eodem genere continentur. At infinitum et finitum eodem genere coërceri nequeunt nec ulla copula possunt uniri. Nam eorum, quae uniuntur, ratio quaedam est, infiniti autem in finitum nulla, ex quo sequitur, utramque naturam ab utraque avulsam esse. Nam si utraque confusa esset, utramque perire oporteret, ac tertium quoddam ex utraque constituendum, ut superius demonstratum. Quodsi natura divina simplicissima est, nullam omnino compositionem ferre potest, alioquin ajentia et negantia simul esse vera aut simul esse falsa oporteret de una et eadem re.1.Desunt haec sex antecedentia verba in uno codice.FRIDERICUS: Utramque naturam uniri docuit Christus, cum diceret:Ego et pater unum sumus.11.Joh. 10, 30.OCTAVIUS: Ariani dictum illud ad concordiam et mutuum utriusque consensum pertinere contendebant, ut illud quoque1:Pater, da ut sicut ego et tu unum sumus, ita isti in nobis unum sint; alioquin apostoli ipsi Dii fuissent.Item illud:Qui plantat, et qui rigat, unum sunt.Item2:Qui adhaeret domino, unus spiritus est.Quam Arianorum interpretationem etiam christiani theologi probant.1.Joh. 17, 20 sq.2.1 Corinth. 6, 17.SENAMUS: At Hilarius nos ipsos cum Christo unum et idem esse affirmat, non tantum adoptione et consensu, sed etiam naturâ.CURTIUS: Ea sententia omnium judicio repudiatur, omnes enim Dii essemus et impeccabiles, si ejusdem naturae et essentiae cum Christo.CORONAEUS: Id quidem plerique arbitrantur fieri assumtione corporisChristi sacramenti ope, cum ejus caro et sanguis cum nostra miscetur, mens etiam ejus et divinitas credentibus communicatur1.1.Erasmus paraphr. in Lucam.TORALBA: Non capio, quaenam unio creatoris cum creatura fieri possit, cum Dei natura simplex et incorporea sit, non multa nec multiplex nec mutabilis. Quid si multiplex non sit, quomodo triplex erit? Nam quicquid cadit in naturam, scindi necesse est. Aut enim, inquit Evagrius, natura patris, filii et spiritus sancti simplex est aut composita; non hoc, illud igitur. Si simplex, numen etiam expers est.CORONAEUS: Nemo Deum triplicem esse putat, trinum quidem in unitate et unum in trinitate fatemur, triplicem aut duplicem negamus.TORALBA: Si trinitas est in divinitate, pluralitas est in deitate, numeralis enim distinctio, non essentialis, quia posito binario, non sequitur ternarius. Quare distinctio numeralis, cum ab unitate receditur, efficit deitatis divisionem, et compositio numerosa corrumpit simplicitatem deitatis. Illud etiam absurdius sequitur, quod Dei potestas, quae est infinita, solvitur ac debilitatur numerali divisione. Nam vis ac potestas cujusque rei eo major est, quo magis unita in sese, et eo debilior, quo longius ab illa unione simplicissima discedit. Quare cum sola unitas sit omnipotens, nec quicquam simpliciter aut absolute unum sit praeter Deum, sequitur trinitatem non esse omnipotentem.CURTIUS: Numerus non refertur ad essentiam, sed ad hypostasin personarum, nec dividitur essentia divina propter hypostaseos personae cujusque divisionem.SALOMO: Si Deus trinus esset, cur Moses coacta populi concione orationem sic auspicatur:Audi Israël, Deus noster Deus unus est!1Cur in re tanti ponderis et momenti omisisset epitheton illud tam necessariumtrinus et unus? At ne quis dubitaret, ut prospiciebat futurum, litteras grandiores in extremo primi ac postremi verbi apposuit, contra scribendi usum, hoc enim unde nisi ut planum faceret omnibus, nec infinitos esse Deos, nec plures uno esse posse, in quem nullus numerus cadat.1.Deuter. 6, 4.CURTIUS: Argumenta, quae a negantibus ducuntur, fere sunt captiosa, non dixit: est trinus, ergo non est trinus, nihil ex eo sequitur.TORALBA: Nulla videtur argumenti fallacia, cum1altero posito alterum excludi sit necesse est. Nam qui dicitUnum, excludittrinum, alioquin contraria simul vera sunt, unius et ejusdem ratione2, scilicet Deus unus est, Deus non est unus. Illud ab3omnibus theologis christianis usitatum est, Deum efficere non posse, ut contraria eadem4ratione simul vera sint, non quod ulla sit impotentia Dei, sed quod subjectum incapax sit affirmationis simul et negationis. Nec illud Plato voluisse videturin Parmenide, ubi de Ente et Uno copiosissime disserit, quam ut doceat, unum illud naturae principium simplicissimum esse, nec praeter unitatem quicquam admittere posse. Xenophanes item et Melissus, qui libros etiam de Ente et Uno scripserunt, nihil aliud voluerunt, quam rerum omnium principium unitatem simplicissimam esse. Eadem Pythagoreorum vox est. Finis, inquit Jamblichus, totius contemplationis est, attollere mentem a multitudine ad unitatem:τέλος πάσης θεωρίας, τοῦ ἕνος θεορητικὸν ἀνάγειν ἑαυτὸν ἀπὸ πληθοῦς ἐς τὸ ἕν. Itaque Academici cum Dei proprium nomen inquirunt, appellantτὸ ἓν, τὸ ἀγαθὸν, τὸ ἀλήθες, τὸ ἁπλοῦν, i.e. unum, bonum, verum, simplex, quem Proelus vocatἓν θείων ἐνάδων ὑποστατικόν, unum divinarum unitatum fundamentum.1.Alibi:cur.2.Alibi:rationis.3.Alius:autem.4.Alibi:ejusdem.CORONAEUS: Nullam video in his enunciatis contradictionem: Deus est unus, Deus non est unus; quia non ratione ejusdem, primum enim ratione essentiae, alterum ratione personarum. Nec vero in ipsa ratione personarum aliud est trinitas, quam unitas, omnipotens, non divisa, non composita, non numerabilis, sed suapte natura simplicissima. Etiam si essentiae ratione unus est, ratione personarum trinus.TORALBA: Igitur duasὑποστάσειςsubesse necesse est, quoniam de uno et eodem subjecto dici non potest creator et creatura, mortale et immortale, sempiternum et fluxum, stabile et caducum, genitum et ingenitum. Oportet enim motum, nexum, qualitatem, quantitatem, corpus denique Deo aeterno copulari.FRIDERICUS: Non fit unio corporis humani cum natura divina, sed naturae divinae cum mente humana.TORALBA: At fieri non potest, ut quae uni1tertio uniuntur, inter se uniantur, et quae una sunt, eadem inter se sunt eadem, ex2ipsis philosophiae principiis et decretis. Igitur si divina mens humanae menti unitur, et humana meus corpori, divinae mentis et corporis eandem unionem fore necesse est. Hoc absurdum, illud igitur quanquam fleri nullo modo potest, ut mens humana cum aeterno Deo eat3in unum, cui nec mens humana estὁμοούσιος, ac neὁμοιούσιοςquidem, nec infinita, quanto minus divinam naturam humano corpori misceri putabimus.1.Alibi:una.2.Additur alibi:se.3.Alius:coëat.SALOMO: Certe Moses Rambam graviore blasphemia putat obligari, qui Deo corporeum quiddam inesse arbitratur, quam qui colit idola.FRIDERICUS: Cur nobis theologos thalmudistas, christianae religionis eversores, opponis, qui Christo deitatem, Deo rationem, memoriam, veritatem, quas cum homine quodammodo communes habet, modis omnibus eripere conantur?CURTIUS: Salomonis et Toralbae hunc video scopum esse, ut Dei naturam ac trinitatis arcana rationibus et argumentis assequantur, fide opusest: ad ea, quae sola fide nituntur, si rationem aut demonstrationem adhibeas, nihilo plus efficies, quam si cum ratione insanire velis. Itaque Plato1, vir divinus, cum de Deo quicquam scribere metueret, quod ab ejus majestate esset alienum, credi jubet iis, quae a majoribus prodita fuerant, sine ulla demonstratione. Quod etiam Aristoteles affirmat his verbis:προςήκει ἐμπειρῶν καὶ πρεσβυτέρων ἢ φρονίμων τοῖς ἀναποδείκτοις2φάσεσι καὶ δόξαις οὐχ ἥττον τῶν ἀποδείξεων. Quare nec probare possum Eusebii, Galatini, Augustini, Eugubini scripta, e quibus Mornaeus demonstratioues evangelicas promere conatur. Non enim prospexerunt, scientiam et fidem, quam infusam appellant, simul stare non3posse.1.In Timaeo.2.Alius:ἀποδείκτοις.3.Alii:nullo modo.TORALBA: Valeat illud quidem inter Christianos, sed prospiciendum est, quid philosophis, quid paganis, quid Epicuraeis, qui fidem infusam aut evangelium respuunt, responderi possit, ne illis idem objiciatur, quod olim Julianus imperator Galilaeis, eos scilicet ad omnia argumenta physica, demonstrationes nihil aliud in ore habuisse praeterquam illud:πιστεύσον. Praestabilius est igitur, cum philosophis, quid ratio possit, experiri, quam vadimonium deseruisse videri. Nam si essentia siveὀυσίαilla, quae pater est, filius sit: idem sibi pater est et filius, idem genitus et ingenitus.FRIDERICUS: Unus est ingenitus pater, unus filius ab aeterno tempore genitus.TORALBA: Si non est idem genitum et ingenitum, diversa est patris et filii substantia.FRIDERICUS: Essentia unum et idem, non hypostasi.OCTAVIUS: Cur ergo in concilio Toletano decretum est, solum verbum carnem factum, solum hominem induisse? Nam ex eo sequitur, paternam essentiam non eandem esse cum essentia filii.FRIDERICUS: Illud admonendi sumus, aliam esse hypostasin ab essentia, quae ab imperitis confusa densissimam hac in disputatione caliginem pepererunt.TORALBA, Si pater genuit Deum, aut se Deum genuit aut alium Denm, tertium nihil est. At nulla res seipsam gignit, nec sui ipsius causa esse potest. Ac tametsi Platonici saepius usurpant illa de Deo:αὐτόγονος, αὐτοτελὴς, αὐτογενὴς, αὐτοφυὴς, nihil tamen aliud significatur, quam Deum aeternum sua scilicet potentia, natura, majestate, beatitate contentum, nihil alienis opibus egere. Non autem putandum est, quicquam a se ipso gigni. Ob id enim Plutarchus Deum antiquissimum esse scribit, quia sit ingenitus,πρεσβύτατον θεὸν εἶναι, ἀγέννετον γάρ. Ex quo sequitur, aeternum id esse non posse, quod genitum sit. Et quidem Hilarius scribit1, id quod nascitur, non fuisse antequam nasceretur.1.Libr. 12 de trinitate.CURTIUS: Igitur argumento a contrariis sequitur, id semper fuisse, quod ab aeterno tempore genitum est, ut de filio credimus.TORALBA: Si quid seipsum genuisset aut fecisset, id quod gigneretur et quod gigneret, imperfectum esset, quoniam oporteret totum non esse, ut gigneretur a seipso. Si enim esset, non fieret, quia jam esset; si non existeret, non gigneret, quia non esset. Igitur Deus de se ipso non genuit filium seipsum. Quo fit, ut alius sit a patre, non relatione personarum, sed tota substantiae ratione. Quod Christus aperte his verbis comprobans:Alius est, inquit,qui me misit pater.1Quod de homine dici non potest, qui nondum erat homo, quum mitteretur.1.Joh. 5, 23. 12, 45.FRIDERICUS: Argute quidem et subtiliter, sed utramque argumenti partem negat Augustinus1, negat Lombardus2, et recte: Neque enim sequitur, inquit Scotus3, si sol murem generat, igitur se murem, aut alium murem a se, sed alium qui est mus.1.Libr. 7 de trinit.2.Libr. 1 dist. 4.3.Libr. 1 dist. 4.OCTAVIUS: Augustinus igitur sui oblitus est: Pater, inquit, ut haberet filium de seipso, non minuit se ipsum, sed ita de se alterum generat, ut totus maneret in se, esset in filio tantus, quantus est solus. Quae certe implicant contradictionem cum superioribus, quoniam tota natura dissentanea sunt idem et alterum. Item alibi: Deus cum verbum genuit, id quod est ipse genuit; Deum autem, inquit Basilius1,μήτε παρ᾽ ἑαυτοῦ, μήτε παρ᾽ ἑτέρου γεγονέναι2, neque a seipso, neque ab alio gigni.1.In symb. libr. contra Eunom.2.Alii:γένεσθαι.FRIDERICUS: In eo ipso Lombardus Augustinum refellit, ubi substantiam Dei filium scribit genuisse. Aut filius, inquit Lombardus, de substantia patris, aut de nihilo conditus est; non hoc, ergo illud, aut omnino alius est Deus.OCTAVIUS: Lombardus huic argumento subjicit haec verba1: Vehementer nos ista movent, quae quomodo intelliguntur, mallem ex aliis audire, quam tradere. Alterutrum tamen confiteri necesse est: Si de substantia patris filium genitum dicamus, erit idem Deus aut alius Deus, et utrumque absurdum est. Neque vero sunt duae filiationes, ut theologorum verbis utamur, sed una filiatio Dei aeterni, tum ad Deum filium, tum ad hominem. Itaque posteriores theologi Lombardum refellunt, quod negavit substantiam a substantia gigni, cum veteres theologi sic sentiant: Pater, inquit Tertullianus, tota substantia est, filius autem derivatio totius et portio.1.Libr. 3 dist. 8.TORALBA: Nihil a Deo tam alienum, quam partem ei tribuere aut detrahere portionem, cum sua natura nullas partes habere possit, alioquin corpus esset et quidem dividuum, contra quod superius demonstratum est. Absurditas autem veri et falsi certissimus est judex1, cum eodeducimur, ut quod per naturam fieri non possit, confiteri, aut de suspecta sententia decedere cogamur.1.Alii:index.CORONAEUS: Igitur omnia quae fiunt praeter naturae cursum ac tenorem, quae multa sunt, a Toralba superius allata, etiam absurda videri oportet.TORALBA: Multa quidem non ordinario aut consueto naturae cursu feruntur, non tamen pugnant cum natura divina.CURTIUS: Cum nihil proprie et apposite de Deo dici possit, sed omnia commode negari, frustra his enunciatis utitur Toralba, Deus est substantia, quia Deus nullis accidentibus subjungitur et substat, quod substantiae maxime proprium.TORALBA: Pater essentiae nomen est, aut actus, si actus, profecto filius creatus est, si essentiae nomen est, filius tota substantia alius est patre.CURTIUS: Aliud argumentum est Aëtii, cui tametsi Basilius1non respondeat, utrumque tamen inficiatione subvertitur, quia patris vox relationem tantum significat.1.Orat. V.OCTAVIUS: Scribit Epiphanius, Aëtium trecenta argumenta collegisse contra Christi deitatem, quae partim extant, vix ullum tamen est efficacius eo, quo a junioribus adversus Hilarium et Athanasium concluditur1. Cum enim Deum Deo genitum, lumen de lumine acceptum dicerent: Christus, inquit, ex sese Deus est, non ex alio. Nam si habet ab alio2, ut Deus sit, Deus esse nequit. Cui argumento non video, quid responderi possit.1.Hilarius l. 6 de trin. Athanasius in symb.2.Alibi:uno.FRIDERICUS: Superius dictum est, non alium esse Deum, qui a patre genitus est. Neque enim in divinitate pater causa efficiens est filii, sed causa essentiae quae ab efficiente plurimum aufert1.1.Damasc. l. 4 phys.TORALBA: Si Christus est Dei filius, est ejusdem essentiae, aliquando genitum esse oportet; si genitus est aliquando, fuit tempus illud, quo nondum erat, quod quidem originem ac tempus principii habuisse declarat.CORONAEUS: Hoc argumentum Augustinus1et Hilarius2sic diluunt, ut patrem agnoscant, aeternum sine auctore, filium etiam aeternum, sed non sine autore, ut calor ab igne, lux a sole. Christus, inquit Tertullianus3, a patre prodiit, ut radius a sole, rivus ex fonte, frutex e semine.1.L. 1 de trin.2.L. 12 de trin.3.Adv. Praxeam.TORALBA: Effectio saepe cum causa concurrit, ut lux ipsa, nec prior est nec posterior sole, sed nunquam sunt eadem, cum sol sit substantia, lux autem accidens, quod de patre et filio dici nullo modo potest. Nam si quid nascitur ut sit, tempus antecedere oportet, quo nondum erat. Ex quo sequitur, filium aut nondum fuisse genitum, aut si genitus est, aeternum non esse1.1.Alii:esse non posse.FRIDERICUS: Jam diximus patrem esse causam essentialem filii et principii, ut Augustinus, Hilarius, Gregorius Nazianzenus, Basilius confitentur, sed patrem aeternum aeternae cujusdam effectionis. Nec video, cur in eo haerere debeamus.OCTAVIUS: Cur ergo magister sententiarum ita haesit, ut exclamet hunc in modum: Hoc humanum sensum excedit et intelligentiam mundi, quae non capit ratio.TORALBA: Imo ratio, quae divina lux est, uniuscujusque menti insita, videt, sentit, judicat, quod1rectum, quod pravum, quod verum, quod falsum.1.Alius:quid ... quid ... quid ... quid.FRIDERICUS: Ita quidem eas res, quarum capax est. Sed Deus aeternus ac infinitus humanae mentis gurgustio capi nequit, quia impervestigabilis, divinissimus, supremus, i.e., ut elegantioribus Theophrasti verbis utamur,ἀναισθητὸς, θειότατος, ὑπερβατός.SALOMO: Illic1agit Theophrastus de Deo, hic autem agitur de homine Jesu, neque enim pro argumento sumendum id, quod concludendum est, nempe2Jesum esse Deum. Nam Deus non obscure aut ambigue, sed sua voce declarans, quis esset:Ante me, inquit,non est Deus et post me non erit.Item:Ego primus exstiti et postremus ero.3At christiani theologi confitentur4, personam creatam esse et antequam hominem induisset in utero foeminae, personam habuisse filii, quis dubitet, an filius sit creatura? Non igitur creator, non Deus.1.Alius:Illis.2.Alius:scilicet.3.Jes. 48, 12.4.Scotus l. 1. dist. IV.OCTAVIUS: Magister sententiarum1negat, personam filii constare ex Deo et homine, ut ex partibus; deinde subjicit2: Inexplicabilis est istius unionis ratio, negat tamen utramque naturam misceri, et idololatriam vocat adorare corpus et animam Christi, quoniam, inquit, corpus et anima Christi creaturae sunt. Eadem est Philippi Melanchthonis3sententia.1.Lib. II. dist. 9.2.Libr. III. dist. 90.3.Contra Stancarum.CURTIUS: Uterque recte, quoniam Ephesina Synodus decrevit, Christum unaλατρείᾳ1colendum esse.1.Alii:latria.OCTAVIUS: Si non est confusa utraque natura unione hypostatica in Christo, non debuit cultus confundi, ut cum creatore creatura misceretur ac simul coleretur, cum sacrilegio proximum sit, putare patrem et filium singularem Deum esse, ut inquit Hilarius, in patre et filio duos credere impium, ac tertium nihil est.FRIDERICUS: Si quis est, qui subtilius ista exquirat, nec tamen penitus intelligat, cogitet ea, etiamsi1certissimis demonstrationibus nitantur, saepius tamen percipi non posse.Ἀντίχθονας2esse omnes theologi etphilosophi praeter Augustinum et Lactantium confitentur, idque tum perspicua minimaque dubia demonstratione, tum etiam experientia diuturna exploratissimum, nemo tamen id cogitatione persequi potest, ut Moses Rambam3acutissimus philosophus confitetur, ut mirum videri non debeat, si Lactantius et Augustinus astrologos ut imperitos et insanos irriserint, qui ista crederent. Quin etiam Augustini autoritate adacti4plerique theologi haereticos esse judicarunt, quiἀντίχθοναςesse arbitrarentur. Inter quos quidem Vigilius quidam episcopus Salisburgensis a pontifice maximo quasi haereticus damnatus est, quod ita sentiret A.C. 7455. Quanto minus igitur divinae naturae unionem cum humana percipiemus. Itaque Hilarius ipse, eloquentia atque eruditione clarissimus: Extra sermonem est, inquit6, quod exigitur, extra sensum non enunciatur, non attingitur, non tenetur. Idem paulo post7: Mihi in sensu labes est, in intelligentia stupor, in sermone silentium. Idem, Deum ex uno, non portione, non sectione, non diminutione, non derivatione, non protensione, sed incomprehensibili modo esse. Quid Justinus Martyr? Unitas in trinitate et trinitas in unitate nascitur8, id quomodo sit9, nec alios scrutari velim, nec ipse mihi satisfacere possum, cum arcanos sermones sordida lingua enunciare nefas existimem. Si igitur tantos ac tales viros piget, rem omnium sacratissimam vel primoribus attingere digitis, quid nobis faciendum putemus?101.Alii:etiam quae ... nituntur.2.Alii:Antichtonas.3.In ep. contra astrologos.4.Alius:adducti.5.Aventinus annal. l. III.6.Libro I. de trin.7.Libro VI. cod.8.Alibi:nescitur.9.Alius:fiat.10.Alius:putamus.OCTAVIUS: Non scio atque haud miror1, an major obscuritas sit de spiritu sancto, quem Athanasius2et Chrysostomus3a patre et filio procedere scripserunt, cum tamen in conciliis Graecis anathematis poena sit ei, qui hoc crediderit. Et quidem Damascenus: Spiritum sanctum inquit, a patre procedere, in filio quiescere dicimus. Quam opinionem cum inter discrepantium varietatem Johannes agnomento Scotus conciliare nequiret: Quis, inquit, Damascenum, Basilium, Gregorium Nazianzenum, Gregorium theologum, Justinum Martyrem, Cyrillum haereseos damnaret? Quis etiam Hieronymum, Augustinum, Hilarium, Ambrosium, Latinos omnes erroris coargueret? Alterutros tamen aut etiam utrosque insigniter labi ac decipi necesse est.1.Alius:Non miror atque haud scio.2.In symb.3.In epistolam ad Corinth. cp. 12.FRIDERICUS1: Ecclesia occidentalis catholica, symbolum Athanasii secuta, spiritum sanctum ab utroque prodire confitetur. Quia nec genitus est, inquit Augustinus, nec ingenitus, nec sint duo filii, si genitus, aut duo patres, si ingenitus, et consequenter duo principia2, duo sunt innascibiles, ut eorum verbis utamur.1.Alibi: CORONAEUS.2.Addit alius:si.OCTAVIUS: At magister sententiarum hanc Augustini sententiam sicrefutans: Quis, inquit, hoc explicare potest? Nam si ingenitus est, spiritus erit sine principio, ac duo principia futura sunt; si genitus, erunt duo filii et inter se fratres; si ex filio genitus, jam nepos ex filio patri futurus est.FRIDERICUS: Ut ergo ambiguitas illa dilueretur, Latini commodius ab utroque spiritum producere tradunt.TORALBA: Processio illa spiritus a filio, qui patrem habet autorem et generis principem, valde dissimilis est et inaequalis ei quae a patre, qui nullum habet auctorem. Sed cur potius processio spiritus quam generatio1, aut cur potius generatio filii, quam processio, cum trium sit una et eadem essentia? Profecto consimiles sunt illae Scoti2argutiae, cum patrem et filium scribit unum spiratorem, non tamen unum spirantem, sed duos spirantes.1.Desunt alibi quatuor haec antecedentia verba.2.Libr. I. sententiar. dist. 12.CORONAEUS: Ad haec utcunque1intelligenda patefacit aditum Hilarius, cum trinitatem soli, radio, luci comparavit.1.Alibi:utrumquevel:utraque.TORALBA: Nullo modo rei propositae congruit illa comparatio, cum radius et lux ipsa sunt accidentia, sol vero corpus, substantia constans, at illiὁμοουσίουςajunt tres personas. Praeterea Deo nihil accedere aut decedere potest. Denique si gigni, sive procedere, sive derivari filium et spiritum sanctum a patre dicamus, infinitum ab infinito manare confitendum erit, quae absurditas est omnium maxima1. Cum enim quaeritur, cur Deus Deum facere non possit, nihil aliud responderi potest, quam infinitum ab infinito decerpi non posse. Itaque laudatur Anselmus, qui rogatus a discipulo, cur hominem impeccabilem Deus non fecisset: Quoniam, inquit, Deum facere non potuit2. Ex quo sequitur, absurdum esse illud enunciatum: „Deus factus est homo“, quia Deus in hominem mutaretur et homo in Deum, utrobique enim est actio et passio. Jam vero inexplicabilis est talium enunciatorum complexio, deitas sive aeternitas est ingenita quatenus pater, genita vero quatenus filius, nec genita nec ingenita quatenus spiritus sanctus, quae de una et eadem essentia nullo modo dici potest.1.Aristoteles l. II. phys.2.Scotus l. III Sentent. dist. 7.CORONAEUS: Si res inter se comparatae usquequaque convenirent, non esset rerum similitudo, sed res ipsa. Quare Basilius1aliter atque Hilarius tribus solibus trinitatem comparat, ut a re ipsa propius abesset.1.Ep. 15. contra Eunomium.OCTAVIUS: At Hieronymus1sacrilegium vocat, tres in Deo substantias collocare, cum tamen nihil apud Hilarium2frequentius reperiatur, quod juniores theologi mirantur. Quin etiam Hilarius3, cum scripsisset aeternitatem esse in patre, reprehensus est a junioribus. An, inquit ille, hoc ab Hilario dictum est, ut Christo eripiat deitatem?4.1.Ad Damascenum.2.Libr. de trin.3.In harmonia c. XIII.4.Calvin. l. 1. institut. cp. 13.FRIDERICUS: Hoc Hilarium noluisse testatur ipsa repetitio frequensin ejus scriptis, Christum esse Deum, sed Graeci commodius ad personarum distinctionem verbo hypostaseos utuntur.OCTAVIUS: At Hieronymus in voce hypostaseos venenum1latere suspicatur. Et quidem Paulus alio sensu videtur uti hac voce, ubi spiritum sanctura appellat characterem hypostaseos patris.1.Alii:vere unum.TORALBA: Hypostasis est accidens aut substantia, tertium nihil est, et Deo nihil accedere potest, igitur substantiam esse oportet. Sin hypostasin pro essentia accipiamus, tres erunt essentiae aut tres substantiae in Deo, quia unicuique personae suam hypostasin singularem tribuunt.CURTIUS: Essentiae verbo accidens aut substantia significatur, neque enim scholastici hoc enunciatum: „filius est de patris essentia“, perinde accipiunt ac illud: „est de patris substantia“, quia hoc modo filius patri consubstantialis exprimitur, illo non item. Hypostasis autem personis tribuitur, ne tres in unam et eandem confusae videantur, cum sit quaedam cujusque personae proprietas, alteri non communicabilis.OCTAVIUS: Cur igitur primo capite confessionis Augustanae vox personae ullam partem aut qualitatem significare negatur, sed id quod proprie subsistit? Nam proprietas personarum est ea, ut pater a se ipso potestatem habeat, non ab alio, ut voluit Augustinus1; filius vero non a se ipso, sed a patre. Idem quoque tradit, patrem sine principio, sine auctore, filium vero non sine principio, sed a patre essentiam habere. Quis autem serio putet, hunc Deum esse, qui ortus sui principium, essentiam, potestatem alteri ferat acceptam? Ac ne quis illud Augustino aliud cogitanti excidisse arbitraretur, apertius repetens2: Pater, inquit, a nullo habet, ut Deus sit, filius autem, ut Deus sit, habet a patre. Idem quoque Basilius scribit3.1.Libro III. de trin. c. 12.2.Ep. 66.3.Epist. 15. cont. Eunom.TORALBA: Si filius originis suae primordia patri debet, aeternus esse non potest. Nam si pater genuit filium, gignendi finem simul fecit aut semper gignit (ut videtur iis, qui ad Christum referunt haec verba1:Ego hodie genui te), imperfecta semper est filii generatio. Sin gignere desiit, etiam aliquando coepit; si coepit gigni filius, non est aeternus, non est infinitus, non est Deus.1.Psalm 2, 7. cf. Actor. 13, 23 et 33. Hebr. 1, 5. 5, 5.CORONAEUS: Eodem revolvimur, illud enim cogitandum, non tres aeternos, non tres infinitos, non tres Deos, sed unum Deum aeternum, infinitum, personarum tamen varietate distingui, ac proprium quoddam personae cuique convenire1, ut cum Lombardus negat, spiritum principium esse, nisi ad creaturas.1.Alii:convenitur.SALOMO: Igitur ante annorum sex millia spiritus sancti nullo modo principium erat, cum nihil adhuc creatum existeret. Atque ob id Macedonianispiritum creaturam appellabant, quem1Christiani ex symbolo2Deo coaeternum et Deum asseverant.1.Addit alius:tamen.2.Symb. Athanas.FRIDERICUS: Haec verba magistri sententiarum ad relationem et nominationem personarum, non ad essentiam referuntur.OCTAVIUS: Si spiritus habeat a patre et filio principium, cur Athanasius, Chrysostomus1, Augustinus2tres esse coaequales et coaeternos affirmant?1.Ep. 1. ad Corinth. cp. 12.2.Lib. V. de trin.CURTIUS: Recte illi quidem propter essentiam coaeternam, personarum vero relatione pater filio natura prior dicitur ac major, quo pertinet illud:Pater major me est.11.Joh. 14, 28.SALOMO: Imo spiritum patre et filio superiorem faciunt Matthaeus, Marcus, Lucas1, qui quae peccantur in patrem et filium, ignosci affirmant, quae vero peccantur in spiritum sanctum, ignosci negant. At cum Moses Deum placare conaretur, aut se de libro vitae deleri2, en divina vox ad illum:Qui peccaverit in me, inquit3,hunc ego de libro vitae delebo.An filium et spiritum sanctum, si patri aequales essent, praetermissurus fuisset? Nullum etiam trinitatis argumentum exstat in lege divina, at ne in prophetis quidem vestigium ullum.1.Matth. 12, 31 sq. Marc. 3, 29. Luc. 12. 10.2.Ita omnes; unus codex legit:ut se deleret.3.Psalm. 69, 29.CURTIUS: Quid ais, Salomo! An non1ullum caput, ulla pagina antiqui foederis prophetarum, ubi non aliud sacrosanctae trinitatis vestigium compareat?21.Alii:est.2.Alii:comperiatur.OCTAVIUS: Certe Martinus Lutherus, cum multa de supplicationibus Romanis, tum vero carmen hoc vulgatum delere non dubitavit:sancta trinitas, unus Deus, miserere nobis!quia trinitas Deus esse non potest, cum sit foeminea vox, secundae intentionis, ut dialectici, vel collegii, ut juris consulti loquuntur1, qui collegium de tribus personis definiunt; at nec in ullum collegam conveniunt, quae de toto collegio dicuntur. Itaque Origenes, quem Hieronymus magistrum ecclesiarum appellat, trinitatis verbum supra modum execratur, acτριονύμωνsectam supra modum acerbissime insectatur2. Quin etiam Rufinus ejus interpres scribit, multa, quae ab Origene contra trinitatem scripta fuerant, a se correcta fuisse. Sed cum bona Rufini venia dictum sit, non decuit interpretem correctoris officio fungi, nec mirum videatur, si Origenes3corruptus eadem quae Athanasius interdum scribere et vocemὁμοούσιος, quae nondum exaudita erat, usurpare de filio videatur. Eadem licentia Cypriani epistolis suppositus est Tertulliani liber de trinitate, ut monuit Rufinus4.1.Leg. Neratius de V. S.2.Prologo libriπερὶ ἀρχῶν.3.Cap. 11 et 12 in libr. Numerorum.4.In Apolog. Origenis.CORONAEUS: Tametsi verbum trinitatis sive triadis in sanctis litterisinusitatum videamus1, nihilominus baptismum fieri oportere legimus in nomine patris, filii et spiritus sancti, et quidem proximus apostolis Justinus Martyr librum scripsitπερὶ ἁγίου καὶ ὁμοουσίου τριάδος.1.Alius:videmus.OCTAVIUS: Libellum hunc esse supposititium, ratio perspicua temporum convincit. Floruit enim M. Aurelio principe, cui apologiam nuncupavit. At in quaestionibus CXXIV ad orthodoxos libri illius quaerit auctor, cur eversa et fracta sit superstitio paganorum, cum tamen aetate Justini maxime floreret. Verbum autemὁμοούσιοςprimum sub Constantino principe usurpare coeperunt, ducentis circiter annis post aetatem Justini. Eadem licentia prodiit in vulgus missa D. Jacobi Graece scripta, in qua sanctae trinitatis, apostolorum, confessorum, virginum ordines ac voces saepius ingeruntur, cum tamen is Jacobus excepto Stephano primus martyrium passus sit. Consimilis est missa Chrysostomi, in qua Chrysostomus ad Chrysostomum preces fundit1, quo quid ineptius?1.In fine missae Graece expressae.CORONAEUS: Eodem igitur morbo omnes omnium libri laborarent! Sed ne videar Testamenti Novi tabulis aut interpretibus niti, aut theologis, permulta in veteribus tabulis sacrosanctae trinitatis mysteria latent. Et quae ab aliis1copiose perscripta, levissime attingam, ut illud Deuteronomii2:Quae gens est, quae audiverit vocem Deorum viventiumi.e.אלהים החיים, ubi plurali verbo Deum unum significat. Item illud Josuae3;אלהים קדשיםi.e. Dii sancti, pro Deus sanctus. Item4:Si domini ego, ubi est timor meus?Item5:Faciamus homines ad imaginem nostram.Et paulo post:Faciemus adjutorium simile sibi.1.Petrus Galatinus. Augustinus Eugubinus c, 5.2.Deuter. 5, 24.3.Josuae 24, 19.4.Maleach. 1, 6.5.Genes. 1, 26. 2, 18.SALOMO: Voxאלהיםproאלוֹהsaepissime usurpatur. Sed Chaldaeus interpres Jonathas, quoties ad Deum unum refertur, fere singulari verbo explicat, ut apud Malachiam usus est voce chaldaeaרבוך, ut planum sit, nusquam de trinitate cogitasse prophetam. Id enim:Faciamus hominem, ad angelos conversio est. Hos enim1humanae creationis ministros placuit adhiberi, ut elementis et elementariis rebus ad hominem confirmandum necessariis uterentur, quibus natura divina vacat.1.Alibi:quos.CURTIUS: Cur igitur in convalle Mamre tres apparuerunt Abrahamo, tamen sermo est unius ad unum?SALOMO: Illud est arcanum; Deus enim sedere dicitur inter vel super Cherubim, quoniam duorum angelorum, qui proxime ab ejus majestate obstant, officiis ac ministeriis orbem moderatur, quod Zacharias1eleganti visione declarat. Unde vetus illud de Abrahamo jactatur: Tres vidit et unum adoravit. Quo ex loco omnia, quae de Deo plurali voce enunciantur, explicari facile possunt.1.Zach. 4, 1 seq.FRIDERICUS: Cur igitur Rabbi Simeon Johai filius in libro Zohar, quem arcanorum thesaurum vocant, haec verba:Audi Israel, Deus dominus noster Deus unus est!trinitatis significare mysterium affirmat? Nomen enimאלהיםfilio tribuit, nomenיהוהgeminatum patris et spiritus sancti.SALOMO: Locus hic a Galatino et junioribus decerptus et laceratus quibusdam praebuit occasionem, ut filii et spiritus sancti voces subjicerentur. Cur enim sanctissimum1nomenיהוהspiritui, non filio, qui dignitate praestat, tribueretur, aut cur locus ille veteribus tabulis, quo Dei natura simplicissimae unitatis declaratur, trium Deorum sive personarum adjunctione conturbaretur?
1.Alius:200; alius:210.2.Alius:35.3.Alius:ac trium eodem anno imperatorum Romanorum.4.Exod. 12, 6 sqq.
CURTIUS: Cur igitur Dionysius Areopagita ad Polycarpum scribens Apollophanem sophistam coarguit his verbis1:Nescio, inquit,quo spiritu afflatus ad divinationem prorupisti, Apollophanes, quod una mecum aspiciens eclipsin solis, contra naturae ordinem, tempore Christi patientis, conversus ad me dixisti: hae praclarae sunt vicissitudines rerum divinarum!
1.Dionys. epist. 7.
TORALBA: Omissa temporum ac scriptorum controversia rationibus perspicuis inquiramus, Christus Deus sit necne? Nam si generis humani auctor est et servator, profecto Deum esse oportet. Si Deus non est, ne hominum quidem servator esse potest.
CURTIUS: Necessarium profecto argumentum, quo argute refellunturAriani, qui si quem generis humani servatorem confitebantur, eundem tamen Deum esse negabant.
SALOMO: Nihil saepius in sacris litteris admonemur, quam ab unius aeterni Dei potentia salutem pendere omnium1:Ego Deus aeternus et praeter me non est alius.Item:Redemtor noster Jehovah, Zebaoth nomen ejus.Item:Ego Deus aeternus solus salvator, qui solus mortem inferre et a morte solus eripere possum, nec alius est a me.Item:Ego Deus aeternus, qui deleo iniquitates tuas propter me.Non dixit: propter Jesum filium, supplicio afficiendum, aut: propter Messiam futurum, illud autem ineffabile et sacratissimumnumenיהוהaeternus nulli creaturae communicabile esse, utriusque religionis theologi confitentur. Si ergo servatoris dignitas ei congruit,2cui nomen illud sanctissimum divina lege tributum est, quonam modo illud mortali3creaturae conveniret?
1.Jesaiae 30 et 42. Jerem.43. 45. 47. 31. 32.Genes. 16. Exod. 6. 20. 29. Psalm. 7. 49. Ezech. 32.2.Rabbi Moses 1. 2. Calvinus c. 1. harmon. in Psalm. 83.3.Alibi:divinae.
FRIDERICUS: At illud ipsum nomen Jesus seu Jehovah1servatorem significat, eique maxime datum est, quia genus humanum servaturus esset, itaque Paulus non obscure aut ambigue scripsit, uni Christo inditum esse nomen Jesu2, quo audito3omne genu flectatur coelestium, terrestrium ac infernorum. Item:4Non est aliud sub coelo nomen datum hominibus, in quo oporteat servari.Item tanto praestantior angelis, quanto excellentius est nomen adeptus.
1.Jehosua.2.Luc. 1. 2. Phil. 2, 10.3.Alibi:edito.4.Acta 4, 12. Hebr. 1, 4.
SALOMO: At quid ista? Cum nomen Jesu et Jehovah1vulgaria sint ac communia, nusquam tamen ineffabile nomenיהוה? Itaque argutus quidam theologus2christianos veteres magistros jure coarguit, quod illa verba:Non est aliud nomen sub coeloetc., sic interpretantur, ut servandi majestas inter creaturas soli Christo conveniret:Quoniam, inquit,homines in coelum conscendere nequeunt.Quae reprehensio probabilis est, nec tamen reprehensioni congruit solutio, sed quia incongruum est existimare, vim et praestantiam generis humani ulli creaturae communicari posse, cum soli Deo tantum conveniat. Petrus autem in concione populi Christum a Deo factum praedicavit3. Clemens etiam, proximus Petri successor in eodem pontificatu, de quo Paulus ipse laudabile testimonium tulit, librum promulgavit, quiἀναγνωρίσμοςinscribitur, ubi Jesum creatum fuisse scribit, Eunomium secutus.
1.Jehosua.2.Calvinus in c. 14. 12 Actorum.3.Actorum 4, 10 sqq.
CURTIUS: Jesum etiam1creaturam fuisse fatemur, quatenus corpore ac mente constat, conceptum in utero virginis, genitum, educatum, mortuum,sepultum, neque quatenus est creatura servator dicitur, sed quatenus creator. Tametsi ad pariendam hominibus salutem humano corpore usus est. Ac tametsi Deus simul et homo sit, non tamen divina essentia cum humana mente confusa est, neque alteri naturae altera concreta aut mista2, sed quodammodo utraque utrique copulata sub unam et eandem Christi hypostasin.
1.Alibi:quoque.2.Alius addit:nec tamen omnino altera divulsa. Alibi pro mista legitur:infinita; prodivulsaalibi:dimista.
SENAMUS: Dubitavi saepe, quid esset, quam ob rem Petri Lombardi aetate verum erat hoc enunciatum1: Deus assumsit humanam naturam ut indumentum; nihilominus tamen falsum et haereticum postea esse coepit, quia indumentum corpori non copulatur, at humanam naturam divinae copulari credunt.
1.Scotus l. III. dist. dicit, hoc enunciatum haereticum esse coepisse post Lombardi aetatem.
TORALBA: Nulla dualitas, inquit Dionysius, principium esse potest, sed et unitas dualitatis initium est1. Quod si utraque natura, scilicet divina et humana, non est in unum et idem concreta, nec altera penitus ab altera discreta, certe copulata dualitas erit, cui opus est vinculo quodam ac nexu, quoniam illae duae naturae majore intervallo a se invicem distant, quam contraria, quae sub eodem genere continentur. At infinitum et finitum eodem genere coërceri nequeunt nec ulla copula possunt uniri. Nam eorum, quae uniuntur, ratio quaedam est, infiniti autem in finitum nulla, ex quo sequitur, utramque naturam ab utraque avulsam esse. Nam si utraque confusa esset, utramque perire oporteret, ac tertium quoddam ex utraque constituendum, ut superius demonstratum. Quodsi natura divina simplicissima est, nullam omnino compositionem ferre potest, alioquin ajentia et negantia simul esse vera aut simul esse falsa oporteret de una et eadem re.
1.Desunt haec sex antecedentia verba in uno codice.
FRIDERICUS: Utramque naturam uniri docuit Christus, cum diceret:Ego et pater unum sumus.1
1.Joh. 10, 30.
OCTAVIUS: Ariani dictum illud ad concordiam et mutuum utriusque consensum pertinere contendebant, ut illud quoque1:Pater, da ut sicut ego et tu unum sumus, ita isti in nobis unum sint; alioquin apostoli ipsi Dii fuissent.Item illud:Qui plantat, et qui rigat, unum sunt.Item2:Qui adhaeret domino, unus spiritus est.Quam Arianorum interpretationem etiam christiani theologi probant.
1.Joh. 17, 20 sq.2.1 Corinth. 6, 17.
SENAMUS: At Hilarius nos ipsos cum Christo unum et idem esse affirmat, non tantum adoptione et consensu, sed etiam naturâ.
CURTIUS: Ea sententia omnium judicio repudiatur, omnes enim Dii essemus et impeccabiles, si ejusdem naturae et essentiae cum Christo.
CORONAEUS: Id quidem plerique arbitrantur fieri assumtione corporisChristi sacramenti ope, cum ejus caro et sanguis cum nostra miscetur, mens etiam ejus et divinitas credentibus communicatur1.
1.Erasmus paraphr. in Lucam.
TORALBA: Non capio, quaenam unio creatoris cum creatura fieri possit, cum Dei natura simplex et incorporea sit, non multa nec multiplex nec mutabilis. Quid si multiplex non sit, quomodo triplex erit? Nam quicquid cadit in naturam, scindi necesse est. Aut enim, inquit Evagrius, natura patris, filii et spiritus sancti simplex est aut composita; non hoc, illud igitur. Si simplex, numen etiam expers est.
CORONAEUS: Nemo Deum triplicem esse putat, trinum quidem in unitate et unum in trinitate fatemur, triplicem aut duplicem negamus.
TORALBA: Si trinitas est in divinitate, pluralitas est in deitate, numeralis enim distinctio, non essentialis, quia posito binario, non sequitur ternarius. Quare distinctio numeralis, cum ab unitate receditur, efficit deitatis divisionem, et compositio numerosa corrumpit simplicitatem deitatis. Illud etiam absurdius sequitur, quod Dei potestas, quae est infinita, solvitur ac debilitatur numerali divisione. Nam vis ac potestas cujusque rei eo major est, quo magis unita in sese, et eo debilior, quo longius ab illa unione simplicissima discedit. Quare cum sola unitas sit omnipotens, nec quicquam simpliciter aut absolute unum sit praeter Deum, sequitur trinitatem non esse omnipotentem.
CURTIUS: Numerus non refertur ad essentiam, sed ad hypostasin personarum, nec dividitur essentia divina propter hypostaseos personae cujusque divisionem.
SALOMO: Si Deus trinus esset, cur Moses coacta populi concione orationem sic auspicatur:Audi Israël, Deus noster Deus unus est!1Cur in re tanti ponderis et momenti omisisset epitheton illud tam necessariumtrinus et unus? At ne quis dubitaret, ut prospiciebat futurum, litteras grandiores in extremo primi ac postremi verbi apposuit, contra scribendi usum, hoc enim unde nisi ut planum faceret omnibus, nec infinitos esse Deos, nec plures uno esse posse, in quem nullus numerus cadat.
1.Deuter. 6, 4.
CURTIUS: Argumenta, quae a negantibus ducuntur, fere sunt captiosa, non dixit: est trinus, ergo non est trinus, nihil ex eo sequitur.
TORALBA: Nulla videtur argumenti fallacia, cum1altero posito alterum excludi sit necesse est. Nam qui dicitUnum, excludittrinum, alioquin contraria simul vera sunt, unius et ejusdem ratione2, scilicet Deus unus est, Deus non est unus. Illud ab3omnibus theologis christianis usitatum est, Deum efficere non posse, ut contraria eadem4ratione simul vera sint, non quod ulla sit impotentia Dei, sed quod subjectum incapax sit affirmationis simul et negationis. Nec illud Plato voluisse videturin Parmenide, ubi de Ente et Uno copiosissime disserit, quam ut doceat, unum illud naturae principium simplicissimum esse, nec praeter unitatem quicquam admittere posse. Xenophanes item et Melissus, qui libros etiam de Ente et Uno scripserunt, nihil aliud voluerunt, quam rerum omnium principium unitatem simplicissimam esse. Eadem Pythagoreorum vox est. Finis, inquit Jamblichus, totius contemplationis est, attollere mentem a multitudine ad unitatem:τέλος πάσης θεωρίας, τοῦ ἕνος θεορητικὸν ἀνάγειν ἑαυτὸν ἀπὸ πληθοῦς ἐς τὸ ἕν. Itaque Academici cum Dei proprium nomen inquirunt, appellantτὸ ἓν, τὸ ἀγαθὸν, τὸ ἀλήθες, τὸ ἁπλοῦν, i.e. unum, bonum, verum, simplex, quem Proelus vocatἓν θείων ἐνάδων ὑποστατικόν, unum divinarum unitatum fundamentum.
1.Alibi:cur.2.Alibi:rationis.3.Alius:autem.4.Alibi:ejusdem.
CORONAEUS: Nullam video in his enunciatis contradictionem: Deus est unus, Deus non est unus; quia non ratione ejusdem, primum enim ratione essentiae, alterum ratione personarum. Nec vero in ipsa ratione personarum aliud est trinitas, quam unitas, omnipotens, non divisa, non composita, non numerabilis, sed suapte natura simplicissima. Etiam si essentiae ratione unus est, ratione personarum trinus.
TORALBA: Igitur duasὑποστάσειςsubesse necesse est, quoniam de uno et eodem subjecto dici non potest creator et creatura, mortale et immortale, sempiternum et fluxum, stabile et caducum, genitum et ingenitum. Oportet enim motum, nexum, qualitatem, quantitatem, corpus denique Deo aeterno copulari.
FRIDERICUS: Non fit unio corporis humani cum natura divina, sed naturae divinae cum mente humana.
TORALBA: At fieri non potest, ut quae uni1tertio uniuntur, inter se uniantur, et quae una sunt, eadem inter se sunt eadem, ex2ipsis philosophiae principiis et decretis. Igitur si divina mens humanae menti unitur, et humana meus corpori, divinae mentis et corporis eandem unionem fore necesse est. Hoc absurdum, illud igitur quanquam fleri nullo modo potest, ut mens humana cum aeterno Deo eat3in unum, cui nec mens humana estὁμοούσιος, ac neὁμοιούσιοςquidem, nec infinita, quanto minus divinam naturam humano corpori misceri putabimus.
1.Alibi:una.2.Additur alibi:se.3.Alius:coëat.
SALOMO: Certe Moses Rambam graviore blasphemia putat obligari, qui Deo corporeum quiddam inesse arbitratur, quam qui colit idola.
FRIDERICUS: Cur nobis theologos thalmudistas, christianae religionis eversores, opponis, qui Christo deitatem, Deo rationem, memoriam, veritatem, quas cum homine quodammodo communes habet, modis omnibus eripere conantur?
CURTIUS: Salomonis et Toralbae hunc video scopum esse, ut Dei naturam ac trinitatis arcana rationibus et argumentis assequantur, fide opusest: ad ea, quae sola fide nituntur, si rationem aut demonstrationem adhibeas, nihilo plus efficies, quam si cum ratione insanire velis. Itaque Plato1, vir divinus, cum de Deo quicquam scribere metueret, quod ab ejus majestate esset alienum, credi jubet iis, quae a majoribus prodita fuerant, sine ulla demonstratione. Quod etiam Aristoteles affirmat his verbis:προςήκει ἐμπειρῶν καὶ πρεσβυτέρων ἢ φρονίμων τοῖς ἀναποδείκτοις2φάσεσι καὶ δόξαις οὐχ ἥττον τῶν ἀποδείξεων. Quare nec probare possum Eusebii, Galatini, Augustini, Eugubini scripta, e quibus Mornaeus demonstratioues evangelicas promere conatur. Non enim prospexerunt, scientiam et fidem, quam infusam appellant, simul stare non3posse.
1.In Timaeo.2.Alius:ἀποδείκτοις.3.Alii:nullo modo.
TORALBA: Valeat illud quidem inter Christianos, sed prospiciendum est, quid philosophis, quid paganis, quid Epicuraeis, qui fidem infusam aut evangelium respuunt, responderi possit, ne illis idem objiciatur, quod olim Julianus imperator Galilaeis, eos scilicet ad omnia argumenta physica, demonstrationes nihil aliud in ore habuisse praeterquam illud:πιστεύσον. Praestabilius est igitur, cum philosophis, quid ratio possit, experiri, quam vadimonium deseruisse videri. Nam si essentia siveὀυσίαilla, quae pater est, filius sit: idem sibi pater est et filius, idem genitus et ingenitus.
FRIDERICUS: Unus est ingenitus pater, unus filius ab aeterno tempore genitus.
TORALBA: Si non est idem genitum et ingenitum, diversa est patris et filii substantia.
FRIDERICUS: Essentia unum et idem, non hypostasi.
OCTAVIUS: Cur ergo in concilio Toletano decretum est, solum verbum carnem factum, solum hominem induisse? Nam ex eo sequitur, paternam essentiam non eandem esse cum essentia filii.
FRIDERICUS: Illud admonendi sumus, aliam esse hypostasin ab essentia, quae ab imperitis confusa densissimam hac in disputatione caliginem pepererunt.
TORALBA, Si pater genuit Deum, aut se Deum genuit aut alium Denm, tertium nihil est. At nulla res seipsam gignit, nec sui ipsius causa esse potest. Ac tametsi Platonici saepius usurpant illa de Deo:αὐτόγονος, αὐτοτελὴς, αὐτογενὴς, αὐτοφυὴς, nihil tamen aliud significatur, quam Deum aeternum sua scilicet potentia, natura, majestate, beatitate contentum, nihil alienis opibus egere. Non autem putandum est, quicquam a se ipso gigni. Ob id enim Plutarchus Deum antiquissimum esse scribit, quia sit ingenitus,πρεσβύτατον θεὸν εἶναι, ἀγέννετον γάρ. Ex quo sequitur, aeternum id esse non posse, quod genitum sit. Et quidem Hilarius scribit1, id quod nascitur, non fuisse antequam nasceretur.
1.Libr. 12 de trinitate.
CURTIUS: Igitur argumento a contrariis sequitur, id semper fuisse, quod ab aeterno tempore genitum est, ut de filio credimus.
TORALBA: Si quid seipsum genuisset aut fecisset, id quod gigneretur et quod gigneret, imperfectum esset, quoniam oporteret totum non esse, ut gigneretur a seipso. Si enim esset, non fieret, quia jam esset; si non existeret, non gigneret, quia non esset. Igitur Deus de se ipso non genuit filium seipsum. Quo fit, ut alius sit a patre, non relatione personarum, sed tota substantiae ratione. Quod Christus aperte his verbis comprobans:Alius est, inquit,qui me misit pater.1Quod de homine dici non potest, qui nondum erat homo, quum mitteretur.
1.Joh. 5, 23. 12, 45.
FRIDERICUS: Argute quidem et subtiliter, sed utramque argumenti partem negat Augustinus1, negat Lombardus2, et recte: Neque enim sequitur, inquit Scotus3, si sol murem generat, igitur se murem, aut alium murem a se, sed alium qui est mus.
1.Libr. 7 de trinit.2.Libr. 1 dist. 4.3.Libr. 1 dist. 4.
OCTAVIUS: Augustinus igitur sui oblitus est: Pater, inquit, ut haberet filium de seipso, non minuit se ipsum, sed ita de se alterum generat, ut totus maneret in se, esset in filio tantus, quantus est solus. Quae certe implicant contradictionem cum superioribus, quoniam tota natura dissentanea sunt idem et alterum. Item alibi: Deus cum verbum genuit, id quod est ipse genuit; Deum autem, inquit Basilius1,μήτε παρ᾽ ἑαυτοῦ, μήτε παρ᾽ ἑτέρου γεγονέναι2, neque a seipso, neque ab alio gigni.
1.In symb. libr. contra Eunom.2.Alii:γένεσθαι.
FRIDERICUS: In eo ipso Lombardus Augustinum refellit, ubi substantiam Dei filium scribit genuisse. Aut filius, inquit Lombardus, de substantia patris, aut de nihilo conditus est; non hoc, ergo illud, aut omnino alius est Deus.
OCTAVIUS: Lombardus huic argumento subjicit haec verba1: Vehementer nos ista movent, quae quomodo intelliguntur, mallem ex aliis audire, quam tradere. Alterutrum tamen confiteri necesse est: Si de substantia patris filium genitum dicamus, erit idem Deus aut alius Deus, et utrumque absurdum est. Neque vero sunt duae filiationes, ut theologorum verbis utamur, sed una filiatio Dei aeterni, tum ad Deum filium, tum ad hominem. Itaque posteriores theologi Lombardum refellunt, quod negavit substantiam a substantia gigni, cum veteres theologi sic sentiant: Pater, inquit Tertullianus, tota substantia est, filius autem derivatio totius et portio.
1.Libr. 3 dist. 8.
TORALBA: Nihil a Deo tam alienum, quam partem ei tribuere aut detrahere portionem, cum sua natura nullas partes habere possit, alioquin corpus esset et quidem dividuum, contra quod superius demonstratum est. Absurditas autem veri et falsi certissimus est judex1, cum eodeducimur, ut quod per naturam fieri non possit, confiteri, aut de suspecta sententia decedere cogamur.
1.Alii:index.
CORONAEUS: Igitur omnia quae fiunt praeter naturae cursum ac tenorem, quae multa sunt, a Toralba superius allata, etiam absurda videri oportet.
TORALBA: Multa quidem non ordinario aut consueto naturae cursu feruntur, non tamen pugnant cum natura divina.
CURTIUS: Cum nihil proprie et apposite de Deo dici possit, sed omnia commode negari, frustra his enunciatis utitur Toralba, Deus est substantia, quia Deus nullis accidentibus subjungitur et substat, quod substantiae maxime proprium.
TORALBA: Pater essentiae nomen est, aut actus, si actus, profecto filius creatus est, si essentiae nomen est, filius tota substantia alius est patre.
CURTIUS: Aliud argumentum est Aëtii, cui tametsi Basilius1non respondeat, utrumque tamen inficiatione subvertitur, quia patris vox relationem tantum significat.
1.Orat. V.
OCTAVIUS: Scribit Epiphanius, Aëtium trecenta argumenta collegisse contra Christi deitatem, quae partim extant, vix ullum tamen est efficacius eo, quo a junioribus adversus Hilarium et Athanasium concluditur1. Cum enim Deum Deo genitum, lumen de lumine acceptum dicerent: Christus, inquit, ex sese Deus est, non ex alio. Nam si habet ab alio2, ut Deus sit, Deus esse nequit. Cui argumento non video, quid responderi possit.
1.Hilarius l. 6 de trin. Athanasius in symb.2.Alibi:uno.
FRIDERICUS: Superius dictum est, non alium esse Deum, qui a patre genitus est. Neque enim in divinitate pater causa efficiens est filii, sed causa essentiae quae ab efficiente plurimum aufert1.
1.Damasc. l. 4 phys.
TORALBA: Si Christus est Dei filius, est ejusdem essentiae, aliquando genitum esse oportet; si genitus est aliquando, fuit tempus illud, quo nondum erat, quod quidem originem ac tempus principii habuisse declarat.
CORONAEUS: Hoc argumentum Augustinus1et Hilarius2sic diluunt, ut patrem agnoscant, aeternum sine auctore, filium etiam aeternum, sed non sine autore, ut calor ab igne, lux a sole. Christus, inquit Tertullianus3, a patre prodiit, ut radius a sole, rivus ex fonte, frutex e semine.
1.L. 1 de trin.2.L. 12 de trin.3.Adv. Praxeam.
TORALBA: Effectio saepe cum causa concurrit, ut lux ipsa, nec prior est nec posterior sole, sed nunquam sunt eadem, cum sol sit substantia, lux autem accidens, quod de patre et filio dici nullo modo potest. Nam si quid nascitur ut sit, tempus antecedere oportet, quo nondum erat. Ex quo sequitur, filium aut nondum fuisse genitum, aut si genitus est, aeternum non esse1.
1.Alii:esse non posse.
FRIDERICUS: Jam diximus patrem esse causam essentialem filii et principii, ut Augustinus, Hilarius, Gregorius Nazianzenus, Basilius confitentur, sed patrem aeternum aeternae cujusdam effectionis. Nec video, cur in eo haerere debeamus.
OCTAVIUS: Cur ergo magister sententiarum ita haesit, ut exclamet hunc in modum: Hoc humanum sensum excedit et intelligentiam mundi, quae non capit ratio.
TORALBA: Imo ratio, quae divina lux est, uniuscujusque menti insita, videt, sentit, judicat, quod1rectum, quod pravum, quod verum, quod falsum.
1.Alius:quid ... quid ... quid ... quid.
FRIDERICUS: Ita quidem eas res, quarum capax est. Sed Deus aeternus ac infinitus humanae mentis gurgustio capi nequit, quia impervestigabilis, divinissimus, supremus, i.e., ut elegantioribus Theophrasti verbis utamur,ἀναισθητὸς, θειότατος, ὑπερβατός.
SALOMO: Illic1agit Theophrastus de Deo, hic autem agitur de homine Jesu, neque enim pro argumento sumendum id, quod concludendum est, nempe2Jesum esse Deum. Nam Deus non obscure aut ambigue, sed sua voce declarans, quis esset:Ante me, inquit,non est Deus et post me non erit.Item:Ego primus exstiti et postremus ero.3At christiani theologi confitentur4, personam creatam esse et antequam hominem induisset in utero foeminae, personam habuisse filii, quis dubitet, an filius sit creatura? Non igitur creator, non Deus.
1.Alius:Illis.2.Alius:scilicet.3.Jes. 48, 12.4.Scotus l. 1. dist. IV.
OCTAVIUS: Magister sententiarum1negat, personam filii constare ex Deo et homine, ut ex partibus; deinde subjicit2: Inexplicabilis est istius unionis ratio, negat tamen utramque naturam misceri, et idololatriam vocat adorare corpus et animam Christi, quoniam, inquit, corpus et anima Christi creaturae sunt. Eadem est Philippi Melanchthonis3sententia.
1.Lib. II. dist. 9.2.Libr. III. dist. 90.3.Contra Stancarum.
CURTIUS: Uterque recte, quoniam Ephesina Synodus decrevit, Christum unaλατρείᾳ1colendum esse.
1.Alii:latria.
OCTAVIUS: Si non est confusa utraque natura unione hypostatica in Christo, non debuit cultus confundi, ut cum creatore creatura misceretur ac simul coleretur, cum sacrilegio proximum sit, putare patrem et filium singularem Deum esse, ut inquit Hilarius, in patre et filio duos credere impium, ac tertium nihil est.
FRIDERICUS: Si quis est, qui subtilius ista exquirat, nec tamen penitus intelligat, cogitet ea, etiamsi1certissimis demonstrationibus nitantur, saepius tamen percipi non posse.Ἀντίχθονας2esse omnes theologi etphilosophi praeter Augustinum et Lactantium confitentur, idque tum perspicua minimaque dubia demonstratione, tum etiam experientia diuturna exploratissimum, nemo tamen id cogitatione persequi potest, ut Moses Rambam3acutissimus philosophus confitetur, ut mirum videri non debeat, si Lactantius et Augustinus astrologos ut imperitos et insanos irriserint, qui ista crederent. Quin etiam Augustini autoritate adacti4plerique theologi haereticos esse judicarunt, quiἀντίχθοναςesse arbitrarentur. Inter quos quidem Vigilius quidam episcopus Salisburgensis a pontifice maximo quasi haereticus damnatus est, quod ita sentiret A.C. 7455. Quanto minus igitur divinae naturae unionem cum humana percipiemus. Itaque Hilarius ipse, eloquentia atque eruditione clarissimus: Extra sermonem est, inquit6, quod exigitur, extra sensum non enunciatur, non attingitur, non tenetur. Idem paulo post7: Mihi in sensu labes est, in intelligentia stupor, in sermone silentium. Idem, Deum ex uno, non portione, non sectione, non diminutione, non derivatione, non protensione, sed incomprehensibili modo esse. Quid Justinus Martyr? Unitas in trinitate et trinitas in unitate nascitur8, id quomodo sit9, nec alios scrutari velim, nec ipse mihi satisfacere possum, cum arcanos sermones sordida lingua enunciare nefas existimem. Si igitur tantos ac tales viros piget, rem omnium sacratissimam vel primoribus attingere digitis, quid nobis faciendum putemus?10
1.Alii:etiam quae ... nituntur.2.Alii:Antichtonas.3.In ep. contra astrologos.4.Alius:adducti.5.Aventinus annal. l. III.6.Libro I. de trin.7.Libro VI. cod.8.Alibi:nescitur.9.Alius:fiat.10.Alius:putamus.
OCTAVIUS: Non scio atque haud miror1, an major obscuritas sit de spiritu sancto, quem Athanasius2et Chrysostomus3a patre et filio procedere scripserunt, cum tamen in conciliis Graecis anathematis poena sit ei, qui hoc crediderit. Et quidem Damascenus: Spiritum sanctum inquit, a patre procedere, in filio quiescere dicimus. Quam opinionem cum inter discrepantium varietatem Johannes agnomento Scotus conciliare nequiret: Quis, inquit, Damascenum, Basilium, Gregorium Nazianzenum, Gregorium theologum, Justinum Martyrem, Cyrillum haereseos damnaret? Quis etiam Hieronymum, Augustinum, Hilarium, Ambrosium, Latinos omnes erroris coargueret? Alterutros tamen aut etiam utrosque insigniter labi ac decipi necesse est.
1.Alius:Non miror atque haud scio.2.In symb.3.In epistolam ad Corinth. cp. 12.
FRIDERICUS1: Ecclesia occidentalis catholica, symbolum Athanasii secuta, spiritum sanctum ab utroque prodire confitetur. Quia nec genitus est, inquit Augustinus, nec ingenitus, nec sint duo filii, si genitus, aut duo patres, si ingenitus, et consequenter duo principia2, duo sunt innascibiles, ut eorum verbis utamur.
1.Alibi: CORONAEUS.2.Addit alius:si.
OCTAVIUS: At magister sententiarum hanc Augustini sententiam sicrefutans: Quis, inquit, hoc explicare potest? Nam si ingenitus est, spiritus erit sine principio, ac duo principia futura sunt; si genitus, erunt duo filii et inter se fratres; si ex filio genitus, jam nepos ex filio patri futurus est.
FRIDERICUS: Ut ergo ambiguitas illa dilueretur, Latini commodius ab utroque spiritum producere tradunt.
TORALBA: Processio illa spiritus a filio, qui patrem habet autorem et generis principem, valde dissimilis est et inaequalis ei quae a patre, qui nullum habet auctorem. Sed cur potius processio spiritus quam generatio1, aut cur potius generatio filii, quam processio, cum trium sit una et eadem essentia? Profecto consimiles sunt illae Scoti2argutiae, cum patrem et filium scribit unum spiratorem, non tamen unum spirantem, sed duos spirantes.
1.Desunt alibi quatuor haec antecedentia verba.2.Libr. I. sententiar. dist. 12.
CORONAEUS: Ad haec utcunque1intelligenda patefacit aditum Hilarius, cum trinitatem soli, radio, luci comparavit.
1.Alibi:utrumquevel:utraque.
TORALBA: Nullo modo rei propositae congruit illa comparatio, cum radius et lux ipsa sunt accidentia, sol vero corpus, substantia constans, at illiὁμοουσίουςajunt tres personas. Praeterea Deo nihil accedere aut decedere potest. Denique si gigni, sive procedere, sive derivari filium et spiritum sanctum a patre dicamus, infinitum ab infinito manare confitendum erit, quae absurditas est omnium maxima1. Cum enim quaeritur, cur Deus Deum facere non possit, nihil aliud responderi potest, quam infinitum ab infinito decerpi non posse. Itaque laudatur Anselmus, qui rogatus a discipulo, cur hominem impeccabilem Deus non fecisset: Quoniam, inquit, Deum facere non potuit2. Ex quo sequitur, absurdum esse illud enunciatum: „Deus factus est homo“, quia Deus in hominem mutaretur et homo in Deum, utrobique enim est actio et passio. Jam vero inexplicabilis est talium enunciatorum complexio, deitas sive aeternitas est ingenita quatenus pater, genita vero quatenus filius, nec genita nec ingenita quatenus spiritus sanctus, quae de una et eadem essentia nullo modo dici potest.
1.Aristoteles l. II. phys.2.Scotus l. III Sentent. dist. 7.
CORONAEUS: Si res inter se comparatae usquequaque convenirent, non esset rerum similitudo, sed res ipsa. Quare Basilius1aliter atque Hilarius tribus solibus trinitatem comparat, ut a re ipsa propius abesset.
1.Ep. 15. contra Eunomium.
OCTAVIUS: At Hieronymus1sacrilegium vocat, tres in Deo substantias collocare, cum tamen nihil apud Hilarium2frequentius reperiatur, quod juniores theologi mirantur. Quin etiam Hilarius3, cum scripsisset aeternitatem esse in patre, reprehensus est a junioribus. An, inquit ille, hoc ab Hilario dictum est, ut Christo eripiat deitatem?4.
1.Ad Damascenum.2.Libr. de trin.3.In harmonia c. XIII.4.Calvin. l. 1. institut. cp. 13.
FRIDERICUS: Hoc Hilarium noluisse testatur ipsa repetitio frequensin ejus scriptis, Christum esse Deum, sed Graeci commodius ad personarum distinctionem verbo hypostaseos utuntur.
OCTAVIUS: At Hieronymus in voce hypostaseos venenum1latere suspicatur. Et quidem Paulus alio sensu videtur uti hac voce, ubi spiritum sanctura appellat characterem hypostaseos patris.
1.Alii:vere unum.
TORALBA: Hypostasis est accidens aut substantia, tertium nihil est, et Deo nihil accedere potest, igitur substantiam esse oportet. Sin hypostasin pro essentia accipiamus, tres erunt essentiae aut tres substantiae in Deo, quia unicuique personae suam hypostasin singularem tribuunt.
CURTIUS: Essentiae verbo accidens aut substantia significatur, neque enim scholastici hoc enunciatum: „filius est de patris essentia“, perinde accipiunt ac illud: „est de patris substantia“, quia hoc modo filius patri consubstantialis exprimitur, illo non item. Hypostasis autem personis tribuitur, ne tres in unam et eandem confusae videantur, cum sit quaedam cujusque personae proprietas, alteri non communicabilis.
OCTAVIUS: Cur igitur primo capite confessionis Augustanae vox personae ullam partem aut qualitatem significare negatur, sed id quod proprie subsistit? Nam proprietas personarum est ea, ut pater a se ipso potestatem habeat, non ab alio, ut voluit Augustinus1; filius vero non a se ipso, sed a patre. Idem quoque tradit, patrem sine principio, sine auctore, filium vero non sine principio, sed a patre essentiam habere. Quis autem serio putet, hunc Deum esse, qui ortus sui principium, essentiam, potestatem alteri ferat acceptam? Ac ne quis illud Augustino aliud cogitanti excidisse arbitraretur, apertius repetens2: Pater, inquit, a nullo habet, ut Deus sit, filius autem, ut Deus sit, habet a patre. Idem quoque Basilius scribit3.
1.Libro III. de trin. c. 12.2.Ep. 66.3.Epist. 15. cont. Eunom.
TORALBA: Si filius originis suae primordia patri debet, aeternus esse non potest. Nam si pater genuit filium, gignendi finem simul fecit aut semper gignit (ut videtur iis, qui ad Christum referunt haec verba1:Ego hodie genui te), imperfecta semper est filii generatio. Sin gignere desiit, etiam aliquando coepit; si coepit gigni filius, non est aeternus, non est infinitus, non est Deus.
1.Psalm 2, 7. cf. Actor. 13, 23 et 33. Hebr. 1, 5. 5, 5.
CORONAEUS: Eodem revolvimur, illud enim cogitandum, non tres aeternos, non tres infinitos, non tres Deos, sed unum Deum aeternum, infinitum, personarum tamen varietate distingui, ac proprium quoddam personae cuique convenire1, ut cum Lombardus negat, spiritum principium esse, nisi ad creaturas.
1.Alii:convenitur.
SALOMO: Igitur ante annorum sex millia spiritus sancti nullo modo principium erat, cum nihil adhuc creatum existeret. Atque ob id Macedonianispiritum creaturam appellabant, quem1Christiani ex symbolo2Deo coaeternum et Deum asseverant.
1.Addit alius:tamen.2.Symb. Athanas.
FRIDERICUS: Haec verba magistri sententiarum ad relationem et nominationem personarum, non ad essentiam referuntur.
OCTAVIUS: Si spiritus habeat a patre et filio principium, cur Athanasius, Chrysostomus1, Augustinus2tres esse coaequales et coaeternos affirmant?
1.Ep. 1. ad Corinth. cp. 12.2.Lib. V. de trin.
CURTIUS: Recte illi quidem propter essentiam coaeternam, personarum vero relatione pater filio natura prior dicitur ac major, quo pertinet illud:Pater major me est.1
1.Joh. 14, 28.
SALOMO: Imo spiritum patre et filio superiorem faciunt Matthaeus, Marcus, Lucas1, qui quae peccantur in patrem et filium, ignosci affirmant, quae vero peccantur in spiritum sanctum, ignosci negant. At cum Moses Deum placare conaretur, aut se de libro vitae deleri2, en divina vox ad illum:Qui peccaverit in me, inquit3,hunc ego de libro vitae delebo.An filium et spiritum sanctum, si patri aequales essent, praetermissurus fuisset? Nullum etiam trinitatis argumentum exstat in lege divina, at ne in prophetis quidem vestigium ullum.
1.Matth. 12, 31 sq. Marc. 3, 29. Luc. 12. 10.2.Ita omnes; unus codex legit:ut se deleret.3.Psalm. 69, 29.
CURTIUS: Quid ais, Salomo! An non1ullum caput, ulla pagina antiqui foederis prophetarum, ubi non aliud sacrosanctae trinitatis vestigium compareat?2
1.Alii:est.2.Alii:comperiatur.
OCTAVIUS: Certe Martinus Lutherus, cum multa de supplicationibus Romanis, tum vero carmen hoc vulgatum delere non dubitavit:sancta trinitas, unus Deus, miserere nobis!quia trinitas Deus esse non potest, cum sit foeminea vox, secundae intentionis, ut dialectici, vel collegii, ut juris consulti loquuntur1, qui collegium de tribus personis definiunt; at nec in ullum collegam conveniunt, quae de toto collegio dicuntur. Itaque Origenes, quem Hieronymus magistrum ecclesiarum appellat, trinitatis verbum supra modum execratur, acτριονύμωνsectam supra modum acerbissime insectatur2. Quin etiam Rufinus ejus interpres scribit, multa, quae ab Origene contra trinitatem scripta fuerant, a se correcta fuisse. Sed cum bona Rufini venia dictum sit, non decuit interpretem correctoris officio fungi, nec mirum videatur, si Origenes3corruptus eadem quae Athanasius interdum scribere et vocemὁμοούσιος, quae nondum exaudita erat, usurpare de filio videatur. Eadem licentia Cypriani epistolis suppositus est Tertulliani liber de trinitate, ut monuit Rufinus4.
1.Leg. Neratius de V. S.2.Prologo libriπερὶ ἀρχῶν.3.Cap. 11 et 12 in libr. Numerorum.4.In Apolog. Origenis.
CORONAEUS: Tametsi verbum trinitatis sive triadis in sanctis litterisinusitatum videamus1, nihilominus baptismum fieri oportere legimus in nomine patris, filii et spiritus sancti, et quidem proximus apostolis Justinus Martyr librum scripsitπερὶ ἁγίου καὶ ὁμοουσίου τριάδος.
1.Alius:videmus.
OCTAVIUS: Libellum hunc esse supposititium, ratio perspicua temporum convincit. Floruit enim M. Aurelio principe, cui apologiam nuncupavit. At in quaestionibus CXXIV ad orthodoxos libri illius quaerit auctor, cur eversa et fracta sit superstitio paganorum, cum tamen aetate Justini maxime floreret. Verbum autemὁμοούσιοςprimum sub Constantino principe usurpare coeperunt, ducentis circiter annis post aetatem Justini. Eadem licentia prodiit in vulgus missa D. Jacobi Graece scripta, in qua sanctae trinitatis, apostolorum, confessorum, virginum ordines ac voces saepius ingeruntur, cum tamen is Jacobus excepto Stephano primus martyrium passus sit. Consimilis est missa Chrysostomi, in qua Chrysostomus ad Chrysostomum preces fundit1, quo quid ineptius?
1.In fine missae Graece expressae.
CORONAEUS: Eodem igitur morbo omnes omnium libri laborarent! Sed ne videar Testamenti Novi tabulis aut interpretibus niti, aut theologis, permulta in veteribus tabulis sacrosanctae trinitatis mysteria latent. Et quae ab aliis1copiose perscripta, levissime attingam, ut illud Deuteronomii2:Quae gens est, quae audiverit vocem Deorum viventiumi.e.אלהים החיים, ubi plurali verbo Deum unum significat. Item illud Josuae3;אלהים קדשיםi.e. Dii sancti, pro Deus sanctus. Item4:Si domini ego, ubi est timor meus?Item5:Faciamus homines ad imaginem nostram.Et paulo post:Faciemus adjutorium simile sibi.
1.Petrus Galatinus. Augustinus Eugubinus c, 5.2.Deuter. 5, 24.3.Josuae 24, 19.4.Maleach. 1, 6.5.Genes. 1, 26. 2, 18.
SALOMO: Voxאלהיםproאלוֹהsaepissime usurpatur. Sed Chaldaeus interpres Jonathas, quoties ad Deum unum refertur, fere singulari verbo explicat, ut apud Malachiam usus est voce chaldaeaרבוך, ut planum sit, nusquam de trinitate cogitasse prophetam. Id enim:Faciamus hominem, ad angelos conversio est. Hos enim1humanae creationis ministros placuit adhiberi, ut elementis et elementariis rebus ad hominem confirmandum necessariis uterentur, quibus natura divina vacat.
1.Alibi:quos.
CURTIUS: Cur igitur in convalle Mamre tres apparuerunt Abrahamo, tamen sermo est unius ad unum?
SALOMO: Illud est arcanum; Deus enim sedere dicitur inter vel super Cherubim, quoniam duorum angelorum, qui proxime ab ejus majestate obstant, officiis ac ministeriis orbem moderatur, quod Zacharias1eleganti visione declarat. Unde vetus illud de Abrahamo jactatur: Tres vidit et unum adoravit. Quo ex loco omnia, quae de Deo plurali voce enunciantur, explicari facile possunt.
1.Zach. 4, 1 seq.
FRIDERICUS: Cur igitur Rabbi Simeon Johai filius in libro Zohar, quem arcanorum thesaurum vocant, haec verba:Audi Israel, Deus dominus noster Deus unus est!trinitatis significare mysterium affirmat? Nomen enimאלהיםfilio tribuit, nomenיהוהgeminatum patris et spiritus sancti.
SALOMO: Locus hic a Galatino et junioribus decerptus et laceratus quibusdam praebuit occasionem, ut filii et spiritus sancti voces subjicerentur. Cur enim sanctissimum1nomenיהוהspiritui, non filio, qui dignitate praestat, tribueretur, aut cur locus ille veteribus tabulis, quo Dei natura simplicissimae unitatis declaratur, trium Deorum sive personarum adjunctione conturbaretur?