1.Deest alibi.2.Alius:motu.3.Alius:unde. Ceterum haec sequentia Toralbae verba in aliis codicibus desunt.CORONAEUS: Haec quidem demonstratio non minus1efficax est ad convellendam Aristotelis et Averrois de mundo aeterno sententiam, quam superior illa de corporea daemonum et angelorum natura. Deum autem motorem inquietum2statuere, non modo a natura divina, sed etiam ipsius Aristotelis scriptis inter se dissidentibus alienum est. Deos, inquit3, arbitramur felices ac beatos, sed cum nullis actionibus impediantur, nec Endymionis in4morem dormire consentaneum sit, relinquitur5, ut contemplatione aeterna fruantur. Si Aristoteles Deum contemplatione, quae a motu quam6longissime abest, si quiete beata perfrui7arbitratur, cur illum irrequieto motu fatigat? Dicitur enim post mundi creationem8conquievisse, quid amundo alienius, quam quies? Quae quum ita sint, consequens est, coelos9per sese et a forma sibi insita aut ab angelis moveri.1.Alibi:minimae efficaciae.2.Alii:irrequietum.3.Lib. 10 Moralium ad Eudemum.4.Alius:in modum.5.Deest in alio codice.6.Deest in eodem codice.7.Desunt haec sex sequentia verba in eodem codice.8.Alius:conditionem.9.Alius:coelum.OCTAVIUS: Video nos sensim a metaphysicis ad physica delapsos, siquidem demonstratum est, angelos, daemones, mentes humanas corporea coagmentatione vigere, nec ullam omnino essentiam praeter Deum incorpoream existere.TORALBA: Omne metaphysici argumentum ac subjectum ad essentiam incorpoream spectat. Caetera quia1corpora naturalia sunt, physicorum propria dicamus. Angelorum tamen aut daemonum actiones, quae voluntariae sunt, quis ad naturam pertinere dicat? Perinde non2est, ac si quis putet, liberas hominum actiones a voluntate profectas3naturales esse, tametsi homo, quatenus corpus naturale, physicorum subjectum erit.1.Alius:qui.2.Alius:enim.3.Alibi:perfectas.CURTIUS: Ambigit Aristoteles de mente humana, cujus disputationem a physicis libris retraxit1.1.Alius:litteris detraxit.TORALBA: Succurrit in mentem Helvetii cujusdam opinio, qui eleganti nomine se Theophrastum Paracelsum appellavit, qui medicorum omnium decretis a stirpe revulsis nova somnia invexit, summa doctorum virorum consensione repudiata, quibus etiam illud subrogavit, daemonum actiones naturales esse.CORONAEUS: Statuendum igitur prius est, quae naturalis actio dici mereatur.TORALBA: Actio naturalis esse non potest, quae vel a Deo, nullis causarum inferiorum interjectis opibus, vel ab angelo vel a daemone vel a divinae1voluntatis arbitrio vel denique casu fiat. Casum appello plurium causarum concursum ad effectus inopinatos: caetera, his exceptis, naturâ fieri dicemus.1.Alius:humanae.FRIDERICUS: Nemo certe, nisi demens, arbitratur1hominis ascensum in coelum, aut per aëra volatus sagarum naturales esse, cum id potius fiat repugnante natura, quae gravia2deorsum impellit, nisi quid fuga3vacui sequatur, ut cum e lacubus4aqua pluvialis sursum abripitur, tunc enim gravia sursum, leviora5deorsum feruntur, ad universitatis totius incolumitatem.1.Alius:opinatur.2.Alius:graves.3.Alibi:nisi prius fuga.4.Alibi:vel cum elicibus.5.Alius:levia.CURTIUS: Ego mundum hunc1perinde ac rempublicam ad illius reipublicae mundanae imaginem temperari oportere statuo, vel potius nostram civitatem exemplar esse debere illius exemplaris et archetypi mundanae civitatis. Nam qui universitatis ordinem penitus perspexit, suae civitatis statum multo melius temperabit. Et quemadmodum in republica bene constituta sunt quaedam majestatis et imperii perpetuae leges, quaedam vero2per variatempora ac rerum opportunitate mutantur, item ordinarii quidam sunt magistratus lege creati ad jurisdictiones, ad aerarii tutelam, ad sarta tecta civitatis, ad annonae procurationem, ad salutis publicae curam, item ministri magistratuum locis omnibus dispositi, ad exsequenda principum ac magistratuum jussa: ita quoque consentaneum est, providum naturae parentem Deum leges quasdam perpetuas et inviolabiles sanxisse, ratos scilicet orbium cursus ac recursus, quorum tanta constantia est, ut ab ortus sui primordio ne momento quidem aberraverint a tramite. Nec dubium est, quin angelos quasi principes in coelo, his inferiores in elementis collocarit, alios ad obeunda sacra, qui quasi sacrifici mentes puriores ac sanctiores, velut hostias, Deo immortali sacrificant ac vota precesque offerunt3, quosdam civitatibus ac imperiis praepositos, quos Graeci4κοςμαγωγοὺς, Latini Deos tutelares appellabant ac persuasum habebant, non prius civitates expugnari aut capi posse, quam tutores illos ac praefectos urbium votis ac supplicationibus evocarent5, quo pertinet illud: Excessere Dii, quibus hoc imperium steterat.1.Addit alius codex:a Deo.2.Additur alibi:quae.3.Alius:afferunt.4.Alii:Proclus.5.Evocatio est apud Curtium lib. 2.FRIDERICUS: Civitatum moderatoresἀγγέλους, δαίμοναςvocat Plato1,κατὰ τόπους ὑπὸ θεῶν ἀρχόντων πάντα τὰ τοῦ κόσμου μέρη διειλημμένα.1.In politicis.SALOMO: Illud arcanum, ut optima quaeque1, Plato ab Ebraeis acceperat; sic enim in sacris litteris legimus, Deum terminos ac fines populorum pro angelorum numero statuisse; nec dubitandum est, angelorum partem coelestibus, partem elementis, partem hominibus praefici, alios quidem ad praemia bonorum, alios ad supplicia impiorum. Huc enim pertinet carmen illud Davidis2:principes populorum congregati sunt cum Deo Abrahami, quoniam in Deum intenti sunt tutores terrarum.Id enim proprie3significant haec verbaמַגִנֵּי אֶרֶץquos eodem versuנְדִיבֵי עַמִּיםprincipes populorum appellat. At tametsi4Plato a Diis praefectos5scribit, horum tamen omnium ducem ac principem exercituum daemonum ac Deorum ter maximum Deum appellat, cujus currum caeteri consequantur:ὁ μὲν δὴ μέγας ἡγεμὼν ἐν οὐρανῷ Ζεῦς πτηνὸν ἅρμα ἔχει, τῷ δὲ ἕπεται στρατιὰ θεῶν τε καὶ δαιμόνων.Quod idem a Davidis odis expressum est hoc versu6:currus Dei exercituum multiplex viginti millia laetantium.Quem locum sic reddidit Chaldaeus paraphrastes: currus Dei viginti millia ignis ardentis, duo millia angelorum ducunt illos, divinitas Dei est7super illos, ut intelligamus, Deum placida quiete fruentem angelorum ac daemonum ministeriis ac obsequiis uti.1.Alius:quoque.2.Psalm 46 (47), 10.3.Alius:praecipue.4.Alibi:attamen etsi.5.Alius:profectos.6.Psalm 67 (68), 18.7.Alius:quiescit.CURTIUS: Illud etiam in natura videmus, quod in republica, bene constituta scilicet, leges interdum mutari ac pro curatoribus1ordinariis extraordinarios constitui, idque ad reipublicae salutem. Ita quoque naturaeleges suspendi2ac nova quaedam praeter naturam, ostenta, prodigia, morbos populares, incendia terrarum, diluviones aquarum cieri, ne quis putet, ulla legum naturalium necessitate Deum alligari, ut ante3Toralba demonstravit. Quid enim absurdius esset, quam in civitate regem suis imperiis ac legibus solutum, ut leges pro temporum varietate corrigere et emendare possit, Deum vero mundi principem ac parentem suis legibus obligari? Non debent igitur angelorum ac daemonum naturales actiones censeri, quae4praeter ordinem naturae consuetum fiunt, ut flumina retroferri, maria scindi, flammas deorsum dejici, quae non nisi divina potestate ac consensu5fieri possunt.1.Alius:magistratibus.2.Alius:sustineri.3.Alibi:acute.4.Alibi:cum.5.Alibi:concessu.SENAMUS: Nihil bonum mihi videtur, quod praeter naturam fiat, ut Aristoteles scribit:οὐδὲν δὲ τοῦ παρὰ φύσιν καλὸν.SALOMO: Ignoscendum opinor Aristoteli, rerum divinarum imperito, imo potius contemptori.SENAMUS1: Quid vetat igitur, quominus omnia quae naturâ fiunt, a daemonibus et angelis fieri dicamus?1.Alii rectius: FRIDERICUS.SALOMO: Pleraque nasci ac paulatim augeri videmus ab ea vi, quam originis cujusque principio Deus indidit, sine ulla daemonum aut angelorum actione, puta stirpes et animantia, quae suapte vi, primordio sui generis divinitus tributa, suum genus propagant1. Idem judicandum de lapidibus, metallis, fossilibus, quae terra modice culta et etiam inculta sponte profert. Sed praeter hanc animantium ac stirpium generationem est alia2quaedam ordinaria et solennis, quae3solet quotannis recurrere, attamen praeter naturae leges, quibus quidem ex semine genera propagantur, ut omnia illa piscium examina, quae derepente stata magnitudine eodem tempore,4iisdem littoribus exoriuntur, quorum5nec semina in vadis aut littoribus aut saxis aut alga usquam apparent, nec ulla vestigia parentum. Nam eorum, quae a parentibus originem habent, sua sunt semina, sua incrementa, et ut paulatim exsurgunt, ita quoque sensim tabescunt. Illa vero momento in justam magnitudinem erumpunt ac paulo post, nisi capiuntur6, evanescunt, ut thynnorum agmina, quae cubica figura tanta vi ac multitudine in Hellespontum tranant e Ponto, ut saepe naves ac retia validissimis viribus subvertant, neque tantum in Hellesponto, sed etiam apud Rhodios Elopes7ejusdem magnitudinis tantis agminibus prodeunt, ut Rhodiorum alimento diu sufficere possint. Nec dubito, quin aliis quoque littoribus consimilis piscium annona divinitus8tribuatur accolarum inopiam ac tenuitatem sublevatura.1.Alius:propugnant.2.Alibi:lux.3.Alius:quia.4.Alibi:littore, iisdem temporibus.5.Desunt haec tredecim sequentia in alio codice.6.Alius:capiantur.7.Vel:helopes.8.Deest in alio codice.FRIDERICUS: Ego quidem apud Batavos salmonum ac sturionum, quossiluros appellant, tantam piscationem vidi, ut in finitimas regiones1non sine ingenti quaestu transveherentur, nec procul a Batavia circa fretum Ixium, haleces tot ac tantis legionibus Octobri mense prodire, ut iis capiendis piscatorum copia, quae maxima est, sufficere nullo modo posset, unde in universam Galliam, Germaniam utramque, Britanniam cum uberrimo quaestu transvehi. Sed illud mirum, quod cum justa magnitudine momento prodirent, nulla tamen semina, nulli foetus ac ne ulla quidem vestigia videantur. Quae quum a piscatoribus et mercatoribus exquirerem2, narrabant illi, ad Orcades insulas arcarum multitudinem admirabilem annuis piscatoribus redundare3et in littore Celtico statam esse galeorum piscationem mense Martio4, deinde Aprili scombrorum; unde tamen tot agmina prodirent, scire neminem.1.Deest in alio codice.2.Alius:conquirerem.3.Alius:redundari.4.Alius:Martis.CURTIUS: Ipse vidi saepius in Galliae Narbonensis littore examina mugilum stato anni tempore semper remeare et in proximo littore Massiliensi apicarum1, item in adversis Africae littoribus trissarum2, quas accolae juratas3, nostri alosas appellant, copiam ceteris4littoribus inusitatam.1.Alius:aprarum.2.Alius:frissarum.3.Alius:ejuratas.4.Alius:nostris.CORONAEUS: Etiam Cretenses nostri annuas habent gobionum legiones, quibus insula mirifice sustentatur, sed ea multitudine1, ut ab eodem utero, eadem hora, eodem momento natae aut coelitus delapsae aut ex intimis terrae visceribus erutae videri possint. Item e littore Siculo muraenarum maxima copia quotannis exsurgit.1.Alius:magnitudine.TORALBA: Non vestris tantum hominibus, sed nostris quoque liberalissimus naturae parens providit. Nam Calaei1circa Lusitaniae littora solennes habent chalcidum, quas sardinias2vocant, piscationes, et procul a littoribus Europae in Atlantico asellorum ingens erumpit copia, paulo post aestivum solstitium, non sine magna piscantium admiratione. Sed cum intentos3lucro piscatores aspiceremus, nec tamen, unde tanta ubertas tam repente prodiret, admirari4his iambicis invecti sumus in avaros piscatores:Avare piscator, fretaQui trajicis ferventia,Piscationis aemulus!Dic, si potes, (sed quis potest?)Vis unde tanta pisciumFulgentibus per aequoraSquamis5repente prodeat?Est omnibus ac singulisAb ortu magnitudo par,Est aequa moles corporis,Adepta mox originemEt incrementa partium.Nusquam ulla partus semina,Nec ulla sunt vestigia6,Nec alga vilis cochleasProgerminat7a caudice,Profunda nec maris vada,Nec altis saxa rupibus,Nec pura gignunt littora,Nec Aphrodites candidae8Genetrix spuma9procreat.Quis agmen illud cubicaFigura piscium regit10,Aut unde lucidus fretumInvadit halec Ixium,Distenta rumpens retia11Revulsis ante navibus?Recenseamne cetera?Vix orbe toto littus est,Quod non abundet piscibus,Largitione coelica,Et quae12marinis sedibusProcul13pascuntur alites,Aut delicatioribusCicadum legionibus,Cum fruge pingues evolantNomadum14ad solitudines,Ut improborum poena sint,Bonorum justa praemia.O numen admirabile!O celsitudo maximaProcuratoris optimi,Qui nutu nutrit omnia!1.Alius:Colesiaci.2.Alius:serdunas, vel:sardumas. (Cf. Plin. h. n. 32, 53.)3.Alibi:intentione.4.Alibi:admirari.5.Alibi:alis.6.Alius codex quinque haec antecedentia versus ita legit:Adepta moles corporisAqua mox incrementa etOriginem partium nusquam,Sec ulla partus semina,Nec sunt ulla vestigia etc.7.Alius:progermines.8.Alius:candida.9.Alius:spumae.10.Alius:regitur.11.Alius:ilia.12.Alius:qui; alius:aquae.13.Alius:nova.14.Alius:Modo dum.OCTAVIUS: Video ego vos plus otii piscationi1, quam aucupio dedisse. Saepe cum Volaterranis finitimis nostris non sine admiratione spectavi,advolantes exercitus palumbarum, cum tamen in continenti nullae aut2ne ovorum quidem aut nidorum ulla usquam imago reperiatur, multo minus etiam in proximis insulis. At si quis ab Africa3trajecto mari mediterraneo evolare putet flantibus4austris, facile refellitur immani spatio milliarium MCC; omnibus tamen accolis5constat, a plaga maritima involare in continentem.1.Alibi:otio piscationis plus.2.Alius:ac.3.Alibi:Austria.4.Alii legunt:santis, id quod sine sensu.5.Deest in alio codice.CURTIUS: Cum agerem in Gallia, callidus quidam auceps noctu facibus1accensis palumborum multa millia2, quae ab oceano in littus Rhotomagum versus advolaverant, nullo negotio venabatur. Cum ab illo percontarer, unde tanta vis palumborum? illud reposuit, illis3tantum annis advolare, quibus abundaret fagina glans, qua pascantur. Item liviarum et earum4avium5, quas ipse patria lingua „pluviers“6appellabat, e genere columbarum, examina infinita in Aurelianorum agros impluere, nusquam tamen nidos ac ne ciborum quidem in ingluvie aut ventriculo argumentum7exstare. Et in pagis8Andium anseres sylvestres coelitus accedere et, gramine pascuorum9momento saginatos, proventus uberrimos incolis afferre.1.Alibi:fascibus.2.Alius:vim.3.Alius:iis.4.Alius:Luciarum et Acarum.5.Alibi:ranium.6.Alii:pluvieres.7.Addit alius:aliquid.8.Alius:agris.9.Alius:pascuarum.SENAMUS: At in littore Neapolitano coturnicum annuam piscationem videre potuistis, quae cum flantibus coris in Mediterraneum transvolare conantur, demergi ac mortuae in littus ejici1solent. Ita quoque avium greges opinor avolare et revolare, tum flumina, maria, montes trajicere, ut2grues, hirundines, ciconiae, accipitres, anseres et anates sylvestres3, coturnices vero alarum brevitate debiles et adipe graves merguntur. Ut4enim regiones omnes hieme conquiras, nusquam5tamen hirundinem reperias.1.Alius:rejici.2.Alibi:et.3.Desunt quatuor haec antecedentia verba in alio codice.4.Alibi:Et.5.In eodem codice desunt sequentia haec quatuor verba.SALOMO: Senamus omnia argute derivare conatur ad naturae causas. At1quidem originis initio Deus jussit2, aquas non solum aquatilia, sed etiam volatilia promere. Itaque in sacris libris legimus3, coturnices a plaga maritima ad Israëlitarum castra spiritu Dei disjectas tanta multitudine, ut spatio itineris diurni duobus cubitis in altitudinem undeque castra complecterentur. Castra vero quanta fuerint, intelligi potest ex eo, quod 600000 civium, qui arma ferebant, censa4fuerunt. Ex quo intelligitur5, seniorum, juniorum, foeminarum, servorum peregrinorum, quae censa non fuere, multitudinem triplo majorem exstitisse. Ac nihilominus tantae multitudini6coturnices non solum mense toto suffecisse constat, verum etiam cupiditatem carnium vorandarum7ad nauseam usque explevisse. Quod igitur legimus,tot examina coturnicum spiritu Dei ab oris maritimis abrepta fuisse, satis intelligitur, fuisse extraordinariam generationem, angelis divino concessu ac munere procurantibus, non aliter quam illa, quae dixistis, piscium ac avium repentina examina, angelorum officiis ad hominum alimenta, mirabili Dei procuratione ac bonitate comparantur, ut etiam illud manna, quo Israëlitae in deserta solitudine annos amplius XL pasti fuere, qui cibus angelorum8diserte vocatur, non quod manna vescantur angeli, sed quia nullis naturae causis ordinariis angelorum curatione quotidie9fuerit praestitum.1.Alius:Et.2.Genes. 1, 20.3.Numerorum 19 sqq.4.Alius:secuta.5.Numerorum 1 et 2.6.Alius:multitudinis.7.Deest in alio codice.8.Psalm. 77 (78), 25. Sapient. 16, 20.9.Alius:quotidie implueret.SENAMUS: Non video, cur angelorum vel daemonum procuratione sit opus, si sola Dei voluntate1ista fieri possunt.1.Alius:bonitate.2.Deest haec Senami interlocutio in alio codice.SALOMO: Aliud est de divina voluntate, aliud de potestate disputare; Deus enim post mundi creationem1ab omni opere conquievisse et locis omnibus angeli Deo diligenter2inservire ac jussa ejus3exsequi produntur4. Huc enim spectat illud, quod dicitur, Deum coetus angelorum convocare, quod Rabbi Moses5interpretatur: angelorum officiis ac muneribus uti. Nam cum dixisset, se primogenitos Aegyptiorum trucidaturum, eodem tamen capite subjecit6, se non passurum, carnificem in illa clade populi sui tecta subire. Idem:Increpabo, inquit,aquilonarem istum cacodaemona, quominus fruges absumat7.1.Alius:conditionem.2.Alius:semper, id quod vero in alio codice deest.3.Addit alius:diligenter.4.Ps. 103 (104), 20 sq.; 147 (148), 2.5.Libro III More Nebochim.6.Exodi 12, 23.7.Malach. 3, 11. Joël 2, 20. Amos 3. 4, 6 sq.SENAMUS: Cur igitur toties ac tam saepe contestatur populum, saepe pestem, famem, calamitates omnes a se invectas1?1.Levit. 26. Deuteron. 28. Alii legunt:immissas, alii:inventas.SALOMO: Ne ad angelorum ac daemonum cultum prolaberentur, sed ab unius Dei manu ac potestate omnia pendere persuasum haberent, cujus tamen decreta daemones1nunquam2injussi exsequantur. Argumento sit, quod cum Rex Achabus multa nefarie3gessisset, tandem4a sortilegis persuasus tertio praelio5contra Syriae regem dimicare, Michaeam prophetam prius consulendum putavit. Hic vates consultus:Vidi, inquit,Deum in sublimi solio sedentem et omnes exercitus angelorum circumstantes; ad quos ille: Quis vestrum, inquit,persuadebit Achabo, ut praelium committat et occidatur6? Cumque alius aliud diceret, prodiit quidam spiritus et coram Deo stans: Ego, inquit,persuadebo! Ad quem Deus: Qua in re? Hic: Ego ero spiritus mendax in ore prophetarum ejus. Tum Deus ad illum: Persuadebis simulque conficies, abi igitur et facito!Quidam theologi tradunt, spiritum illum fuisse Nabothum7,quem Jesabella regina calumniis circumventum, annuente rege, crudelissime trucidari jusserat, ut rex agro, quem nec prece nec pretio extorquere poterat, capitali fraude frueretur.1.Deest in aliis codicibus.2.Alius:neque.3.Alius:nefaria.4.Alii:id.5.Alius:bello.6.1 (3) Reg. 22, 19. 22.7.1 (3) Regum 21, 1 sq. 2 (4) Regum 9, 21. 25 sq.CURTIUS: Illud quidem Academicis ac Platonicorum1principi persuasum est, qui ultionis cupiditate incensi trucidantur, mortuos ultionem modis omnibus reposcere.1.Alius:Platoni.SALOMO: Poterat Deus solo nutu Achabum regem perdere, sed videtis belli occasionem falsos vates angelorum consilium accersitum, ultorem denique divini decreti administrum. Consimile concilium coactum dicitur, priusquam ulla potestas diabolo1fieret in Jobum, cui concilio dicitur Satan adfuisse. Qua loquendi similitudine satis intelligitur, non congruere divinae majestati, per se agere, quae2angelorum officio3possit. Cui congruit illud, quod Jedacus4Levita in Porta lucis5scripsit, ab infernis terrae sedibus usque ad summum coeli verticem omnia daemonum et angelorum plenissima esse. Idem alibi a coeli cardinibus ac decumanis angelos spirare scribit, a bonis quidem bona, a noxiis bella, sterilitates, populares morbos ac bestias nocentissimas ad scelerum vindictam procurari.1.Alius:daemoni.2.Desunt haec sequentia quatuor verba in alio codice.3.Alibi:ministerio.4.Alii:Bedacus.5.Liber rabbinicus.FRIDERICUS: Cum in rerum natura nihil frustra conditum sit, si omnia solo nutu Dei fierent, ut principio sola voluntate Dei omnia creata sunt, tot angeli ac daemones frustra exstitissent.TORALBA: Quaedam animantia generantur ad breve tempus, quae officio defuncta penitus evanescunt. Et quidem Plinius1ad stuporem usque miratur, Seleucidas aves in montem Casium, sole cancrum subeunte, advolare, ut2insectorum multitudinem populentur3, quo minus viva noceant frugibus, vel odore mortua. Quibus depastis ita disparent, ut nusquam terrarum reperiantur. Neque enim singulis, sed statis quibusdam annis, cum insectorum vis abundantius excrevit, advolare consueverunt. Aristoteles quoque cum Plinio tradit4, murium agrestium examina, quae non saepe, sed tamen judicio agricolarum nimis saepe spectantur, populatis frugibus sic evanescere, ut nec in superficie nec in visceribus terrarum vel unus quidem reperiatur.1.Hist. nat. 10, 39.2.Alibi:et.3.Alibi:populari.4.Alibi:tradunt. (Plinii hist. nat. 10, 85.)SALOMO: Illud etiam in sacris litteris testatum habemus, cum locustarum multitudine totam Aegyptum Deus contexisset, poenitentia Pharaonis et Moysis precibus omnes eodem impetu sic avolarunt, ut ne una quidem in tanta ac tam late patenti regione restaret.SENAMUS: Nihil mirum1, si avolarunt bene pastae, quae famelicae advolarant. Quis autem intimas terrarum cavernas et latebras subiit, ut demortuorum murium2cadaveribus parentaret? Multa popularibus erroribusimplicantur, quae tandem vidimus explicari. Hirundines enim, quae ad internecionem natae sunt, flantibus ventis3aquariis4involant, spirantibus Africis autem5revolant6ac totas hiemes subter maritimas rupes delitescunt, ut saepius in mari Suecico a piscatoribus deprehensae dicuntur7, quoniam loca maritima caeteris semper tepidiora sunt, propter calorem, qui jactatione maris oritur8ac saepe impetu procellarum perinde ut subjectis ignibus effervescunt. Sunt etiam qui putant, hirundines profundissima vada maris penetrare.1.Alibi:minus.2.Deest in alio codice.3.Deest in alio codice.4.Alibi:austris, velaviariis.5.Deest in alio codice.6.Alius:evolant.7.Alius:dicantur.8.Alius:cietur.TORALBA: Ut1in intimis vadis hirundines delitescant, nulla ratione fieri potest, cum intercluso spiritu animalia, quae pulmones habent, repente moriantur. Nam etsi glires2sopore oppressi totas hiemes dormiant, nec ullis ictibus aut vulneribus excitentur, si tamen aquis demergantur, derepente3absiliunt.1.Desiderantur antecedentia haec undecim Toralbae verba in alio codice.2.Alibi:glirides.3.Deest in alio codice.CURTIUS: Sed ut redeant1hirundines, grues, ciconiae, nidos tamen et ova videmus, piscium tamen aut palumbarum aut anserum sylvestrium ova nusquam reperiuntur. Ut enim demus, stirpes, scarabaeas, locustas, bruchos2, mures, ranas sine semine solo putrido ortum debere, fieri tamen nequit, ut tanta piscium et avium examina statim incrementum derepente per naturam adipiscantur, et3neglecta penitus evanescant.1.Alius false:credant.2.Deest in alio codice. Est autem bruchus locustarum seu gryllorum quaedam species. (N.)3.Alius:ut.TORALBA: Quoniam Senamo persuaderi nequit, animantium ortus et obitus alios esse, quam a naturalibus causis, illud ab omnibus physicam tractantibus serio libenter discam, unde tanta ranunculorum multitudo, ordientibus aestate caloribus ac siccitate, momento cum imbre gravi decidat. Neque1enim semine, neque parentum coitu2, nec limo terrarum aut aquarum in aëre sublimi gigni possunt.1.Alibi:Non.2.Alibi:e vita.SENAMUS: Ego semper existimavi, calidissimos imbres in pulveream terram delapsos materiam aptissimam ad ranunculos gignendos nancisci.TORALBA: At generatio perfectissimorum animantium momento per naturam fieri nequit, cujus rei periculum saepe feci, cum fossam ardenti aestate aqua complerem, menstruo spatio exsiccata fossa rudimenta ranunculorum folliculo nigro contecta et caudata apparebant1, cujusmodi examina natare vidimus in palustribus locis, in quibus est copia ranarum; sequenti mense ruptis follibus, quadrupedes ranunculi absilierunt. Sed ut brevissimo unius horae spatio ranae quadrupedes partibus omnibus absolutae gigni queant, per naturam fieri non posse2existimo, et ut planum sit in aëre sublimi repente3procreari ranunculos, argumento sit, quod saepissime inarboribus ipsis ac potissimum in salicibus, quarum resecta capita sunt calidiora4, ranunculi caduci post imbres aestivos reperiuntur aeque ac humi.1.Alii:appareant.2.Alibi:non potest.3.Alibi:derepente.4.Alius:latiora.CORONAEUS: Probabilius videtur, pulveris et atomorum copiam cum exspirationibus ac vaporibus impetu ventorum in mediam regionem subvehi, unde ranae ac lapides geniti saepe depluant. Cum enim Cremae tempestas me adolescente orta esset, lapides caducos cum imbribus depluisse constat, atque unum tanti1ponderis exstitisse, ut decem libras aequaret2, glauci coloris ac sulphurei odoris; sed brevitas temporis, quo imbres in aëre coguntur, aperte convincit, ea aeque3daemonum opus esse ac4ranunculi, quos in Aegypto coram Pharaone sortilegi excitarunt.1.Alius:tantum.2.Alius:exaequaret.3.Alius:eaque.4.Alius:ut.FRIDERICUS: Si Deus animantibus sui generis propagandi potestatem dedit atque etiam ipsis1elementis stirpium atque2animalium producendorum vim indidit, quanto magis angelis ac daemonibus vim eandem adjecit?3Id enim planum fuit4ex illa ranarum procreatione apud Pharaonem5, quam verissimam fuisse scribit Moses.1.Alibi:ipse.2.Alius:et.3.Alius:indidit.4.Alibi:fit.5.Alius:coram Pharaone.SENAMUS: Quid autem vetat, quominus procellas, tonitrua, fulmina, ventos a daemonibus cieri fateantur, si haec ab illis fieri concedimus? Sin haec ipsa naturae occulta conspiratione ac numine sine daemonibus fiant, illa quoque a natura pendere consentaneum est.OCTAVIUS: Antea semper existimaveram, ventos ac procellas a natura ipsa excitari, quousque cadaver illud Aegyptium, quod a me in navim illatum est, ex edicto naucleri in mare dejecissem; mox enim procellae violentissimae acquieverunt. Neque propterea id contigisse putarem, nisi nautarum omnium vocibus ac usu diuturno1ipsisque nauticis legibus ac judiciis2comprobatum et exploratum haberem.1.Alibi:diurno.2.Alii:indiciis.FRIDERICUS: Recordor veteres Heracliti, Theophrasti ac Plutarchi1querelas, hominum diffidentiam etἀπιστίανobesse, quominus certissimam de rebus maximis et abditis cognitionem assequamur. Neque enim temere ac leviter assentiendum opinor, neque nimis pertinaciter dissentiendum.1.In vita Coriolani in fine. Plotinus in libro de anima et daemonibus.TORALBA: Cum diutissime in Peripateticorum decretis acquievissem ac multa plus auctoritati quam rationi tribuendum putarem, nihil me ab his erroribus aeque liberavit ac motus elementorum ac praecipue maris. Posuit enim Aristoteles1quasi naturae miraculum, illud scilicet moventium ac mobilium extrema simul esse; quo fundamento concusso cetera quoque impulsu levissimo ruinam minantur et eo nos deducunt, ut angelorum ac daemonum immortaliumque omnium2actiones alienas a natura3confiteri cogamur.1.Physicor. l. VII, c. 4.2.Alibi:animorum.3.Alius:terra.SENAMUS: Decretum illud non modo Aristotelis et philosophorum pene omnium autoritate, verum etiam tot ac tantis rationibus niti videtur, ut subverti difficillime possit. Nam si causas effectrices praesentes effectibus esse convenit, profecto moventis ac mobilis extrema simul esse necesse est; verum illud, hoc igitur. Cuncta quidem spiritum, spiritus musculos, musculi brachia, brachia fundam, funda lapidem, lapis bestiam aut quid aliud movet, fit tamen ut mobilium ac moventium extrema sint simul.TORALBA: Demus, hoc verum esse in exemplis his, falsum tamen est in magnete ferrum attrahente, in succino paleas eliciente, in naphta1ignes eminus concipiente, in torpedine piscatores stupefaciente, in hoste hosti pallorem aut ruborem excitante, in luna oceanum commovente, a qua tamen spatiis pene2infinitis est avulsa.1.Alius:nephite.2.Deest in aliis.SENAMUS: At vim illam seu magnetis seu torpedinis seu lunae ab extremis ad extrema per media penetrare, quis non videt? Argumento sit, quod ferrum a magnete longius aliquando distans, quam ut vis lapidis eo pervenire possit, non movetur.TORALBA: Sit ita, non propterea tamen piscatoris retia aut virga stupefiunt, nec item mare a luna, aër ab igne, aqua ab aëre agitatur, sed in summa coeli puritate ac tranquillitate oceanus fluit ac refluit, non quidem totus, ut plerique arbitrantur oceanum quasi animal spirare ac respirare, sed partes tantum littoribus propiores, aut quae non longissime a littoribus1distant, oceanum aeque immobilem percipiunt, coelo tranquillo ac sereno, ut marmoream tabulam.1.Alibi inseritur:discedunt, nam quae longissimis spatiis a littoribus.SENAMUS: Aristotelis dictum ex1ipsius scriptis sic interpretari possumus, ut mobilium partem moveri, partem quiescere velit, nam alterius pedis motus alterius quies futura est.1.Alibi:ab.TORALBA: Id etiam falsum in avium volatu reperietur, in telis missilibus, quae tota moventur, nulla sui parte stabili, falsum in coelestibus globis, qui toti circumaguntur, nec ulla pars eorum quiescit, ut perspicuis demonstrationibus docui1et usu ipso compertum est. Jam autem ab ultima memoria exploratum habemus, exoriente luna supra horizontem exundare oceanum in aestuaria consueta sex horas, quibus ad circulum meridianum luna progreditur, declinante luna a meridiano, redire oceanum in alveos totidem horarum spatio, post occasum ab horizonte usque ad meridianum noctis circulum, influere rursus in eadem littora eodem temporis decursu, ac tum2in alveum, luna ad horizontem redeunte, mirabili utriusque naturae consensu redire.1.Alii:Eudoxiveledocti.2.Alius:tandem.SENAMUS: Neque constans mihi videtur, neque aequabilis ille motus, cum sole et luna conjunctis et oppositis fluxus oceani multo magis intumescat.FRIDERICUS: Hujus varietatis causas cum exquirerem, animadverti, lunam in coitu vel oppositu supremam excentrici1apsida pertingere, in quadratis vero hypogaeum, quasi secum una2traheret oceani gurgites, quo altius subvehitur a terris, quoniam non magis distat hypogaeum lunae ab oceano3, quam apsis4lunae ab hypogaeo. Ex quo intelligitur, duplo5intervallo lunam a terris abesse in auge6excentrici, eoque magis situm fuerit in apside epicycli, sed7in mari mediterraneo ac potissimum in Adriatici carceribus et augustiis nullus fere fluxus percipitur, tantisper luna in hypogaeo excentrici versatur, h.e. in trajectionibus quadratis, quibuscum luna propinquius8abest a terris.1.Alius:ex centri.2.Alius:luna.3.Ptolomaeus lib. V, cap. 7.4.Alii:ipsis.5.Alibi:duplici.6.Alius:hypogaeo.7.Alius:seu.8.Alius:propius.SENAMUS: At efficacius mobile agitatur, quo propius est motori, vel1in magnete vidimus graviores acus magnetem contingere, leviores a consequentibus contactu trahi.1.Alibi:utvel:et.FRIDERICUS: Imo lunam altius a terris subvectam oceanum quasi secum evehere consentaneum est.TORALBA: Hujus ergo agitationis oceani causam effectricem ad lunam referri videmus, quandoquidem motus aquarum ut rerum omnium gravium, rectus est ad centrum; alius est enim1aquarum motus ab aëris2agitatione, alius item sine ulla commotione, tametsi rarior, ut Plinius de quodam Italiae lacu scribit, turbari3ac fluctibus intumescere non modo sine ulla ventorum vi, sed etiam in summa coeli tranquillitate. Jam vero cum nulla res exanimis moveatur a seipsa, confitendum est, a daemonibus hanc agitationem aquarum cieri, atque eo pertinet illud4de sagarum mirabili potestate:Et tonat ignaro coelum Jove vocibus isdem,Humentes late nebulas numerisque solutisExcussere comas ventis cessantibus, aequorIntumuit rursus, vetitum sentire procellas,Conticuit turbante Noto5.1.Alius:etiam.2.Deest alibi.3.Addit alius:eum.4.Lucani Phars. 4.5.Alius:voto.SENAMUS: Ut haec vera sint, quae mihi quidem ignota sunt, atque haud scio an cuiquam re ipsa comperta plane fuerint, non tamen ad exemplum debent trahi.CORONAEUS: Ne in singulis haereamus, demonstrandum est, opinor, aëris agitationem vel a sole vel ab animantibus vel a daemonibus excitari, quartum nihil est.TORALBA: Quemadmodum oceanum a luna, sic aërem a sole1cieri ac moveri statuo. Et quemadmodum oceani fluctus augentur vel minuuntur aëris agitatione violenta, sic aëris motus ordinarius et naturae congruus saepe extraordinaria daemonum vi ac potestate conturbatur.1.Alibi:Jove.SENAMUS: Si ventus oritur ab exhalatione calida sicca, quae1Noto obliquo proximam sibi deinceps impellit, ut Aristoteles tradit, non video, quam ob rem extraordinarias agitationes aëris impulsu daemonum constituere debeamus.1.Desunt haec septem sequentia verba in alio codice.2.Alius:motu.OCTAVIUS: Antiquorum definitio visa mihi est multo verior, ut scilicet ventus sit aëris fluxus; plerique fluctum legere malunt, sed Graeca voxῥεῦσις1τοῦ ἀέρος, cum fluctu, quoκῦμαsignificatur, ambiguitatem tollit.1.Alius:ῥῦσις.TORALBA: Hanc definitionem, ut omnia1physicorum decreta, convellens Aristoteles nulla probabili ratione ad exspirationes fumosas refert2, quibus tamen nihil magis insensibile, tempestate vero3nihil violentius fieri potest. Quod autem natura fit, violentum esse nequit; videmus enim procellarum tantos impetus, ut silvae revellantur4, turres dejiciantur, aedificia subruantur, ingentes arbores turbinibus coelo delapsis distorqueantur, naves vorticibus rapidissimis in orbem circumactae demergantur, cum tamen aëris motus nec circularis sit, nec per naturam deorsum fereatur.1.Alibi:omnium.2.Alius:effugit.3.Alibi:tamen.4.Alius:releventur.SENAMUS: Etiam vidistis, opinor, ac saepe legistis, exiguo pulvere nitri ac sulphuris, igne concepto, turres ingentes ac moenia funditus everti.TORALBA: Id quidem nec1in subterraneis locis, ne penetratio corporum sequatur, sed nulla existere potest in aëris immensa raritate, ac propterea in turribus ac moenibus succutiendis ac evertendis per cuniculos illud praecipue cavetur, ne qua2rima pateat aut fissura3. Jam vero expirationes illae non modo subtiles, quae propter sui tenuitatem sensum oculorum fugiunt, sed atra caligine densiores sursum rapiuntur levissime et graviorem superant aëris naturam. Ventus enim4obliquo modo5fertur aut rapidissima vi deorsum e nubibus dejicitur. Non est igitur ventus ab exspiratione, quae suapte natura sursum nititur, unde nubium origo, quae cum vapore simul et exhalatione in regione gelida superioris aëris concreverunt, a quibus ventorum impetus sedari, non cieri consueverunt. Item6si ventus esset ab exspiratione, cum semper a terris exoriatur, semper ab eadem plaga, non a contrariis aut diversis agitaretur. Item omnis exhalatio est calida, nullus ventus est calidus, ergo7nulla exhalatio ventura ciere potest. Quin etiam8eo frigidiores sunt venti, quo vehementiores; non est igitur ventus ab exhalatione9calida. Item si ventus esset ab exspiratione, eo vehementiusperciperetur, quo major est exspirationum copia, i.e. aestate, qua terrae dehiscunt, ac potissimum meridianis horis. At utroque tempore venti conquiescunt, hieme vero et autumno violentissimae tempestates exoriuntur, tunc enim10navigantibus clausa maria dicuntur, ut Plinius annotarit. Item vis procellarum in altissimis oceani gurgitibus saepius excitatur, ubi nulla exspiratio calida, sicca, sed omnia frigida, humida. Quibus argumentis tametsi Aristotelis opinio aperte convellitur11, apertius tamen demonstrari potest communi physicorum omnium decreto, quod scilicet nihil a se ipso movetur, alioquin unum essent12actus et potentia simul et semel, ac si moveretur aër ab exspiratione, a se ipso moveretur13, cum nihil sit aliud14exspiratio quam aër calidus fumosus. Non est igitur ventus ab exhalatione.
1.Deest alibi.2.Alius:motu.3.Alius:unde. Ceterum haec sequentia Toralbae verba in aliis codicibus desunt.
CORONAEUS: Haec quidem demonstratio non minus1efficax est ad convellendam Aristotelis et Averrois de mundo aeterno sententiam, quam superior illa de corporea daemonum et angelorum natura. Deum autem motorem inquietum2statuere, non modo a natura divina, sed etiam ipsius Aristotelis scriptis inter se dissidentibus alienum est. Deos, inquit3, arbitramur felices ac beatos, sed cum nullis actionibus impediantur, nec Endymionis in4morem dormire consentaneum sit, relinquitur5, ut contemplatione aeterna fruantur. Si Aristoteles Deum contemplatione, quae a motu quam6longissime abest, si quiete beata perfrui7arbitratur, cur illum irrequieto motu fatigat? Dicitur enim post mundi creationem8conquievisse, quid amundo alienius, quam quies? Quae quum ita sint, consequens est, coelos9per sese et a forma sibi insita aut ab angelis moveri.
1.Alibi:minimae efficaciae.2.Alii:irrequietum.3.Lib. 10 Moralium ad Eudemum.4.Alius:in modum.5.Deest in alio codice.6.Deest in eodem codice.7.Desunt haec sex sequentia verba in eodem codice.8.Alius:conditionem.9.Alius:coelum.
OCTAVIUS: Video nos sensim a metaphysicis ad physica delapsos, siquidem demonstratum est, angelos, daemones, mentes humanas corporea coagmentatione vigere, nec ullam omnino essentiam praeter Deum incorpoream existere.
TORALBA: Omne metaphysici argumentum ac subjectum ad essentiam incorpoream spectat. Caetera quia1corpora naturalia sunt, physicorum propria dicamus. Angelorum tamen aut daemonum actiones, quae voluntariae sunt, quis ad naturam pertinere dicat? Perinde non2est, ac si quis putet, liberas hominum actiones a voluntate profectas3naturales esse, tametsi homo, quatenus corpus naturale, physicorum subjectum erit.
1.Alius:qui.2.Alius:enim.3.Alibi:perfectas.
CURTIUS: Ambigit Aristoteles de mente humana, cujus disputationem a physicis libris retraxit1.
1.Alius:litteris detraxit.
TORALBA: Succurrit in mentem Helvetii cujusdam opinio, qui eleganti nomine se Theophrastum Paracelsum appellavit, qui medicorum omnium decretis a stirpe revulsis nova somnia invexit, summa doctorum virorum consensione repudiata, quibus etiam illud subrogavit, daemonum actiones naturales esse.
CORONAEUS: Statuendum igitur prius est, quae naturalis actio dici mereatur.
TORALBA: Actio naturalis esse non potest, quae vel a Deo, nullis causarum inferiorum interjectis opibus, vel ab angelo vel a daemone vel a divinae1voluntatis arbitrio vel denique casu fiat. Casum appello plurium causarum concursum ad effectus inopinatos: caetera, his exceptis, naturâ fieri dicemus.
1.Alius:humanae.
FRIDERICUS: Nemo certe, nisi demens, arbitratur1hominis ascensum in coelum, aut per aëra volatus sagarum naturales esse, cum id potius fiat repugnante natura, quae gravia2deorsum impellit, nisi quid fuga3vacui sequatur, ut cum e lacubus4aqua pluvialis sursum abripitur, tunc enim gravia sursum, leviora5deorsum feruntur, ad universitatis totius incolumitatem.
1.Alius:opinatur.2.Alius:graves.3.Alibi:nisi prius fuga.4.Alibi:vel cum elicibus.5.Alius:levia.
CURTIUS: Ego mundum hunc1perinde ac rempublicam ad illius reipublicae mundanae imaginem temperari oportere statuo, vel potius nostram civitatem exemplar esse debere illius exemplaris et archetypi mundanae civitatis. Nam qui universitatis ordinem penitus perspexit, suae civitatis statum multo melius temperabit. Et quemadmodum in republica bene constituta sunt quaedam majestatis et imperii perpetuae leges, quaedam vero2per variatempora ac rerum opportunitate mutantur, item ordinarii quidam sunt magistratus lege creati ad jurisdictiones, ad aerarii tutelam, ad sarta tecta civitatis, ad annonae procurationem, ad salutis publicae curam, item ministri magistratuum locis omnibus dispositi, ad exsequenda principum ac magistratuum jussa: ita quoque consentaneum est, providum naturae parentem Deum leges quasdam perpetuas et inviolabiles sanxisse, ratos scilicet orbium cursus ac recursus, quorum tanta constantia est, ut ab ortus sui primordio ne momento quidem aberraverint a tramite. Nec dubium est, quin angelos quasi principes in coelo, his inferiores in elementis collocarit, alios ad obeunda sacra, qui quasi sacrifici mentes puriores ac sanctiores, velut hostias, Deo immortali sacrificant ac vota precesque offerunt3, quosdam civitatibus ac imperiis praepositos, quos Graeci4κοςμαγωγοὺς, Latini Deos tutelares appellabant ac persuasum habebant, non prius civitates expugnari aut capi posse, quam tutores illos ac praefectos urbium votis ac supplicationibus evocarent5, quo pertinet illud: Excessere Dii, quibus hoc imperium steterat.
1.Addit alius codex:a Deo.2.Additur alibi:quae.3.Alius:afferunt.4.Alii:Proclus.5.Evocatio est apud Curtium lib. 2.
FRIDERICUS: Civitatum moderatoresἀγγέλους, δαίμοναςvocat Plato1,κατὰ τόπους ὑπὸ θεῶν ἀρχόντων πάντα τὰ τοῦ κόσμου μέρη διειλημμένα.
1.In politicis.
SALOMO: Illud arcanum, ut optima quaeque1, Plato ab Ebraeis acceperat; sic enim in sacris litteris legimus, Deum terminos ac fines populorum pro angelorum numero statuisse; nec dubitandum est, angelorum partem coelestibus, partem elementis, partem hominibus praefici, alios quidem ad praemia bonorum, alios ad supplicia impiorum. Huc enim pertinet carmen illud Davidis2:principes populorum congregati sunt cum Deo Abrahami, quoniam in Deum intenti sunt tutores terrarum.Id enim proprie3significant haec verbaמַגִנֵּי אֶרֶץquos eodem versuנְדִיבֵי עַמִּיםprincipes populorum appellat. At tametsi4Plato a Diis praefectos5scribit, horum tamen omnium ducem ac principem exercituum daemonum ac Deorum ter maximum Deum appellat, cujus currum caeteri consequantur:ὁ μὲν δὴ μέγας ἡγεμὼν ἐν οὐρανῷ Ζεῦς πτηνὸν ἅρμα ἔχει, τῷ δὲ ἕπεται στρατιὰ θεῶν τε καὶ δαιμόνων.Quod idem a Davidis odis expressum est hoc versu6:currus Dei exercituum multiplex viginti millia laetantium.Quem locum sic reddidit Chaldaeus paraphrastes: currus Dei viginti millia ignis ardentis, duo millia angelorum ducunt illos, divinitas Dei est7super illos, ut intelligamus, Deum placida quiete fruentem angelorum ac daemonum ministeriis ac obsequiis uti.
1.Alius:quoque.2.Psalm 46 (47), 10.3.Alius:praecipue.4.Alibi:attamen etsi.5.Alius:profectos.6.Psalm 67 (68), 18.7.Alius:quiescit.
CURTIUS: Illud etiam in natura videmus, quod in republica, bene constituta scilicet, leges interdum mutari ac pro curatoribus1ordinariis extraordinarios constitui, idque ad reipublicae salutem. Ita quoque naturaeleges suspendi2ac nova quaedam praeter naturam, ostenta, prodigia, morbos populares, incendia terrarum, diluviones aquarum cieri, ne quis putet, ulla legum naturalium necessitate Deum alligari, ut ante3Toralba demonstravit. Quid enim absurdius esset, quam in civitate regem suis imperiis ac legibus solutum, ut leges pro temporum varietate corrigere et emendare possit, Deum vero mundi principem ac parentem suis legibus obligari? Non debent igitur angelorum ac daemonum naturales actiones censeri, quae4praeter ordinem naturae consuetum fiunt, ut flumina retroferri, maria scindi, flammas deorsum dejici, quae non nisi divina potestate ac consensu5fieri possunt.
1.Alius:magistratibus.2.Alius:sustineri.3.Alibi:acute.4.Alibi:cum.5.Alibi:concessu.
SENAMUS: Nihil bonum mihi videtur, quod praeter naturam fiat, ut Aristoteles scribit:οὐδὲν δὲ τοῦ παρὰ φύσιν καλὸν.
SALOMO: Ignoscendum opinor Aristoteli, rerum divinarum imperito, imo potius contemptori.
SENAMUS1: Quid vetat igitur, quominus omnia quae naturâ fiunt, a daemonibus et angelis fieri dicamus?
1.Alii rectius: FRIDERICUS.
SALOMO: Pleraque nasci ac paulatim augeri videmus ab ea vi, quam originis cujusque principio Deus indidit, sine ulla daemonum aut angelorum actione, puta stirpes et animantia, quae suapte vi, primordio sui generis divinitus tributa, suum genus propagant1. Idem judicandum de lapidibus, metallis, fossilibus, quae terra modice culta et etiam inculta sponte profert. Sed praeter hanc animantium ac stirpium generationem est alia2quaedam ordinaria et solennis, quae3solet quotannis recurrere, attamen praeter naturae leges, quibus quidem ex semine genera propagantur, ut omnia illa piscium examina, quae derepente stata magnitudine eodem tempore,4iisdem littoribus exoriuntur, quorum5nec semina in vadis aut littoribus aut saxis aut alga usquam apparent, nec ulla vestigia parentum. Nam eorum, quae a parentibus originem habent, sua sunt semina, sua incrementa, et ut paulatim exsurgunt, ita quoque sensim tabescunt. Illa vero momento in justam magnitudinem erumpunt ac paulo post, nisi capiuntur6, evanescunt, ut thynnorum agmina, quae cubica figura tanta vi ac multitudine in Hellespontum tranant e Ponto, ut saepe naves ac retia validissimis viribus subvertant, neque tantum in Hellesponto, sed etiam apud Rhodios Elopes7ejusdem magnitudinis tantis agminibus prodeunt, ut Rhodiorum alimento diu sufficere possint. Nec dubito, quin aliis quoque littoribus consimilis piscium annona divinitus8tribuatur accolarum inopiam ac tenuitatem sublevatura.
1.Alius:propugnant.2.Alibi:lux.3.Alius:quia.4.Alibi:littore, iisdem temporibus.5.Desunt haec tredecim sequentia in alio codice.6.Alius:capiantur.7.Vel:helopes.8.Deest in alio codice.
FRIDERICUS: Ego quidem apud Batavos salmonum ac sturionum, quossiluros appellant, tantam piscationem vidi, ut in finitimas regiones1non sine ingenti quaestu transveherentur, nec procul a Batavia circa fretum Ixium, haleces tot ac tantis legionibus Octobri mense prodire, ut iis capiendis piscatorum copia, quae maxima est, sufficere nullo modo posset, unde in universam Galliam, Germaniam utramque, Britanniam cum uberrimo quaestu transvehi. Sed illud mirum, quod cum justa magnitudine momento prodirent, nulla tamen semina, nulli foetus ac ne ulla quidem vestigia videantur. Quae quum a piscatoribus et mercatoribus exquirerem2, narrabant illi, ad Orcades insulas arcarum multitudinem admirabilem annuis piscatoribus redundare3et in littore Celtico statam esse galeorum piscationem mense Martio4, deinde Aprili scombrorum; unde tamen tot agmina prodirent, scire neminem.
1.Deest in alio codice.2.Alius:conquirerem.3.Alius:redundari.4.Alius:Martis.
CURTIUS: Ipse vidi saepius in Galliae Narbonensis littore examina mugilum stato anni tempore semper remeare et in proximo littore Massiliensi apicarum1, item in adversis Africae littoribus trissarum2, quas accolae juratas3, nostri alosas appellant, copiam ceteris4littoribus inusitatam.
1.Alius:aprarum.2.Alius:frissarum.3.Alius:ejuratas.4.Alius:nostris.
CORONAEUS: Etiam Cretenses nostri annuas habent gobionum legiones, quibus insula mirifice sustentatur, sed ea multitudine1, ut ab eodem utero, eadem hora, eodem momento natae aut coelitus delapsae aut ex intimis terrae visceribus erutae videri possint. Item e littore Siculo muraenarum maxima copia quotannis exsurgit.
1.Alius:magnitudine.
TORALBA: Non vestris tantum hominibus, sed nostris quoque liberalissimus naturae parens providit. Nam Calaei1circa Lusitaniae littora solennes habent chalcidum, quas sardinias2vocant, piscationes, et procul a littoribus Europae in Atlantico asellorum ingens erumpit copia, paulo post aestivum solstitium, non sine magna piscantium admiratione. Sed cum intentos3lucro piscatores aspiceremus, nec tamen, unde tanta ubertas tam repente prodiret, admirari4his iambicis invecti sumus in avaros piscatores:
Avare piscator, fretaQui trajicis ferventia,Piscationis aemulus!Dic, si potes, (sed quis potest?)Vis unde tanta pisciumFulgentibus per aequoraSquamis5repente prodeat?Est omnibus ac singulisAb ortu magnitudo par,Est aequa moles corporis,Adepta mox originemEt incrementa partium.Nusquam ulla partus semina,Nec ulla sunt vestigia6,Nec alga vilis cochleasProgerminat7a caudice,Profunda nec maris vada,Nec altis saxa rupibus,Nec pura gignunt littora,Nec Aphrodites candidae8Genetrix spuma9procreat.Quis agmen illud cubicaFigura piscium regit10,Aut unde lucidus fretumInvadit halec Ixium,Distenta rumpens retia11Revulsis ante navibus?Recenseamne cetera?Vix orbe toto littus est,Quod non abundet piscibus,Largitione coelica,Et quae12marinis sedibusProcul13pascuntur alites,Aut delicatioribusCicadum legionibus,Cum fruge pingues evolantNomadum14ad solitudines,Ut improborum poena sint,Bonorum justa praemia.O numen admirabile!O celsitudo maximaProcuratoris optimi,Qui nutu nutrit omnia!
1.Alius:Colesiaci.2.Alius:serdunas, vel:sardumas. (Cf. Plin. h. n. 32, 53.)3.Alibi:intentione.4.Alibi:admirari.5.Alibi:alis.6.Alius codex quinque haec antecedentia versus ita legit:
Adepta moles corporisAqua mox incrementa etOriginem partium nusquam,Sec ulla partus semina,Nec sunt ulla vestigia etc.
7.Alius:progermines.8.Alius:candida.9.Alius:spumae.10.Alius:regitur.11.Alius:ilia.12.Alius:qui; alius:aquae.13.Alius:nova.14.Alius:Modo dum.
OCTAVIUS: Video ego vos plus otii piscationi1, quam aucupio dedisse. Saepe cum Volaterranis finitimis nostris non sine admiratione spectavi,advolantes exercitus palumbarum, cum tamen in continenti nullae aut2ne ovorum quidem aut nidorum ulla usquam imago reperiatur, multo minus etiam in proximis insulis. At si quis ab Africa3trajecto mari mediterraneo evolare putet flantibus4austris, facile refellitur immani spatio milliarium MCC; omnibus tamen accolis5constat, a plaga maritima involare in continentem.
1.Alibi:otio piscationis plus.2.Alius:ac.3.Alibi:Austria.4.Alii legunt:santis, id quod sine sensu.5.Deest in alio codice.
CURTIUS: Cum agerem in Gallia, callidus quidam auceps noctu facibus1accensis palumborum multa millia2, quae ab oceano in littus Rhotomagum versus advolaverant, nullo negotio venabatur. Cum ab illo percontarer, unde tanta vis palumborum? illud reposuit, illis3tantum annis advolare, quibus abundaret fagina glans, qua pascantur. Item liviarum et earum4avium5, quas ipse patria lingua „pluviers“6appellabat, e genere columbarum, examina infinita in Aurelianorum agros impluere, nusquam tamen nidos ac ne ciborum quidem in ingluvie aut ventriculo argumentum7exstare. Et in pagis8Andium anseres sylvestres coelitus accedere et, gramine pascuorum9momento saginatos, proventus uberrimos incolis afferre.
1.Alibi:fascibus.2.Alius:vim.3.Alius:iis.4.Alius:Luciarum et Acarum.5.Alibi:ranium.6.Alii:pluvieres.7.Addit alius:aliquid.8.Alius:agris.9.Alius:pascuarum.
SENAMUS: At in littore Neapolitano coturnicum annuam piscationem videre potuistis, quae cum flantibus coris in Mediterraneum transvolare conantur, demergi ac mortuae in littus ejici1solent. Ita quoque avium greges opinor avolare et revolare, tum flumina, maria, montes trajicere, ut2grues, hirundines, ciconiae, accipitres, anseres et anates sylvestres3, coturnices vero alarum brevitate debiles et adipe graves merguntur. Ut4enim regiones omnes hieme conquiras, nusquam5tamen hirundinem reperias.
1.Alius:rejici.2.Alibi:et.3.Desunt quatuor haec antecedentia verba in alio codice.4.Alibi:Et.5.In eodem codice desunt sequentia haec quatuor verba.
SALOMO: Senamus omnia argute derivare conatur ad naturae causas. At1quidem originis initio Deus jussit2, aquas non solum aquatilia, sed etiam volatilia promere. Itaque in sacris libris legimus3, coturnices a plaga maritima ad Israëlitarum castra spiritu Dei disjectas tanta multitudine, ut spatio itineris diurni duobus cubitis in altitudinem undeque castra complecterentur. Castra vero quanta fuerint, intelligi potest ex eo, quod 600000 civium, qui arma ferebant, censa4fuerunt. Ex quo intelligitur5, seniorum, juniorum, foeminarum, servorum peregrinorum, quae censa non fuere, multitudinem triplo majorem exstitisse. Ac nihilominus tantae multitudini6coturnices non solum mense toto suffecisse constat, verum etiam cupiditatem carnium vorandarum7ad nauseam usque explevisse. Quod igitur legimus,tot examina coturnicum spiritu Dei ab oris maritimis abrepta fuisse, satis intelligitur, fuisse extraordinariam generationem, angelis divino concessu ac munere procurantibus, non aliter quam illa, quae dixistis, piscium ac avium repentina examina, angelorum officiis ad hominum alimenta, mirabili Dei procuratione ac bonitate comparantur, ut etiam illud manna, quo Israëlitae in deserta solitudine annos amplius XL pasti fuere, qui cibus angelorum8diserte vocatur, non quod manna vescantur angeli, sed quia nullis naturae causis ordinariis angelorum curatione quotidie9fuerit praestitum.
1.Alius:Et.2.Genes. 1, 20.3.Numerorum 19 sqq.4.Alius:secuta.5.Numerorum 1 et 2.6.Alius:multitudinis.7.Deest in alio codice.8.Psalm. 77 (78), 25. Sapient. 16, 20.9.Alius:quotidie implueret.
SENAMUS: Non video, cur angelorum vel daemonum procuratione sit opus, si sola Dei voluntate1ista fieri possunt.
1.Alius:bonitate.2.Deest haec Senami interlocutio in alio codice.
SALOMO: Aliud est de divina voluntate, aliud de potestate disputare; Deus enim post mundi creationem1ab omni opere conquievisse et locis omnibus angeli Deo diligenter2inservire ac jussa ejus3exsequi produntur4. Huc enim spectat illud, quod dicitur, Deum coetus angelorum convocare, quod Rabbi Moses5interpretatur: angelorum officiis ac muneribus uti. Nam cum dixisset, se primogenitos Aegyptiorum trucidaturum, eodem tamen capite subjecit6, se non passurum, carnificem in illa clade populi sui tecta subire. Idem:Increpabo, inquit,aquilonarem istum cacodaemona, quominus fruges absumat7.
1.Alius:conditionem.2.Alius:semper, id quod vero in alio codice deest.3.Addit alius:diligenter.4.Ps. 103 (104), 20 sq.; 147 (148), 2.5.Libro III More Nebochim.6.Exodi 12, 23.7.Malach. 3, 11. Joël 2, 20. Amos 3. 4, 6 sq.
SENAMUS: Cur igitur toties ac tam saepe contestatur populum, saepe pestem, famem, calamitates omnes a se invectas1?
1.Levit. 26. Deuteron. 28. Alii legunt:immissas, alii:inventas.
SALOMO: Ne ad angelorum ac daemonum cultum prolaberentur, sed ab unius Dei manu ac potestate omnia pendere persuasum haberent, cujus tamen decreta daemones1nunquam2injussi exsequantur. Argumento sit, quod cum Rex Achabus multa nefarie3gessisset, tandem4a sortilegis persuasus tertio praelio5contra Syriae regem dimicare, Michaeam prophetam prius consulendum putavit. Hic vates consultus:Vidi, inquit,Deum in sublimi solio sedentem et omnes exercitus angelorum circumstantes; ad quos ille: Quis vestrum, inquit,persuadebit Achabo, ut praelium committat et occidatur6? Cumque alius aliud diceret, prodiit quidam spiritus et coram Deo stans: Ego, inquit,persuadebo! Ad quem Deus: Qua in re? Hic: Ego ero spiritus mendax in ore prophetarum ejus. Tum Deus ad illum: Persuadebis simulque conficies, abi igitur et facito!Quidam theologi tradunt, spiritum illum fuisse Nabothum7,quem Jesabella regina calumniis circumventum, annuente rege, crudelissime trucidari jusserat, ut rex agro, quem nec prece nec pretio extorquere poterat, capitali fraude frueretur.
1.Deest in aliis codicibus.2.Alius:neque.3.Alius:nefaria.4.Alii:id.5.Alius:bello.6.1 (3) Reg. 22, 19. 22.7.1 (3) Regum 21, 1 sq. 2 (4) Regum 9, 21. 25 sq.
CURTIUS: Illud quidem Academicis ac Platonicorum1principi persuasum est, qui ultionis cupiditate incensi trucidantur, mortuos ultionem modis omnibus reposcere.
1.Alius:Platoni.
SALOMO: Poterat Deus solo nutu Achabum regem perdere, sed videtis belli occasionem falsos vates angelorum consilium accersitum, ultorem denique divini decreti administrum. Consimile concilium coactum dicitur, priusquam ulla potestas diabolo1fieret in Jobum, cui concilio dicitur Satan adfuisse. Qua loquendi similitudine satis intelligitur, non congruere divinae majestati, per se agere, quae2angelorum officio3possit. Cui congruit illud, quod Jedacus4Levita in Porta lucis5scripsit, ab infernis terrae sedibus usque ad summum coeli verticem omnia daemonum et angelorum plenissima esse. Idem alibi a coeli cardinibus ac decumanis angelos spirare scribit, a bonis quidem bona, a noxiis bella, sterilitates, populares morbos ac bestias nocentissimas ad scelerum vindictam procurari.
1.Alius:daemoni.2.Desunt haec sequentia quatuor verba in alio codice.3.Alibi:ministerio.4.Alii:Bedacus.5.Liber rabbinicus.
FRIDERICUS: Cum in rerum natura nihil frustra conditum sit, si omnia solo nutu Dei fierent, ut principio sola voluntate Dei omnia creata sunt, tot angeli ac daemones frustra exstitissent.
TORALBA: Quaedam animantia generantur ad breve tempus, quae officio defuncta penitus evanescunt. Et quidem Plinius1ad stuporem usque miratur, Seleucidas aves in montem Casium, sole cancrum subeunte, advolare, ut2insectorum multitudinem populentur3, quo minus viva noceant frugibus, vel odore mortua. Quibus depastis ita disparent, ut nusquam terrarum reperiantur. Neque enim singulis, sed statis quibusdam annis, cum insectorum vis abundantius excrevit, advolare consueverunt. Aristoteles quoque cum Plinio tradit4, murium agrestium examina, quae non saepe, sed tamen judicio agricolarum nimis saepe spectantur, populatis frugibus sic evanescere, ut nec in superficie nec in visceribus terrarum vel unus quidem reperiatur.
1.Hist. nat. 10, 39.2.Alibi:et.3.Alibi:populari.4.Alibi:tradunt. (Plinii hist. nat. 10, 85.)
SALOMO: Illud etiam in sacris litteris testatum habemus, cum locustarum multitudine totam Aegyptum Deus contexisset, poenitentia Pharaonis et Moysis precibus omnes eodem impetu sic avolarunt, ut ne una quidem in tanta ac tam late patenti regione restaret.
SENAMUS: Nihil mirum1, si avolarunt bene pastae, quae famelicae advolarant. Quis autem intimas terrarum cavernas et latebras subiit, ut demortuorum murium2cadaveribus parentaret? Multa popularibus erroribusimplicantur, quae tandem vidimus explicari. Hirundines enim, quae ad internecionem natae sunt, flantibus ventis3aquariis4involant, spirantibus Africis autem5revolant6ac totas hiemes subter maritimas rupes delitescunt, ut saepius in mari Suecico a piscatoribus deprehensae dicuntur7, quoniam loca maritima caeteris semper tepidiora sunt, propter calorem, qui jactatione maris oritur8ac saepe impetu procellarum perinde ut subjectis ignibus effervescunt. Sunt etiam qui putant, hirundines profundissima vada maris penetrare.
1.Alibi:minus.2.Deest in alio codice.3.Deest in alio codice.4.Alibi:austris, velaviariis.5.Deest in alio codice.6.Alius:evolant.7.Alius:dicantur.8.Alius:cietur.
TORALBA: Ut1in intimis vadis hirundines delitescant, nulla ratione fieri potest, cum intercluso spiritu animalia, quae pulmones habent, repente moriantur. Nam etsi glires2sopore oppressi totas hiemes dormiant, nec ullis ictibus aut vulneribus excitentur, si tamen aquis demergantur, derepente3absiliunt.
1.Desiderantur antecedentia haec undecim Toralbae verba in alio codice.2.Alibi:glirides.3.Deest in alio codice.
CURTIUS: Sed ut redeant1hirundines, grues, ciconiae, nidos tamen et ova videmus, piscium tamen aut palumbarum aut anserum sylvestrium ova nusquam reperiuntur. Ut enim demus, stirpes, scarabaeas, locustas, bruchos2, mures, ranas sine semine solo putrido ortum debere, fieri tamen nequit, ut tanta piscium et avium examina statim incrementum derepente per naturam adipiscantur, et3neglecta penitus evanescant.
1.Alius false:credant.2.Deest in alio codice. Est autem bruchus locustarum seu gryllorum quaedam species. (N.)3.Alius:ut.
TORALBA: Quoniam Senamo persuaderi nequit, animantium ortus et obitus alios esse, quam a naturalibus causis, illud ab omnibus physicam tractantibus serio libenter discam, unde tanta ranunculorum multitudo, ordientibus aestate caloribus ac siccitate, momento cum imbre gravi decidat. Neque1enim semine, neque parentum coitu2, nec limo terrarum aut aquarum in aëre sublimi gigni possunt.
1.Alibi:Non.2.Alibi:e vita.
SENAMUS: Ego semper existimavi, calidissimos imbres in pulveream terram delapsos materiam aptissimam ad ranunculos gignendos nancisci.
TORALBA: At generatio perfectissimorum animantium momento per naturam fieri nequit, cujus rei periculum saepe feci, cum fossam ardenti aestate aqua complerem, menstruo spatio exsiccata fossa rudimenta ranunculorum folliculo nigro contecta et caudata apparebant1, cujusmodi examina natare vidimus in palustribus locis, in quibus est copia ranarum; sequenti mense ruptis follibus, quadrupedes ranunculi absilierunt. Sed ut brevissimo unius horae spatio ranae quadrupedes partibus omnibus absolutae gigni queant, per naturam fieri non posse2existimo, et ut planum sit in aëre sublimi repente3procreari ranunculos, argumento sit, quod saepissime inarboribus ipsis ac potissimum in salicibus, quarum resecta capita sunt calidiora4, ranunculi caduci post imbres aestivos reperiuntur aeque ac humi.
1.Alii:appareant.2.Alibi:non potest.3.Alibi:derepente.4.Alius:latiora.
CORONAEUS: Probabilius videtur, pulveris et atomorum copiam cum exspirationibus ac vaporibus impetu ventorum in mediam regionem subvehi, unde ranae ac lapides geniti saepe depluant. Cum enim Cremae tempestas me adolescente orta esset, lapides caducos cum imbribus depluisse constat, atque unum tanti1ponderis exstitisse, ut decem libras aequaret2, glauci coloris ac sulphurei odoris; sed brevitas temporis, quo imbres in aëre coguntur, aperte convincit, ea aeque3daemonum opus esse ac4ranunculi, quos in Aegypto coram Pharaone sortilegi excitarunt.
1.Alius:tantum.2.Alius:exaequaret.3.Alius:eaque.4.Alius:ut.
FRIDERICUS: Si Deus animantibus sui generis propagandi potestatem dedit atque etiam ipsis1elementis stirpium atque2animalium producendorum vim indidit, quanto magis angelis ac daemonibus vim eandem adjecit?3Id enim planum fuit4ex illa ranarum procreatione apud Pharaonem5, quam verissimam fuisse scribit Moses.
1.Alibi:ipse.2.Alius:et.3.Alius:indidit.4.Alibi:fit.5.Alius:coram Pharaone.
SENAMUS: Quid autem vetat, quominus procellas, tonitrua, fulmina, ventos a daemonibus cieri fateantur, si haec ab illis fieri concedimus? Sin haec ipsa naturae occulta conspiratione ac numine sine daemonibus fiant, illa quoque a natura pendere consentaneum est.
OCTAVIUS: Antea semper existimaveram, ventos ac procellas a natura ipsa excitari, quousque cadaver illud Aegyptium, quod a me in navim illatum est, ex edicto naucleri in mare dejecissem; mox enim procellae violentissimae acquieverunt. Neque propterea id contigisse putarem, nisi nautarum omnium vocibus ac usu diuturno1ipsisque nauticis legibus ac judiciis2comprobatum et exploratum haberem.
1.Alibi:diurno.2.Alii:indiciis.
FRIDERICUS: Recordor veteres Heracliti, Theophrasti ac Plutarchi1querelas, hominum diffidentiam etἀπιστίανobesse, quominus certissimam de rebus maximis et abditis cognitionem assequamur. Neque enim temere ac leviter assentiendum opinor, neque nimis pertinaciter dissentiendum.
1.In vita Coriolani in fine. Plotinus in libro de anima et daemonibus.
TORALBA: Cum diutissime in Peripateticorum decretis acquievissem ac multa plus auctoritati quam rationi tribuendum putarem, nihil me ab his erroribus aeque liberavit ac motus elementorum ac praecipue maris. Posuit enim Aristoteles1quasi naturae miraculum, illud scilicet moventium ac mobilium extrema simul esse; quo fundamento concusso cetera quoque impulsu levissimo ruinam minantur et eo nos deducunt, ut angelorum ac daemonum immortaliumque omnium2actiones alienas a natura3confiteri cogamur.
1.Physicor. l. VII, c. 4.2.Alibi:animorum.3.Alius:terra.
SENAMUS: Decretum illud non modo Aristotelis et philosophorum pene omnium autoritate, verum etiam tot ac tantis rationibus niti videtur, ut subverti difficillime possit. Nam si causas effectrices praesentes effectibus esse convenit, profecto moventis ac mobilis extrema simul esse necesse est; verum illud, hoc igitur. Cuncta quidem spiritum, spiritus musculos, musculi brachia, brachia fundam, funda lapidem, lapis bestiam aut quid aliud movet, fit tamen ut mobilium ac moventium extrema sint simul.
TORALBA: Demus, hoc verum esse in exemplis his, falsum tamen est in magnete ferrum attrahente, in succino paleas eliciente, in naphta1ignes eminus concipiente, in torpedine piscatores stupefaciente, in hoste hosti pallorem aut ruborem excitante, in luna oceanum commovente, a qua tamen spatiis pene2infinitis est avulsa.
1.Alius:nephite.2.Deest in aliis.
SENAMUS: At vim illam seu magnetis seu torpedinis seu lunae ab extremis ad extrema per media penetrare, quis non videt? Argumento sit, quod ferrum a magnete longius aliquando distans, quam ut vis lapidis eo pervenire possit, non movetur.
TORALBA: Sit ita, non propterea tamen piscatoris retia aut virga stupefiunt, nec item mare a luna, aër ab igne, aqua ab aëre agitatur, sed in summa coeli puritate ac tranquillitate oceanus fluit ac refluit, non quidem totus, ut plerique arbitrantur oceanum quasi animal spirare ac respirare, sed partes tantum littoribus propiores, aut quae non longissime a littoribus1distant, oceanum aeque immobilem percipiunt, coelo tranquillo ac sereno, ut marmoream tabulam.
1.Alibi inseritur:discedunt, nam quae longissimis spatiis a littoribus.
SENAMUS: Aristotelis dictum ex1ipsius scriptis sic interpretari possumus, ut mobilium partem moveri, partem quiescere velit, nam alterius pedis motus alterius quies futura est.
1.Alibi:ab.
TORALBA: Id etiam falsum in avium volatu reperietur, in telis missilibus, quae tota moventur, nulla sui parte stabili, falsum in coelestibus globis, qui toti circumaguntur, nec ulla pars eorum quiescit, ut perspicuis demonstrationibus docui1et usu ipso compertum est. Jam autem ab ultima memoria exploratum habemus, exoriente luna supra horizontem exundare oceanum in aestuaria consueta sex horas, quibus ad circulum meridianum luna progreditur, declinante luna a meridiano, redire oceanum in alveos totidem horarum spatio, post occasum ab horizonte usque ad meridianum noctis circulum, influere rursus in eadem littora eodem temporis decursu, ac tum2in alveum, luna ad horizontem redeunte, mirabili utriusque naturae consensu redire.
1.Alii:Eudoxiveledocti.2.Alius:tandem.
SENAMUS: Neque constans mihi videtur, neque aequabilis ille motus, cum sole et luna conjunctis et oppositis fluxus oceani multo magis intumescat.
FRIDERICUS: Hujus varietatis causas cum exquirerem, animadverti, lunam in coitu vel oppositu supremam excentrici1apsida pertingere, in quadratis vero hypogaeum, quasi secum una2traheret oceani gurgites, quo altius subvehitur a terris, quoniam non magis distat hypogaeum lunae ab oceano3, quam apsis4lunae ab hypogaeo. Ex quo intelligitur, duplo5intervallo lunam a terris abesse in auge6excentrici, eoque magis situm fuerit in apside epicycli, sed7in mari mediterraneo ac potissimum in Adriatici carceribus et augustiis nullus fere fluxus percipitur, tantisper luna in hypogaeo excentrici versatur, h.e. in trajectionibus quadratis, quibuscum luna propinquius8abest a terris.
1.Alius:ex centri.2.Alius:luna.3.Ptolomaeus lib. V, cap. 7.4.Alii:ipsis.5.Alibi:duplici.6.Alius:hypogaeo.7.Alius:seu.8.Alius:propius.
SENAMUS: At efficacius mobile agitatur, quo propius est motori, vel1in magnete vidimus graviores acus magnetem contingere, leviores a consequentibus contactu trahi.
1.Alibi:utvel:et.
FRIDERICUS: Imo lunam altius a terris subvectam oceanum quasi secum evehere consentaneum est.
TORALBA: Hujus ergo agitationis oceani causam effectricem ad lunam referri videmus, quandoquidem motus aquarum ut rerum omnium gravium, rectus est ad centrum; alius est enim1aquarum motus ab aëris2agitatione, alius item sine ulla commotione, tametsi rarior, ut Plinius de quodam Italiae lacu scribit, turbari3ac fluctibus intumescere non modo sine ulla ventorum vi, sed etiam in summa coeli tranquillitate. Jam vero cum nulla res exanimis moveatur a seipsa, confitendum est, a daemonibus hanc agitationem aquarum cieri, atque eo pertinet illud4de sagarum mirabili potestate:
Et tonat ignaro coelum Jove vocibus isdem,Humentes late nebulas numerisque solutisExcussere comas ventis cessantibus, aequorIntumuit rursus, vetitum sentire procellas,Conticuit turbante Noto5.
1.Alius:etiam.2.Deest alibi.3.Addit alius:eum.4.Lucani Phars. 4.5.Alius:voto.
SENAMUS: Ut haec vera sint, quae mihi quidem ignota sunt, atque haud scio an cuiquam re ipsa comperta plane fuerint, non tamen ad exemplum debent trahi.
CORONAEUS: Ne in singulis haereamus, demonstrandum est, opinor, aëris agitationem vel a sole vel ab animantibus vel a daemonibus excitari, quartum nihil est.
TORALBA: Quemadmodum oceanum a luna, sic aërem a sole1cieri ac moveri statuo. Et quemadmodum oceani fluctus augentur vel minuuntur aëris agitatione violenta, sic aëris motus ordinarius et naturae congruus saepe extraordinaria daemonum vi ac potestate conturbatur.
1.Alibi:Jove.
SENAMUS: Si ventus oritur ab exhalatione calida sicca, quae1Noto obliquo proximam sibi deinceps impellit, ut Aristoteles tradit, non video, quam ob rem extraordinarias agitationes aëris impulsu daemonum constituere debeamus.
1.Desunt haec septem sequentia verba in alio codice.2.Alius:motu.
OCTAVIUS: Antiquorum definitio visa mihi est multo verior, ut scilicet ventus sit aëris fluxus; plerique fluctum legere malunt, sed Graeca voxῥεῦσις1τοῦ ἀέρος, cum fluctu, quoκῦμαsignificatur, ambiguitatem tollit.
1.Alius:ῥῦσις.
TORALBA: Hanc definitionem, ut omnia1physicorum decreta, convellens Aristoteles nulla probabili ratione ad exspirationes fumosas refert2, quibus tamen nihil magis insensibile, tempestate vero3nihil violentius fieri potest. Quod autem natura fit, violentum esse nequit; videmus enim procellarum tantos impetus, ut silvae revellantur4, turres dejiciantur, aedificia subruantur, ingentes arbores turbinibus coelo delapsis distorqueantur, naves vorticibus rapidissimis in orbem circumactae demergantur, cum tamen aëris motus nec circularis sit, nec per naturam deorsum fereatur.
1.Alibi:omnium.2.Alius:effugit.3.Alibi:tamen.4.Alius:releventur.
SENAMUS: Etiam vidistis, opinor, ac saepe legistis, exiguo pulvere nitri ac sulphuris, igne concepto, turres ingentes ac moenia funditus everti.
TORALBA: Id quidem nec1in subterraneis locis, ne penetratio corporum sequatur, sed nulla existere potest in aëris immensa raritate, ac propterea in turribus ac moenibus succutiendis ac evertendis per cuniculos illud praecipue cavetur, ne qua2rima pateat aut fissura3. Jam vero expirationes illae non modo subtiles, quae propter sui tenuitatem sensum oculorum fugiunt, sed atra caligine densiores sursum rapiuntur levissime et graviorem superant aëris naturam. Ventus enim4obliquo modo5fertur aut rapidissima vi deorsum e nubibus dejicitur. Non est igitur ventus ab exspiratione, quae suapte natura sursum nititur, unde nubium origo, quae cum vapore simul et exhalatione in regione gelida superioris aëris concreverunt, a quibus ventorum impetus sedari, non cieri consueverunt. Item6si ventus esset ab exspiratione, cum semper a terris exoriatur, semper ab eadem plaga, non a contrariis aut diversis agitaretur. Item omnis exhalatio est calida, nullus ventus est calidus, ergo7nulla exhalatio ventura ciere potest. Quin etiam8eo frigidiores sunt venti, quo vehementiores; non est igitur ventus ab exhalatione9calida. Item si ventus esset ab exspiratione, eo vehementiusperciperetur, quo major est exspirationum copia, i.e. aestate, qua terrae dehiscunt, ac potissimum meridianis horis. At utroque tempore venti conquiescunt, hieme vero et autumno violentissimae tempestates exoriuntur, tunc enim10navigantibus clausa maria dicuntur, ut Plinius annotarit. Item vis procellarum in altissimis oceani gurgitibus saepius excitatur, ubi nulla exspiratio calida, sicca, sed omnia frigida, humida. Quibus argumentis tametsi Aristotelis opinio aperte convellitur11, apertius tamen demonstrari potest communi physicorum omnium decreto, quod scilicet nihil a se ipso movetur, alioquin unum essent12actus et potentia simul et semel, ac si moveretur aër ab exspiratione, a se ipso moveretur13, cum nihil sit aliud14exspiratio quam aër calidus fumosus. Non est igitur ventus ab exhalatione.