1.Hab. II, 4.2.Alius:Justus e fide vivit.CURTIUS: Quoniam in justificatione salutis summa consistit, nihil opinor accuratius nobis disserendum est.FRIDERICUS: Cum imperialibus comitiis Ratisbonae coactis Carolus V. imperator de principum Germanorum consensu sex utriusque religionis theologos rectissimos1adhibuisset,2ut Romanorum et Germanorum religionis controversias componerent ac parati3simul coirent, a capite justificationis humanae auspicandum putaverunt. In qua disputatione cum tres Augustanae confessionis theologi Pflugium, Fabrum et Groppeum Catholicos in suam sententiam pertraxissent et cardinali Contareno, Romanae sedis legato, idem persuasissent, scilicet hominem sola fide, nullo suo merito beari, Eckius vero, unus e Catholicis, tanta in collegas ira exarsit, ut pontifices ac principes catholici ab eo persuasi Carolum V. coëgerint, disputationem solvere, vigesima post die quam inchoata fuerat, idque potissimum Azoti, Hispanici theologi veteratoris,4oratione adducti, cum diceret, brevi futurum, ut ecclesiae Romanae majestas collapsa difflueret, quoniam in praecipuo religionis capite tot saeculis se de via deflexisse confiterentur. Et versutissimus homo Germanis, quos ut barbaros et rudes irridebat, similitudinem lignatoris proposuit, ligna findentis, a quo primum exiguam fissuram fieri, deinde impulso ferreo cono5repente trabem in partes dissilire docebat. Qua similitudine pontificii6adducti perniciosissimam hanc disputationem dissolvere principes coëgerunt, Contarenus vero cardinalis, Venetorum patriciae gentis dictissimus, qui Lutheranis assentiri dicebatur, non sine maxima veneni suspicione paulo post interiit. Deinceps ecclesiae Romanae antistites modis omnibus antiquas caerimonias ac veteres ritus augeri ac tueri proposuerunt, ne latum quidem unguem ab ecclesia primitiva discessisse viderentur, tametsiplerosque pigeat tot ac tantarum ineptiarum ac praesertim reliquiarum, lactis inquam virginei, cujus infinita copia tot saeculis nondum exaruit; pudet referre caetera, quae vobis quam mihi ipsi notiora sunt.1.Alibi:doctissimos.2.Acta conventus Ratisb. Sleidan. ad a. 1530.3.Alius:jurati.4.Alius:visitatoris.5.Alibi:cuneo.6.Alius:pontifices.SALOMO: Male jactis fundamentis, quaecunque super exstruas, uno ruunt et eodem momento. Cum enim christianae religionis autores a vero1Dei cultu deflexissent et homines mortuos pro immortali Deo sibi colendos proposuissent, ne supplicium illud suo Deo jure a magistratibus illatum videretur, humano generi salutare ac necessarium fuisse praedicarunt. Ac tantum abest, ut supplicio Christi aut crudelitate erga eum justitia mortali cuiquam parta sit, ut ea fide Christianorum quam longissime a vera religione discedatur. Huic errori proximum est, quod omnes theologi2Christiani et Agareni actionibus virtutnm aut fide aut utrisque justificari posse opinantur, non modo apud homines, sed etiam apud Deum immortalem. Nam saepe fit, ut sceleratissimus quisque apud Deum habeatur justissimus hominum opinione. Sed ut Deus hominibus eriperet arrogantiam et supercilium,3clara voce contestatur:Nemo viventium, inquit,coram me justificabitur.4Quae vox viventium non modo ad homines pertinet, sed etiam ad angelos. Id autem apertius confirmatur his verbis:Num justior erit homo suo conditore?5Ecce in ministris suis non reperit stabile opus, et angeli sui vesani sunt, impuri coeli, immundae stellae, si cum eo conferantur. Et quo minus ambigeretur, id saepius repetitum legimus; deinde subjicit: Quanto longius a consummata perfectione aberrant, qui luteas domos incolunt, homines a luto concretos innuens. Item:Quis purus esset de muliere natus?6At ne clarissima sidera quidem coram Deo pura sunt, quanto minus frivoli ac futiles homines, qui quasi vermiculi putres censeri possunt. Hic me rapit impetus, de admirabili Dei majestate ac sanctitate cogitantem:O quis erit sceleris purus? quis crimine liberAnte Deum? cui sol obscuro squallet amictu!Mundities illi tanta est, ac tantus in oreMajestatis honos, ut ei nitidissima quaequeAligerum facies tabe polluta7notetur.O ter sancte parens!8o non violabile numenAeternae mentis, cujus tam augusta potestas!1.Alius:veri.2.Deest in alio codice.3.Alius:superbiam.4.Psalm 51 (52) 2. 4.5.Jobi 4, 9. 15.6.Jobi 25, 4. 5.7.Alius:maculis labefacta.8.Alius:pater.TORALBA: Haec quoque Salomonis sententia philosophorum sanctiorum decretis explicatur, quaecunque scilicet materiae concretionem ullam habent, impura esse, ut merito Porphyrius1dixerit, nihil esse materiale,2quod immortali Deo pollutum non sit, i.e.ὀυδὲν γὰρ ἔνυλον, ὁ μὴ τῷ ἀνωτάτῳθεῷ εὐθὺς ἀκαθάρτον. Non quod3ullum sit in ipsa materia malum aut vitium, ut plerique philosophi arbitrantur, quodκακοποιόν τιappellant, id enim superius falsum esse demonstratum est; sed quoniam materia a4summa illa puraque divinae naturae substantia quam longissime abest, quia fluxa, quia labilis, quia caduca.1.Περὶ ἀπωλείας τῶν ἐμψύχων.2.Alius:immateriale.3.Alius:quia.4.Alii:in.CURTIUS: Nec justitiam Deo parem exigimus in homine, ac ne fore quidem speramus, homines enim Deos esse oporteret, sed quantum humana vita ac natura ferre potest. Ac tametsi homines non tantum materiae concretione, verum etiam illa, quam saepe diximus, originis macula ac propriis sceleribus conspurcantur, gratia Dei tamen propter Christum, Deum simul et hominem penitus emundantur1, ut quodammodo justi videantur.1.Alibi:emendantur.SALOMO: At gratia Dei et beatitate multo majore fruuntur angeli, qui ab aeterno Deo propius absunt, qui tamen puritatis ac justitiae scintillam erga Deum nullam ferunt.1Itaque cum Noacho2summam justitiae atque integritatis laudem ipse Deus tribueret,3subjecit illud in suo genere, i.e. strabo inter luscos. Quae cum ita sint, quis jure assentiatur Johanni tam confidenter scribenti:Scimus, inquit,quod si Deus apparuerit, similes ei futuri simus, et quisquis hoc sperat, purificat seipsum, sicut Deus purus est.4At ne Adamus quidem, si in collata sibi divinitus integritate ac innocentia, quanta maxima in homine esse potest, perstitisset, propterea justus apud Deum haberetur.Deus solus, inquit ille,justus est, ac praeter eum alius nemo.5Si nemo integer, nihil purum, nihil mundum, non sol ipse, non angeli, qui proxime ad immortalis Dei numen accedunt, nitidi sunt, tota illa de hominis justificatione disputatio, an a fide pendeat, an vero ab actionibus honestis, an ab utrisque, an etiam ab unius Dei gratia plane inanis est, cum in hominem justificatio cadere non potest. Multo etiam levius est, quod illam summam integritatem non Dei, sed hominum ponderibus exigi putant oportere. Qui vero justitiam se suis actionibus adepturos confidunt, audiant ad hominem omnium gravissimo testimonio laudatissimum acerbam reprehensionem, qua nititur Elihu:Si justus es, quid tum?6aut7quid ad Deum tua seu turpia seu laudabilia facta?Aliis quidem aut tibi ipsi profueris aut nocueris, nihil tamen Deo accedit aut decedit.1.Ita omnes.2.Alii:Noëmo.3.Gen. 6 et 7.4.1 Joh. 3, 2.5.Eccles. (Siracid.) 18, 2.6.Job. 35, 7.7.Alius:an.TORALBA: Si nihil boni mereas agendo bene, nullam quoque poenam male agendo ferre debes. At superius dictum est, actiones uniuscujusque justissimis ponderibus exigi oportere.OCTAVIUS: Ismaëlitae Christianos potissimum virtutis actionibus, pietate inquam, justitia, caritate, fortitudine, temperantia, longo intervallosuperare mihi videntur, quod ita instituti sunt ac imbuti, ut summam salutis in virtutum actionibus positam confidant. Omnium tamen teterrimi sunt, qui missarum vi, quas pecuniis promereantur, improbitates omnes dilui arbitrantur, aut qui salutem in sola fide collocarunt, quae sane1opinio in perniciem rerum publicarum longe lateque redundat.1.Alius:certe.CORONAEUS: Ab hac sententia abhorrui semper, ac profecto leges omnes divinas ac humanas pessum ire oporteret, si nulla rerum praeclare gestarum praemia1, nulla supplicia peccatorum exstarent. Ac cur2Deus Abrahamo diceret:Per memet ipsum juravi, quia fecisti hoc, benedicam tibi et propter3te populis omnibus.4Non dixit: Singulariter ac gratis propter me tibi benedicam, sed: ob id quod fecisti. Item:Quisquis laudibus me cumulavit, ego illum honoribus cumulabo.5Item:Reddet homini secundum justitiam suam.6Item:In observandis mandatis tuis retributio multa.7Item:Noë, Job, Daniel sua justitia liberarunt animas suas.8Item:Peccata tua eleemosyna redime.9Item:Vidit Deus opera eorum, qui conversi sunt, et misertus est eorum.10Item:Nonne benefacio ei, qui recte ambulat?11Infinitus sim, si omnia loca recenseam, quibus aperte declaratur, ex ipsis operibus quemque praemia suppliciave laturum.1.Alibi:merita.2.Alibi:ad quid enim.3.Gen. 22, 16.4.Alius:in.5.Psalm. 8, 6.6.Hiob 34, 11.7.Proverb. 13, 13.8.Daniel 9, 5 sqq.9.Psalm. 51, 3.10.Jesaiae 55, 7.11.Psalm. 84, 12. 28, 10.FRIDERICUS: Officio nulla merces debetur. Qui juste vivit, si1tamen ullus est, sed nullus est, nihil nisi ex officio agit. Igitur qui juste vivit, nulla mercede dignus est; est enim contraria officio merces. At qui scelerate quid agit, contra officium facit; qui contra officium facit, poenam meretur; igitur scelerati jure plectuntur, nec tamen justi, si qui sint, ulla praemia merentur. Ac propterea Christus, Deus verus et homo, cum ad salutem homines cohortatur: Cum feceritis, inquit, omnia quae fieri oportet, tum dicite: servi inutiles sumus, sive quod ex officio id debemus, sive quod nulla penitus ad Deum utilitas ex his actionibus derivatur. Nulla igitur justitia cuiquam ex actionibus praeclaris comparari potest.1.Desunt haec sedecim sequentia verba in aliis codicibus.SALOMO: Concedo illud, ex actionibus, quantaecunque sint dignitatis, justum fieri neminem, multo minus ex inani credulitate in Jesum mortuum, sed ex honestis actionibus ab aeterno Deo quemque beari, et quo quis justius et honestius vixerit, eo beatiorem et immortali Deo fore gratiorem. Omnes enim creaturae ac daemones quoque beantur plus minusve pro largientis effusa bonitate, aut suscipientis capacitate, aut respuentis oblatam lucis affluentiam indignitate. Aliud est enim beari, aliud justificari, quae,a theologis christianis confusa aut panim perspecta, graves in hac disputatione tam obscuritates quam errores pepererunt. Nam si nulli nisi justi bearentur, nemo bearetur unquam. At omnes creaturae beantur, nulla tamen justificatur, nulla tamen caret immunditia ac impuritate. Quarum rerum differentia confusa ut planius intelligatur, fingamus verbi gratia, regem potentissimum equos celeres servis dono dedisse, alios quidem aliis praestantiores, pro sua erga quemque benevolentia, ut quemque plus minusve dilexerit, ea tamen lege, ut omnes in stadio currant, recusantibus vero aut cursum detrectantibus metu vel inertia, equos ademtum iri, proposita capitis poena ei qui alterius equum violarit aut socium supplantarit, quo minus curreret, aut furto dicto domino equum averterit. Currentibus etiam praemia varietate dissimilia proposuisse, scilicet aerea, argentea, aurea, vestes pretiosasque gemmas, eoque praestantiorem cuique mercedem, quo quisque citius metam attigisset; peracto cursu regem praemia quae promiserat, et iisdem legibus, quas dixerat, bona fide dedisse; qui cursum detrectaverant, ut inertibus equos ademisse, caeteros qui non solum currere noluissent, sed etiam aliis impedimento fuissent, aut equos abegissent, persequi jussisse, comprehensos supplicio addixisse, num dicemus, merita quemque praemia tulisse?CURTIUS: Sic opinor.SALOMO: Cur ita? Cum rex servis nihil deberet, quippe sui essent, quos pro suo jure sine ullis praemiis ad cursum cogere, vendere, necare1potuisset2.1.Alibi:vetare.2.Alius:possit.FREDERICUS: Demus illud, sed quoniam promisit, fidem fallere contra decus et dignitatem esse judicaret.SALOMO: Debitum igitur est, non quia Deus debitor sit hominis, homo creditor quasi suo jure praemia reposcat, sed quia dignitas promittentis agitur in pollicitatione rerum earum, quas promisit, etiamsi nullo jure deberet. Quodsi equites illi, qui graviter ac strenue cucurrerunt, honeste quia sunt educati, non modo gloriam sibi nullam arrogabunt, sed etiam eleganti oratione regi praemia largienti gratias agent, victoriam illi acceptam ferent, tum quia servos educarit et ad cursum non modo instruxerit, verum etiam equos citatissimos et ad cursum adeundum velocissimos donarit. Quanto magis immortali Deo nos omnia ferre accepta debemus, quod de nihilo nos creavit, quod corpus et mentem dedit, bene currendi leges praescripsit ac docuit, currentes in stadio virtutum adjuvit, labentes sustinuit, lapsos saepius erexit, erectos ad metam perduxit. Sic enim sapientiae magister oratione eleganti1;Noli, inquit,coram rege superbire!Quod alibi apertius his verbis:Noli te justificare ante Deum, ab eo enim nostra salus dependet.Cum Jobus, mortalium omnium Dei judicio, integerrimus, graviter quereretur, quod cum justissime ac sanctissime semper vixisset,attamen ingenti calamitatum omnium multitudine premeretur, Elihu collegarum et amicorum errores coarguens, quod illum suo merito ac peccatorum conscientia plecti dicerent, graviter disseruit ac docuit, Deum injuriam afferre nemini. Ac tametsi Jobus summa semper integritate vixisset, Deum tamen quae sua erant quaeque Jobo fruenda precario dederat, suo jure repetere ac vindicare potuisse, scilicet opes, liberos, servos, aedes, salubritatem, imo etiam mentem ac vitam ipsam, idque sine injuria cujusquam. Cum tandem ejus constantiae ac fortitudinis periculum fecisset, ea quae repetiverat Jobo abundanter ac cumulate rependit, opes inquam, greges, armenta duplicavit, uxorem etiam liberorum foecunditate beavit, denique vitam ejus cum exploratissima corporis ac mentis incolumitate in annos centum quinquaginta propagavit2. Sed hoc ad summum felicitatis fastigium3, quod sese illi fruendum ac visendum dedit, in quo quidem non justificationis aut justitiae, quae homini contingere non potest, sed beatitatis humanae summa consistit. Postremum illud admonendi sumus, justitiae decus nullum clarius esse, quam eorum qui toto mentis impetu Deum amant ejusque edicta exsequuntur, nulla sperata mercede, tametsi certo sciant, nunquam bonis defuturam.1.Ecclesiastici (Siracid.) 10, 29. 11, 4.2.Jobi 42, 10 sqq.3.Alius:praecipuum vero.CURTIUS: Praeclara et ista quidem, nisi Salomo a capite aberraret, cum Christum inficiatur Deum esse, qui non ex debito, sed ex gratia omnibus praemia largiatur, qui sanguine originis maculas et omnia omnium flagitia solus abstergat. Nam ex eo, quod Salomo omnes homines injustos, impuros, immundos etiam ab utero prodire confitetur, labem originis quodammodo agnoscit.OCTAVIUS: Si peccatum est in homine, quod a conditoris sui puritate et sanctitate quam longissime abest, angelos etiam et sidera, quae impura sunt apud Deum, originis peccato dicemus obligari. Quae si absurda sunt, et ea quae ex his sequuntur, absurda videri necesse est, eoque absurdiora, quo minus illa imperfectio perfici potest, nisi creatura Deus fiat. Ex quo efficitur, Christum si mortuus esset, quod Ismaëlitae constanter negant, immunditiem illam seu labem originis, ut libet appellare, curaturum1non fuisse ac ne potuisse quidem, si maxime voluisset: non etiam si Deus fuisset, ut Christiani fuisse credunt, quoniam quod genitum sit, mundum ac purum fieri non potest. Multo minus id quod de muliere genitum sit, ut Christus, nisi de creatura quasi fiat creator, quod ne Deus quidem facere potest.1.Alii:creaturum.CORONAEUS: Prospiciendum est, ne quid nobis excidat, quod sit alienum a majestate divina. Neque enim comprobare1possum haec scholasticorum decreta, quae impietatem sapere mihi videntur, scilicet Deum nonfacere posse Deum, non posse contradictoria simul et semel vera efficere. Verius ac temperantius dici decuit, opinor, creaturam non posse Deum fieri, neque enim creatoris potestas imminuitur ob creaturae ac subjecti debilitatem ac impotentiam. Non igitur impotentia Deo tribuitur2, quod nec homines, nec ne angeli quidem justi sint aut fuerint unquam aut futuri sint olim, sed quia nec angelica nec humana creatura perfectae ac consummatae justitiae capax est, multo minus divinae illius praestantiae ac puritatis, quam ne cogitatione quidem attingimus, at ne bonum quidem illud, quod optimus quisque cupit, efficere aut praestare potest, ut Paulus de scipso queritur3.1.Alii:probare.2.Alius:tribuatur. Alius:Dei creatur.3.Rom. 7, 19.SALOMO: Nihil divina lege jubetur, quod praestare si velis, non facile possis. Ac miror, Paulum, quem tanti fecisti, hoc scripsisse, cum alibi jactet et glorietur1, se justitia legis irreprehensibilem fuisse. Quis vero tam crudelis legislator exstitit unquam, qui, quod fieri non posset, suis imperaret? Ac si quis uspiam exstitit adeo2crudelis, quam scio neminem, illud tamen de legislatore omnium optimo ac mitissimo sentire scelus, cogitare nefas, dicere capitale est.Gustate, inquit ille,et videte, quam suavis est Deus!3Ac tantum abest, ut quicquam quod fieri nequeat imperet, ut reum faciat totius legis, qui ab uno capite aberraverit4; ut etiam is, qui omnia praecepta5legis violaverit et poenitentia ductus ad honesta persequenda redierit, omnium improbitatum veniam consequatur.Non prius, inquit David6,differam, confitebor de peccato7quod tu jam ignoveras.Contra quid Paulus8?Recognoscite quaeso, si volentes, inquit,peccaverimus, post acceptam veritatis cognitionem, nulla restat amplius hostia pro peccatis, sed formidabilis expectatio9judicii et ignis vehementis10, qui nos devorabit.Videtis, ut ne confessioni quidem aut poenitentiae locum homo iste relinquat. Et sunt qui legem divinam christiana putant acerbiorem, nec ipsi a vero deflexisse mihi videntur.1.Phil. 3, 9 sqq.2.Alius:tam.3.Psalm 34, 9.4.Alius:aberraret.5.Alius:capita.6.Psalm. 32, 5.7.Alibi:peccata.8.Ebr. 10, 26 sqq.9.Alius:expiatio.10.Alius:vehementia.SENAMUS: Hic unus Pauli locus est, qui multos in salutis1desperationem adduxit. Nec defuerunt, qui hanc ad Ebraeos epistolam non modo Pauli esse negarent, sed etiam rejicerent omnino.1.Deest in alio codice.FRIDERICUS: Ego rejiciendam non puto, cum summa conciliorum consensione probata sit, sedὑπερβολικῶςscriptum opinor hunc locum ad improbatoram terrorem, cum omnibus scripturae locis venia poenitentibus1proponatur2. Nec verum, a Deo quicquam juberi, quod fieri3non possit. Sic enim Cyprianus4: Qui dicit, Deum impossibilia imperare, maledictusesto. Haec ille5. Sed tanta est imbecillitas humanae fragilitatis et cupiditatum impotentia, ut advocato et mediatore Christo, vero Deo et homine, semper egeamus. Is autem, abrogatis morte sua bestiarum sacrificiis ac ritibus veteribus Judaeorum, quasi vepribus expurgatis, viam reddidit multo faciliorem et planiorem, novarum tabularum, quibus omnia flagitia diluuntur, promulgatione. Itaque peccatores ad se convocans et quasi ad epulas invitans:Venite, inquit,ad me omnes, qui onerati estis, ego reficiam vos; jugum meum suave est et onus meum leve.1.Alius:petentibus.2.Jerem. 7, 7.3.Alibi:aut prohiberi.4.In serm. de bapt. Petr. Lomb. dist. 39. l. 3.5.Alius:Haec illius vox est.OCTAVIUS: Non video, Christum lege ulla jussisse aut imperandi potestatem habuisse, ac multo minus leges a Deo latas abrogavisse. Id autem his verbis aperte declaravit:Non veni, leges solvere, sed adimplere.1Veteris enim summa legis est in duabus decalogi tabulis, quas Christus non magis abrogare voluit aut potuit quam naturae leges, cum nihil aliud duabus tabulis quam naturae lege aequissima contineatur, ut superius demonstratum est. Non satis mirari possum, quid sit, quam ob rem Martinus Lutherus decalogum nihil ad Christianos pertinere affirmabat, nisi quod judicabat, Christianam legem stante decalogo stare nullo modo posse.1.Calvinus abrogasse negat in cap. V, 12. 15 ev. Matth., negat etiam fuisse novum legislatorem.FRIDERICUS: Lutherum omnibus laudum generibus cumulatissimum summa pietate ac eruditione Christianos aberrantes in rectissimam ac tutissimam viam deduxisse confido, ut ejus scripturae1et actiones aperte declarant. Ne quis putet, decalogum abrogare voluisse, sed ut omnes intelligerent, non satis esse in decalogo praesidii ad sempiternae salutis adeptionem, nisi prius in Christi veri Dei ac servatoris optimi maximi, supplicio acquiescamus, quandoquidem2leges Mosis nemo exsequi potuit unquam.1.Alii:scripta.2.Alius:quoad.SALOMO: Profecto disciplinae, quae litteris evangelicis continentur, non modo lege divina sunt acerbiores ac difficiliores, sed etiam ejusmodi, quas mortalium nemo praestare queat, ut Trypho Ebraeus disserit apud Justinum1. Nam ut pauca de multis, vetant ulla divortia fieri, nisi uxor adulterii convicta fuerit. Quod quam difficile sit, satis intelligunt, qui judicia tractant. Et ut adultera non sit uxor, quid2iniquius est, quam cum hoste domestico invictum vincere, aut insidias innocenti struere, ut capitali supplicio circumveniatur, aut uxoris et familiae alterius existimationem in apertum discrimen vocare, aut efficere ut venenis aut occultis insidiis alteruter pereat, Christo divortia vetante. Illud etiam contra naturam est, ut adulterii causa segregatis matrimonia prohibeamus. Nam ista ratione aut turpiter moechari, aut publicefornicari, aut foedissime pollui, aut aliquid turpius his omnibus tentari necesse est. At lex divina de divortiis, nunc omnium populorum, praeterquam Christianorum, communis ac veterum Romanorum justissimis legibus comprehensa, non tantum3uxores temperatiores, sed etiam virosobsequentiores afficiebat, divortii metu. Caedes etiam violentas ac venena domestica et latentia penitus sustulerat. Quid autem a natura, quid a puritate sacrorum, quid a sanctitate divina magis alienum, quam quod a Christianis videmus interdici sacerdotibus jura connubiorum? Quid exitialius, quam puellas innumerabiles continentiae votis sempiternis, natura vetante, obligari? Inde libidines utriusque sexus effusae, inde violenti abortus, parricidia, adulteria, stupra et in ipsis templis meretricia lenocinia et foeditatibus inexpiabilibus sacra omnia conspurcata, quae ne paganis quidem licuissent. Quin etiam Romani olim flaminibus Jovis vetuerant,4repudiare uxorem et uxore mortua sacerdotio abdicare jusserant.1.In dialogo cum Tryphone.2.Alius:quod.3.Alius:tamen.4.Alius:vetuerunt ... jusserunt.CORONAEUS: Vos coelibatum in sacerdotio Christianorum utriusque sexus video improbare, propter impendentia pericula, quae Augustinum coëgerunt, ut aperte1scriberet, meretricia non esse de republica tollenda. Aufer, inquit,2meretrices de rebus humanis et turbaveris omnia libidinibus. Sed si lege divina prohibetur sacerdos, sanctuarium ingressurus, triduum ab uxoris contactu abstinere, quanto justius est, pontifices christianos, qui quotidie sacratissimum illud corpus Christi, Dei et hominis, contrectant, et in illo sanctum sanctorum quotidie ingrediuntur, vivere in perpetuo coelibatu.1.Deest in alio codice.2.Lib. II. de ordine.SALOMO: Divina lex vetuit, sacerdotem, qui populum expiaret, uxorem triduo ante contingere. At expiationis dies singulis tantum annis semel occurrebat, at isti toto sacerdotii tempore interdicunt nuptiis, non tamen meretricibus. Consimile est illud, quod lege divina sacerdotibus usu vini interdixit, cum in sanctuarium ingrediuntur; cur igitur christiani sacerdotes vino in perpetuum, uti uxore et connubiis non abstinent? A meretricibus tamen non abstinent, ut nec a vino, sed continuis lenociniis et commessationibus, scorta utriusque sexus mutare et commutare, non sine maximo totius ecclesiae christianae dedecore consueverunt, ne legibus connubialibus, quibus caeteros obligant, ipsi teneantur, quo fit, ut e templis exeuntes, aqua lustrali seipsos conspergant. Sic enim Lycurgus1orator Alexandri Magni adulatoribus, quem Deum esse praedicabant: O qualem Deum, inquit, a cujus aedibus exeuntes aqua lustrali conspergi oportet! Ex omnibus tamen christianis2decretis nullum magisἀδύνατον, quam quod ei, qui maxillam dextram caedat, jubentur obvertere sinistram et ei qui pallium rapuerit, tunicam quoque permittere diripiendam, et qui fatuum aliquem appellaverit, sempiternis inferorum ignibus obligari.1.Plutarchus in apophthegm.2.Alius:Christianorum.TORALBA: Illud profecto contra naturam est, eum, cui quis alapam1inflixerit, rursus ad se percutiendum et spoliandum invitare.1.Alii:buccam.SALOMO: At quanto faciliora sunt divinae legis mandata? quae etiamnum Paulus ipse ita observasse gloriatur, ut justitia legis esset irreprehensibilis. Item Lucas testatur, Zachariam et Elisabetham coram Deo inomnibus praeceptis ac mandatis irreprehensibiles exstitisse.1Quibus argumentis Justinus martyr2aperte convincit, lege divina nihil prohiberi aut juberi, quod ab homine praestari non possit, modo velit. Quid autem tota legis justitia? Diligere Deum plus seipso, proximum vero ut seipsum, quod facere quisque potest. Deinde subjicit, quod igitur dici solet justificari neminem ex lege? Non dicitur quia non possunt, sed quia nolunt, voluntate enim ad ea, quae fieri possunt, uti solemus. Est igitur christiana lex multis partibus difficilior, quam divina. Omitto ritus inanes, quorum multitudine factum est, inquit Augustinus,3ut Christianorum conditio nulla deterior quam Judaeorum videatur. Quid si Augustinus caeremonias hodiernas ecclesiae Romanae videret? Nam qui pecorum sacrificia jam pridem antiquata nobis objiciunt, ipsi Jesum in sacrificio, sic enim vocant, continuo vorant, dilacerant, diripiunt.1.Luc. 1, 6.2.Qu. 103 ad orthod.3.Ad Januar.CURTIUS: Nos ecclesiam Helvetiam secuti amplexamur illasἀναιμάτους θυσίας καὶ δοξολογίας, ut Cyrilli1et Eusebii2verbis utamur, vel tauros labiorum nostrorum, ut Amos propheta loquitur, Deo aeterno mactamus. Sed ne a proposita quaestione discedatur, miror cur Salomo tantopere divortia cupiat, cum Valerius Maximus Romanos ob id potissimum laudet, quod annos plus amplius quingentos divortia nulla vidissent, ac probro datum fuisse Spurio Camillo, quod ab uxore prius divertisset. Quid autem perniciosius, quam corruptorem publicum quascunque volet puellas connubii specie fraudare et corruptas a se ablegare posse?1.Ad Regin.2.Demonst. evang. l. I.SALOMO: Pluribus propositis incommodis, graviora semper fugienda. Gravius est ac periculosius,1necari veneno, aut moechari, quam divertere. Quis autem locare velit puellam ei, qui sine causa diverterit ab honesta et pudica uxore?1.Alius:perniciosius.CURTIUS: Omissa divortiorum disputatione, non tam1de facilitate exsequendae legis Christi, quam de legislatoris praestantia quaerendum est. Nam si quid peccatum erit, praesto semper est advocatus, orator, patronus idemque legislator Christus, quo Judaei et Ismaëlitae miseri destituuntur. Unde vero salutem sperare potest is, qui Christum verum Deum et hominem venientem ad se, non excepit, oblatum respuit?2Ipse est, inquit Paulus,3sanctificatio4nostra.Item:Mortuus est propter delicta nostra et resurrexit propter justificationem nostram.Quid Hieronymus?5Oratio, quae non fit per Christum, peccatum est. Haec ille. Cum igitur sine Christo Deo nulla salus homini cuiquam speranda sit, cur amplius in legibus Mosaicis, quae jam pridem sua vetustate extabuerunt, haeremus? Per Christum solum, inquit Cyrillus,6patet aditus ad regna coelorum.1.Alius addit:opinor.2.Alius:rejecit.3.1. Cor. 1, 30. Rom. 4, 24 sq.4.Alius:justificatio.5.In Psalm. 59.6.In cap. 3. Joh.OCTAVIUS: Si Christum oratorem et exoratorem unum habetis, cur Christus discipulos consolatur?Rogate patrem meum, inquit,et alium advocatum vobis dabit?1Cur praeter istos oratores et patronos infinita millia, i.e. totidem fere, quot homines mortuos, Christiani invocatis, cum invocatio religiosa soli Deo debeatur? Invoca me et eruam te! Invoca me et vivetis. Id autem saepius repetitum legimus2. Omnium tamen angelorum ac divorum ordines precibus ac solennibus festis, non aliter ac Deum aeternum prosequimini, ac plerique multo ardentius ac studiosius, quam Deum ipsum, cui nulla dies vacua sacrorum3relinquitur in fastis. Quanto melius Ismaëlitae, qui non modo unius aeterni Dei cultum sibi proposuerunt, sed etiam tabulam pictam ad spectaculi fructum habere capitale ducant!1.Joh. 14, 16. 26. 15, 26. 16, 7.2.Psalm. 41. 140, 5. Jerem. 29. Joel 2.3.Alius:sociorum.FRIDERICUS: Ista quidem controversia nobis est cum ecclesia Romana, quae angelorum coetus ac beatorum mentes votis complecti docet, cum tamen unus tantum advocatus proponi debeat, Christus Deus, cujus nomine vota concipimus, per quem fausta omnia precamur et adversa deprecamur.CORONAEUS: Ego quidem sic a doctrina informatus, sic a majoribus imbutus sum, ut ab ecclesiae Romanae, quae sola Dei ecclesia restat, decretis vel latum unguem discedere nefas ducam. Mediatorem quidem unicum, generis humani pontificem maximum agnoscimus Christum, sed quid vetat, Christo patronos inferiores habere? Oratores angelos inquam, virginem Mariam, apostolorum et martyrum coetus, non quidem ut salutem nobis tribuant, quoniam unus est servator hominum Christus1, sed ut pro nobis rogationes ferant. Quanquam vester Lutherus, Friderice! beatorum mentes revereri oportere confitetur2, cujus auctoritatem sequitur Bucerus3. Cum enim Christianorum opibus Judaei oppressi sedibus Hierosolymorum exacti fuissent4, Deum immortalem! qui concursus fuit hominum ad loca religiosa, quae urbis sanctitas, quae sepulcri, quae praesepii, quae crucis, quae monumentorum omnium! Cur autem Hieronymus non modo pro divorum honoribus, sed etiam pro eorum reliquiis tam accurate contra Vigilantium scripsisset, ut etiam daemones reliquiarum ope fugari confirmaret? Cur Ambrosius5, Gregorius Turonensis6, Augustinus7, caeteri tantis honoribus ac laudibus divos prosequerentur, si scelus id esse putarent?1.Desunt sex haec antecedentia verba in uno codice.2.Lutherusin purgatione, qua queritur, aliquot articulos falso sibi ab adversariis impositos.Oecolampadiusin Chrysostomum divos pro nobis assiduo orare scribit.3.In defensione ad Abrinensem episcopum. Ep. 8.4.Alius:cessissent.5.Ep. ad Episc. et ad Col. l. X. cp. 85 et Serm. 91.6.De Gloria Martyr.7.Lib. III. de cruce Dei.CURTIUS: De viris illustribus honorifice et sentire et scribere praeclarum est, nec verbis illorum dignitatem extenuare, aut ullo dicendi genere elevare velim, non tamen precari, colere, invocare, quae tamen praecipua sunt adorationis argumenta.Deum aeternum, inquit lex,adorabiseique soli inservies!1Ac tametsi virgo Maria Christum verum Deum et hominem utero concepit ac peperit, ab ejus tamen adoratione abstinemus. Nam cum Epiphanius2sua aetate proclivos christianae plebis animos ad ejus cultum prospiceret, ac potissimum colliridianos, oratione acerrima in eos invectus est: Si enim, inquit, angelos colere prohibemur, quanto magis Mariam, Annae filiam. Et Julianus Augustus nihil gravius Christianis objecit, quam quod martyres pro Diis adorarent, ac divinitatis proposita spe martyrium ardenter expeterent, ut in deorum albo inscriberentur. Quo quidem arcano cum nullum amplificandae religionis majores majus habere perspexisset, christianorum caedes ac supplicia repressit. Cyrillus3vero ad haec respondens:Sanctos martyres, inquit,neque Deos esse dicimus, nec colere consuevimus.Item Chrysostomus4:Vide prudentiam, inquit,Cananaeae, non rogat Jacobum, non obsecrat Johannem, non pergit ad Petrum, nec intendit ad apostolorum coetum, nullum quaerit sibi mediatorem, sed pro omnibus comitem accepit poenitentiam, qua deserti advocati locum implevit.Idem paulo post5:Ubicunque Deum appellaveris, audit te, non ostiario, non mediatore, non ministris opus est, non est opus ope patroni.Item6:Solent, inquit,misera uti excusatione, per istos iri posse ad Deum, ut per comites perveniatur ad regem, ac deserto Deo conservos adorant.Ad Deum suffragatore nihil7opus. Hic apertissime omnia atque illud maxime, quod adorationem appellat, cum advocatis et mediatoribus divis utimur.1.Deuter. 6. Exod. 34. Levit. 26. Deut, 48. Matth. 4. Lucas 4.2.Contra haereses.3.Lib. 6. adv. Julianum.4.Homil. 12.5.In homil. de fructu evangelii.6.Ep. ad Rom.7.Alius:non.CORONAEUS: Sunt haec Lutheranis usitata loca, quibus facile responderi potest, nos Deum adorationeτῆς λατρείαςpro jure majestatis suae prosequi, qui cultus a creatura soli creatori debetur. Itaque interpretes1ad haec verba: Adorate scabellum pedum ejus, subjiciunt: adoratione latriae, quia soli Deo convenit. Scabellum vero carnem Christi vocant, quam Damascenus et Scotus adorari negant oportere, cum sit creatura, contra Petri Lombardi sententiam2. Sed veneratio quaedam estτῆς δουλείας, quaedam veroὑπὲρ δουλείας, quarum altera beatae virgini Mariae, altera divis et angelis tribuitur. Alioquin etiam3, si verborum apices sectabimur, quis dubitet, quin verbum adorationis homini etiam ab homine in sacris litteris tribuatur? Abraham adoravit populum terrae, Jacobus fratrem, Josephum sui fratres, socerum Moses ipse4.1.Alius:interpres.2.Lib. III. Sent. dist. 3.3.Deest in alio codice.4.Gen. 22. 33. 42. Exod. 18.FRIDERICUS: Siλατρείαpro cultu et honore ubique accipitur,δουλείαvero pro servitute, minus aeterno Deo quam angelis ac divis concederemus,quia illum veneraremur, angelis vero ac divis inserviremus. At servile obsequium multo vilius et abjectius est ipso cultu. Vox enim hebraicaתִשְּׁתַחָוֶהidem significat, quodtisgurChaldaeis,προσκυνεῖνGraecis, adorare Latinis, i.e. inclinare corpus, ubi de salutatione mutua scribit Plinius, quod Galli adorantes corpus circumagant. Sed quibus verbis utamur, aut quocunque gestu abutamur, nemini dubium est, quin religiosa veneratio sive cultus et adoratio immortali tantum Deo debeatur, cum ex eo capite legis: Deum tuum adorabis et illi soli servies, genus omneδουλείαςetλατρείαςcomplectatur.1Honoris autem vox et servitutis in rebus divinis soli Deo debetur, id quod Deus clara voce testatur:Gloriam meam, ait,alteri non dabo.Ita Augustinus2: Honoramus3, inquit, sanctos caritate, non servitute. Quod enim lege divina prohibemur, gradus ad altaria Dei construere, secretiori sensu vetamur rogationes ad creaturas dirigere, quibus ad conditorem perveniatur. Nam illud interdictum decalogo mox subjicitur, ubi nihil omnino de sacrificio aut altaribus caretur, ut omnes intelligant, recta nos ad Deum proficisci oportere, etiamsi certum haberemus, angelos ac beatorum mentes sempiternas4rota nostra audituras.1.Ps. 49, 28. Prov. 27. Jes. 10.2.Contra Ep. Pelagii ad Bonif. l. III. c. 8.3.Alibi:honorans.4.Alius:semper.CURTIUS: Ego quidem existimo, angelo a Deo cuique concessum, rogationes ferte pro iis, quibus additus custos; sic enim vox oratoris1in sacris litteris usurpatur, cum agitur de rebus divinis angelo duce ac custode, non propterea tamen nobis orandus aut adorandus est, ut rogationes ferat. Quod cum Johannes facere tentaret:Cave, inquit angelus,hoc facias, conservus enim tuus sum, Deum adora2; idque bis repetitum legimus. Idque David, cum Deum laudibus omnibus prosequeretur, ad angelos conversus:Adorate eum, inquit,omnes angeli ejus!3Hic tantum abest, ut angelos orare aut adorare velit, ut eos etiam sui officii cohortetur, i.e. ut Deum metuant et revercantur. Ac propterea saepius legimus, angelos in sacris litteris sua nomina revelare4, ne ullam sui adorandi occasionem praebuisse videantur.1.Deest in aliis codicibus. Jobi 33, 23.2.Apoc. 19, 22.3.Psalm. 148, 2.4.Alius:celare.CORONAEUS: Num vobis scelus videtur, si a vobis petam, quod libentissime facio, ut pro me apud Deum immortalem vota faciatis? Sic etiam Pharao Mosen et Aaronem, populus Samuelem interpellat. Orate, inquit, pro nobis Deum vestrum; cujus rogationi acquieverunt. Cur non igitur angelos ac divos orare liceat, ut pro nobis vota concipiant?FRIDERICUS: Quoniam hoc interdictum est, illud non item, quanquam quis affirmare ausit, divi nos audiant, necne? aut si audiant, velint pro nobis orare, necne? Non orare pro nobis, testatur Deus apud Jeremiam:Si starent, inquit1,Moses et Samuel coram me, non inclinaretanimus meus ad populum istum, ac eo maxime tempore, quo civitas ab hostibus undique cingebatur, Mosen et Samuelem decuerat, votis et precibus in coelo Deum compellere, cum in terris toties non rogati tam ardenter id fecissent. Sed his mortuis, qui pro populi felicitate rogationem ferret, cum regionem Chaldaei vastarent, Deus testatur fuisse neminem.Quaesivi virum, inquit2,qui interponeret sepem3et staret oppositus contra me pro terra, ne dissiparet eam, et non inveni.1.Jer. 15, 1.2.Ezech. 22. 30.3.Alii:septum.CORONAEUS: Quoniam divorum coetus sciebat (quid enim eos lateret?) Dei decretum, quo statuerat evertere civitatem. Nam cum Samuel adhuc vivens ac spirans Sauli necem doleret, Deus ad illum conversus:Quousque, inquit,Saulum lugebis? Ego illum repudiavi, quominus regnaret.CURTIUS1: Absurdum est arbitrari, divorum mentes intimos hominum sensus intueri, ut Salomo satis apte2docet in oratione dedicatoria templi:Tu solus, inquit,aeterne Deus, omnes omnium cogitationes intueris.3Nec tamen, si divi omnes omnia audirent ac intuerentur, propterea nobis precandi venirent.1.Alius:Fridericus.2.Alius:aperte.3.2 Chron. 6, 30.CORONAEUS: Cur igitur Moses, cura pro flagitio propuli precatur:Memento, inquit1,domine Abrahami, Isaaci, Jacobi?1.Exod. 32, 13.CURTIUS: Non precatur ab Abrahamo, ut Deum exoret, sed a Deo petit, ut sit memor foederis, quod cum illis percusserat, et populo ignoscat. Quanquam, quis inter divos censeri debeat, tamen periculosum est affirmare, ut non immerito theologus1quidam exclamaverit, multa cadavera coli a Christianis, quorum mentes in infernis locis torquerentur. Et Cyprianum quidem ut martyrem in divinorum album relatum Romani colunt, quem tamen haereticum et anabaptistam appellant. Recte igitur Augustinus: Honoramus, inquit, divos propter imitationem, non adoramus propter religionem.1.Augustinus.CORONAEUS1: Nunquam me pigebit Davidis vocem usurpare:Laudate, inquit,Deum in sanctis ejus.21.Omittitur in alio codice.2.Psalm. 9, 12. 66, 8. 96, 2. 100, 4. 103, 1. 117, 1. 134, 1. 150, 1.CURTIUS: Vox ebraica significat: ob sanctitatem ejus,בִקְדְשׁוֹ, ut recte Pagninus et Campensis1tradunt. Chaldaeus autem interpres: in aede sanctuarii sui. Ex quo perspicitur, pleraque a theologis christianis depravari. Nam interpretes LXXII vertuntτοῖς ἁγίοις, quoniamτὰ ἅγιαsanctuarium Graeci vocant, Latini veroτοὺς ἁγίουςintellexerunt.1.Alius:Campanensis.FRIDERICUS: Divorum at angelorum cultus a veteribus paganis manavit, potissimum Epiphanii aetate, ut planum fit ex iis, quae adversus Colliridianos scripsit, qui virginem Mariam primi colere coeperunt. Postetiam Augustinus cultores illos Marianos saepius abominatur1. Ac ne angelis quidem ipsis, qui dignitate divis omnibus superiores sunt, rogationes ullas passus est exhiberi, nec ullos ad patrem aditus nisi per filium patere putavit. In eandem sententiam ivere Chrysostomus2, Ambrosius3, Theophylactus4.
1.Hab. II, 4.2.Alius:Justus e fide vivit.
CURTIUS: Quoniam in justificatione salutis summa consistit, nihil opinor accuratius nobis disserendum est.
FRIDERICUS: Cum imperialibus comitiis Ratisbonae coactis Carolus V. imperator de principum Germanorum consensu sex utriusque religionis theologos rectissimos1adhibuisset,2ut Romanorum et Germanorum religionis controversias componerent ac parati3simul coirent, a capite justificationis humanae auspicandum putaverunt. In qua disputatione cum tres Augustanae confessionis theologi Pflugium, Fabrum et Groppeum Catholicos in suam sententiam pertraxissent et cardinali Contareno, Romanae sedis legato, idem persuasissent, scilicet hominem sola fide, nullo suo merito beari, Eckius vero, unus e Catholicis, tanta in collegas ira exarsit, ut pontifices ac principes catholici ab eo persuasi Carolum V. coëgerint, disputationem solvere, vigesima post die quam inchoata fuerat, idque potissimum Azoti, Hispanici theologi veteratoris,4oratione adducti, cum diceret, brevi futurum, ut ecclesiae Romanae majestas collapsa difflueret, quoniam in praecipuo religionis capite tot saeculis se de via deflexisse confiterentur. Et versutissimus homo Germanis, quos ut barbaros et rudes irridebat, similitudinem lignatoris proposuit, ligna findentis, a quo primum exiguam fissuram fieri, deinde impulso ferreo cono5repente trabem in partes dissilire docebat. Qua similitudine pontificii6adducti perniciosissimam hanc disputationem dissolvere principes coëgerunt, Contarenus vero cardinalis, Venetorum patriciae gentis dictissimus, qui Lutheranis assentiri dicebatur, non sine maxima veneni suspicione paulo post interiit. Deinceps ecclesiae Romanae antistites modis omnibus antiquas caerimonias ac veteres ritus augeri ac tueri proposuerunt, ne latum quidem unguem ab ecclesia primitiva discessisse viderentur, tametsiplerosque pigeat tot ac tantarum ineptiarum ac praesertim reliquiarum, lactis inquam virginei, cujus infinita copia tot saeculis nondum exaruit; pudet referre caetera, quae vobis quam mihi ipsi notiora sunt.
1.Alibi:doctissimos.2.Acta conventus Ratisb. Sleidan. ad a. 1530.3.Alius:jurati.4.Alius:visitatoris.5.Alibi:cuneo.6.Alius:pontifices.
SALOMO: Male jactis fundamentis, quaecunque super exstruas, uno ruunt et eodem momento. Cum enim christianae religionis autores a vero1Dei cultu deflexissent et homines mortuos pro immortali Deo sibi colendos proposuissent, ne supplicium illud suo Deo jure a magistratibus illatum videretur, humano generi salutare ac necessarium fuisse praedicarunt. Ac tantum abest, ut supplicio Christi aut crudelitate erga eum justitia mortali cuiquam parta sit, ut ea fide Christianorum quam longissime a vera religione discedatur. Huic errori proximum est, quod omnes theologi2Christiani et Agareni actionibus virtutnm aut fide aut utrisque justificari posse opinantur, non modo apud homines, sed etiam apud Deum immortalem. Nam saepe fit, ut sceleratissimus quisque apud Deum habeatur justissimus hominum opinione. Sed ut Deus hominibus eriperet arrogantiam et supercilium,3clara voce contestatur:Nemo viventium, inquit,coram me justificabitur.4Quae vox viventium non modo ad homines pertinet, sed etiam ad angelos. Id autem apertius confirmatur his verbis:Num justior erit homo suo conditore?5Ecce in ministris suis non reperit stabile opus, et angeli sui vesani sunt, impuri coeli, immundae stellae, si cum eo conferantur. Et quo minus ambigeretur, id saepius repetitum legimus; deinde subjicit: Quanto longius a consummata perfectione aberrant, qui luteas domos incolunt, homines a luto concretos innuens. Item:Quis purus esset de muliere natus?6At ne clarissima sidera quidem coram Deo pura sunt, quanto minus frivoli ac futiles homines, qui quasi vermiculi putres censeri possunt. Hic me rapit impetus, de admirabili Dei majestate ac sanctitate cogitantem:
O quis erit sceleris purus? quis crimine liberAnte Deum? cui sol obscuro squallet amictu!Mundities illi tanta est, ac tantus in oreMajestatis honos, ut ei nitidissima quaequeAligerum facies tabe polluta7notetur.O ter sancte parens!8o non violabile numenAeternae mentis, cujus tam augusta potestas!
1.Alius:veri.2.Deest in alio codice.3.Alius:superbiam.4.Psalm 51 (52) 2. 4.5.Jobi 4, 9. 15.6.Jobi 25, 4. 5.7.Alius:maculis labefacta.8.Alius:pater.
TORALBA: Haec quoque Salomonis sententia philosophorum sanctiorum decretis explicatur, quaecunque scilicet materiae concretionem ullam habent, impura esse, ut merito Porphyrius1dixerit, nihil esse materiale,2quod immortali Deo pollutum non sit, i.e.ὀυδὲν γὰρ ἔνυλον, ὁ μὴ τῷ ἀνωτάτῳθεῷ εὐθὺς ἀκαθάρτον. Non quod3ullum sit in ipsa materia malum aut vitium, ut plerique philosophi arbitrantur, quodκακοποιόν τιappellant, id enim superius falsum esse demonstratum est; sed quoniam materia a4summa illa puraque divinae naturae substantia quam longissime abest, quia fluxa, quia labilis, quia caduca.
1.Περὶ ἀπωλείας τῶν ἐμψύχων.2.Alius:immateriale.3.Alius:quia.4.Alii:in.
CURTIUS: Nec justitiam Deo parem exigimus in homine, ac ne fore quidem speramus, homines enim Deos esse oporteret, sed quantum humana vita ac natura ferre potest. Ac tametsi homines non tantum materiae concretione, verum etiam illa, quam saepe diximus, originis macula ac propriis sceleribus conspurcantur, gratia Dei tamen propter Christum, Deum simul et hominem penitus emundantur1, ut quodammodo justi videantur.
1.Alibi:emendantur.
SALOMO: At gratia Dei et beatitate multo majore fruuntur angeli, qui ab aeterno Deo propius absunt, qui tamen puritatis ac justitiae scintillam erga Deum nullam ferunt.1Itaque cum Noacho2summam justitiae atque integritatis laudem ipse Deus tribueret,3subjecit illud in suo genere, i.e. strabo inter luscos. Quae cum ita sint, quis jure assentiatur Johanni tam confidenter scribenti:Scimus, inquit,quod si Deus apparuerit, similes ei futuri simus, et quisquis hoc sperat, purificat seipsum, sicut Deus purus est.4At ne Adamus quidem, si in collata sibi divinitus integritate ac innocentia, quanta maxima in homine esse potest, perstitisset, propterea justus apud Deum haberetur.Deus solus, inquit ille,justus est, ac praeter eum alius nemo.5Si nemo integer, nihil purum, nihil mundum, non sol ipse, non angeli, qui proxime ad immortalis Dei numen accedunt, nitidi sunt, tota illa de hominis justificatione disputatio, an a fide pendeat, an vero ab actionibus honestis, an ab utrisque, an etiam ab unius Dei gratia plane inanis est, cum in hominem justificatio cadere non potest. Multo etiam levius est, quod illam summam integritatem non Dei, sed hominum ponderibus exigi putant oportere. Qui vero justitiam se suis actionibus adepturos confidunt, audiant ad hominem omnium gravissimo testimonio laudatissimum acerbam reprehensionem, qua nititur Elihu:Si justus es, quid tum?6aut7quid ad Deum tua seu turpia seu laudabilia facta?Aliis quidem aut tibi ipsi profueris aut nocueris, nihil tamen Deo accedit aut decedit.
1.Ita omnes.2.Alii:Noëmo.3.Gen. 6 et 7.4.1 Joh. 3, 2.5.Eccles. (Siracid.) 18, 2.6.Job. 35, 7.7.Alius:an.
TORALBA: Si nihil boni mereas agendo bene, nullam quoque poenam male agendo ferre debes. At superius dictum est, actiones uniuscujusque justissimis ponderibus exigi oportere.
OCTAVIUS: Ismaëlitae Christianos potissimum virtutis actionibus, pietate inquam, justitia, caritate, fortitudine, temperantia, longo intervallosuperare mihi videntur, quod ita instituti sunt ac imbuti, ut summam salutis in virtutum actionibus positam confidant. Omnium tamen teterrimi sunt, qui missarum vi, quas pecuniis promereantur, improbitates omnes dilui arbitrantur, aut qui salutem in sola fide collocarunt, quae sane1opinio in perniciem rerum publicarum longe lateque redundat.
1.Alius:certe.
CORONAEUS: Ab hac sententia abhorrui semper, ac profecto leges omnes divinas ac humanas pessum ire oporteret, si nulla rerum praeclare gestarum praemia1, nulla supplicia peccatorum exstarent. Ac cur2Deus Abrahamo diceret:Per memet ipsum juravi, quia fecisti hoc, benedicam tibi et propter3te populis omnibus.4Non dixit: Singulariter ac gratis propter me tibi benedicam, sed: ob id quod fecisti. Item:Quisquis laudibus me cumulavit, ego illum honoribus cumulabo.5Item:Reddet homini secundum justitiam suam.6Item:In observandis mandatis tuis retributio multa.7Item:Noë, Job, Daniel sua justitia liberarunt animas suas.8Item:Peccata tua eleemosyna redime.9Item:Vidit Deus opera eorum, qui conversi sunt, et misertus est eorum.10Item:Nonne benefacio ei, qui recte ambulat?11Infinitus sim, si omnia loca recenseam, quibus aperte declaratur, ex ipsis operibus quemque praemia suppliciave laturum.
1.Alibi:merita.2.Alibi:ad quid enim.3.Gen. 22, 16.4.Alius:in.5.Psalm. 8, 6.6.Hiob 34, 11.7.Proverb. 13, 13.8.Daniel 9, 5 sqq.9.Psalm. 51, 3.10.Jesaiae 55, 7.11.Psalm. 84, 12. 28, 10.
FRIDERICUS: Officio nulla merces debetur. Qui juste vivit, si1tamen ullus est, sed nullus est, nihil nisi ex officio agit. Igitur qui juste vivit, nulla mercede dignus est; est enim contraria officio merces. At qui scelerate quid agit, contra officium facit; qui contra officium facit, poenam meretur; igitur scelerati jure plectuntur, nec tamen justi, si qui sint, ulla praemia merentur. Ac propterea Christus, Deus verus et homo, cum ad salutem homines cohortatur: Cum feceritis, inquit, omnia quae fieri oportet, tum dicite: servi inutiles sumus, sive quod ex officio id debemus, sive quod nulla penitus ad Deum utilitas ex his actionibus derivatur. Nulla igitur justitia cuiquam ex actionibus praeclaris comparari potest.
1.Desunt haec sedecim sequentia verba in aliis codicibus.
SALOMO: Concedo illud, ex actionibus, quantaecunque sint dignitatis, justum fieri neminem, multo minus ex inani credulitate in Jesum mortuum, sed ex honestis actionibus ab aeterno Deo quemque beari, et quo quis justius et honestius vixerit, eo beatiorem et immortali Deo fore gratiorem. Omnes enim creaturae ac daemones quoque beantur plus minusve pro largientis effusa bonitate, aut suscipientis capacitate, aut respuentis oblatam lucis affluentiam indignitate. Aliud est enim beari, aliud justificari, quae,a theologis christianis confusa aut panim perspecta, graves in hac disputatione tam obscuritates quam errores pepererunt. Nam si nulli nisi justi bearentur, nemo bearetur unquam. At omnes creaturae beantur, nulla tamen justificatur, nulla tamen caret immunditia ac impuritate. Quarum rerum differentia confusa ut planius intelligatur, fingamus verbi gratia, regem potentissimum equos celeres servis dono dedisse, alios quidem aliis praestantiores, pro sua erga quemque benevolentia, ut quemque plus minusve dilexerit, ea tamen lege, ut omnes in stadio currant, recusantibus vero aut cursum detrectantibus metu vel inertia, equos ademtum iri, proposita capitis poena ei qui alterius equum violarit aut socium supplantarit, quo minus curreret, aut furto dicto domino equum averterit. Currentibus etiam praemia varietate dissimilia proposuisse, scilicet aerea, argentea, aurea, vestes pretiosasque gemmas, eoque praestantiorem cuique mercedem, quo quisque citius metam attigisset; peracto cursu regem praemia quae promiserat, et iisdem legibus, quas dixerat, bona fide dedisse; qui cursum detrectaverant, ut inertibus equos ademisse, caeteros qui non solum currere noluissent, sed etiam aliis impedimento fuissent, aut equos abegissent, persequi jussisse, comprehensos supplicio addixisse, num dicemus, merita quemque praemia tulisse?
CURTIUS: Sic opinor.
SALOMO: Cur ita? Cum rex servis nihil deberet, quippe sui essent, quos pro suo jure sine ullis praemiis ad cursum cogere, vendere, necare1potuisset2.
1.Alibi:vetare.2.Alius:possit.
FREDERICUS: Demus illud, sed quoniam promisit, fidem fallere contra decus et dignitatem esse judicaret.
SALOMO: Debitum igitur est, non quia Deus debitor sit hominis, homo creditor quasi suo jure praemia reposcat, sed quia dignitas promittentis agitur in pollicitatione rerum earum, quas promisit, etiamsi nullo jure deberet. Quodsi equites illi, qui graviter ac strenue cucurrerunt, honeste quia sunt educati, non modo gloriam sibi nullam arrogabunt, sed etiam eleganti oratione regi praemia largienti gratias agent, victoriam illi acceptam ferent, tum quia servos educarit et ad cursum non modo instruxerit, verum etiam equos citatissimos et ad cursum adeundum velocissimos donarit. Quanto magis immortali Deo nos omnia ferre accepta debemus, quod de nihilo nos creavit, quod corpus et mentem dedit, bene currendi leges praescripsit ac docuit, currentes in stadio virtutum adjuvit, labentes sustinuit, lapsos saepius erexit, erectos ad metam perduxit. Sic enim sapientiae magister oratione eleganti1;Noli, inquit,coram rege superbire!Quod alibi apertius his verbis:Noli te justificare ante Deum, ab eo enim nostra salus dependet.Cum Jobus, mortalium omnium Dei judicio, integerrimus, graviter quereretur, quod cum justissime ac sanctissime semper vixisset,attamen ingenti calamitatum omnium multitudine premeretur, Elihu collegarum et amicorum errores coarguens, quod illum suo merito ac peccatorum conscientia plecti dicerent, graviter disseruit ac docuit, Deum injuriam afferre nemini. Ac tametsi Jobus summa semper integritate vixisset, Deum tamen quae sua erant quaeque Jobo fruenda precario dederat, suo jure repetere ac vindicare potuisse, scilicet opes, liberos, servos, aedes, salubritatem, imo etiam mentem ac vitam ipsam, idque sine injuria cujusquam. Cum tandem ejus constantiae ac fortitudinis periculum fecisset, ea quae repetiverat Jobo abundanter ac cumulate rependit, opes inquam, greges, armenta duplicavit, uxorem etiam liberorum foecunditate beavit, denique vitam ejus cum exploratissima corporis ac mentis incolumitate in annos centum quinquaginta propagavit2. Sed hoc ad summum felicitatis fastigium3, quod sese illi fruendum ac visendum dedit, in quo quidem non justificationis aut justitiae, quae homini contingere non potest, sed beatitatis humanae summa consistit. Postremum illud admonendi sumus, justitiae decus nullum clarius esse, quam eorum qui toto mentis impetu Deum amant ejusque edicta exsequuntur, nulla sperata mercede, tametsi certo sciant, nunquam bonis defuturam.
1.Ecclesiastici (Siracid.) 10, 29. 11, 4.2.Jobi 42, 10 sqq.3.Alius:praecipuum vero.
CURTIUS: Praeclara et ista quidem, nisi Salomo a capite aberraret, cum Christum inficiatur Deum esse, qui non ex debito, sed ex gratia omnibus praemia largiatur, qui sanguine originis maculas et omnia omnium flagitia solus abstergat. Nam ex eo, quod Salomo omnes homines injustos, impuros, immundos etiam ab utero prodire confitetur, labem originis quodammodo agnoscit.
OCTAVIUS: Si peccatum est in homine, quod a conditoris sui puritate et sanctitate quam longissime abest, angelos etiam et sidera, quae impura sunt apud Deum, originis peccato dicemus obligari. Quae si absurda sunt, et ea quae ex his sequuntur, absurda videri necesse est, eoque absurdiora, quo minus illa imperfectio perfici potest, nisi creatura Deus fiat. Ex quo efficitur, Christum si mortuus esset, quod Ismaëlitae constanter negant, immunditiem illam seu labem originis, ut libet appellare, curaturum1non fuisse ac ne potuisse quidem, si maxime voluisset: non etiam si Deus fuisset, ut Christiani fuisse credunt, quoniam quod genitum sit, mundum ac purum fieri non potest. Multo minus id quod de muliere genitum sit, ut Christus, nisi de creatura quasi fiat creator, quod ne Deus quidem facere potest.
1.Alii:creaturum.
CORONAEUS: Prospiciendum est, ne quid nobis excidat, quod sit alienum a majestate divina. Neque enim comprobare1possum haec scholasticorum decreta, quae impietatem sapere mihi videntur, scilicet Deum nonfacere posse Deum, non posse contradictoria simul et semel vera efficere. Verius ac temperantius dici decuit, opinor, creaturam non posse Deum fieri, neque enim creatoris potestas imminuitur ob creaturae ac subjecti debilitatem ac impotentiam. Non igitur impotentia Deo tribuitur2, quod nec homines, nec ne angeli quidem justi sint aut fuerint unquam aut futuri sint olim, sed quia nec angelica nec humana creatura perfectae ac consummatae justitiae capax est, multo minus divinae illius praestantiae ac puritatis, quam ne cogitatione quidem attingimus, at ne bonum quidem illud, quod optimus quisque cupit, efficere aut praestare potest, ut Paulus de scipso queritur3.
1.Alii:probare.2.Alius:tribuatur. Alius:Dei creatur.3.Rom. 7, 19.
SALOMO: Nihil divina lege jubetur, quod praestare si velis, non facile possis. Ac miror, Paulum, quem tanti fecisti, hoc scripsisse, cum alibi jactet et glorietur1, se justitia legis irreprehensibilem fuisse. Quis vero tam crudelis legislator exstitit unquam, qui, quod fieri non posset, suis imperaret? Ac si quis uspiam exstitit adeo2crudelis, quam scio neminem, illud tamen de legislatore omnium optimo ac mitissimo sentire scelus, cogitare nefas, dicere capitale est.Gustate, inquit ille,et videte, quam suavis est Deus!3Ac tantum abest, ut quicquam quod fieri nequeat imperet, ut reum faciat totius legis, qui ab uno capite aberraverit4; ut etiam is, qui omnia praecepta5legis violaverit et poenitentia ductus ad honesta persequenda redierit, omnium improbitatum veniam consequatur.Non prius, inquit David6,differam, confitebor de peccato7quod tu jam ignoveras.Contra quid Paulus8?Recognoscite quaeso, si volentes, inquit,peccaverimus, post acceptam veritatis cognitionem, nulla restat amplius hostia pro peccatis, sed formidabilis expectatio9judicii et ignis vehementis10, qui nos devorabit.Videtis, ut ne confessioni quidem aut poenitentiae locum homo iste relinquat. Et sunt qui legem divinam christiana putant acerbiorem, nec ipsi a vero deflexisse mihi videntur.
1.Phil. 3, 9 sqq.2.Alius:tam.3.Psalm 34, 9.4.Alius:aberraret.5.Alius:capita.6.Psalm. 32, 5.7.Alibi:peccata.8.Ebr. 10, 26 sqq.9.Alius:expiatio.10.Alius:vehementia.
SENAMUS: Hic unus Pauli locus est, qui multos in salutis1desperationem adduxit. Nec defuerunt, qui hanc ad Ebraeos epistolam non modo Pauli esse negarent, sed etiam rejicerent omnino.
1.Deest in alio codice.
FRIDERICUS: Ego rejiciendam non puto, cum summa conciliorum consensione probata sit, sedὑπερβολικῶςscriptum opinor hunc locum ad improbatoram terrorem, cum omnibus scripturae locis venia poenitentibus1proponatur2. Nec verum, a Deo quicquam juberi, quod fieri3non possit. Sic enim Cyprianus4: Qui dicit, Deum impossibilia imperare, maledictusesto. Haec ille5. Sed tanta est imbecillitas humanae fragilitatis et cupiditatum impotentia, ut advocato et mediatore Christo, vero Deo et homine, semper egeamus. Is autem, abrogatis morte sua bestiarum sacrificiis ac ritibus veteribus Judaeorum, quasi vepribus expurgatis, viam reddidit multo faciliorem et planiorem, novarum tabularum, quibus omnia flagitia diluuntur, promulgatione. Itaque peccatores ad se convocans et quasi ad epulas invitans:Venite, inquit,ad me omnes, qui onerati estis, ego reficiam vos; jugum meum suave est et onus meum leve.
1.Alius:petentibus.2.Jerem. 7, 7.3.Alibi:aut prohiberi.4.In serm. de bapt. Petr. Lomb. dist. 39. l. 3.5.Alius:Haec illius vox est.
OCTAVIUS: Non video, Christum lege ulla jussisse aut imperandi potestatem habuisse, ac multo minus leges a Deo latas abrogavisse. Id autem his verbis aperte declaravit:Non veni, leges solvere, sed adimplere.1Veteris enim summa legis est in duabus decalogi tabulis, quas Christus non magis abrogare voluit aut potuit quam naturae leges, cum nihil aliud duabus tabulis quam naturae lege aequissima contineatur, ut superius demonstratum est. Non satis mirari possum, quid sit, quam ob rem Martinus Lutherus decalogum nihil ad Christianos pertinere affirmabat, nisi quod judicabat, Christianam legem stante decalogo stare nullo modo posse.
1.Calvinus abrogasse negat in cap. V, 12. 15 ev. Matth., negat etiam fuisse novum legislatorem.
FRIDERICUS: Lutherum omnibus laudum generibus cumulatissimum summa pietate ac eruditione Christianos aberrantes in rectissimam ac tutissimam viam deduxisse confido, ut ejus scripturae1et actiones aperte declarant. Ne quis putet, decalogum abrogare voluisse, sed ut omnes intelligerent, non satis esse in decalogo praesidii ad sempiternae salutis adeptionem, nisi prius in Christi veri Dei ac servatoris optimi maximi, supplicio acquiescamus, quandoquidem2leges Mosis nemo exsequi potuit unquam.
1.Alii:scripta.2.Alius:quoad.
SALOMO: Profecto disciplinae, quae litteris evangelicis continentur, non modo lege divina sunt acerbiores ac difficiliores, sed etiam ejusmodi, quas mortalium nemo praestare queat, ut Trypho Ebraeus disserit apud Justinum1. Nam ut pauca de multis, vetant ulla divortia fieri, nisi uxor adulterii convicta fuerit. Quod quam difficile sit, satis intelligunt, qui judicia tractant. Et ut adultera non sit uxor, quid2iniquius est, quam cum hoste domestico invictum vincere, aut insidias innocenti struere, ut capitali supplicio circumveniatur, aut uxoris et familiae alterius existimationem in apertum discrimen vocare, aut efficere ut venenis aut occultis insidiis alteruter pereat, Christo divortia vetante. Illud etiam contra naturam est, ut adulterii causa segregatis matrimonia prohibeamus. Nam ista ratione aut turpiter moechari, aut publicefornicari, aut foedissime pollui, aut aliquid turpius his omnibus tentari necesse est. At lex divina de divortiis, nunc omnium populorum, praeterquam Christianorum, communis ac veterum Romanorum justissimis legibus comprehensa, non tantum3uxores temperatiores, sed etiam virosobsequentiores afficiebat, divortii metu. Caedes etiam violentas ac venena domestica et latentia penitus sustulerat. Quid autem a natura, quid a puritate sacrorum, quid a sanctitate divina magis alienum, quam quod a Christianis videmus interdici sacerdotibus jura connubiorum? Quid exitialius, quam puellas innumerabiles continentiae votis sempiternis, natura vetante, obligari? Inde libidines utriusque sexus effusae, inde violenti abortus, parricidia, adulteria, stupra et in ipsis templis meretricia lenocinia et foeditatibus inexpiabilibus sacra omnia conspurcata, quae ne paganis quidem licuissent. Quin etiam Romani olim flaminibus Jovis vetuerant,4repudiare uxorem et uxore mortua sacerdotio abdicare jusserant.
1.In dialogo cum Tryphone.2.Alius:quod.3.Alius:tamen.4.Alius:vetuerunt ... jusserunt.
CORONAEUS: Vos coelibatum in sacerdotio Christianorum utriusque sexus video improbare, propter impendentia pericula, quae Augustinum coëgerunt, ut aperte1scriberet, meretricia non esse de republica tollenda. Aufer, inquit,2meretrices de rebus humanis et turbaveris omnia libidinibus. Sed si lege divina prohibetur sacerdos, sanctuarium ingressurus, triduum ab uxoris contactu abstinere, quanto justius est, pontifices christianos, qui quotidie sacratissimum illud corpus Christi, Dei et hominis, contrectant, et in illo sanctum sanctorum quotidie ingrediuntur, vivere in perpetuo coelibatu.
1.Deest in alio codice.2.Lib. II. de ordine.
SALOMO: Divina lex vetuit, sacerdotem, qui populum expiaret, uxorem triduo ante contingere. At expiationis dies singulis tantum annis semel occurrebat, at isti toto sacerdotii tempore interdicunt nuptiis, non tamen meretricibus. Consimile est illud, quod lege divina sacerdotibus usu vini interdixit, cum in sanctuarium ingrediuntur; cur igitur christiani sacerdotes vino in perpetuum, uti uxore et connubiis non abstinent? A meretricibus tamen non abstinent, ut nec a vino, sed continuis lenociniis et commessationibus, scorta utriusque sexus mutare et commutare, non sine maximo totius ecclesiae christianae dedecore consueverunt, ne legibus connubialibus, quibus caeteros obligant, ipsi teneantur, quo fit, ut e templis exeuntes, aqua lustrali seipsos conspergant. Sic enim Lycurgus1orator Alexandri Magni adulatoribus, quem Deum esse praedicabant: O qualem Deum, inquit, a cujus aedibus exeuntes aqua lustrali conspergi oportet! Ex omnibus tamen christianis2decretis nullum magisἀδύνατον, quam quod ei, qui maxillam dextram caedat, jubentur obvertere sinistram et ei qui pallium rapuerit, tunicam quoque permittere diripiendam, et qui fatuum aliquem appellaverit, sempiternis inferorum ignibus obligari.
1.Plutarchus in apophthegm.2.Alius:Christianorum.
TORALBA: Illud profecto contra naturam est, eum, cui quis alapam1inflixerit, rursus ad se percutiendum et spoliandum invitare.
1.Alii:buccam.
SALOMO: At quanto faciliora sunt divinae legis mandata? quae etiamnum Paulus ipse ita observasse gloriatur, ut justitia legis esset irreprehensibilis. Item Lucas testatur, Zachariam et Elisabetham coram Deo inomnibus praeceptis ac mandatis irreprehensibiles exstitisse.1Quibus argumentis Justinus martyr2aperte convincit, lege divina nihil prohiberi aut juberi, quod ab homine praestari non possit, modo velit. Quid autem tota legis justitia? Diligere Deum plus seipso, proximum vero ut seipsum, quod facere quisque potest. Deinde subjicit, quod igitur dici solet justificari neminem ex lege? Non dicitur quia non possunt, sed quia nolunt, voluntate enim ad ea, quae fieri possunt, uti solemus. Est igitur christiana lex multis partibus difficilior, quam divina. Omitto ritus inanes, quorum multitudine factum est, inquit Augustinus,3ut Christianorum conditio nulla deterior quam Judaeorum videatur. Quid si Augustinus caeremonias hodiernas ecclesiae Romanae videret? Nam qui pecorum sacrificia jam pridem antiquata nobis objiciunt, ipsi Jesum in sacrificio, sic enim vocant, continuo vorant, dilacerant, diripiunt.
1.Luc. 1, 6.2.Qu. 103 ad orthod.3.Ad Januar.
CURTIUS: Nos ecclesiam Helvetiam secuti amplexamur illasἀναιμάτους θυσίας καὶ δοξολογίας, ut Cyrilli1et Eusebii2verbis utamur, vel tauros labiorum nostrorum, ut Amos propheta loquitur, Deo aeterno mactamus. Sed ne a proposita quaestione discedatur, miror cur Salomo tantopere divortia cupiat, cum Valerius Maximus Romanos ob id potissimum laudet, quod annos plus amplius quingentos divortia nulla vidissent, ac probro datum fuisse Spurio Camillo, quod ab uxore prius divertisset. Quid autem perniciosius, quam corruptorem publicum quascunque volet puellas connubii specie fraudare et corruptas a se ablegare posse?
1.Ad Regin.2.Demonst. evang. l. I.
SALOMO: Pluribus propositis incommodis, graviora semper fugienda. Gravius est ac periculosius,1necari veneno, aut moechari, quam divertere. Quis autem locare velit puellam ei, qui sine causa diverterit ab honesta et pudica uxore?
1.Alius:perniciosius.
CURTIUS: Omissa divortiorum disputatione, non tam1de facilitate exsequendae legis Christi, quam de legislatoris praestantia quaerendum est. Nam si quid peccatum erit, praesto semper est advocatus, orator, patronus idemque legislator Christus, quo Judaei et Ismaëlitae miseri destituuntur. Unde vero salutem sperare potest is, qui Christum verum Deum et hominem venientem ad se, non excepit, oblatum respuit?2Ipse est, inquit Paulus,3sanctificatio4nostra.Item:Mortuus est propter delicta nostra et resurrexit propter justificationem nostram.Quid Hieronymus?5Oratio, quae non fit per Christum, peccatum est. Haec ille. Cum igitur sine Christo Deo nulla salus homini cuiquam speranda sit, cur amplius in legibus Mosaicis, quae jam pridem sua vetustate extabuerunt, haeremus? Per Christum solum, inquit Cyrillus,6patet aditus ad regna coelorum.
1.Alius addit:opinor.2.Alius:rejecit.3.1. Cor. 1, 30. Rom. 4, 24 sq.4.Alius:justificatio.5.In Psalm. 59.6.In cap. 3. Joh.
OCTAVIUS: Si Christum oratorem et exoratorem unum habetis, cur Christus discipulos consolatur?Rogate patrem meum, inquit,et alium advocatum vobis dabit?1Cur praeter istos oratores et patronos infinita millia, i.e. totidem fere, quot homines mortuos, Christiani invocatis, cum invocatio religiosa soli Deo debeatur? Invoca me et eruam te! Invoca me et vivetis. Id autem saepius repetitum legimus2. Omnium tamen angelorum ac divorum ordines precibus ac solennibus festis, non aliter ac Deum aeternum prosequimini, ac plerique multo ardentius ac studiosius, quam Deum ipsum, cui nulla dies vacua sacrorum3relinquitur in fastis. Quanto melius Ismaëlitae, qui non modo unius aeterni Dei cultum sibi proposuerunt, sed etiam tabulam pictam ad spectaculi fructum habere capitale ducant!
1.Joh. 14, 16. 26. 15, 26. 16, 7.2.Psalm. 41. 140, 5. Jerem. 29. Joel 2.3.Alius:sociorum.
FRIDERICUS: Ista quidem controversia nobis est cum ecclesia Romana, quae angelorum coetus ac beatorum mentes votis complecti docet, cum tamen unus tantum advocatus proponi debeat, Christus Deus, cujus nomine vota concipimus, per quem fausta omnia precamur et adversa deprecamur.
CORONAEUS: Ego quidem sic a doctrina informatus, sic a majoribus imbutus sum, ut ab ecclesiae Romanae, quae sola Dei ecclesia restat, decretis vel latum unguem discedere nefas ducam. Mediatorem quidem unicum, generis humani pontificem maximum agnoscimus Christum, sed quid vetat, Christo patronos inferiores habere? Oratores angelos inquam, virginem Mariam, apostolorum et martyrum coetus, non quidem ut salutem nobis tribuant, quoniam unus est servator hominum Christus1, sed ut pro nobis rogationes ferant. Quanquam vester Lutherus, Friderice! beatorum mentes revereri oportere confitetur2, cujus auctoritatem sequitur Bucerus3. Cum enim Christianorum opibus Judaei oppressi sedibus Hierosolymorum exacti fuissent4, Deum immortalem! qui concursus fuit hominum ad loca religiosa, quae urbis sanctitas, quae sepulcri, quae praesepii, quae crucis, quae monumentorum omnium! Cur autem Hieronymus non modo pro divorum honoribus, sed etiam pro eorum reliquiis tam accurate contra Vigilantium scripsisset, ut etiam daemones reliquiarum ope fugari confirmaret? Cur Ambrosius5, Gregorius Turonensis6, Augustinus7, caeteri tantis honoribus ac laudibus divos prosequerentur, si scelus id esse putarent?
1.Desunt sex haec antecedentia verba in uno codice.2.Lutherusin purgatione, qua queritur, aliquot articulos falso sibi ab adversariis impositos.Oecolampadiusin Chrysostomum divos pro nobis assiduo orare scribit.3.In defensione ad Abrinensem episcopum. Ep. 8.4.Alius:cessissent.5.Ep. ad Episc. et ad Col. l. X. cp. 85 et Serm. 91.6.De Gloria Martyr.7.Lib. III. de cruce Dei.
CURTIUS: De viris illustribus honorifice et sentire et scribere praeclarum est, nec verbis illorum dignitatem extenuare, aut ullo dicendi genere elevare velim, non tamen precari, colere, invocare, quae tamen praecipua sunt adorationis argumenta.Deum aeternum, inquit lex,adorabiseique soli inservies!1Ac tametsi virgo Maria Christum verum Deum et hominem utero concepit ac peperit, ab ejus tamen adoratione abstinemus. Nam cum Epiphanius2sua aetate proclivos christianae plebis animos ad ejus cultum prospiceret, ac potissimum colliridianos, oratione acerrima in eos invectus est: Si enim, inquit, angelos colere prohibemur, quanto magis Mariam, Annae filiam. Et Julianus Augustus nihil gravius Christianis objecit, quam quod martyres pro Diis adorarent, ac divinitatis proposita spe martyrium ardenter expeterent, ut in deorum albo inscriberentur. Quo quidem arcano cum nullum amplificandae religionis majores majus habere perspexisset, christianorum caedes ac supplicia repressit. Cyrillus3vero ad haec respondens:Sanctos martyres, inquit,neque Deos esse dicimus, nec colere consuevimus.Item Chrysostomus4:Vide prudentiam, inquit,Cananaeae, non rogat Jacobum, non obsecrat Johannem, non pergit ad Petrum, nec intendit ad apostolorum coetum, nullum quaerit sibi mediatorem, sed pro omnibus comitem accepit poenitentiam, qua deserti advocati locum implevit.Idem paulo post5:Ubicunque Deum appellaveris, audit te, non ostiario, non mediatore, non ministris opus est, non est opus ope patroni.Item6:Solent, inquit,misera uti excusatione, per istos iri posse ad Deum, ut per comites perveniatur ad regem, ac deserto Deo conservos adorant.Ad Deum suffragatore nihil7opus. Hic apertissime omnia atque illud maxime, quod adorationem appellat, cum advocatis et mediatoribus divis utimur.
1.Deuter. 6. Exod. 34. Levit. 26. Deut, 48. Matth. 4. Lucas 4.2.Contra haereses.3.Lib. 6. adv. Julianum.4.Homil. 12.5.In homil. de fructu evangelii.6.Ep. ad Rom.7.Alius:non.
CORONAEUS: Sunt haec Lutheranis usitata loca, quibus facile responderi potest, nos Deum adorationeτῆς λατρείαςpro jure majestatis suae prosequi, qui cultus a creatura soli creatori debetur. Itaque interpretes1ad haec verba: Adorate scabellum pedum ejus, subjiciunt: adoratione latriae, quia soli Deo convenit. Scabellum vero carnem Christi vocant, quam Damascenus et Scotus adorari negant oportere, cum sit creatura, contra Petri Lombardi sententiam2. Sed veneratio quaedam estτῆς δουλείας, quaedam veroὑπὲρ δουλείας, quarum altera beatae virgini Mariae, altera divis et angelis tribuitur. Alioquin etiam3, si verborum apices sectabimur, quis dubitet, quin verbum adorationis homini etiam ab homine in sacris litteris tribuatur? Abraham adoravit populum terrae, Jacobus fratrem, Josephum sui fratres, socerum Moses ipse4.
1.Alius:interpres.2.Lib. III. Sent. dist. 3.3.Deest in alio codice.4.Gen. 22. 33. 42. Exod. 18.
FRIDERICUS: Siλατρείαpro cultu et honore ubique accipitur,δουλείαvero pro servitute, minus aeterno Deo quam angelis ac divis concederemus,quia illum veneraremur, angelis vero ac divis inserviremus. At servile obsequium multo vilius et abjectius est ipso cultu. Vox enim hebraicaתִשְּׁתַחָוֶהidem significat, quodtisgurChaldaeis,προσκυνεῖνGraecis, adorare Latinis, i.e. inclinare corpus, ubi de salutatione mutua scribit Plinius, quod Galli adorantes corpus circumagant. Sed quibus verbis utamur, aut quocunque gestu abutamur, nemini dubium est, quin religiosa veneratio sive cultus et adoratio immortali tantum Deo debeatur, cum ex eo capite legis: Deum tuum adorabis et illi soli servies, genus omneδουλείαςetλατρείαςcomplectatur.1Honoris autem vox et servitutis in rebus divinis soli Deo debetur, id quod Deus clara voce testatur:Gloriam meam, ait,alteri non dabo.Ita Augustinus2: Honoramus3, inquit, sanctos caritate, non servitute. Quod enim lege divina prohibemur, gradus ad altaria Dei construere, secretiori sensu vetamur rogationes ad creaturas dirigere, quibus ad conditorem perveniatur. Nam illud interdictum decalogo mox subjicitur, ubi nihil omnino de sacrificio aut altaribus caretur, ut omnes intelligant, recta nos ad Deum proficisci oportere, etiamsi certum haberemus, angelos ac beatorum mentes sempiternas4rota nostra audituras.
1.Ps. 49, 28. Prov. 27. Jes. 10.2.Contra Ep. Pelagii ad Bonif. l. III. c. 8.3.Alibi:honorans.4.Alius:semper.
CURTIUS: Ego quidem existimo, angelo a Deo cuique concessum, rogationes ferte pro iis, quibus additus custos; sic enim vox oratoris1in sacris litteris usurpatur, cum agitur de rebus divinis angelo duce ac custode, non propterea tamen nobis orandus aut adorandus est, ut rogationes ferat. Quod cum Johannes facere tentaret:Cave, inquit angelus,hoc facias, conservus enim tuus sum, Deum adora2; idque bis repetitum legimus. Idque David, cum Deum laudibus omnibus prosequeretur, ad angelos conversus:Adorate eum, inquit,omnes angeli ejus!3Hic tantum abest, ut angelos orare aut adorare velit, ut eos etiam sui officii cohortetur, i.e. ut Deum metuant et revercantur. Ac propterea saepius legimus, angelos in sacris litteris sua nomina revelare4, ne ullam sui adorandi occasionem praebuisse videantur.
1.Deest in aliis codicibus. Jobi 33, 23.2.Apoc. 19, 22.3.Psalm. 148, 2.4.Alius:celare.
CORONAEUS: Num vobis scelus videtur, si a vobis petam, quod libentissime facio, ut pro me apud Deum immortalem vota faciatis? Sic etiam Pharao Mosen et Aaronem, populus Samuelem interpellat. Orate, inquit, pro nobis Deum vestrum; cujus rogationi acquieverunt. Cur non igitur angelos ac divos orare liceat, ut pro nobis vota concipiant?
FRIDERICUS: Quoniam hoc interdictum est, illud non item, quanquam quis affirmare ausit, divi nos audiant, necne? aut si audiant, velint pro nobis orare, necne? Non orare pro nobis, testatur Deus apud Jeremiam:Si starent, inquit1,Moses et Samuel coram me, non inclinaretanimus meus ad populum istum, ac eo maxime tempore, quo civitas ab hostibus undique cingebatur, Mosen et Samuelem decuerat, votis et precibus in coelo Deum compellere, cum in terris toties non rogati tam ardenter id fecissent. Sed his mortuis, qui pro populi felicitate rogationem ferret, cum regionem Chaldaei vastarent, Deus testatur fuisse neminem.Quaesivi virum, inquit2,qui interponeret sepem3et staret oppositus contra me pro terra, ne dissiparet eam, et non inveni.
1.Jer. 15, 1.2.Ezech. 22. 30.3.Alii:septum.
CORONAEUS: Quoniam divorum coetus sciebat (quid enim eos lateret?) Dei decretum, quo statuerat evertere civitatem. Nam cum Samuel adhuc vivens ac spirans Sauli necem doleret, Deus ad illum conversus:Quousque, inquit,Saulum lugebis? Ego illum repudiavi, quominus regnaret.
CURTIUS1: Absurdum est arbitrari, divorum mentes intimos hominum sensus intueri, ut Salomo satis apte2docet in oratione dedicatoria templi:Tu solus, inquit,aeterne Deus, omnes omnium cogitationes intueris.3Nec tamen, si divi omnes omnia audirent ac intuerentur, propterea nobis precandi venirent.
1.Alius:Fridericus.2.Alius:aperte.3.2 Chron. 6, 30.
CORONAEUS: Cur igitur Moses, cura pro flagitio propuli precatur:Memento, inquit1,domine Abrahami, Isaaci, Jacobi?
1.Exod. 32, 13.
CURTIUS: Non precatur ab Abrahamo, ut Deum exoret, sed a Deo petit, ut sit memor foederis, quod cum illis percusserat, et populo ignoscat. Quanquam, quis inter divos censeri debeat, tamen periculosum est affirmare, ut non immerito theologus1quidam exclamaverit, multa cadavera coli a Christianis, quorum mentes in infernis locis torquerentur. Et Cyprianum quidem ut martyrem in divinorum album relatum Romani colunt, quem tamen haereticum et anabaptistam appellant. Recte igitur Augustinus: Honoramus, inquit, divos propter imitationem, non adoramus propter religionem.
1.Augustinus.
CORONAEUS1: Nunquam me pigebit Davidis vocem usurpare:Laudate, inquit,Deum in sanctis ejus.2
1.Omittitur in alio codice.2.Psalm. 9, 12. 66, 8. 96, 2. 100, 4. 103, 1. 117, 1. 134, 1. 150, 1.
CURTIUS: Vox ebraica significat: ob sanctitatem ejus,בִקְדְשׁוֹ, ut recte Pagninus et Campensis1tradunt. Chaldaeus autem interpres: in aede sanctuarii sui. Ex quo perspicitur, pleraque a theologis christianis depravari. Nam interpretes LXXII vertuntτοῖς ἁγίοις, quoniamτὰ ἅγιαsanctuarium Graeci vocant, Latini veroτοὺς ἁγίουςintellexerunt.
1.Alius:Campanensis.
FRIDERICUS: Divorum at angelorum cultus a veteribus paganis manavit, potissimum Epiphanii aetate, ut planum fit ex iis, quae adversus Colliridianos scripsit, qui virginem Mariam primi colere coeperunt. Postetiam Augustinus cultores illos Marianos saepius abominatur1. Ac ne angelis quidem ipsis, qui dignitate divis omnibus superiores sunt, rogationes ullas passus est exhiberi, nec ullos ad patrem aditus nisi per filium patere putavit. In eandem sententiam ivere Chrysostomus2, Ambrosius3, Theophylactus4.