Decoration.
Decoration.
Decoration.
Symbolo Ecclesiae Catholicae, celeberrima voculahomoüsionlocupletato, subjunxerunt Patres Nicaeni anathematismos quosdam, qui Arianae perfidiae praecipua capita ferirent. Ex quibus ille est, de quo pauca quaedam hoc loco dicenda censuimus. Non quod formula illa Arianorum sumpta per se difficilior sit intellectu, sed quia placuit doctissimo cuidam viro, de Nicaeno autem Symbolo optime merito, nativo verborum sensui subtiliores notiones suas imponi. Quaenam illae sint, quare prolatae, et qua rationum vi confirmatae, nunc explicandum est.
Docentibus catholicis Christum esse Deum, Ariani protinus illum esse Deum confitebantur ipsi, at Deum inferiorem quendam, ne scilicet Deos duos introducerent in Ecclesiam. Quibus responsum est, Christum contra revera esse summum Deum, neque idcirco duos esse Deos, quia Christus esset Filius Dei; qui autem Dei Filius esset, oportet illum et verum esse Deum, nec tamen alterum, sed eundem ac Patrem suum. At in illo ipso vocabuloFilius, quod fidelibus jure documento erat verae divinitatis Verbi Dei, haereticorum factio collocavit omnem spem suam atque conatum fidei catholicae convellendae; argumentabantur enim, cum omnis filius patri junior esset, idcirco Filium Dei non esse aeternum, neque habere caetera signa verae divinitatis. Quare summa quaestionis in significationeFiliitandem posita fuit; utrum scilicet Filius Dei, utpote Filius,essentiam totam et universa habuerit attributa Omnipotentis Dei, an contra initium existendi, et alia quae de rebus creatis praedicantur. Quo autem rem dirimerent, catholici provocabant ad Patres priorum saeculorum, qui scilicet Filio Dei non temporaneum ortum, sed paternae Divinitatis plenitudinem tribuissent.
At in hoc antiquiorum scriptorum testimonio esse quod docta tractatione egeret, censuit Bullus, cui lis a nobis intendenda est, quo bene curreret catholicorum argumentum, et eruditioribus persuaderet. Nam scriptores quinque aevi Ante-nicaeni, Athenagoram, Tatianum, Theophilum, Hippolytum, Novatianum, quorum duo in catalogo sunt sanctorum, non inficiatus est vir doctus ita de Filio Dei loqui, ut haereticis ansam praebuerint affirmandi, sibi placuisse Verbum Dei factum esse Dei Filium certo quodam tempore, atque ideo quodammodo «extitisse ante generationem suam,» eo certantibus cum Ario quod dicerent Verbum esse aeternum, eo consentientibus quod Filium aeternum esse non dicerent.
Non ideo tamen improbandus est Bullus, quia sollicita mente priscorum famae, suorum fidei consuluerit. Fateor equidem, non Hippolyto solum et Theophilo, sed Post-nicaenis etiam Hilario et Zenoni Veronensi in hac materia illud excidisse, quod resecatum vel saltem explicatum prudentiores velint; ut Marano quoque, Balleriniis, aliis visum est. Scilicet incommodiora haec gravissimorum scriptorum verba constat ab haereticis saltem recentioris aevi in partes suas adduci; nam utrum ab ipsis Arii sectatoribus objecta fuerint catholicis Concilii Nicaeni saeculo, alia res est. Profecto notatu dignissimum est Arianos ipsos, cum Ecclesia dimicantes, non provocasse ad Patres priorum temporum usque ad circ. an. 352, paene triginta post Concilium Nicaenum exactis annis, cum, argumentis ex ratione et ex Scripturis, (ut Athanasius loquitur in Epistola suade Sent. Dion.1.) frustra petitis, «tandem eo audaciae processerunt, ut etiam Patres calumniarentur.» Nimirum primo adCollucianistas solum suos confugiebant; cum autem multos post annos Patres Ecclesiae in suos usus convertere caeperunt, etiam tum Origenem solum appellarunt et Dionysium, non Hippolytum, non Theophilum, non alios illos de quibus supra mentio facta est. Quod autem ne versutissimorum quidem hominum illis temporibus in mentem venit, id recentiores ausi, hos ipsos Hippolyti et caeterorum locos in medium protulerunt, quo comprobarent dogma suum, Dei Filium non esse ad aeternitatem genitum, sed in tempore creatum. Quibus ut occurrat Bullus, eximius alias in hac materie scriptor, Patres reos, inDefensione sua Fidei Nicaenae, illato crimine ita liberat, ut ultro tamen confiteatur illos dixisse, improprie certe, sed aliquo modo, Verbum in tempore fuisse genitum. Plures scilicet iis placuisse putat Verbi generationes, tropicas illas quidem, sed quae verae generationis typi essent et adumbrationes; quales sunt ejus resurrectio a mortuis, item nativitas ex Maria; qualis porro, de qua agendum est, missio ejus a Patre et processio, quo res universas crearet. Hinc non gravate concedit dictum quoddam fuisse Catholicorum, si non Catholicum dogma, tum ante Concilium Nicaeae habitum tum post, «Verbum exstitisse antequam gigneretur;» cujus rei inter alia testimonia adhibet verba Anathematismi, quorum interpretationem in nos hic suscepimus. Contendit enim Patres Nicaenos eo ipso quod condemnarent eos qui dicerent Verbum non exstitisse ante generationem suam, liquido significasse contra, Verbum ante generationem suam exstitisse. Nullus dubitat, ut ipsius verbi utar, «quin hoc pronunciatum Arianorum oppositum fuerit catholicorum istorum sententiae qui docerent Filium quidem paulo ante conditum mundum inexplicabili quodam modo ex Patre progressum fuisse ad constituendum universa.»Def. N. F.III, 9, §. 2.
Haec sane de hac Anathematismi Nicaeni clausula argute nimis dicta sunt, et turbant verborum sensum alioqui simplicem et luculentum. Nam procul dubio in illa formula Arianorum, quae a Patribus percellitur, contineturargumentumex absurdo, quod vocant, desumptum; cum ex ipsa vi vocabuligenitusconfici crederent, Christum existendi initium habuisse. Confirmabant enim (quasi id inficiari quenquam jam fuerit ipsis verbis sibi discrepare) Filium non exstitisse priusquam gigneretur; alioqui non esset Filius.
Quod interest inter explicationem hanc et illam Bulli, in hoc vertitur;—utrum verba ista, «priusquam gigneretur non erat,» sint simplex propositio categorica, an argumentum; sint negatio propositionis ei contrariae, «erat priusquam gigneretur,» id quod Bullo placuit; an potius, ut nobis videtur,γνώμηquaedam, quam Aristoteles vocat,ἐνθυμηματικὴ, propositio rationem suam secum ferens, in qua, assumpta, non affirmata, contrariae propositionis vanitate, recta impetitur alia quaedam, nempe Filium ab aeternitate exstitisse. Arbitratur contra Bullus, et Catholicos et Arianos apertis oculis contemplatos esse propositionem hanc, «exstitisse Filium antequam gigneretur;» de hac certamen inter se instituisse: negasse Arianos, et Catholicos, aut affirmasse, aut saltem permisisse. Profecto ne unum quidem Catholicum virum unquam eam emisisse sententiam non dixerim; affirmasse autem eandem Patres Nicaenos prorsus nego.
1. Primum percurrendum erit ad pristinum illud jurgium, quod nascentem haeresin primum Ecclesiae ostentabat, ut a Socrate narratum est. Testatur enim scriptor ille, Alexandrum, de mysterio Sanctissimae Trinitatis inter suos disputantem, interpellasse Arium, qui fortiter diceret, (1) si Filium genuerit Pater, ergo genitum habere existendi initium; (2) ergo fuisse quando Filius Dei non esset; (3) ergo eundem subsistentiam suam ex nihilo habere. Socr.I, 5. Quibus e contrario collocabimus Anathematismi Nicaeni clausulas; «Illos vero qui dicunt, (1) fuit aliquando cum non esset, et (2) antequam gigneretur non erat, et (3) ex nihilo factus est etc. etc..., anathematizat Catholica Ecclesia.» Quorum cum duae plenissime respondeant duabus ab Ario in Alexandrum conjectis, cui dubium esse potest, tertiamquoque respondere tertiae? id est, «antequam gigneretur non erat» idem velle atque illud «si Filium genuerit Pater, habet genitus existendi initium;» id quod nos contra Bullum contendimus. Haereseos initia non fefellit posterior cursus, namque hic, ut diximus, ipse cardo fuit totius controversiae, nempe utrum Filius, quia Filius, fuerit necne necessaria lege junior Patre suo. At ubinam contra in historia Concilii Nicaeni inveneris mentionem ullam illius propositionis, cui credit Bullus ab Arianis esse reclamatum, «Filium scilicet esse prius quam gigneretur?» Sentit angustias suas vir perspicacissimus, cum ad verba quaedam appellat Arianorum in Epistola illorum ad Alexandrum missa, in qua perstringunt haeretici illos qui dicerent «eum qui prius erat, postea genitum esse aut creatum in Filium.» Athan.de Syn.16, quos vult Bullus quosdam esse Catholicos. Hi autem plane non sunt Catholici, sed sectatores Marcelli et Photini, ut constat, cum ex Euseb.Eccles. Theol.I, 1.II, 9. p. 114, b.Contr. Marcell.II, 9. tum praesertim ex Anathematismo Eusebianorum in confessione sua quinta, sive Macrosticho, ubi ita loquuntur; «Execramur eos qui illum simplex (ψιλὸν) Dei Verbum non subsistens appellant, Christum autem ipsum et Filium Dei non fuisse ante saecula contendunt, sed eo tempore ex quo carnem nostram ex Virgine assumpsit;hujusmodisunt sectatoresMarcellietScotini(Photini) Ancyrogalatarum.»Athan. de Syn.26. Quare non Catholicos, sed Marcellum et suos respicit Epistola illa Arianorum ad Alexandrum; quod quidem inde confirmatur, quia illo ipso tempore Marcellum Asterius Sophista, Arianorum antesignanus, scriptis suis lacessebat.
2. Notandum praeterea est, alias quoque Arianorum formulas, decantatas illas quidem, in quibus summa haereseos posita est, ut captiosissimos homines decuit, vim quamdam habere enthymematicam. Cujusmodi sunt, «Qui est, eumne, qui nondum esset, fecit ex nihilo, an qui esset?» et «Unumne est non factum an duo?»Athan.Orat.I, 22. et interrogatio illa de «mutabili,» quam cum locum habet in Anathematismo Nicaeno, ita exponit Athanasius: «Nam libero praeditus arbitrio est, an non? an voluntate pro sui arbitrii libertate bonus est, et, si velit, potest mutari, cum mutabilis sit natura; an, ut lapis et lignum, liberam non habet voluntatem in utramque partem se movendi et vergendi?»Athan. Orat.I, 35. Scilicet voluerunt haeretici, liberum, quod vocant, arbitrium oportere necessitate quadam ita proprium esse Christi, ut aliter esse non potuerit quin absurdum quid subsequeretur; ex quo conficeretur illum in numero esse creatorum.
3. InOrat.I. §. 32. scribit Athanasiusἀγένητονillud sivenon-factumserius esse suppositum ab Arianis in locum priorum suarum captionum: «Cum jam non sit eis integrum his uti vocibus, e nihilo est, non fuit antequam gigneretur, vocabulumnon factietc. cogitaverunt, ut, cum apud simpliciores Filium factum esse dicunt, eadem rursus illa significent vocabula, nempe, ex nihilo est, aliquando non fuit.» Quo in loco quamvis non disertis verbis dicat «Non factum unumne an duo?» pro «Antequam gigneretur non erat» esse substitutum, tamen probabile est certe illum hoc voluisse. Atqui constat formulanon-factumvelἀγένητον, ut ea quae jam diximus aliis verbis proferamus, hoc innui, «Nisi duo sintnon-factavel dii, Christus, utpote factus sive genitus, initium habet existendi;» id quod ipsissimum est argumentum illud, quod verbis «Antequam gigneretur non erat», nos assignatum volumus. Caeterum distinctionem illam interἀγένητονetἀγέννητον, de qua loquitur Montefalconius in Admonitione sua in Epistolamde Decr. Nic., a Damasceno notatam, mihi non persuaderi potest esse coaevam Athanasio;—sed hoc obiter.
4. Praeterea dubium non est quin «Non erat priusquam gigneretur» apud Athanasium idem valeat atque alterum illud «Qui est, eumne, qui nondum esset, fecit ex nihilo, an qui esset?» Scilicet quod Ariani contra Filiumeffutiebant, id pariter ostendit sanctus Doctor contra ipsum Patrem posse contorqueri. «Num qui est Deus,» interrogat, «cum antea non esset, postea factus est, vel estne etiam priusquam gignatur (fiat)?»Orat.I, 25. At illud «Qui est eumne qui nondum esset etc.» (ὁ ὢν τὸν μὴ ὄνταetc.) argumentum prorsus est, non mera propositio, idque ex absurdo ductum; ergo ejusmodi est, «Priusquam gigneretur non erat.» Quod plane confirmatur ex Alexandri Epistola Encyclica cum Arii contra Alexandrum prima illa disputatione et Anathematismis Nicaenis comparata. Nam, cum ex his triplex conficitur testimonium, quales fuerint formulae istae in quibus posita est haeresis Ariana, nulla alia in re sibi discrepat, nisi in hac, quod, omisso «Si Filius, ergo habet initium existendi,» ipsius Arii, et «Priusquam gigneretur non erat,» Anathematismi, Alexander Epistola sua supponitὁ ὢν τὸν μὴ ὄνταetc. «Quod est eumne qui non esset etc.» Accedit quod sibi invicem respondent illae duae, in locis Gregorii Nazianzeni et Basilii infra laudatis, et in CyrilliThesaur.4. p. 29.fin.
5. Multa sunt temere jacta in Orationibus Athanasii quae nobiscum faciunt in hac re. Nam si Arianorum dictum illud, «Non erat antequam gigneretur,» argumentum erat, ut confirmamus, contra Filii aeternitatem, tum responsuri essent Catholici, «Vere dictum est Christum non esse antequam gignitur; esse non potest ante, quia gignitur ab aeternitate, utpote ab aeterno Patre;» id quod re ipsa reperimus dictum ab Athanasio. «Res creatae fieri coeperunt, (γίνεσθαι)» scribit; «at Dei Verbum, cum principium ex quo sit, (ἀρχὴν) nullum habeat, merito nec esse nec fieri caepit, sed semper fuit. Opera igitur principium (ἀρχὴν), cum fiunt, habent; quod quidem principium rebus, quae fiunt, prius est; Verbum autem, cum non sit ex numero rerum quae fiunt, ipse potius rerum principium habentium demiurgus est. Deinde ipsum esse rerum factarum in eo ipso quod fiunt mensuram habet (ἐν τῳ γίνεσθαι), eosque Deus ab aliquo principio per Verbumfacere incipit, quo perspicuum sit illos non fuisse priusquam gignerentur (πρὶν γενέσθαι); at Verbum non in alio principio habet ut sit, nisi in Patre, qui, ut isti etiam consentiunt, principii est expers; ut ipse quoque Filius sine principio existat in Patre, a quo genitus est, non autem creatus.»Orat.II, 57. Neque absimili modo disputant alii Patres. Alterum exemplum peti potest exOrat.I, 10. ubi proπρὶν γεννηθῇsupponit Athanasiusπρὶν ποιηθῇ; at credo Bullum non esse dicturum, secundum hypothesim suam, Patres ullos antiquos, disputantes de Filio, verbaπρὶν ποιηθῇ, ut sua, alicubi adhibuisse, Attamen, «Quis hominum, sive graecus sive barbarus,» scribit Athanasius, «quem Deum confitetur, unam ex rebus creatis ausit dicere, et non fuisse antequam fieret?»Orat.I, 10. Idem profitetur ipse Arius, suorum certe verborum optimus interpres, cum ad Eusebium Nicomediae Episcopum scribens, vocabuloγεννηθῇinκτισθῇ; et alia similia mutato, luculentissime ostendit, quod certe non siverit Bullus, se ea esse mente ut argumentum quoddam proferret. «Nos quid sentiamus, et professi jam sumus et nunc profitemur; Filium, antequam gigneretur,autcrearetur,autdestinaretur,autfundaretur, non fuisse.»Theod. Hist.I, 4. Nec discrepat ab Ario Eusebius ipse: «Manifestum omnibusest, illud quod factum est, non fuisse antequam fieret.»Athan. de Syn.17.
6. Jam si occurrunt apud Athanasium, quae Bullo favere videantur, facilem tamen habent solutionem. E.g. «Qui fieri potest,» rogat, «ut non sit in numero creatorum, si, ut isti opinantur, non erat antequam gigneretur? siquidem rerum creatarum et factarum proprium est non esse antequam fierent?»Orat.II, 22. Dixerit fortasse Bullus, ex hoc perspicuum esse, Arianos affirmasse Filium «Non esse priusquam gigneretur, Catholicos autem» Esse. Sed non est ita; nam, quemadmodum Patres Nicaeni in Anathematismo suo, ut confirmavimus, non ipsam Arianae formulae propositionem simpliciter negant, sed ejusdem vim argumentativam, ita hic quoque vult Athanasius, non«Quo pacto non est creatus,nisi eratantequam gigneretur,» sed, «Quo pacto non est creatus,si illorum argumentum verum est, non erat antequam gigneretur?» Neque alibiOrat.I, 20. cum dicit, «Si non fuerit Filius antequam gigneretur, non semper fuit in Deo veritas,» vult, non «Nisifuerit re» sed «Si verum sit illud, Non fuit Filius» etc. Itaque, non multo post idem dicit de Deo Patre, quo vanissimos sophistas suo sibi gladio jugulet, «Estne Deus etiam priusquam gignitur?» non certe quasi in Patre ullam significet generationem, sed quo argumentum ipsum ut ineptissimum explodat, sive de Patre usurpatum sive de Filio.
7. Et profecto ineptissimam et importunissimam esse hanc interrogationem, non simpliciter verae cuidam propositioni contrariam, plenissime cum Athanasio consentientes, judicant et Hilarius et Gregorius Nazianzenus. Missam faciunt, quam prorsus ne proferri quidem oporteret. Gregorius scilicet de hac et aliis Arianorum formulis loquens, in Filio docet, «Generatio cum essentia ipsaconcurritatque a principio exstitit;» quod contra fit in hominibus, qui quidem, «ut Levi in lumbis Abrahae,» cum «partim erant, partim procreati sunt, ac proinde partim sunt ex entibus, partim ex non entibus,» illud scilicet complent «Fuit antequam gigneretur;» quod Bullus non in hominibus sed in Filio Dei dici posse arbitratur. Pergit de eadem re magnus theologus: «Quaestionem hanc tuamabsurditatismultum,difficultatisnihil habere aio.» Tum captionibus verborum quibusdam aliis prolatis quae cum Ariana illa possent comparari, «Ineptiusest» dicit, «id quod a principio erat,utrumante generationem esset (πρὸ τῆς γεννήσεως)necne, in quaestionem vocari.» Orat. 29, 9.
8. Hilarium fateor Pictavensem in Commentario suo in Matthaeum c. 31. n. 3. verba quaedam emisisse quae Bullo favere videantur. Docet enim egregius ille vindex catholicae veritatis, «Verbum in principio Deum, et hoc principio apud Deum, et natum esse ex eo qui erat, et hocin eo esse qui natus est, quod is ipse est penes quem erat antequam nasceretur.» Cujus simile est illud quod Bullo favet ex Zenonis Tractatude Filii generatione: «Procedit in nativitatem, qui erat antequam nasceretur.» At Zenonem non est cur moremur, diligentem, ut a Balleriniis monstratum est,Diss.1, 2. §. 6. Hilarii imitatorem. Quod autem ad Pictavensem ipsum attinet, provocamus ab Hilario imperito ad Hilarium peritissimum Arianorum. Constat enim sanctissimum virum, illa scripsisse antequam in Asiam venisset; «regeneratum autem pridem,» ut ipsius verbis utar, «et in Episcopatu aliquantum permanentem, Fidem Nicaenam nunquam nisi exsulaturum» conceptis verbis «audivisse,»de Syn.91. postea autem, ut Coustantius nos monuit, sese correxisse in celeberrimo suo opere quodde Trinitateconscripsit. Illic enim, secus ac voluit Bullus, Arianorum formulam «antequam gigneretur non erat,» in sophismatis loco luculentissime ponit. «Adjiciant haec,» de eo scribit, «argutasatis atque auditu placentia; Si, inquit, natus est, coepit; et cum coepit, non fuit; et cum non fuit, non patitur ut fuerit. Atque idcirco piae intelligentiae sermonem esse contendant, non fuit antequam nasceretur, quia ut esset qui non erat, non qui erat, natus est,»de Trin.XII, 18. Neque aliter illi formulae occurrit; «Unigenitus Deus neque non fuit aliquando non Filius, neque fuit aliquid antequam Filius, neque quidquam aliquid ipse nisi Filius,» 15. quod quidem nihil aliud est nisi negatio illius «Fuit antequam genitus est.» Pergit, ut Gregorius: «Ubi Pater auctor est, ibi et nativitas est, et vero ubi auctor aeternus est, ibi et nativitatis aeternitas est.» 21. Quid potest esse disertius? Porro pro «fuit ante quam natus est,» supponit, «semper natus fuit;» e. g. «Numquid ante tempora aeterna esse, id ipsum sit quod est, eum qui erat nasci? quia nasci quod erat, jam non nasci est, sed seipsum demutare nascendo.... Non est itaque id ipsum, natum ante tempora aeterna semper esse, et esse antequam nasci.» 30. Concludit, Athanasii sensumvel clarioribus retractans verbis; «Cum itaque natum semper esse, nihil aliud sit confitendum esse quam natum, id sensui, antequam nascitur,vel fuisse vel non fuisse, non subjacet.» 31.
9. Prodeat denique Basilius in dimicatione sua contra Eunomium; cui argumentato, «Aut existentem genuit Deus Filium, aut non existentem ... Qui est, generatione non indiget,» respondit sanctissimus Praesul, «Eunomium,quoniamanimalia, cum prius non sint, deinde generentur, qui autem hodie genitus sit, heri non esset, hanc notionem in Unigeniti subsistentiamtransferre; etquoniamgenitus est, dicere, ante generationem non fuisse.»contra Eun.II, 14. Sophisma autem solvit, ut Patres supra citati, dicendo, Filio esse aeternam generationem, ut loquitur Evangelista, cum «aeternitati Patris generationem Unigeniti connectit.»ibid.15.
Satis superque de hac re sumus disputati; pro certo jam habeatur, a Concilio Oecumenico, Nicaeae congregato, minime sancita esse illa verba quae Bullo Catholica videntur, «Verbum Dei fuisse antequam gigneretur;» quasi ulla traditione Patrum aut Doctorum auctoritate nobis commendentur. Quae cum ita sint, operi nostro hic finis esset imponendus, nisi vir doctissimus, Concilio nequicquam appellato, ad Athanasium ipsum confugerit, Concilii illius magnam partem, quo causam suam apud eruditos feliciore spe posset orare. Opinionem nimirum eam, de generatione quadam Verbi ante mundum conditum in tempore facta, Athanasio ipsi impactam voluit, provocans ad Orationem secundam contra Arianoscapp.61-64.
Illa operis sui parte, copiosissima disputatione inita de verbis Prophetae, quae Ariani objiciebant Ecclesiae, «Dominus creavit me in initio viarum suarum in opera sua,» ut in VersioneLXXInterpret. leguntur, provehitur sanctus Doctor ad verba Apostoli, «Primogenitus omnis creaturae;» quae proinde ita interpretatur ut doceat Verbum, quodante saecula fuit Unigenitum, cum creandus esset mundus, condescensione quadam seuσυγκαταβάσειe Patre procedens factum esse Primogenitum. Unde deducit Bullus, illam processionem sive condescensionem auctore Athanasio novam quandam, improprie utique, Verbi in tempore esse generationem.
Jam Verbi condescensionem quandam esse exhibitam in rerum universitate condenda consentiunt omnes; namque ineffabilis procul dubio erat gratiae et bonitatis, Filium, qui «in principio erat apud Deum,» in cogitationem venisse creatorum, et in creatorum fragilitate versari. Sed hoc Bullo non satis est, nisi condescensio illa generatio seu nativitas quaedam appelletur. «Catholici quidam doctores, qui post exortam controversiam Arianam vixerunt,» ad Athanasium autem provocat, «illamτοῦ λόγουex Patre progressionem (quam etσυγκατάβασιν, hoc est, condescensionem eorum nonnulli appellarunt) ad condendum haec universa agnovere; et ejus etiam progressionis respectu ipsumτὸν λόγονa Deo Patre quasi natum fuisse et omnis creaturae primogenitum in Scripturis dici confessi sunt.»Defen. F. N.III, 9. §. 1. At Athanasium in hac progressione et condescensione Verbi voluisse natum denuo esse quodammodo Verbum, et proinde appellatum esse «Primogenitum omnis creaturae» profecto non puto; contra «Primogenitum» illud, non relationis alicujus, quae intercederet inter Verbum et Patrem suum, esse significativum, sed plane muneris cujusdam quod, mundum creaturus, pro bono mundi, benignissime in se suscepit Unigenitus. Scilicet ille, qui ab aeternitate fuit Unigenitus Patris, in universorum compagine et structura illam Filietatem suam signatam voluit, quo typum quendam Unigeniti atque imaginem universa in se exhiberent. Itaque hoc sensu Unigenitus omnis creaturae se fecit Primogenitum, quod, dum mundum ex nihilo duceret, illo ipso tempore se quoque fecit ideam et normam ejusdem mundi, Demiurgus nimirum et summus artifex, sese contemplansatque intuens tanquam unicum exemplar suum, ex quo mundum nascentem exprimeret imitando et conformaret. Quare Filius progrediens a Patre non factus est denuo Filius Patris, sed mundo Filius, ut scilicet condescensione sua mundus fieret quodammodo Patris filius, et in coelestem familiam adoptaretur. Quod si verum est, Primogenitus nihil aliud significare, nisi Filius Archetypus, videbitur. Ad rationes veniamus.
Primum, verbumσυγκατάβασις, sive condescensio, (quod adeo non generationis in se habet ullum sensum, ut testibus Vesselio et Suicero de Aeterno Patre, omnium conservatore, a Patribus usurpetur,) quid velit apud Athanasium, liquebit legentibus sectiones 78-81 Orationis illius de qua hic agitur. Illa disputationis suae pars incipit et terminatur mentione facta condescensionis Verbi: quare ad eam adeundum est tanquam ad praecipuum quemdam locum, unde vis vocabuli in gravissima hac materia possit erui. Incipit autem his verbis: «Quo res factae non tantum existerent, sed etiam bene existerent, placuit Deo ut sua Sapientia se ad res creatas condescenderet, ut typum aliquem et speciem ipsius Imaginis, cum in omnibus simul, tum in singulis imprimeret; quo nimirum perspicuum fieret et sapientia ornatas esse res factas et digna Deo esse opera. Ut enim nostrum Verbum, Verbi, qui Dei est Filius, est imago; ita sapientia in nobis facta ejusdem Verbi, quae ipsa est Sapientia, imago quoque est, etc.» §. 78. Quid hic reperimus de Verbo denuo facto Filio? quid non de Filio imaginem sui imprimente in operibus suis? Finem autem facturus Sapientiam introducit sanctus Doctor ita loquentem: «Omnia quidem in me et per me facta sunt: quia autem opus erat ut sapientia in operibus crearetur, ego secundum substantiam quidem cum Patre aderam, me vero ad res factas condescendens, meum typum in illis apte imprimebam, ut universus mundus tanquam in uno corpore non secum discordaret sed concordaret.» §. 81.
Quod ut planius intelligatur, exponendum est Athanasiumautumasse, ne ullam quidem rem creationem suam sustinere posse, ut ne sanctissimam creantis manum tanquam refugiat et ad nihilum continuo recidat, nisi eidem simul Demiurgus ipse condescensione quadam suam impertiat gratiam, quo mirabilem illam patienter subeat operationem, per quam in rerum naturam perventura est. «Verbum,» scribit, «cum principio Demiurgus esset creatorum, condescendit ad res creatas, ut fieri possent. Neque enim ejus naturam, quae purus Patris est splendor, ferre potuissent, nisi,» graeca fortius currunt quam latina,φιλανθρωπίᾳ πατρικῇ συγκαταβὰς ἀντελάβετο, καὶ κρατήσας αὐτα εἰς οὐσίαν ἤνεγκε.Orat.II, 64. Quare operibus suis, dum creabantur, ut crearentur, virtutem quandam suam impertiens Artifex Filius, eadem proinde augustissimo filiorum nomine donatus est;συγκαταβάντος τοῦ λόγου, pergit sanctus doctor,υἱοποιεῖται καὶ αὐτὴ ἡ κτίσις δι' αὐτοῦ. Ex quo fit, ut non modo per Filium, verum etiam in Filio, ut Apostolus loquitur, rerum universitas facta esse dicenda sit, cum non exteriore solum mandato, sed intima vi et virtute Spiritus ejus consistunt et permanent omnia. «Nam,» ut alibi docet uberrimus ille rerum divinarum interpres, quem saepius appellasse jucundissimum est, «Deus non solum nos ex nihilo fecit, sed etiam Verbi gratia secundum Deum vivere concessit. At homines ab aeternis rebus aversi, sibi ipsis corruptionis mortiferae auctores facti sunt; qui ex natura quidem mortales fuerunt, sed gratia in Verbi participatione sita naturae statum effugerunt.»de Incarn. V. D.5. Itaque nihil fere est creatum, quod non genitum sit quoque; cum contra non stent in loco suo, sed retro fluant et pereant, nisi vitam quandam a Creatore percipiant intus, superadditam creationi suae, Proinde Athanasii mos est in scriptis suis, ut res creatas potius appellet genitas quam factas vel opera,γενητὰseuγεννητὰ, nonποιήματαetἔργα, quo sanctissimam hanc exprimat veritatem; cauto tamen semper, gratiae illud esse non naturae, donum Creatoris non creaturae proprium, quod mundusin se habeat hanc formam pulchritudinis, et coelestium necessitudinem, et principium stabilitatis. «Res factae,» docet, «cum sint opera, genitae dici nequeunt, nisi, geniti Filii participes postea effectae, genitae et ipsae dicantur, non sane propriam ob naturam, sed quia Filii factae sint in Spiritu participes.»Orat.I, 56.
His perspectis, non difficilis intellectu est mens Athanasii, cum Unigenitum Patris docet esse factum in creatione mundi Primogenitum omnis creaturae. Nam, cum gratia illa, qua impertita natura rerum in suo loco permanet, variis nominibus respici possit, ut lux, ut pulchritudo, ut sapientia, ut ratio, ut coelestis adoptio, ut similia, ille supremus Conditor universorum, seipsum mundo impertiens, fit quodammodo mundo principium et lucis illius, et pulchritudinis, et sapientiae, et rationis, et adoptionis in coelestium societatem. Itaque, qui ex aeterno Sapientia, Lux, Ratio, Filius est Patris, factus est operibus suis principalis quaedam Sapientia, et formatrix Ratio, et Lux plenissime irradians, et archetypus Filius. Sapientia autem Patris tandem facta est sapientia mundo, et fecit ut mundus sapiens esset; lux Patris facta est lux mundo, et fecit ut mundus splendesceret; Unigenitus Patris factus est Primogenitus mundo, et fecit ut mundus in familiam Dei adscisceretur.
Profecto fateor haec omnia in mysterio et fructibus sanctissimae Incarnationis verissime compleri, cujus gratia ita superat quicquid universae naturae a Creatore datum est, ut Athanasius in quodam opere confirmare non dubitaverit, mundi creationem esse per Filium solummodo, dispensationem autem Evangelicam esse in Filio. «Decebat creationis quidem exordium per ipsum fieri, ut res existerent; earum autem instaurationem, in ipso; quae sane verba inter se differunt. Nam initio quidem omnia per ipsum facta sunt ut essent; postea, ubi omnia defecerunt, Verbum caro factum est, quam scilicet induit, ut in ipso omnia reficerentur.»In illud Omnia.2. Quid quod, cum carnemsumeret, imaginem sui mundo exhibuit solidiorem multo et clariorem, et verius se ipsum fecit primogenitum inter creaturas, quam cum, universa conditurus, ideam se faceret et regulam rerum condendarum. Fateor equidem; sed prioris operis praestantiam non imminuunt praestantiora illa quae subsecuta sunt; id quod Athanasio adeo persuasum est, ut saepius duo illa una consociet et comparet, extollens quidem meliora, non elevans quod in se bonum est.
Infinita prope locorum sylva est in sanctis Patribus, ex quibus augustissimum hoc munus Unigeniti, et in rerum natura et in oeconomia evangelica, possit illustrari. «Cum justitia nulla esset in terra, doctorem misit, quasi vivam legem» dicit Lactantius,Instit.IV, 25. «Quidquid facturus erat Deus in creatura» docet Augustinus, «jam Verbo inerat, nec esset operibus, nisi esset in Verbo.»In Ps.44, 5. Alio loco Filius ab eodem appellatur, «ars quaedam Omnipotentis atque sapientis Dei, plena omnium rationum viventium incommutabilium.»de Trin.VI, 11. Cyrillus autem Alexandrinus: «Unigenitus» scribit «secundum naturam; primogenitus propter nos, ut tanquam immortali cuidam radici omnis creatura insita sit, et ex eo qui semper est, germinet.»Thesaur.25. p. 238. Similiter ab Athenagora Filius vocaturἰδέα καὶ ἐνέργειαomnium rerum materialium;ἡ ἰδέα ὅπερ λόγον εἰρήκασι, a Clemente Alex.Strom.V, 3.ἰδέαν ἰδεῶν καὶ ἀρχὴν λεκτέον τὸν πρωτότοκον πάσεως κτίσεως, testatur Origenes,Contr. Cels.VI, 64 fin.κατεσφραγίσθημεν, docet Cyrillus Alex.εἰς τὸ ἀρχέτυπον τῆς εἰκόνος.in Joan.p. 91.οἱὸν ἀπὸ τινος ἀρχῆς, concinit Gregorius Nyssenus,Catech.p. 504 fin. Et, ut ad Athanasium redeamus, multus est in eadem doctrina, ut in locis hujusmodi:ἔικων καὶ τύπος πρὸς ἀρετὴν,Orat.I, 21.τύπον τινὰ λαβόντεςetὑπογραμμόν,III, 20.ἐν αὐτῷ ἦμεν προτετυπωμένοι,II, 76 init.τύπον εικονος ενθειναι, 78, init.πρωτότοκος εἰς ἀπόδειξιν τῆς τῶν πάντων διὰ τοῦ υἱοῦ δημιουργίας καὶ υἱοποιήσεως,III, 9 fin.τὴν τοῦ ἀρχετύπου πλάσιν ἀναστήσασθαι ἑαυτῷ.Contr. Apoll.II, 5.
Quare jure optimo, ut credo, pro concesso potest assumi, condescensionem illam Primogeniti ad universa constituenda nullam esse adumbrationem aeterni mysterii quo Filius a Patre gignitur, sed simpliciter referre ad munus quo fungitur Unigenitus erga opera sua, disponens, stabiliens, vivificans ea quae condidit. Scilicet idem fere valetπρωτότοκοςatqueἀρχὴ τῆς κτίσεως, etμονογενὴς πρωτεύων ἐν τη κτισει, etπρωτότυπον γέννημα, μόνος γεννητὸς ἐν τοῖς γενητοῖς, et caetera ejusdem generis, ut clarissimo etiam Marano credo placuisse in opere suo «De Divinitate Christi;» neque quicquam facit ad probandum, quod voluit Bullus, Concilium Nicaenum iis favisse qui dicerent, fuisse Filium antequam gigneretur. Finem igitur ponamus aliquando disputationi nostrae, id solum suggerentes insuper, nempe illa quae de Athanasii doctrina supra dicta sunt, fortasse inutilia non fore in quibusdam Antenicaenorum nodis expediendis, quos non Bullus solum, sed eventu feliciore et Maranus et Ballerinii tractaverunt.
Decoration.
Decoration.
Decoration.
Ambigitur inter doctos, utrum, cum Patres Nicaeni eos anathemate feriunt «qui Dei Filium ex aliahypostasivelusiaesse sentirent,» vocabulahypostasisetusiarem unam significent an duas. In hac diversitate judiciorum, jure optimo licet in hanc vel in illam iri sententiam, cum utramque sustineant ii, quos neminem in hujusmodi materie secutum esse poenitebit. Sihypostasinvolumus abusiadistinctam, Bullum habemus auctorem; si vocabula in unum redacta, Petavium. Ego profecto Petavium sequor, felix tanto patrocinio, adductus autem non auctoritate viri, sed ipso factorum monitu, ut arbitror, et rei veritate.
Bullus, in Defensione sua Fidei Nicaenae, credit, si eum recte interpretor, duas notiones, inter se sejunctas, subesse singulis vocabulisusiaeethypostasiin hac formula; quasi anathematismus ille, in quo reperiuntur, duas haereses uno ictu feriens, et illos condemnet qui dixerint Filium exusiaPatris non esse, et illos quoque quibus placuerit Filium non esse exhypostasiPatris. Et praeterea duas revera haereticorum factiones, in historia temporum illorum, sibi invenisse putat, quae suum utraque locum habeant in illo Anathematismo.
Petavius contra,de Trin.IV, 1.hypostasintunc temporis idem velle atqueusiamarbitratus, in una propositione Anathematismi mentem docet esse conclusam; eo maximequia, ante Concilium Alexandrinum an. 362 habitum, sensushypostasisabusiadiversus nulla esset publica Ecclesiae auctoritate munitus. Quocum consentiunt Coustantius (Ep. Pont. Rom.pp. 274, 290, 462.) Tillemontius, (Dion. Alex.§. 15.) Huetius, (Origenian.II, 2. n. 3.) Thomassinus (de Incarn.III, 1.) et Morinus, (de Sacr. Ordin.II, 6.) Maranus autem, (Praef. ad Basil.§. 1. t. 3. Maur.) Natalis Alexander, (Saec.1.Diss.22. circ. fin.) Burtonus (Testimonies to the Trinity, n. 71.) et Routhius (Relliqu. Sacr.vol.III, p. 189.) si a Petavio dissentiunt, at certe non consentiunt Bullo.
Jam palmarium Bulli hoc est, quod Basilius, cum Sabellianis dimicans, qui, suam rem agentes, dicebant Concilium Nicaenumhypostasietusiaeunum sensum tribuisse, contra clara voce pronunciat Patres voluisse duas res, cum duabus voculis uterentur, et suam cuique vim assignasse.
Provocat etiam ad Anastasium testantem,Hodeg.21. (22. p. 243?) Patres Nicaenos definivisse tres esse hypostases in sanctissima Trinitate. Quod quidem testimonium, ab Anastasio ipso Andreae Samosateno inscriptum, Petavius putat esse Gelasii Cyziceni, non gravissimi auctoris; testimonium autem est Amphilochii quoque, idem fere scribentis apud eundem Anastasiumibid.c. 10. p. 164. Vid. quoque c. 9. p. 150. c. 24. p. 364. ubi Anastasius ipse loquitur. Accedunt loci ex Dionysio Pontifice Romano, Dionysio Alexandrino, Eusebio Caesariensi, Origene quoque, a Bullo citati; in quibus singulis, cum mentio sit triumhypostasium, trium autem similiterusiarumnulla in patribus sit mentio, perspicuum esthypostasimtunc expressisse notionem aliquam, quamusianon exprimeret. Accedit quod Athanasius ipse de tribushypostasibusloquitur,In illud Omnia6.Expos. Fid.2. Vid. quoqueIncarn. c. Arian.10.Orat.iv, 25.init.
Hoc de testibus ipsis: nunc de haeresibus duabus, quae ex his vocibus tesseram, sibi quaeque suam, confecisse dicuntur. Contendit Bullus distinctionem fecisse Semi-arianos interusiamethypostasin; exhypostasiPatrisesse Filium concessisse, exusianegasse. Quare, quando anathematizat Concilium eos qui exusiaPatres negant esse Filium, ferit Semi-arianos; quando eos qui exhypostasi, (credo virum doctum hoc velle, non aperte loquitur,) Arianos. Diligentius rem excutiamus.
1. Incipio, non a testibus, sed ab hac interpretatione, quam, quasi ex historia temporum ductam, Anathematismi verbis vir doctissimus imponit. Quinam sunt ii, qui, Bullo judice, negarent exhypostasiPatris esse Filium? Concedatur hic Semi-arianos dixisse «ex aliausia,» at quinam dixerint «ex aliahypostasi?» Ariani? rejecerunt isti exusiautique, sed dehypostasi, tanquam diversa abusia, ne verbum quidem protulerunt. Ego vero nusquam esse tunc temporis illos haereticos existimo. Haec autem jacienda erant, severe non conjectura, quasi fundamenta hujus interpretationis; si nulla sunt, corruit aedificium. Nam Bulli haec plane principalis et absoluta est propositio, illos qui negarent exusianon esse eos qui negarent exhypostasi. Quaerimus duo genera haereticorum; et non designat ullos homines, qui negarint exhypostasi, exusianon negarint.
2. Deinde, Semi-arianos tenuisse exhypostasisensu illo peculiaripersonae, quemusianon habet, hoc unico probat argumento, quod tres illae Semi-arianorum Confessiones, ann. 341, 344, 351, quae sigillatim appellantur Marci Arethusii, Macrostichus, et prima Sirmiensis, illos anathemate feriunt qui dicerent Filium esse «ex aliahypostasiet non a Deo,» praetermissis verbis «ex aliausia,» quae inde concludit esse propria Semi-arianorum. Quid velint verba illa praetermissa, mox dicendum erit; interea notatu dignum est, confessionem Philippopolitanam, ex Marci illa Semi-ariana sumptam, Hilarium ita non suspicari, tanquam lacunosam, quia omiserit «ex aliausia,» ut illam contra defendat eo ipso quod retinuerit, ut putat, tesseram Catholicorum,de Syn.35. quod quidem perinde est, quasi aperte dixerit «ex aliahypostasiet non ex Deo,» idem velle atque «ex aliahypostasivelusia.» Accedit quod Athanasiusquoque, in narratione sua eorum quae Nicaeae de anathematismo occurrebant,de Decr.20.fin.plane omittithypostasin; quasi, dumusiastaret in suo loco, idem fuerit aut adjungere aut omitterehypostasin.
3. Hoc praeterea notandum est, nihil prorsus a Bullo esse prolatum, quo demonstretur Semi-arianos revera reprobasse «exusia;» cum plane constet contra dogma illud recepisse eos, non reprobasse. «Certissimum» esse confirmat, haereticos eos, qui tres illas confessiones supra laudatas protulerunt, scilicet Semi-arianos, «nunquam fassos, nunquam fassuros fuisse Filium exusiaPatris progenitum.» Fateor eum hac in re habuisse Petavium consentientem sibi; sed me non perterret tantorum hominum conspiratio, qui Athanasium a me esse noverim. Quod quidem concedit Petavius, Athanasium arbitratus, utpote minus versatum in subtilitatibus Semi-arianorum, credidisse id eos tenere quod non tenerent. «Horum Semi-arianorum,» scribit, «quorum antesignanus fuit Basilius Ancyrae Episcopus, prorsus obscura fuit haeresis ... ut ne ipse quidem Athanasius satis illam exploratam habuerit.»de Trin.1, 10. §. 7.
Haec Petavius; nunc contra audiamus verba Athanasii. «Viros qui alia quidem omnia Nicaeae scripta recipiunt, de solo autemhomoüsioambigunt, non ut inimicos spectari par est ... Cum enimconfiteantur ex usia Patris et non ex alia hypostasi esse Filium.... non longe absunt abhomoüsiivoce recipienda. Talis est Basilius Ancyrae, qui de fide scripsit.»De Synod.41. Quo in loco Athanasii illud quoque notabile est, praeter ea quae de Semi-arianorum doctrina testatur, quodhypostasinetusiamidem plane facit fidelissimus hujus historiae interpres. Neque id omittendum est, quo Semi-arianos pergit urgere, idcirco scilicet eos debere «homoüsion» profiteri, quia jam profiterentur «exusia,» quod ipsorum tessera «homoeüsion» non satis posset muniri.
Hilarius item, cum id agit ut ea defendat quaeSemiarianis Ancyrae vel Sirmii lata essent, inter alia quae recte confiterentur, hoc esse testatur, «Non creatura est Filius genitus, seda natura Patrisindiscreta substantia est.»de Syn.27.
Idem probatur, ni fallor, ex iis ipsis apud Epiphanium scriptis Semi-arianorum, quibus motus credit Petavius, illos haereticos «exusiaPatris» Filio denegasse. Subtilius aliquanto disputat, Semi-arianos tradidisse argutias quasdam de diversis, ut autumabant, actionibus (ἐνεργείαις) divinis, quorum una esset actioγεννητικὴseu generativa, aliaκτιστικὴseu creatrix; unde colligerunt Filium esse, non exusia, sed per actionem illam generativam,ἐξ ὁμοιότητος, ex similitudine Patris. At certe ea quae plane confitentur Semi-ariani in hac Confessione sua plus valent quam vult Petavius, et «exusia» non obscure significant;υἱὸν ὅμοιον, dicunt,καὶ κατ' οὐσίαν ἐκ τοῦ πατρὸςp. 825. b.ὡς ἡ σοφία τοῦ σοφοῦ υἱὸς, οὐσία οὐσίας, p. 853. c.κατ' οὐσίαν υἱὸν τοῦ Θεοῦ καὶ πατρὸς. p. 854. c.ἐξουσίᾳ ὁμοῦ καὶ οὐσίᾳ πατρὸς μονογενοῦς υἱοῦ. p. 858. d. Vid. quoque vocabulumγνήσιοςibid.et Athan.de Synod.41., ut alia, quae iidem proferunt, praetereamus.
Quod quidem ex collatione illa quoque colligetur, inter Semi-arianos et Anomoeos, Constantinopoli coram Constantio an. 360. habita, cum Semi-ariani, teste Theodoreto, non gravate confessi sunt etiam «homoüsion» illud Catholicorum, idcirco, quia jam confiterentur «exusia.» Cum enim Anomoeihomoüsioncondemnatum vellent, Silvanus Tarsus, Semi-arianorum vir primarius, «Si Deus Verbum non est ex nihilo,» respondit, «neque creatum, neque alteriususiae,homoüsiusigitur est Deo qui ipsum genuit, utpote Deus ex Deo, et lumen ex lumine, eandemque cum Genitore naturam habet.» Hist.II, 23. Quo in loco, ut in illo Athanasii, notandum est, Theodoretum, cum videtur ipsum Nicaenorum Anathematismum citare, tamen omittere verba «ex aliahypostasi,» tanquam supervacanea, cum «ex aliausia,» jam memorasset.
Hoc autem Petavio et Bullo concedendum est, Semi-arianos temporis progressu propius accessisse ad Catholicam fidem; ita ut non jure possimus provocare ad illorum confessionem an. 358, quo probemus quid an. 325 de Filii generatione sensissent. Quippe ex gremio Eusebianorum oriebatur schola quaedam et moribus et doctrina gravior, laudata autem ab Athanasio et Hilario; quam postea, Damaso Pontifice, relicta tandem haereticorum factione, ad fidem Petri magna ex parte constat confugisse. Qui homines, quia «exusia» confessi sint nondum Catholici, non ideo Eusebii illi duo idem tenuisse censendi sunt, neque Asterius, neque caeteri, qui ipso Patrum Nicaenorum tempore, haeretici licet, a simplici Arianorum vesania refugerunt. Esto igitur dubium, ut Bulli causam oremus ultro, Semi-arianos Nicaenos «exusia» recepisse; tamen certum ne est eos contra recepisse «exhypostasi?» Minime sane; nam ipse Petavius, qui illis «exusia» abjudicat, non voluit iisdem cum Bullo tribuere «exhypostasi.» Quae cum ita sint, historia controversiae tandem relicta, ut Bullo minus commoda, ad testes veniendum est.
Ex his testibus Gelasius est auctoritate tenui, Anastasius posterioris aevi. Quod autem ex Amphilochio adducitur, satis habiturum esset ponderis, nisi Basilius, eidem conjunctissimus, idem testimonium, idque expressius, dedisset. In Basilium igitur, magnum certe auctorem, tota res recidit; et profecto si unius viri testimonio concedenda est diremptio quaestionis hujus, Basilium protinus sequamur;hypostasinetusiaminter se differre, dimissis argumentis, plena voce profiteamur. Sed nimirum uni viro, gravissimo licet, aliis adversantibus testibus, certe non est confidendum.
Primum illud est, ut supra commonstravimus, Athanasium et Hilarium, non quidem data opera, sed in disputationis cursu, ita dehypostasietusiaesse locutos, ut significarent vocabula ea unam rem, non duas, voluisse in Anathematismo. Nam commutant illa inter se;hypostasinomittunt; omissa autem, tamen Anathematismumtanquam omnibus numeris absolutum aestimant. Praeterea Hilarius inFragm.II, 27. cum velit Anathematismi verba latine vertere, «ex altera substantiavel essentia» scribit. Cujus simile fortasse est illud Eusebii in Epistola sua, «ex alia hypostasiet usia» c. 7.
Haec sint praeludia quaedam, namque Athanasius, in Epistola suaad Afros, ad vocem ipsam paene definiendam ex proposito aggreditur; «Hypostasisestusia, neque aliam habet significationem, quam hoc ipsum quod est. Quod Hieremias vocat existentiam, cum dicit etc.» §. 4. Quamvis autem alibi loquitur de tribushypostasibus, aliud illud est; nam quiahypostasis, numerali diserte addito, vultpersona, non inde continuo perspicuum est quid tum velit, cum in singulari stat et in alio verborum contextu reperitur. Ego hoc verissimum esse puto, quando trium mentio esthypostasium,hypostasinpersonam velle; sed in Anathematismo Nicaeno non legimus «treshypostases,» sed «hypostasinvelusiam;» quemadmodum autem Athanasius, alibi de tribushypostasibuslocutus, tamenhypostasinin singulari sumptamusiaminterpretatur (vid. e. g.Orat.III, 66.IV, 1. f. 33fin.) ita Patres quoque Nicaeni, «hypostasin» proferentes etusiamadjicientes, vocabula duo inter se non opposita, sed apposita voluerunt.
Non minus aperte, nec minore auctoritate loquitur Hieronymus: «Tota saecularium litterarum schola nihil aliudhypostasimnisiusiamnovit.»Ep.XV, 4. Quid quod de tribushypostasibusdisputans, liberiora haec profert, quae non protulisset utique, si Patribus Nicaenishypostasis«persona» sonuisset. «Si jubetis, condaturnova postNicaenam fides; et similibus verbis cum Arianis confiteamur orthodoxi.» Certe si Basilius validus est testis ex una parte, non minus ex altera gravis Athanasius, vehemens Hieronymus.
Basilius porro, non Caesariensis, sed Semi-arianus ex Ancyra, et alii ejus congregales, idem testantur apud Epiphanium: «HanchypostasinPatresusiamvocarunt.»Haer.73, 12 fin. Cui suffragatur confessio illa quamEpistolae Sardicensi assutam invenimus: «unam essehypostasin, quam ipsi haereticiusiamappellant.» Theod.Hist.II, 6.
Sed occurretur forsitan, Hieronymum, Occidentalem virum, Basilium et Gregorium Semi-arianos, non satis fidos in hac re esse auctores, sed prout sua ipsorum aut veritatis traditio, aut haereticus error ferebat, asseverantius quam consultius de sensuhypostasiesse testatos. Esto; at Magnus Basilius contra habuit ille quoque suos amicos, traditionem suam; si enim Occidens unamhypostasinpraedicaverat, tresusiasSemi-ariani, ita Orientales contra strenuos fuisse constat in triumhypostasium, uniususiaeconfessione.
Praeterea Socrates auctor est, disceptatum fuisse Alexandria dehypostasipaulo ante Concilium Nicaenum, quam tamen «ne verbo quidem dignatum est Concilium illud.»Hist.III, 7. id quod aliter se habet, si interhypostasinetusiama Concilio distinctum est.
Concilium denique Alexandrinum an. 362. habitum, cum decerneret integrum essehypostasinvel prousiavel pro persona adhiberi, non solum eo ipso significavit, vocabulum illud adhuc relictum esse, ut aiunt, in Ecclesia, sed id apertissime declarat in Epistola sua. Si enimhypostasisensum suum jam imposuisset Concilium Nicaenum, quid reliquum erat Alexandrinis nisi eum profiteri? Cujus argumenti vim ita intelligit Bullus, ut confugiat ad conjecturam, innovatum fuisse in «veteri vocabuli usu» illo ipso Concilii Sardicensis tempore, reclamantibus et Socrate, qui illum usum ante Concilium Nicaenum collocat,Hist.III, 4, 5 et tabula Sardicensi, in qua uniushypostasisdoctrina ex traditione Catholica repetitur.
Ea quae adduximus saeculi quarti sunt testimonia; neque aliud sonant, rariora licet, quae de eodem vocabulo in saeculis ante-nicaenis traduntur. Socrates hic audiendus est: «Qui Graecam inter Graecos philosophiam tradiderunt,usiamquidem pluribus modis definierunt;hypostasisvero nullam prorsus mentionem fecerunt. Irenaeusquidem Grammaticus, in Lexico per ordinem litterarum digesto, quod Atticistes inscribitur, hanc vocem barbaram esse affirmat. Neque enim apud quenquam veterum scriptorum eam reperiri; ac sicubi fortasse reperiatur, non eo sensu, quo nunc sumitur, usurpari. Etenim apud Sophoclem in Phaenice ea vox insidias significat; apud Menandrum vero condimenta, perinde ac siquis faecem vini in dolio subsidentem appellethypostasin. Verum licet ab antiquis philosophis haec vox usurpata non fuerit, sciendum est tamen, recentiores ea frequenter usos fuisse prousia.»Hist.III, 7. Ex Ante-nicaenis, plurimus est Origenes in vocabulohypostasis; idque, contextu verborum interprete, ut significetur «persona». Loquitur porro de tribushypostasibus; ut Dionysius quoque, ejus discipulus; et Eusebius, ita tamen uthypostasimcumusiaconfundat; item Athanasius, ut supra dictum est, (Orig.in Joan.II, 6. Dionys.ap.Basil.de Sp. S.n. 72. Euseb.ap.Socr.I, 23. Athan.In illud Omnia. 6.); de duabus Patris et Filii, Origenes, Ammonius, Alexander, (Origen.in Cels.VIII, 2. Ammon.ap. Caten. in Joan.X. 30. Alex.ap. Theod.I, 3. p. 740.) Quare videtur illa vox in Ecclesia catholica prius scholae cujusdam esse propria, nempe Alexandrinae: post autem exortas haereses ne verborum ambiguitas fidelibus fraudi esset, ab Ecclesia ipsa ex scholis in suos usus esse conversa. Profecto, quod alte in mentibus Catholicorum jam inde ab Apostolis insedit, Tria revera esse in Una Divinitate, id, cum a malesana philosophia periclitabatur, placuit Ecclesiae, Dei monitu, per vocabulumhypostasisexprimi. Qua in re cum Bullo et Marano consentio plane; nisi quod Maranushypostasin«summo consensu» receptam esse putat ab Oriente a Noeto vel saltem Sabellio exorto, Bullus autem «apud Catholicos Dionysii aetate ratum et fixum illud fuisse, tres esse in divinis hypostases.»
Inquirendum est denique, cur, unam rem prae oculis habentes, duobus vocabulisusiaethypostasiin Anathematismo suo usi sint Nicaeni Patres. Respondet Coustantius,hypostasinprimo scriptam ab illis fuisse, deindeusiamprovida mente adjectam, ne scilicethypostasinprave verterint Sabelliani, quasi volueritpersona. Crediderim praetereahypostasinpriorem ideo habuisse locum, quia Concilio Oecumenico, sub Latinorum magisterio habito, vocabulumsubstantia, seuhypostasis, quasi nativum fuerit et solemne. Quin Damasus, quinquaginta post annos, loquitur de Spiritu Sancto tanquam ejusdemhypostasisetusiascum Patre et Filio. Theod.Hist.II, 17; longe aliter atque Concilium Oecumenicum secundum, a quo, absentibus quippe Latinis, treshypostasescommemorantur. Neque alius fuit nisi Hosius, ex praesulibus scilicet Latinis, (qui ipse Pontificis fuerat legatus Nicaeae,) qui controversiam desubstantiasivehypostasi, in Alexandriam induxerit. Sardicae quoque, quanquamhypostasisprousiain Epistolam Synodalem non inducebatur, tamen ex historia Concilii constat, Hosium ibi restitisse iis, quibuscum magna ex parte consentiebat. Hoc porro in controversia fortasse erat saeculo tertio inter Dionysios duos, Pontificem Romanum et Alexandrinam Praesulem, (ut visum est Coustantio, dissentientibus autem Marano et Routhio): cum Alexandrinus tres esse hypostases confirmabat, Pontifex autem tres divulsas (μεμερισμένας) i. e. tres substantias condemnabat, quasi tritheismum sapuerint; Alexandrinus autem regerebat, «Si eo quod tres sunthypostases, divulsas esse dicunt, tres sunt, etiamsi nolint, aut Divinam Trinitatem prorsus e medio tollant.»ap. Basil. de Sp. S.72. Quid quod Occidentalium usus in Athanasio cernitur, semel vel iterum hospite Pontificis Romani; qui, cum Origenes, Dionysius, Ammonius, Alexander, populares sui, duo et treshypostasesconfitentur, ita tamen ipse variat vocabuli sensum, modo unam, modo tres docenshypostasesin Divinitate, ut videatur prope in se ostendere illam loquendi libertatem, quam in Concilio Alexandrino Catholicis asseruit.
Quae si recte se habeant, intelligi potest quare, in tribus illis Confessionibus Semi-arianorum, omittatur «exusia;» quia scilicet mittebantur ad Latinos, quos ut conciliarent, utebantur haeretici illo vocabulo, quod in auribus Latinorum clarius soniturum esset; quemadmodum Athanasius contra, ut vidimus, in Epistola suade Decr. Concil. Nic.scribens ad Graecos, omittithypostasin,usiamretinet. Neque absimili ratione, quemadmodum Semi-ariani voluerunt praetensahypostasiOccidentalibus blandiri, ita Acaciani contra an. 359, jam ex Constantii favore audaces, illud idem vocabulum, non aliud, Arimini ab Occidentalibus repudiatum voluerunt; ut conspici potest ex illo symbolo, quod, conscriptum Nicae in Thracia, non solumusiam, ut in aliis confessionibus Arianorum, sedhypostasinetiam omittit; quo scilicet Latinis necesse esset, non solum graecum «homoüsion» sed latinum «unius substantiae» rejicere.
Jam vero, si usitatum est philosophorum scholis, illam magis probabilem judicari hypothasin, quae ad universa facta, de quibus agit, facillime accommodatur, quid nobis ea quae jam dicta sunt perpendentibus restat, nisi ut concludamus, vocabulishypostasietusiaAnathematismi Nicaeni unam rem, non duas significari?
NIHIL OBSTAT—Paulus Cullen Censor Theol. Deputatus.
NIHIL OBSTAT—Joannes Perrone S. J. Censor Theol. Deputatus.
IMPRIMATUR—Fr. Dom. Buttaoni Ord. Praed. S. P. A. Magister.
IMPRIMATUR—Joseph Canali Patriarcha Constantinopolit. Vicesgerens.