Chapter 14

Andere plaatsen der Schrift zĳn er niet, die van de begrafenis van Christus of van zĳn verblĳf in den staat des doods spreken, want de nederdalingεἰς τα κατωτερα της γης, Ef. 4:9 wĳst blĳkens de tegenstelling op zĳn nederdalen naar de aarde door zĳne menschwording, cf. Meyer t. p.; en 1 Petr. 3:19-22spreekt in geen geval van hetgeen Christus deed tusschen zĳn dood en opstanding, maar òf van hetgeen Hĳ deed na zĳne opstanding òf vóór zĳne vleeschwording; de woordenζωοποιηθεις δε πνευματιduiden aan, dat Christus, die, wĳl een sarkisch lichaam deelachtig, gedood is, toch omdat hetπνευμαHem eigen was, weer opgewekt is,zoodat zĳn leven na de opstanding geen sarkisch maar een pneumatisch leven was. De descensus ad inferos,τα κατωτατα, Hades, niet hel, gehenna, in Griekschen, Roomschen, Lutherschen zin heeft daarom toch in dezen tekst geen steun. Maar spoedig kwam in de christelĳke kerk de gedachte op, dat Christus in den tĳd tusschen zĳn dood en opstanding naar den Hades was gegaan. Het voor eenigen tĳd ontdekte Evangelium Petri vs. 41 42 laat eene stem uit den hemel tot Jezus zeggen:ἐκηρυξας τοις κοιμωμενοις, waarop het antwoord luidt:γυμναι, de helsche machten zĳn ontbloot. Volgens Hermas, Sim. IX 16, 5-7 zetten de apostelen na hun dood hun prediking voort, en wel aan hen, die vroeger in gerechtigheid ontslapen waren, cf. ook Clemens Alex. Strom. VI 6, 45. 46. En Tertullianus, de an. 55. Irenaeus, adv. haer. I 27, 3. IV 27, 2 en V 31, 1-2, leeren dat Christus apud inferos of in ea quae sunt sub terra is neergedaald, om de geloovigen desO. T.in de weldaden van zĳn werk te doen deelen. Volgens Rufinus †410 had het symbool der kerk te Aquileja ook dit artikel:crucifixus sub Pontio Pilato et sepultus descendit in inferno; waarschĳnlĳk ging van hier dit artikel in verschillende belĳdenissen over, in dat van de synode te Sirmium 359, Nice 359, Constantinopel 360, Toledo 633, in het symbolum Quicumque en zoo ook in verschillende latere vormen van het zoogenaamd apostolisch symbool, cf. behalve de vele dogmenhist. werken van Harnack, Hagenbach enz., de werken over het apost. symbool van Caspari, Harnack art. Apost S. in Herzog2, Zahn, Das ap. Symbol, Erlangen 1893. Kattenbusch, Das apost. Symbol I 1894 S. 103 f. Id. Christl. Welt 1889 n. 27. 28. Id.Zur Würdigung des Apostolikums, Hefte zur Chr. Weltn. 2, Leipzig 1892 S. 29. Hahn,Bibl. der Symb. u. Glaubensregeln der alten Kirche31897. De Grieksche kerk, Conf. Orthod. qu. 49, verstaat onder den descensus ad inferos, dat Christus met zĳne Goddelĳke natuur en met zĳne ziel naar den Hades is gegaan en de zielen der heilige voorvaderen bevrĳd en met den moordenaar aan het kruis, naar het paradĳs heeft overgebracht. De Roomsche kerk, Cat. Rom. I c. 6, cf. Bellarminus, de Christo IV 6-16. Petavius, de incarn. XII 19. 20 XIII 15-18 Scheeben III 298 f. enz., leert, dat Christus, werkelĳk, met zĳne ziel, na zĳn dood, ad inferos is afgedaald en daar zoo lang gebleven is, als zĳn lichaam rustte in het graf, om de zielen der vromen,die daarsine ullo doloris sensu, beata redemptionis spe sustentati, quieta habitatione fruebantur, maar toch Gods aanschouwing misten, te bevrĳden, om als overwinnaar de daemonen neder te slaan en hun de buit der zielen te ontrooven. De Luthersche kerk, Symb. B. ed. Müller 550. 696 belĳdt, dat Christus naar beide naturen, met ziel en lichaam na de begrafenis naar de hel is gegaan, den duivel overwonnen, de macht der hel verstoord en aan den duivel alle kracht en macht ontnomen heeft; de theologen breidden dit zoo uit, dat Christus op den morgen van den derden dag, na devivificatio, resurrectio internaen vóór deresurrectio externa, met ziel en lichaam naar de hel is gegaan, en daar aan Satan en alle verdoemde geesten, door eenepraedicatio non evangelica sed legalis, elenctica, terribilis, zĳne overwinning over dood en Satan bekend gemaakt heeft, Frank,Theologie der ConcondienformelIII 397-454. Schmid, Dogm. der ev. luth. K. 277. 288 f. De Geref. belĳdenissen zĳn niet eenstemmig en verstaan onder de nederdaling ter hel de helsche smarten, die Christus leed aan het kruis, Calvĳn, Inst. I 16, 8-12, Cat. Genev. 1, Cat. Heid. qu. 44, en zoo Beza, Danaeus, Pareus, enz. of het werkelĳk heengaan van Christus alleen met zĳne ziel naar de hel, om aldaar zĳne macht bekend te maken, Repet. Anh. 9, en evenzoo Zanchius, Aretius, Alsted; of het heengaan van Christus naar de hel met ziel en lichaam beide met hetzelfde doel, Coll. Lips. 9; of den staat des doods, waarin Christus drie dagen verkeerde, Cat. Westm. bĳ Niemeyer 55, en zoo Olevianus, Perkins, Amesius, Molinaeus, Bronghton, Vossius, Bochartus, Pearson, Schultens, Vriemoet enz.; terwĳl sommigen deze verschillende gevoelens trachtten te vereenigen, Sohnius, Op. III 311. Witsius, Verkl. van het apost. symbool, 18 § 9v. Burmannus, Synopsis theol. V 21 § 13-14. Mastricht V 13, 5. Synopsis pur. theol. 27, 32. Heidegger, Corpus theol. 18, 32. enz. De groote verscheidenheid van gevoelens verklaart, dat velen aan het artikel geen goeden zin wisten te hechten en het geheel verwierpen, Schleiermacher, Chr. Gl. § 99, 1, of ook dit artikel aangrepen, om aan hunne leer van eene voortdurende evangelieprediking en van eene Missionsanstalt in de plaats van den tusschentoestand een kerkelĳk stempel te geven, cf. vooral Güder,Die Lehre v. d. Erscheinung Jesu Chr. unter den Todten1853. Spitta,Christi Predigt an die Geister, Göttingen 1890.Inderdaad staat de zaak met dit artikel aldus, dat 1ode uitdrukking nedergedaald ter hel, voorzoover ze aan teksten als Hd. 2:27, 31, Ef. 4:9, ontleend mocht zĳn, historisch eene gansch andere beteekenis heeft verkregen, dan welke in die teksten is vervat; 2odat de Grieksche en Roomsche verklaring van dit artikel, als zou Christus naar den Hades gegaan zĳn, om de vromen desO. T.te bevrĳden, in de Schrift niet den minsten steun vindt; 3odat de Luthersche opvatting, dat Christus zĳne macht aan Satan heeft bekend gemaakt, wel, gelĳk later blĳken zal, gegrond is op stellige uitspraken der Schrift, maar niet kan aangemerkt worden als eene juiste verklaring der woorden: nedergedaald ter hel, wĳl deze in dat geval niet zouden behooren tot den staat der vernedering maar tot dien der verhooging, welke eerst met de opstanding begint; 4odat de nieuwere meening, als zou Christus ter helle gegaan zĳn, om het evangelie te prediken aan allen, die het hier op aarde niet hebben gehoord, evenmin om dezelfde reden kan beschouwd worden als eene juiste verklaring van dit geloofsartikel; 5odat 1 Petr. 3:19 hoogstens zegt, hoewel later aangetoond zal worden dat ook dit de juiste meening niet is, dat Christus na zĳne opstanding het evangelie verkondigd heeft aan de tĳdgenooten van Noach maar tot eene uitbreiding van de evangelieprediking tot alle of tot andere verlorenen volstrekt geen recht geeft; en 6odat de woorden nedergedaald ter helle, in overeenstemming ook met wat Rufinus zegt, dat zĳ eene uitbreiding zĳn van Jezus’ begrafenis nog het best te verstaan zĳn van den staat des doods, waarin Christus als middelaar drie dagen verkeerde, om de straf der zonde ten einde toe te dragen en ons daarvan te verlossen. Zoo is heel het leven van Christus uitgeloopen op zĳn dood als de volkomene genoegdoening aan de gerechtigheid Gods. En door die ééne offerande heeft Hĳ in eeuwigheid volmaakt alle degenen, die geheiligd worden.18. De vrucht van deze gehoorzaamheid van Christus is niet minder dan de gansche zaligheid. Onder dit begrip worden alle weldaden samengevat, welke Christus voor de zĳnen verworven heeft. God heet in de Schiftσωτηρ, Luk. 1:47 enz., maar ook Christus draagt dien naam, omdat Hĳ zĳn volk zalig maakt van hunne zonden, Mt. 1:21, Luk. 2:11. Hĳ is deἀρχηγος τηςσωτηριας, Hebr. 2:10,αἰτιος σωτηριας αἰωνιου, Hebr. 5:9, en zĳn evangelie is het evangelieτης σωτηριας, Ef. 1:13. Dezeσωτηριαis eene bevrĳding van de zonde en al hare gevolgen en een deelgenootschap aan de hoogste zaligheid; zĳ staat daarom tegenoverθανατος, 2 Cor. 7:10,ἀπωλεια, Phil. 1:28,ὀργη, 1 Thess. 5:9, en duurt tot in eeuwigheid, Hebr. 5:9. Daarom begrĳpt zĳ vele bĳzondere weldaden onder zich, die alle in de Schrift ook afzonderlĳk worden genoemd. Bovenaan staat deκαταλλαγη, reconciliatio, verzoening. De offerande van Christus heeft n.l. volgens de Schrift objectieve, ook voor God geldende beteekenis. In hetO. T.hadden de offers de bedoeling, om de zonden des offeraars voor Gods aangezicht te bedekken,‎‏כפר‏‎,LXXἐξιλασκεσθαι. Deze verzoening heeft nu wel nergens God tot rechtstreeksch object, maar zĳ heeft toch met betrekking tot Hem plaats, geschiedt voor zĳn aangezicht, Lev. 1:3, 6:7, 10:17, 15:15, 30, 19:22, Num. 15:28, 31:50, en bedoelt, om door het bedekken der zonde zĳn toorn af te wenden, Num. 8:19, 16:46, en Hem genadig te stemmen,ἱλασκεσθαι, ἱλαον ποιειν,propitium reddere, placare. Evenzoo is Christus in hetN. T.ἱλαστηριον, Rom. 3:25,ἱλασμος, 1 Joh. 2:2, 4:10, een barmhartig en getrouw hoogepriester met betrekking tot de dingen bĳ God,εἰς το ἱλασκεσθαι τας ἁμαρτιας του λαου, Hebr. 2:17; als hoogepriester heeft Hĳ met de offerande zĳner volmaakte gehoorzaamheid de zonden van zĳn volk bedekt en alzoo Gods toorn afgewend en zĳne genade verworven. Wel is door Socinianen, Remonstranten, Rationalisten en ook de meeste nieuwere theologen, cf. b.v. Schleiermacher, Chr. Gl. 104, 4. Ritschl, Rechtf. u. Vers. II2230 f. Kaftan, Dogm. 460, beweerd, dat God liefde is, niet behoeft verzoend te worden maar zelf de auteur der verzoening is. Maar dit berust voor een deel op misverstand en wordt overigens door de Schrift weersproken. Deze leert toch duidelĳk, ook in het N. T., dat God toornt over de zonden, Rom. 1:18, Gal. 3:10, Ef. 2:3, dat ook Hĳ zĳnerzĳds moest verzoend worden, Rom. 5:9, 10, 2 Cor. 15:18, 19, Gal. 3:13, en dat Christus daartoe eenἱλασμοςis geweest, Rom. 3:25, Hebr. 2:17, 1 Joh. 2:2, 4:10. Dit strĳdt echter volstrekt niet daarmede, dat God liefde is en zelf den Christus tot eene verzoening voor onze zonden gegeven heeft. Zĳn toorn is immers geen booze hartstocht van haat of nĳd, zĳne gerechtigheid is geen dorst naar wraak, maarbeide zĳn met de hoogste liefde bestaanbaar. Gelĳk eene moeder te meer smart heeft over de afdwaling van haar zoon, naarmate zĳ hem meer liefheeft; gelĳk een rechter soms een bloedverwant of vriend veroordeelen moet, aan wien hĳ als persoon zich innig verbonden gevoelt, zoo ook kan in God de toorn tegen de zonde met de liefde jegens zĳne schepselen samengaan.Odit in unoquoque nostrum quod feceramus, amavit quod fecerat, Beda bĳ Turret., de satisf. 86.Diligit omnes homines quantum ad naturam quam ipse fecit, odit tamen eos quantum ad culpam, quam contra eum homines contraxerunt, Thomas, S. Theol. III qu. 49 art. 4. Om onze zonden zĳn wĳ wel voorwerpen van Gods toorn,verum quia Dominus quod suum est in nobis perdere non vult, adhuc aliquid invenit, quod pro sua benignitate amet, Calvĳn, Inst. II 16, 3. En dit is wederom niet zoo te denken, alsof God op het oogenblik van Christus’ offerande ineens van gezindheid en stemming veranderd is. Want in God is er geen verandering noch schaduw van omkeering; al zĳne eigenschappen zĳn met zĳn wezen één; in de eeuwigheid is er geen vóór en geen na. Als de Schrift spreekt van Gods toorn en van zĳne verzoening met ons, dan spreekt zĳ niet onwaar maar toch naar onze menschelĳke bevatting. Verandering is er niet in het wezen Gods, maar wel in de relatie, waarin Hĳ tot zĳne schepselen staat. Hĳ stelt zich ook niet in relatie tot het schepsel, alsof dit eenigszins bestaan zou buiten Hem, maar Hĳ stelt zelf alle dingen en alle menschen in die relaties tot zichzelf, welke Hĳ eeuwiglĳk en onveranderlĳk wil en juist zoo, op die wĳze en in dat moment des tĳds, waarin zĳ in de werkelĳkheid plaats grĳpen, cf.deel II125v. Daarom is het ook God zelf, die in Christus de verzoening aanbrengt, 2 Cor. 5:19; Hĳ verzoent zichzelven door de offerande des kruises; Hĳ brengt in de gehoorzaamheid van Christus zichzelf en al zĳne deugden tot erkenning en handhaaft zichzelven als God voor het oog van al zĳne creaturen; het is, wĳl Christus waarachtig God is en voor dit Goddelĳk werk ook waarachtig God moest zĳn, het is God zelf, die door het kruis alle dingen met zichzelven verzoent. Hĳ plaatst in Christus de gemeente in die verhouding tot zichzelven, dat zĳ Hem, den onveranderlĳke, niet meer in zĳn toorn maar in zĳne genade aanschouwt.Jam diligenti nos sibi reconciliavit. Quia prius diligit, postea nos sibi reconciliat. Cf. Augustinus, de trin. V 16. Enchir. 33. Lombardus e. a. op Sent.III dist. 19, 6. Thomas, S. Theol. III qu. 49 art. 4. Calvĳn, Inst. II 16, 2-4. Turretinus, de satisf. p. 49. 86. 87. Moor III 448-450. Philippi, Kirchl. Gl. IV 2, 263. Dorner, Chr. Gl. II 612. Frank, Chr. Wahrh. II 181 f. 194 f. Kähler, Zur Lehre v. d. Vers. 362 f. Shedd, Dogm. Theol. II 401 etc. A. A. Hodge,The atonementch. 9 enz.Door de offerande van Christus is er dus eene verhouding van verzoening en vrede tot stand gekomen tusschen God en mensch. Christus heeft alsἱλασμοςde zonde gesühnt en daardoor God versöhnt. Het onderscheid tusschenἱλασμος, enκαταλλαγηbestaat niet daarin, dat gene objectief en deze subjectief is. Ook deκαταλλαγηis eene objectieve, door God zelf tot stand gebrachte relatie tusschen Hem en de wereld, 2 Cor. 5:18, 19. Maar in hetἱλασκεσθαιis Christus als middelaar het subject, wendt, door zĳne offerande de zonden bedekkende, Gods toorn af en verwerft zĳne genade. Maar in hetκαταλλασσεινis God zelf het subject, 2 Cor. 5:19; door Christus te geven totἱλαστηριον, brengt Hĳ tusschen zich en de wereld eene verhouding van vrede tot stand. Hĳ toornt niet meer; wat Hem tot onzenἀντιδικοςmaakte, n.l. de zonde, is door Christus’ offerande bedekt; Hĳ stichtte in Christus eene zoodanige verhouding, waarin wĳ Hem niet meer tegen ons hebben; Hĳ legde zĳne vĳandschap af, wĳl hare oorzaak, de zonde, is weggenomen door den dood van Christus, en staat nu tot de wereld in eene verhouding van vriendschap en vrede;καταλλαγηis dus de door expiatio, placatio, Versühnung tot stand gekomene reconciliatio, Versöhnung. Dezeκαταλλαγηis de inhoud van het evangelie; alles is volbracht, God is verzoend, er is onzerzĳds niets meer te doen; en heel deδιακονια κης καταλλαγηςbestaat in de uitnoodiging tot de menschen:καταλλαγητε τῳ θεῳ, legt gĳ ook uwerzĳds de vĳandschap af, gaat in in die verhouding van vrede, in welke God door de offerande van Christus zich tot zondaren gesteld heeft, gelooft het evangelie, Rom. 5:9, 10, 2 Cor. 5:18-21, cf. Ef. 2:16, Col. 1:20-22, Cremer s. v.ἱλ.enκαταλλ., Philippi op Rom. 5:10, Holtzmann, Neut. Theol. II 99 f. Reeds hiermede is die gansche voorstelling geoordeeld, welke voldoening en verzoening scheidt en de laatste eerst tot stand doet komen, wanneer de mensch gelooft en zich bekeert. De menschen verzoenen zich niet met God, alsof zĳ met en naast God het subject der verzoening waren;maar God heeft de wereld met zichzelven verzoend, zonder haar toedoen, buiten haar om, zonder dat zĳ er het minste aan toegebracht heeft of aan behoeft toe te brengen; menschen ontvangen alleen de verzoening als eene gave, Rom. 5:11, en nemen ze aan door het geloof, 2 Cor. 5:20. Maar uit deze ééne weldaad der verzoening, door Christus verworven, vloeien allerlei weldaden voort. Dat kan ook niet anders. Als de verhouding tusschen God en de wereld in het reine is, dan komt te zĳner tĳd alles in orde, ook de verhouding tusschen hemel en aarde, engelen en menschen, menschen onderling, en ook de verhouding der menschen tot zonde, dood, wereld, Satan enz. In de sfeer van het recht is het pleit beslist. God heeft gelĳk en daarom wordt Hĳ vroeger of later overal, op alle terrein, en voor alle creaturen in het gelĳk gesteld. Het recht is aan zĳne zĳde en het zal eens door allen gewillig of onwillig worden erkend. In deκαταλλαγη, de vredeverhouding Gods in Christus tot de wereld, liggen dus allerlei andere weldaden opgesloten. De vruchten van Christus’ offerande zĳn niet tot eenig terrein beperkt; zĳ bepalen zich niet, gelĳk tegenwoordig zoo velen meenen, tot het religieus-ethische leven, tot het hart, de binnenkamer, de kerk, maar zĳ breiden tot heel de wereld zich uit. Want machtig moge de zonde zĳn, niet gelĳk de misdaad is de genadegift; de genade Gods en de gave door de genade is bovenmate overvloedig, Rom. 5:15. De weldaden, die uit deκαταλλαγηGods in Christus ons toekomen, zĳn te vele om te noemen, bovenbl. 312v. Zĳ kunnen ingedeeld in:juridische, n.l. vergeving der zonden, Mk. 14:24, Hebr. 9:22, rechtvaardigmaking, Rom. 3:24, 4:25, 5:9, 8:34, 1 Cor. 1:30, 2 Cor. 5:21, aanneming tot kinderen, Gal. 3:26, 4:5, 6, recht op het eeuwige leven en de hemelsche erfenis, Rom. 8:17, 1 Petr. 1:4, ook verlossing,ἀπολυτρωσις, Ef. 1:7, Col. 1:14, Hebr. 9:15, dat echter soms ruimere beteekenis heeft, Rom. 3:24, 8:21, 23, 1 Cor. 1:30, Ef. 1:14, 4:30, 1 Petr. 1:18, 19;mystische, bestaande in het gekruisigd, begraven, opgewekt en in den hemel gezet worden met Christus, Rom. 6-8, Gal. 2:20, Col. 3:1-13;ethische, n.l. wedergeboorte, Joh. 1:12, 13, levendmaking, Ef. 2:1, 5, heiligmaking, 1 Cor, 1:30, 6:4, afwassching, 1 Cor. 6:11, reiniging, 1 Joh. 2:9, besprenging, 1 Petr. 1:2, naar lichaam, ziel en geest, 2 Cor. 5:17, 1 Thess. 5:23;moreele, bestaande in de navolgingvan Christus, die ons zĳn voorbeeld heeft nagelaten, Mt. 10:38, 16:24, Luk. 9:33, Joh. 8:12, 12:26, 2 Cor. 8:9, Phil. 2:5, Ef. 2:10, 1 Petr. 2:21, 4:1;oeconomische, n.l. de vervulling van het Oudtest. verbond, de inwĳding van een nieuw verbond, Mk. 14:24, Hebr. 7:22, 9:15, 12:24, de vrĳheid van de wet, Rom. 7:1v., Gal. 2:19, 3:13, 25, 4:5, 5:1 enz., de uitwissching van het handschrift der wet, de afbreking van den muur des afscheidsels, de verzoening van Jood en Heiden en van alle andere in de menschheid bestaande tegenstellingen tot de eenheid in Christus, Gal. 3:28, Ef. 2:11-22, Col. 2:21;physische, n.l. de overwinning der wereld, Joh. 16:33, van den dood, 2 Tim. 1:10, Hebr. 2:15, van de hel, 1 Cor. 15:15, Op. 1:18, 20:14, van Satan, Luk. 10:8, 11:22, Joh. 14:30, Hebr. 2:14, 1 Cor. 15:55, 56, Col. 2:15, 1 Petr. 3:22, 1 Joh. 3:8, Op. 12:10, 20:2 enz. In één woord: de gansche herschepping, de volkomene herstelling van de door de zonde met schuld beladene, verdorvene en uiteengeslagen wereld en menschheid is de vrucht van Christus’ werk. Objectief, principieel, in de sfeer van het recht heeft Hĳ die herschepping tot stand gebracht door zĳn kruis. Toen is tusschen God en wereld deκαταλλαγηgesticht. En daarom zal Christus te zĳner tĳd—want het gaat alles in vaste orde—de gemeente eens zonder vlek of rimpel aan den Vader voorstellen, het koninkrĳk Gode overgeven en God alles in allen zĳn, 1 Cor. 15:22-28.In de theologie is deze rĳkdom der weldaden van Christus steeds erkend. Door Christus, zeide Clemens Alex., is de aarde eenπελαγος ἀγαθωνgeworden. Men sprak van Christus als mediator, redemptor, reconciliator, liberator, dispensator, salvator, medicus, dominus, pastor, rex enz., duidde het werk, door Hem tot stand gebracht, aan alsθεοποιησις, θειωσις, deificatio, vivificatio, salvatio, liberatio, redemptio, restitutio, purgatio, regeneratio, illuminatio, resurrectio enz., en trachtte soms al die weldaden ook eenigermate te classificeeren, zooals in de bekende versregels:Propitians, purgans, redimens, ut victima, sponsor Salvavit, sic jura Dei verumque requirunt, of onder de hoofden expiatio, remissio, consummatio enz., cf. Athan., de incarn. 54. Greg. Naz., Or. 2. Eusebius, Dem. Ev. IV 21. Aug. de pecc. mer. I 26. Thomas, S. Theol. III qu. 48. 49. Bonaventura, Brevil. IV 1. Petavius, de incarn. XII c. 6. 7. Polanus,Synt. VI c. 18. Voetius, Disp. II 229 sq. Mastricht, V 18, 22. Turretinus, de satisf. 317. M. Vitringa VI 121. Maar tot eene logische orde en geregelde behandeling kwam het toch meestal niet. De beschouwing van het werk van Christus als satisfactio en meritum, die sedert Anselmus opkwam, kon dit gemis niet vergoeden; beide zĳn alleen logisch onderscheiden, want hetzelfde werk van Christus is satisfactio, inzoover Hĳ zĳne offerande Gode bracht en aan zĳn eisch voldeed, en het is meritum, inzoover Christus daardoor bĳ God voor ons de zaligheid verwierf, Thomas, III qu. 48 art. 1 en 2. Petavius, de incarn. XII 9. Perrone, Prael. IV 311. Calvĳn, Inst. II 17 1. Voetius, Disp. II 228. Mastricht, Theol. V 18, 14. 20. Quenstedt III 225. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2283 enz. Beide begrippen stellen het werk van Christus ook te eenzĳdig onder de categorie van werk en verdienste; het is veelmeer de vraag wat Christus „verdiend” heeft en hoe dit met zĳne offerande in verband staat. In den nieuweren tĳd heeft men daarom deze termen bĳna geheel laten vallen en in plaats daarvan de vrucht van Christus’ werk als Erlösung of Versöhnung aangeduid. De eerste omschrĳving kwam vooral door Schleiermacher in eere; wel spreekt hĳ ook van eene nieuwe schepping, die door Christus tot stand gebracht wordt, maar deze valt hem toch met de Erlösung saam, Chr. Gl. § 89, 1. 2; en onder haar verstaat hĳ de mededeeling zĳner zondelooze volkomenheid, § 88, de opname der geloovigen in de kracht van zĳn Godsbewustzĳn, § 100, welke niet magisch, noch empirisch, maar mystisch geschiedt door scheppende Goddelĳke werkzaamheid, door de zelfopenbaring van Christus in zĳne gemeente, § 100, 2, 3. Daarnaast neemt Schleiermacher dan nog eene verzoenende werkzaamheid van Christus aan, daarin bestaande, dat Hĳ de geloovigen opneemt in de gemeenschap zĳner ongestoorde zaligheid en hen door middel van zĳne levensgemeenschap met Hem doet deelen in de vergeving der zonden, § 101. Ritschl daarentegen vat de werking van Christus saam onder rechtvaardiging en verzoening; de vruchten van zĳn leven bestaan niet in Umstimmung van God uit een vertoornd rechter in een genadig Vader, II 208 f. 217 f. III 439, niet in eigenlĳke loskooping, II 221, niet in bevrĳding van den dood, II 86, ook niet in het mystieke sterven en opstaan met Christus, want Rom. 6 is sterke symboliek en levert geen stof voor eendogma, II 226 f.; maar Christus verzekert en waarborgt ons door heel zĳn persoon en leven, dat God liefde is; Hĳ laat ons trots onze zonden toe tot de gemeenschap met God, III 506 f. De rechtvaardiging, welke Christus ons schenkt, is niet kwĳtschelding van schuld en straf, niet toerekening van zĳne gerechtigheid, maar wegneming van het schuldbewustzĳn, en daardoor van de scheiding tusschen ons en God, III 51, 61, de wegneming van de gedachte, dat de zonde de gemeenschap met God verhindert, III 60. Gevolg en werking van deze rechtvaardiging is de verzoening; deze toch bestaat daarin, dat hĳ, die de rechtvaardiging, welke eigenlĳk een goed der gemeente is, in het geloof aanneemt, nu ook subjectief in die nieuwe verhouding tot God ingaat, zĳnerzĳds de vĳandschap aflegt en in verhouding van vrede tot God zich stelt; zĳ is een ethische verandering in ons, II 230 f. 342 f. III 74-76. Unterricht § 37. Er is groot verschil tusschen Schleiermacher en Ritschl: bĳ genen staat de persoon, bĳ dezen het werk van Christus op den voorgrond; bĳ den eersten komt de subjectieve verandering des menschen tot stand langs mystischen weg, door levensmededeeling, bĳ den tweeden langs ethischen weg, door leer en voorbeeld; de eerste weldaad is bĳ Schleiermacher de Erlösung, de mededeeling van Christus’ zondelooze volkomenheid, en bĳ Ritschl de objectieve, synthetische rechtvaardiging, die allereerst een goed der gemeente is. Maar bĳ dat verschil is de overeenstemming nog grooter: Christus is bĳ beiden de zondelooze mensch, die in bĳzondere gemeenschap met God staat; de passieve gehoorzaamheid wordt in het werk van Christus door beiden ontkend; zĳn lĳden en dood is slechts het noodzakelĳk gevolg van zĳne ten einde toe gehandhaafde trouw aan God; het verband tusschen Christus’ werk en de vruchten daarvan in den geloovige, in de gemeente blĳft bĳ beiden onhelder; beiden verleggen het zwaartepunt der verlossing en der verzoening uit het objectieve werk van Christus in de subjectieve verandering der geloovigen; en zelfs, al schĳnt Ritschl de rechtvaardiging als een objectieve weldaad der gemeente en als een synthetisch oordeel aan het geloof te laten voorafgaan, feitelĳk wordt toch ook bĳ hem, niet voor de gemeente in haar geheel maar wel voor ieder individu, de rechtvaardiging van de subjectieve verzoening afhankelĳk, cf. Jahrb. f. d. Theol. 1888 S. 21. 22. Kübel, Ueber den Unterschied der posit. u. der liber. Richtung in der mod.Theol.21893 S. 150. Kähler, Zur Lehre v. d. Versöhnung 32 f. Bovenal echter komen beiden daarin overeen, dat zĳ de werking van Christus’ leven en lĳden tot het religieuse en ethische gebied beperken. Nu is het waar, dat zĳ zelfs bĳ deze beperking geen van beiden helder in het licht stellen, hoe de persoon en het werk van Christus deze verandering op religieus en ethisch gebied kan tot stand brengen. Maar toch is het ter andere zĳde tot op zekere hoogte te begrĳpen, dat, indien de vrucht van Christus’ werk tot dit terrein beperkt wordt, ook zĳn werk en zĳn persoon zoo opgevat wordt als door Schleiermacher en Ritschl geschiedt; want het is waar, wat eerstgenoemde zegt:die eigenthümliche Thätigkeit und die ausschliessliche Würde des Erlösers weisen auf einander zurück und sind im Selbstbewusstsein der Gläubigen unzertrennlich eins, Chr. Gl. § 92. Bĳ deze opvatting is te verstaan, dat de passieve gehoorzaamheid wordt ontkend, dat de Godheid van Christus slechts is een zĳn van God in Hem, dat opstanding, hemelvaart enz., onnoodig zĳn; eene pantheistisch-mystische of eene deistisch-moreele werking van Christus’ persoon en werk is dan ter zaliging voldoende.Maar dat is toch waarlĳk niet in overeenstemming met de leer der H. Schrift; het is eene miskenning van den persoon van Christus en eene verkleining van zĳn werk. Christus is maar niet eenἀνθρωπος ἐνθεοςdoch de eeuwige en eengeboren Zoon van God, het afschĳnsel zĳner heerlĳkheid en het uitgedrukte beeld zĳner zelfstandigheid, zelf God, boven alles te prĳzen in der eeuwigheid. En de vrucht van zĳn leven en sterven is maar niet zekere magische of moreele invloed, die van Hem in de wereld uitgaat, doch is niet minder dan deἀποκαταστασις παντων, Hd. 3:21, deἀνακεφαλαιωσις των παντων ἐν τῳ Χριστῳ, τα ἐπι τοις οὐρανοις και ἐπι της γης, Ef. 1:10. Dit werk der herschepping heeft zĳn beginsel en oorsprong in de volmaakte offerande van Christus, of liever nog in deκαταλλαγη, welke God in Christus tusschen zich en de wereld tot stand gebracht heeft. God wil niet winnen door overmacht. Licht ware het voor Hem geweest, de gansche wereld in zĳn toorn te vernietigen en aan eene andere wereld en menschheid het aanzĳn te schenken, Num. 14:12. Maar God verhoogt zich in gericht en heiligt zich in gerechtigheid, Jes. 5:16. De zonde is geen physische, maar eene ethische macht. Satan heeft in de zonde zĳn ongoddelĳkemacht over de wereld, en de zonde heeft hare kracht in de wet, 1 Cor. 15:56. Zoo heeft het Gode behaagd, deze macht op zedelĳke wĳze, in den weg van recht en gerechtigheid te overwinnen. Niet door geweld of macht, maar door het kruis, dat den schuldbrief der wet te niet deed, heeft God over de overheden en machten getriumfeerd, hen van hun wapenrusting beroofd, en openlĳk in hun schande tentoongesteld, Col. 2:15. En daarom nu, wĳl God in den weg des rechts de zonde en heel haar macht overwonnen heeft, daarom is Hĳ vrĳ, zelfs zĳne wederpartĳders rechters zĳnde, om den goddelooze te rechtvaardigen, Rom. 4:5; niemand kan beschuldiging inbrengen tegen de uitverkorenen Gods, Rom. 8:33. God is het, die rechtvaardigt, en die in de rechtvaardiging van dengene, die uit het geloof van Jezus is, zelf blĳkt de rechtvaardige te zĳn, Rom. 3:26. God kan dat doen, behoudens, ja tot roem van zĳne gerechtigheid, omdat Christus gestorven en opgewekt is, Rom. 8:34. Op grond van die offerande kan Hĳ wereld en menschheid aan de zonde ontrukken, zĳn koninkrĳk uitbreiden, alle dingen onder Christus als hoofd vergaderen en eens alles in allen zĳn. Niemand, ook Satan niet, kan daartegen iets inbrengen; aan het einde zal elk moeten erkennen, dat God rechtvaardig en dat Christus de wettige, de rechtmatige Heer is, Phil. 2:11. Tusschen de weldaden, die Christus verworven heeft, en zĳn persoon en offerande, bestaat dan ook geen physisch of magisch verband, alsof eenige substantie van Godmenschelĳk leven, Goddelĳke natuur enz. uit Hem in ons werd overgestort, zooals theosophen het zich voorstellen. Maar God heeft zich zelf in Christus den koninklĳken weg des rechts gebaand, om aan zĳn gevallen schepsel den rĳkdom zĳner genade te verheerlĳken. Uit de door Hem zelf, buiten de wereld om, gestichte, objectieveκαταλλαγηvloeien der menschheid alle bovengenoemde weldaden om Christus’ wille toe, de rechtvaardigmaking, de heiligmaking, de volkomene verlossing, de gansche herschepping. En wĳl dit werk der herschepping zoo groot is, grooter nog dan dat der schepping en der onderhouding, daarom moest Hĳ, aan wien dit werk werd opgedragen, niet alleen waarachtig en rechtvaardig mensch, maar ook sterker dan alle schepselen, d. i. tegelĳk waarachtig God zĳn. Dezelfde, door wien, God de wereld schiep, kon ook alleen de middelaar der herschepping zĳn, Bonaventura, Brevil. IV c. 1.19. Intensief is het werk van Christus van oneindige waardĳ, maar ook extensief breidt het tot heel de wereld zich uit. Gelĳk de wereld het voorwerp is geweest van Gods liefde, Joh. 3:16, zoo is Christus gekomen om die wereld niet te veroordeelen maar te behouden, Joh. 3:17, 4:42, 6:33, 51, 12:47; in Hem heeft God de wereld, alle dingen in hemel en op aarde, tot zichzelven verzoend, Joh. 1:29, 2 Cor, 5:19, Col. 1:20 en vergadert ze in deze bedeeling tot één, Ef. 1:10; de wereld, door den Zoon geschapen, is ook voor den Zoon als haar erfgenaam bestemd, Col. 1:16, Hebr. 1:2, Op. 11:15. Door Origenes is hieruit afgeleid, dat Christus door zĳn lĳden en sterven de gansche wereld verlost heeft, niet alleen alle menschen maar ook alle andere redelĳke wezens, n.l. de gevallen engelen, en voorts alle schepselen, de princ. I 6.; Christusοἰ μονον ὑπερ ἀνθρωπων ἀπεθανεν, ἀλλα και ὑπερ των λοιπων λογικων, in Joann. I 40. Hĳ is wel slechts eenmaal gestorven, in de voleinding der eeuwen, Hebr. 9:26, maar de kracht van zĳn dood is genoegzaam tot verlossing niet alleen van de tegenwoordige wereld maar ook van die, welke vroeger bestaan heeft of later bestaan zal, en niet alleen van de menschen maar ook van de hemelsche geesten, de princ. II 3, 5. Hom. in Lev. I 3, cf. Schwane, D. G. I2254. Dit universalisme is echter door de christelĳke kerken altĳd verworpen, b. v. Const. 543 can. 7. 12; en feitelĳk zĳn deze altĳd in zoover particularistisch, dat zĳτα πανταin Col. 1:20 beperken en niet tot de gevallen engelen uitbreiden. Maar desniettemin heeft men uit deze en andere plaatsen, waar het woord wereld of allen met de offerande van Christus in verband wordt gebracht, Jes. 53:6, Rom. 5:18, 8:32, 1 Cor. 15:22, 2 Cor. 5:15, Hebr. 2:9, 1 Tim. 2:4, 6, 2 Petr. 3:9, 1 Joh. 2:2, het besluit getrokken, dat Christus voor alle menschen, hoofd voor hoofd, voldaan had en dat de satisfactio vicaria dus als universeel moest worden opgevat. De kerkvaders vóór Augustinus spreken gemeenlĳk zeer universalistisch over den heilswil Gods en over de verzoening van Christus, cf. Petavius, de incarn. XIII c. I. 2; maar de eigenlĳke kwestie bestond in dien tĳd nog niet en kon toen ook nog niet opkomen, wĳl men aan Gods zĳde alleen eene praescientia aannam en aan ’s menschen zĳde op zĳne wilsvrĳheid, schoon door de zonde verzwakt, den nadruk liet vallen,deel II319. In den pelagiaanschen strĳd moest zĳ echter aan de ordekomen; en Augustinus, was de eerste, die duidelĳk de particuliere voldoening leerde. Wel zegt Augustinus meermalen met de Schrift, dat God aller zaligheid wil, dat, indien een voor allen gestorven is, allen gestorven zĳn, dat wie verloren gaan, niet hebben willen gelooven, dat wie gelooft, dat vrĳwillig doet, Petavius, ib. c. 3, dat Christus een verzoening is voor de geheele wereld en alle dingen, hemelsche en aardsche, met elkander verzoend heeft, Kühner, Augustins Anschauung v. d. Erlösungsbedeutung Christi 1890 S. 62. Maar dit alles bewĳst hoegenaamd niets tegenover dit andere, door Augustinus even klaar en duidelĳk uitgesproken, dat de heilswil Gods en de verzoening in Christus beperkt is tot de praedestinati. Vooreerst volgt dit reeds in het algemeen uit Augustinus’ leer over de praedestinatie en over de genade,deel II320; als het getal dergenen, die zalig zullen worden, eeuwig en onveranderlĳk door God is bepaald en hun alleen de genade des geloofs en der volharding geschonken wordt, dan is daartusschenin de stelling niet meer te handhaven, dat Christus voor alle menschen hoofd voor hoofd heeft voldaan. Ten tweede vat Augustinus 1 Tim. 2:4 altĳd op in beperkten zin; wel geeft hĳ van dien tekst verschillende verklaringen, nu eens, datomnes qui salvi fiunt nisi ipso volente non fiunt, Epist. 107, de civ. XIII 23, en dan, dat onder alle menschen te verstaan zĳn alle praedestinati, die uit alle volken en klassen van het menschelĳk geslacht zĳn verkoren, Enchir. 103. de corr. et gr. 14. c. Jul. IV 8, maar overal, waar hĳ den tekst opzettelĳk verklaart, verstaat hĳ hem in beperkten zin, cf. Petavius,de DeoXI 7, 10. de incarn. XII 4. En ten derde brengt hĳ den persoon en het werk van Christus telkenmale alleen met de verkorenen in verband; God riep door Christus populum credentium tot de adoptie, Conf. IX 1; Christus heeft door zĳne opstanding nos praedestinatos tot een nieuw leven geroepen, door zĳn bloed justificandos peccatores vrĳgekocht, de trin. IV c. 13.Omnis, qui Christi sanguine redemptus est, homo est, non tamen omnis, qui homo est, etiam sanguine Christi redemptus est, de conj. adult. I 15.Non perit unus ex illis, pro quibus Christus mortuus est, Epist. 102 ad Evod., cf. Wiggers, August. und Pelag. I 313. Vitringa VI 147. Hoewel het semipelagianisme spoedig de overhand kreeg, bleven er toch velen ook op dit punt aan Augustinus getrouw. Met beroep op 1 Tim. 2:4 zeiden de Semipelagianen,dat God alle menschen met gelĳke liefde omvat en allen eene gelĳke mate van genade toedeelt. Daarop antwoordde Prosper, datomnium cura est Deo, et nemo est, quem non aut evangelica praedicatio aut legis testificatio aut ipsa etiam natura conveniat; sed infidelitatem hominum ipsis adscribimus hominibus; fidem autem hominum donum Dei esse fatemur, sine cujus gratia nemo currit ad gratiam. En wat betreft de particulariteit der voldoening, Christus is welpro totius mundi redemptione crucifixus, propter veram humanae naturae susceptionem et propter communem in primo homine omnium perditionem; potest tamen dici pro his tantum crucifixus, quibus mors profuit, Resp. ad cap. cal. Gall. 8. 9. Hoe gematigd dit uitgedrukt zĳ, alle volgelingen van Augustinus, Prosper, Lucidus, Fulgentius enz., stemden toch hierin overeen, dat, hoezeer God voor alle menschen zorgt en hun allerlei weldaden schenkt, Hĳ toch niet op gelĳke wĳze de zaligheid van allen wil; dat Hĳ niet allen eene zelfde mate van genade verleent; en dat Christus, schoon in zekeren zin voor allen gestorven, toch efficaciter alleen gestorven is voor hen, wien zĳn dood werkelĳk ten goede komt. Maar de synode van Arles 475 dwong Lucidus tot herroeping van zĳne leer, dat Christus alleen gestorven was voor hen, die werkelĳk zalig worden. En de synode van Orange 529 zeide alleen, dat omnes baptizati kunnen vervullen, wat tot de zaligheid noodig is, cf. Petavius, de incarn. XIII c. 5-7. Schwane, D. G. II2571-582. In de 9eeeuw kwam het vraagstuk opnieuw ter sprake; Gottschalk leerde, dat Christusbaptismi sacramento (reprobos) luit, non tamen pro eis crucem subiit neque mortem tulit neque sanguinem fudit. Lupus zeide, dat Christus niet voor alle menschen gestorven is, maar wel voor alle geloovigen, ook voor hen, die later het geloof weer verliezen. Remigius maakte eene dergelĳke onderscheiding. En de synode van Valence 855 sprak in denzelfden geest; zĳ verwierp, dat Christus zĳn bloed had gestortetiam pro illis impiis, qui a mundi exordio usque ad passionem Domini in sua impietate mortui aeterna damnatione puniti sunt, en beleed, dat die prĳs alleen betaald was voor hen,de quibus ipse Dominus noster dicit: sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet Filium hominis, ut omnis qui credit in ipso non pereat sed habeat vitam aeternam, can. 4. Ook de scholastiek bleef in hoofdzaak nog aan Augustinus getrouw; 1 Tim.2:4 moet niet zoo opgevat, alsof God wel wilde wat niet geschiedt, alsof Hĳ wilde, dat er ook behouden werden, die het feitelĳk niet worden, maar deze tekst wil zeggen,nullum hominum fieri salvum nisi quem salvum fieri ipse voluerit, of dat er allerlei menschen uit alle volken en standen zalig zullen worden, of ook wel, meer in den zin van Damascenus, dat God aller zaligheid wil, n.l.voluntate antecedente, conditionale, d. i. indien zĳ zelf willen en tot Hem komen, maar dan was deze wilmagis velleitas quam absoluta voluntas, Lombardus, Sent. I dist. 46, 2 en ook op 1 Tim. 2:4. Bonaventura, ib. art. 1 qu. 1. Thomas, S. Theol. I qu. 19 art. 7 qu. 23 art. 4 ad 3. En wat de satisfactie aangaat, descholastiekleerde wel, dat zĳ superabundans was en geschieddepro peccato humani generis, totius humanae naturaeenz., Thomas, S. Th. III qu. 46 art 1, maar zĳ betoogde de mogelĳkheid der voldoening vooral daarmede, dat Christus het hoofd was en de geloovigen de leden zĳns lichaams, en bracht de voldoening daarom telkens alleen met de geloovigen in verband; zoo zegt Thomas,caput et menbra sunt quasi una persona mystica et ideo satisfactio Christi ad ommes fideles pertinet sicut ad membra, III qu. 48 art. 2;quia ipse est caput nostrum, per passionem suam liberavit nos tanquam membra sua a peccatis, quasi per pretium suae passionis, sicut si homo per aliquod opus meritorium quod manu exerceret, redimeret se a peccato quod pedibus commisisset, III qu. 49 art. 1. En III qu. 79 art. 7. zegt hĳ:passio Christi prodest quidem omnibus quantum ad sufficientiam, sed effectum non habet nisi in illis qui Christi conjunguntur per fidem et charitatem. Dat deze efficacitas niet afhangt van ’s menschen vrĳen wil, maar van Gods verkiezing en Christus’ offerande zelve, blĳkt in het algemeen uit Thomas’ leer van de gratia en bepaald ook daaruit, dat hĳ III qu. 48 art. 6 zegt:passio Christi efficienter causat salutem humanam; cf. ook Lombardus:Christus electos tantum sicut se dilexit eorumque salutem optavit, Sent. III dist. 31, 4.Christus se trinitati obtulit pro omnibus, quantum ad pretii sufficientiam, sed pro electis tantum quantum ad efficaciam, quia praedestinatis tantum salutem effecit, ib. III dist. 20, 3. Later werd ditzelfde gevoelen in de Roomsche kerk nog verdedigd door Bajus, Jansenius, Quesnel. en zelfs ook door Tapper, Estius, Sonnius e. a., cf. Rivetus, Op. III 438. M. Vitringa VI 155-159. Maar hetsemipelagianisme drong in Rome’s kerk hoe langer hoe dieper door, en daardoor werd het vooral na Trente schier algemeene leer, dat God voluntate antecedente aller zaligheid wil, dat Christus voor allen voldaan heeft, en dat de voluntas consequens rekent met het goede of slechte gebruik, dat de menschen van hun vrĳheid en van de genade maken,deel II325, en voorts Trid. VI c. 2 en 3. Cat. Rom. I 3, 7. Innoc. X in damn. 5 propos. Jans. Bellarminus, de sacrif. missae I 25. de poenit. I 2. de amiss. gr. IV 4. Becanus, Manuale Controv. III 1 qu. 1. Petavius, de incarn. XIII c. 14. Theol. Wirceb. IV 322. Scheeben, Dogm. III 356. Jansen, Prael. theol. II 748 enz. En hiermede zĳn in het wezen der zaak eenstemmig de Grieksche kerk, Damascemus, de fide orthod. II c. 29. Conf. orthod. qu. 34. 47; de Lutherschen, Symb. ed. Müller p. 781. Gerhard, Loc. VII c. 6. Quenstedt, III 311-324. Hollaz, Ex. 745. Buddeus, Inst. theol. 824; de Remonstranten, Conf. en Apol. conf. VIII 10. Arminius, Op. 153. Episcopius op 1 Joh. 2:2. Limborch, Theol. Christ. IV c. 3-5; en voorts de Mennonieten, Kwakers, Herrnhutters, Methodisten enz.De Gereformeerden staan met hun leer van de particuliere voldoening dus vrĳ wel alleen. En daarbĳ komt dan nog, dat zĳ onder elkander volstrekt niet eenstemmig waren en langzamerhand steeds verder van elkander afweken. Verschillende belĳdenissen spreken gematigd en algemeen, b. v. de conf. Anhalt., bĳ Niemeyer p. 635. 639, March., ib. 650. 651, Lips., ib. 662, Thorun., ib. p. 674; de Anglicana zwĳgt ervan; de Cat. Heid. spreekt ze ook niet rechtstreeks uit, al is qu. 37 ten onrechte als een bewĳs voor de algemeene voldoening aangehaald, cf. M. Vitringa VI 136; de Fransche, Nederl., Schotsche confessie leeren haar niet dan per consequentiam. In de canones van Dordrecht wordt ze duidelĳk geleerd, maar tevens gezegd, dat de offerande van Christus wasinfiniti valoris et pretii, abunde sufficiens ad totius mundi peccata expianda, II 3, en voorts komt ze nog voor in de Westm. conf. VIII 1. 5. 8. Cat. major et minor Cons. Helv. 13. Walch. art. 1693. Ook onder de theologen was er geen eenstemmigheid. Sommigen meenden, dat het wel goed was te zeggen, dat Christus’ offerande voor alle menschen voldoende ware geweest, indien God haar voor allen efficax had willen maken; maar men kon toch eigenlĳk nietzeggen, dat zĳ voldoende was voor allen; want indien Christus niet efficaciter voor allen gestorven was, dan was Hĳ het ook niet sufficienter; en indien men dan toch zoo ging spreken, gaf men aanleiding tot misverstand en bereidde de gevaarlĳke onderscheiding voor van voluntas antecedens en consequens, van gratia sufficiens en efficax, Beza, Piscator, Twissus, Voetius, Disp. II 251 sq. Anderen spraken echter met Augustinus en de scholastici zoo, dat Christus sufficienter voor allen, efficaciter alleen voor de uitverkorenen gestorven was, Calvĳn op 1 Joh. 2:2. H. Alting, Probl. theol. 174. Turretinus, Theol. El. XIV qu. 14. Mastricht, V 18, 21. 39. Moor III 1035-1075 enz. Op deDordtschesynode spraken de buitenlandsche afgevaardigden over de dignitas en sufficientia van Christus’ offerande zoo ruim mogelĳk; de Engelsche godgeleerden zeiden zelfs, dat Christus in zekeren zin voor allen gestorven was;sic Christus pro omnibus mortuus est, ut omnes et singuli, mediante fide, possint virtuteἀντιλυτρουhujus remissionem peccatorum et vitam aeternam consequi, thesis 3. In Engeland was er tegenover de streng-gereformeerde school van Twissus, Rutherford e. a. eene meer gematigde richting, vertegenwoordigd door Davenant, Calamy, Reynolds, Arrowsmith, Seaman enz., en vooral door Richard Baxter. Hun gevoelen kwam zakelĳk geheel overeen met dat van de Fransche theologen, Camero, Testardus, Amyraldus enz.; er was een voorafgaand besluit, waarnaar Christus voor allen conditioneel, onder voorwaarde van geloof, had voldaan, en een ander volgend bĳzonder besluit, waarnaar Hĳ voor de uitverkorenen zóó had voldaan, dat Hĳ hun indertĳd ook het geloof schenkt en onfeilbaar hen tot de zaligheid leidt,deel II341. In de Schotsche kerk kwam de leer der particuliere voldoening in verband met het algemeene aanbod der genade herhaaldelĳk ter sprake; zĳ was zelfs mede eene van de oorzaken voor de scheiding der Erskine’s in 1733. Om de neonomiaansche richting te ontgaan, die het geloof tot eene wettische voorwaarde maakte en het evangelie daarom alleen bestemd liet zĳn voor bepaalde, gequalificeerde personen, leerden de zoogenaamdeMarrowmen(James Hog, Thomas Boston, Ralph en Ebenezer Erskine, Alexander Moncrieff enz., cf.deel I128), dat Christus’ offerande eenlegal, federal sufficiencybezat voor alle menschen en grondden daarop het algemeene aanbod van genade. Sommigen gingen nog verder,maakten onderscheid tusschen eene algemeene en bĳzondere genade, een uit- en inwendig verbond (Thomas Mair 1754), of leerden eene algemeene voldoening (James Fraser, †1698, maar zĳne verhandelingon justifying faithwerd eerst in twee stukken gepubliceerd 1722 en 1749), of ontkenden zelfs geheel de voldoening (Dr. M. Gill,Practical essay on the death of Christ, 1786). In deze eeuw werd de particuliere voldoening in Schotland wederom het onderwerp van een langdurigen strĳd. In 1820 gaf de United Associate Synod of the Secession Church eene verklaring, waarbĳ zĳ de algemeene voldoening wel veroordeelde, maar toch leerde, dat Christus’ offerande voor allen voldoende was en allen gebracht had in eensalvable state. Zoowel ter rechter- als ter linkerzĳde vond deze verklaring bezwaar; sommigen ontkenden, dat allen recht hadden op Christus, en bestreden de algemeene voldoening in elken zin, Palaemon in zĳneLetters upon Theron and Aspasio, Symington, Haldane, en vooral Dr. Marshall; anderen leerden beslist de algemeene voldoening, William Pringle, John McLeod Campbell, James Morison, Robert Morison, A. C. Rutherford, John Guthrie; de beide professoren Balmer †1844 en Brown werden zelfs door Marshall aangeklaagd, maar toch door de synode in 1845 vrĳgesproken, cf. Andrew Robertson,History of the atonement controversy in connexion with the Secession Church from its origin to the present time, Edinb. 1846. Evenzoo werd in andere landen de leer der bĳzondere voldoening in den geest van Grotius of van Amyraldus verzwakt of ook beslist verworpen, in Engeland door Daniel Whitby, tegen wien Jonathan Edwards optrad; in Amerika door de Edwardean of New-England theologen, Emmons, Taylor, Park, Fiske enz.; in Duitschland door P. Volckmann e. a.; hier te lande vooral door Venema, cf. Ypey, Gesch. der chr. kerk in de 18eeeuw VII 133v. Tegenwoordig is de leer der bĳzondere voldoening bĳna algemeen prĳsgegeven, ook door Van Oosterzee, § 111, 6. Leer der Zal. n. 66. Heid. Cat, bl. 176. Ebrard, Dogm. § 430. Daarentegen wordt ze nog verdedigd door Ch. Hodge, Syst. Theol. II 544-562. A. A. Hodge,The atonementp. 347-429. Shedd, Dogm. Theol. II 464-480. W. Cunningham,Historical Theology, 2 ed. Edinb. Clark 1864 II 323-370. Robert S. Candlish,The atonement, its reality, completeness and extent, London 1861. Hugh Martin,The atonement, Edinb. Hunter z. j. Kuyper, Dat degenade particulier is. En zĳ vond in den laatsten tĳd weer steun bĳ Ritschl, volgens wien het correlaat van Christus’ offerande niet is de enkele mensch noch ook alle menschen maar bepaaldelĳk de gemeente; zĳ alleen is in het bezit van de rechtvaardiging en vol van vergeving der zonden, zĳ wordt in de Schrift altĳd voorgesteld als het voorwerp der werkingen, welke er van Christus uitgaan, Rechtf. u. Vers. I247-67. 205 f. 305 f. II2216 f. III2103 f.20. In dit belangrĳk geschil over de waarde van Christus’ offerande is er volkomen overeenstemming, ter eener zĳde hierover, dat niet alle maar alleen sommige menschen de weldaden van Christus feitelĳk deelachtig worden, en anderzĳds daarover, dat de offerande van Christus op zichzelve volkomen voldoende ware, om niet alleen sommige maar alle menschen te doen deelen in de vergeving der zonden en het eeuwige leven. De universalisten zĳn in de practĳk dus allen de particulariteit der genade toegedaan; en de particularisten belĳden allen zonder uitzondering de universaliteit der offerande van Christus, wat haar innerlĳke waarde betreft. Zelfs zĳ, die bezwaar hebben in de woorden, dat Christus sufficienter voor allen en efficaciter voor de uitverkorenen gestorven is, erkennen toch volmondig, dat de materia meriti van Christus volkomen voldoende is voor de verzoening van de zonden van alle menschen, en wat zĳ willen, is alleen dit, dat de forma meriti, d. i. de verdienste van Christus, niet op zichzelve maar in ordine ad reprobos beschouwd, niet alleen niet efficax maar ook niet sufficiens kan heeten, Voetius, Disp. II 254. Het verschil loopt dus alleen over de vraag, of het de wil en debedoelingGods was, dat Christus zĳne offerande bracht voor de zonden van alle menschen zonder uitzondering, dan wel alleen voor de zonden dergenen, die Hem van den Vader gegeven zĳn. Zoo gesteld, schĳnt de vraag haast voor geen tweeërlei antwoord vatbaar. Want ten eerste, brengt de Schrift doorloopend de offerande van Christus alleen met de gemeente in verband, hetzĳ deze door velen, Jes. 53:11, 12, Mt. 20:28, 26:28, Rom. 5:15, 19, Hebr. 2:10, 9:28, door zĳn volk, Mt. 1:21, Tit. 2:14, Hebr. 2:17, 7:27, 13:12, door zĳne schapen, Joh. 10:11, 15, 25v., Hebr. 13:20, door zĳne broederen, Hebr. 2:11, door kinderen Gods, Joh. 11:52, Hebr. 2:31-45;door de Hem van den Vader gegevenen, Joh. 6:37, 39, 44, 17:2, 9, 24, door zĳne gemeente, Hd. 20:28, Ef. 5:25, door zĳn lichaam, Ef. 5:23, of ook door ons als geloovigen, Rom. 5:9, 8:32, 1 Cor. 5:7, Ef. 1:7, 2:18, 3:12, Col. 1:14, Tit. 2:14, Hebr. 4:14-16, 7:26, 8:1, 9:14, 10:15, 1 Joh. 4:10, 1 Petr. 3:18, 2 Petr. 1:3, Op. 1:5, 6, 5:9, 10 enz. aangeduid wordt. Ritschl heeft hier terecht weer de aandacht op gevestigd; want, al is het ook, dat hĳ hiertoe kwam door gansch andere overwegingen, het feit zelf staat toch vast: in de Schrift zĳn niet alle menschen hoofd voor hoofd, maar is de gemeentedas Correlat aller an den Opfertod Christi geknüpften Wirkungen, Rechtf. u. Vers. II2216. De overwegingen bĳ Ritschl zĳn echter andere dan bĳ de Gereformeerden; deze laatsten zeiden: niet allen maar de gemeente der uitverkorenen. Ritschl zegt: niet de enkele maar de gemeente en tracht alzoo de unio mystica, de gemeenschap van de geloovigen individueel met Christus uit de Schrift te verwĳderen. Maar in de zaak zelve is er toch overeenstemming. Tegenover deze klare, doorloopende leer der Schrift hebben de enkele teksten, waarop de universalisten zich beroepen, weinig gewicht. De uitdrukkingallenin Jes. 53:6, Rom. 5:18, 1 Cor. 15:22, 2 Cor. 5:15, Hebr. 2:9, cf. 10 bewĳst niets, of zĳ bewĳst veel meer dan de universalisten beweren en zou ten goede komen aan de leer van Origenes over de wederherstelling aller dingen. De universalisten zĳn daarom zelf gedwongen, om het woordallenin deze plaatsen te beperken. Van meer gewicht zĳn teksten als Ezech. 18:23, 33:11, Joh. 1:29, 3:16, 4:42, 13:22, 1 Tim. 2:4, 6, Tit. 2:11, Hebr. 2:9, 2 Petr. 3:9, 1 Joh. 2:2, 4:14, waar de wil Gods of de offerande van Christus in verband wordt gebracht met het behoud van allen of van de wereld. Maar deze teksten zĳn geen van alle in strĳd met de bovengenoemde uitspraken, die Christus’ weldaden tot de gemeente beperken. Immers, het N. Test. is eene gansch andere bedeeling dan het O. Verbond; het evangelie is niet tot één volk bepaald maar moet gepredikt aan alle creaturen, Mt. 28:19; er is geen aanneming des persoons bĳ God, er is geen onderscheid meer van Heiden en Jood, Hd. 10:34, 35, Rom. 3:29, 10:11-13. Ja zelfs, als in Jes. 53:11, 12, Mt. 20:28, 26:28, Rom. 5:15, 19, Hebr. 2:10, 9:28 van velen sprake is, voor wie Christus gestorven is, dan ligt daaraan niet de tegenstellingten grondslag, die er later dikwerf ondergeschoven is, dat niet allen maar slechts velen zullen zalig worden. Maar de gedachte, waaruit dit spreken van velen opkomt, is eene gansch andere, n.l. niet voor enkelen is Christus gestorven, maar voor velen, voor zeer velen. Hĳ geeft zĳn leven voor velen, Hĳ vergiet zĳn bloed voor velen, Hĳ zal velen rechtvaardig maken; niet weinigen zĳn het, maar velen, die door de gehoorzaamheid van éénen tot rechtvaardigen gesteld worden. De Schrift is niet bevreesd, dat ertevelen zullen zalig worden. En daarom, uit diezelfde overweging, zegt zĳ, dat God geen lust heeft in den dood des goddeloozen, dat Hĳ wil, dat allen tot bekeering komen en zalig worden, dat Christus eene verzoening is en zĳn leven gegeven heeft voor de wereld en dat aan alle creaturen het evangelie moet gepredikt worden. Als de universalisten hieruit afleiden, dat de voldoening gansch algemeen is, dan komen zĳ èn met de Schrift èn met de werkelĳkheid in strĳd; want deze leeren beide als om strĳd, dat niet allen maar slechts velen met het evangelie bekend worden en tot waarachtige bekeering komen. In al die plaatsen is er daarom sprake, niet van de voluntas beneplaciti die ons onbekend is en geen regel van ons gedrag kan of mag zĳn; ook niet van eene voluntas antecedens, die aan onze wilsbeslissing voorafgaat en daarnaar zich richt; maar van de voluntas signi, die ons zegt, waarnaar wĳ in het N. Verbond ons hebben te gedragen. Zĳ geeft ons het recht en legt ons den plicht op, om het evangelie te brengen tot alle menschen zonder uitzondering. Een anderen grond dan dezen duidelĳk geopenbaarden wil van God hebben wĳ voor het algemeene aanbod der genade niet noodig. Voor wie Christus bepaald gestorven is, hebben wĳ van te voren evenmin noodig te weten, als wie door God ten eeuwigen leven verkoren zĳn. De roeping rust wel op particuliere basis, want zĳ behoort tot en gaat uit van het verbond, doch zĳ richt zich, in overeenstemming met Gods geopenbaarden wil en met de in zichzelve algenoegzame waarde van Christus’ offerande, ook tot hen, die buiten het verbond zĳn, opdat ook zĳ in dat verbond opgenomen worden en in hun geloof zelf het bewĳs hunner verkiezing ontvangen, cf.deel II216-222. In de tweede plaats houdt de Schrift in, dat de offerande en de voorbede van Christus, en zoo ook de verwerving en de toepassing der zaligheid onverbrekelĳk saamhangen. De offerande is de grond van Christus’voorbidding; de laatste strekt zich daarom even ver als de eerste uit. Limborch, Theol. Chr. III 19. 11 erkent dan ook,intercessionem non esse actum reipsa ab oblatione, quatenus in coelo peragitur, distinctum. Indien de intercessie dus particulier is, gelĳk ze is, Joh. 17:9, 24, Rom. 8:34, Hebr. 7:25, 1 Joh. 2:1, 2, dan is het ook de offerande. Wel beroept zich Limborch IV 4, 7 daartegen op Luk. 23:34, maar hier bidt Jezus niet om de zaligheid zĳner vĳanden doch alleen om de niet-toerekening van dat schrikkelĳk misdrĳf, waaraan zĳ in hunne onwetendheid zich schuldig maakten, als zĳ den Messias kruisigden. En evenzoo is er een onlosmakelĳk verband tusschen de verwerving en de toepassing der zaligheid. Alle weldaden van het genadeverbond hangen saam, Rom. 8:28-34, en vinden haar grond in den dood van Christus, Rom. 5:8-11. De verzoening in Christus brengt de behoudenis en zaligheid mede. Christus is immers het hoofd en de geloovigen zĳn zĳn lichaam, dat uit Hem zĳn wasdom bekomt, Ef. 4:16, Col. 2:19; Hĳ is de hoeksteen en zĳ zĳn het gebouw, Ef. 2:20, 21. Hĳ is de eerstgeborene en zĳ zĳn zĳne broederen, Rom. 8:29. De geloovigen zĳn dan ook objectief met en in Hem gestorven, gekruist, begraven, opgewekt, in den hemel gezet. Dat is: de gemeente is geen toevallig willekeurig aggregaat van individuen, dat even goed kleiner als grooter kan zĳn, maar zĳ vormt met Christus een organisch geheel, dat in Hem als tweeden Adam besloten ligt, zooals de gansche menschheid voortkomt uit den eersten Adam, cf. Rothe, Theol. Ethik I S. 501. De toepassing moet daarom even ver zich uitstrekken als de verwerving der zaligheid; zĳ is in deze begrepen en daarvan de noodzakelĳke uitwerking. Trouwens ligt dat ook in den aard der zaak. Als Jezus waarlĳk Zaligmaker is, dan moet Hĳ zĳn volk ook werkelĳk zalig maken, niet in mogelĳkheid maar in werkelĳkheid. De universalisten zĳn echter gedwongen, om de zaligheid zelve gansch anders op te vatten en aan den naam van Jezus te kort te doen. In de logika geldt de regel:quo major extensio, minor comprehensio. En deze regel is ook op velerlei ander terrein, zĳ is ook hier van toepassing. Onder den schĳn van het werk van Christus te eeren, wordt het door de leer der algemeene voldoening verzwakt en beperkt. Als Christus toch voor allen voldaan heeft, sluit de verwerving niet noodzakelĳk de toepassing der zaligheid in. Deze laatste is dan iets, dat er misschien toevalligbĳkomt maar dat er niet vanzelf mede gegeven is en er niet van nature uit voortvloeit. De toepassing der zaligheid is dan niet en kan niet wezen het werk van Christus, maar hangt ten slotte altĳd af van den wil des menschen. Deze moet het werk van Christus aanvullen, toepassen, tot werkelĳkheid doen overgaan. Dat is, voor Christus blĳft alleen over de verwerving, niet van de werkelĳkheid maar slechts van de mogelĳkheid der zaligheid, niet van de feitelĳke reconciliatio maar van de potentieele reconciliabilitas. Christus verwierf voor God alleen de mogelĳkheid, om een verbond der genade met ons aan te gaan, de vergeving der zonden en het eeuwige leven ons te schenken, indien wĳ n.l. gelooven. Het voornaamste van het werk der zaligheid, datgene wat ons werkelĳk zalig doet worden, dat blĳft voor ons nog te doen over. Christus maakte het verbond der genade zelf niet vast in zĳn bloed, Hĳ maakte niet dat de zonden van zĳn volk vergeven zĳn, maar Hĳ sprak alleen uit, dat er van Gods kant geen bezwaar is, om een verbond met ons aan te gaan en de zonden ons te vergeven, indien wĳ en nadat wĳ onzerzĳds gelooven. Voor ons heeft Christus dus eigenlĳk niets verworven, maar alleen voor God de mogelĳkheid om ons te vergeven, als wĳ de geboden des evangelies vervullen. De universalisten komen er daarom allen toe, om de waarde en kracht van Christus’ werk te verminderen. Wat zĳ, en dan nog slechts schĳnbaar, winnen aan quantiteit, verliezen zĳ aan qualiteit. Rome leert, dat de zonden, vóór den doop begaan, d. i. in den regel de erfzonde, in den doop vergeven worden. Maar na den doop blĳft de concupiscentia over, die wel zelve geen zonde is maar aanleiding tot zondigen wordt. De dan begane zonden worden wel in het sacrament der boete vergeven, wat de schuld en de eeuwige straf betreft; maar de tĳdelĳke straf moet door den mensen zelf hier of in het vagevuur worden gedragen, Trid. VI 30. XIV c. 8. 9. can. 12-14 enz. De Remonstranten zeiden, dat God in den dood van Christus alle zondaren zoo met zich verzoend heeft,ut per et propter hoc ipsumλυτρονac sacrificium in gratiam cum iis redire et ostium salutis aeternae viamque immortalitatis pandere ipsis voluerit, Conf. VIII 9. De Kwakers laten Christus’ werk daarin bestaan, dat Hĳ de verzoening ons aangeboden en God tot vergeving genegen heeft gemaakt, Barclay, Verantwoording 1757 bl. 153. En tot gelĳke slotsom moetenallen komen, die eene algemeene voldoening leeren. Het zwaartepunt wordt uit Christus in den Christen gelegd; het geloof is de ware verzoening met God, cf. Kübel,Unterschied135 f. De Gereformeerden waren echter van eene andere gedachte. De satisfactio vicaria is geenfertige Grösse, maar sluit principieel de gansche herschepping in zich. Het werk van Christus is dan eerst af, wanneer Hĳ het koninkrĳk den Vader overgeeft. Hĳ opende niet de mogelĳkheid van zalig te worden, maar maakt zalig altĳd door, op grond van zĳne offerande, aan het kruis volbracht. Zaligmaker is Hĳ, die niet alleen voor onze zonden gestorven maar daarom ook opgewekt en ten hemel gevaren is en nu als de verhoogde Heiland voor zĳne gemeente bidt. Hĳ heiligde zichzelven, opdat ook de zĳnen geheiligd worden in waarheid, Joh. 17:19, Hĳ gaf zich voor de gemeente over, opdat Hĳ ze heiligen en zichzelven heerlĳk voorstellen zou, Ef. 5:25-27. Beiden zĳn uit éénen, n.l. God, Hebr. 2:11, en zĳn als het ware één Christus, 1 Cor. 12:12. In en met Christus schenkt God aan de geloovigen alles, wat zĳ behoeven, Rom. 8:32v., Ef. 1:3, 4, 2 Petr. 1:3; de verkiezing in Christus brengt alle zegeningen in Christus mede, de aanneming tot kinderen, de verlossing door zĳn bloed, Ef. 1:3v., de gave des H. Geestes, 1 Cor. 12:3, het geloof, Phil. 1:29, de bekeering, Hd. 5:31, 11:18, 2 Tim. 2:25, een nieuw hart en een nieuwen geest, Jer. 31:33, 34, Ezech. 36:25-27, Hebr. 8:8-12, 10:16. Cf. Can. Dordr. II 8v. Prof. Leidenses in Censura Conf. Rem. VIII 9. Trigland, Antapologia c. 16. Mastricht, V 18, 42. Voetius, Disp. II 9. 269 V 270. Witsius, Oec. foed. II 7. Misc. Sacra II 781. Vitringa VI 126. Moor III 1086 sq. Schneckenburger, Vergl. Darst. II 26. In de derde plaats is hieraan nog toe te voegen, dat het universalisme tot allerlei valsche stellingen leidt. Het brengt scheiding tusschen de drie personen van het Goddelĳk wezen, want de Vader wil aller zaligheid, de Zoon voldoet voor allen, maar de H. Geest beperkt de gave des geloofs en der zaligheid tot weinigen. Het brengt tweestrĳd tusschen de bedoeling Gods, die aller behoud wenscht, en den wil of de macht Gods, die de zaligheid feitelĳk niet aan allen wil of kan deelachtig maken. Het laat den persoon en het werk van Christus aan de verkiezing en het verbond voorafgaan, zoodat Christus er geheel buiten komt te staan en nietplaatsvervangend kan voldoen, wĳl er geen gemeenschap is tusschen Hem en ons. Het doet te kort aan de gerechtigheid Gods, die de vergeving en het leven voor allen verwerven laat en ze toch niet uitdeelt. Het richt den vrĳen wil op, die de macht heeft om te gelooven, het werk van Christus al of niet ongedaan kan maken en de beslissing, ja heel het resultaat der wereldgeschiedenis in handen heeft. Het leidt tot de leer, gelĳk de Kwakers terecht opmerkten, Barclay, Verantw. van de Ware Christ. Godg. bl. 92, dat indien Christus voor allen gestorven is, ook allen hier of hiernamaals in de gelegenheid moeten worden gesteld, om Hem aan te nemen of te verwerpen; want het ware gansch onrechtvaardig om hen, wier zonden alle verzoend zĳn, te veroordeelen en te straffen, alleen omdat zĳ buiten de gelegenheid waren, Christus door het geloof aantenemen. En het komt tot de stelling, in duidelĳke tegenspraak met heel de H. Schrift, dat de eenige zonde, waarom iemand verloren gaan en gestraft kan worden, het ongeloof is; alle andere zonden zĳn immers verzoend; tot zelfs die van den mensch der zonde, den antichrist toe.21. Ofschoon dus de satisfactio vicaria als verwerving van de volkomene zaligheid niet voor alle menschen hoofd voor hoofd is uit te breiden, is daarmede niet beweerd, dat ze voor hen, die verloren gaan, niet de minste beteekenis heeft. Er is hier tusschen de gemeente en de wereld niet enkel scheiding en tegenstelling. Het staat niet zoo, dat Christus voor de eerste alles, voor de tweede niets heeft verworven. Bĳ de verwerping van het universalisme mag niet vergeten, dat de verdienste van Christus ook bĳ de eerste haar grenzen en bĳ de tweede hare waarde en beteekenis heeft. In de eerste plaats dient immers wel bedacht, dat Christus als zoodanig wel de Herschepper maar niet de Schepper aller dingen is. Gelĳk de Zoon volgt op den Vader, zoo wordt de schepping door de herschepping, de natuur door de genade, de geboorte door de wedergeboorte ondersteld. Onder de verdiensten van Christus is daarom niet in strikten zin begrepen, dat de uitverkorenen geboren worden en leven, dat zĳ voedsel, deksel, kleeding en allerlei natuurlĳke weldaden ontvangen. Wel kan gezegd, dat God wereld en menschheid na den val niet meer zou hebben laten bestaan, indien Hĳ er geen andere hoogere bedoeling mede gehad had. Wel is er de gratiacommunis om de gratia specialis; en ook schenkt God aan de uitverkorenen met de zaligheid in Christus ook vele andere natuurlĳke zegeningen, Mt. 6:33, Rom. 8:28, 32, 1 Tim. 4:8, 2 Petr. 1:3. Maar toch is het verkeerd, om met Herrnhutters en Pietisten de grenzen tusschen natuur en genade, schepping en verlossing uit te wisschen, en Christus in des Vaders plaats te zetten op den troon van het heelal. Zelfs de verkiezing en het verbond der genade, die beide de objecten en deelgenooten onderstellen, zĳn niet door Christus verworven maar gaan aan zĳne verdiensten vooraf. De Vader bereidt met zĳne schepping het werk der herschepping voor en leidt naar haar heen; de Zoon gaat met zĳn arbeid diep, zoover als de zonde reikt, tot in het werk der schepping terug. Maar toch zĳn beide werken onderscheiden en niet te vermengen, Voetius, Disp. II 271-273. In de tweede plaats heeft Christus niet voor elk der zĳnen hetzelfde verworven. Er is onderscheid tusschen de geloovigen, voordat zĳ tot het geloof komen, in geslacht, leeftĳd, stand, rang, karakter, gave enz., onderscheid ook in mate en graad van boosheid en verdorvenheid. En wanneer zĳ tot het geloof komen, is er onderscheid in de genade, die hun geschonken wordt; een iegelĳk wordt genade gegeven naar de mate der gave van Christus, Rom. 12:3, 1 Cor. 12:11, Ef. 3:7, 4:7. Het natuurlĳk onderscheid tusschen de menschen wordt door de genade wel gereinigd naar niet uitgewischt; het wordt zelfs door onderscheid van geestelĳke gaven vermeerderd, want het lichaam van Christus bestaat uit vele leden, opdat het één organisme zĳ, eene schepping en een kunstwerk Gods. Ten derde is de gemeente niet van, maar toch in de wereld; zĳ leeft en beweegt zich midden in die wereld en hangt op allerlei wĳze met haar saam. De geloovigen worden uit het menschelĳk geslacht toegebracht, en omgekeerd is er veel kaf onder het koren, zĳn er ranken aan den wĳnstok, die geen vruchten dragen en uitgeroeid worden. Als Christus daarom in de plaats der zĳnen ging staan, moest Hĳ het vleesch en bloed aannemen, dat alle menschen deelachtig zĳn. Door zĳne vleeschwording heeft Hĳ het gansche menschelĳk geslacht geëerd; naar den vleesche is Hĳ broeder van alle menschen. En zelfs zĳn werk heeft voor allen waardĳ, ook voor degenen, die nooit in Hem gelooven. Want al is het, dat Christus het natuurlĳke leven niet in eigenlĳken zin door zĳn lĳden ensterven verworven heeft, het menschelĳk geslacht is toch daarom gespaard, omdat Christus komen zou om het te behouden. Christus is niet het hoofd aller menschen, niet aller profeet, priester en koning, want hoofd is hĳ van de gemeente en tot koning is Hĳ gezalfd over Sion. Maar alle menschen hebben wel veel aan Christus te danken. Het licht schĳnt in de duisternis en verlicht een iegelĳk mensch komende in de wereld; de wereld is door Hem gemaakt en blĳft dat, schoon zĳ Hem niet heeft gekend; ook als Christus schenkt Hĳ aan de ongeloovigen vele weldaden, roeping door het evangelie, vermaning tot bekeering, het historisch geloof, een eerbaar leven, allerlei gaven en krachten, ambten en bedieningen in het midden der gemeente, zooals b. v. zelfs het apostelambt aan een Judas.Sans Jésus-Christ le monde ne subsisterait pas, car il faudrait, ou qu’il fut détruit ou qu’il fut comme un enfer(Pascal). Zelfs als Hĳ hangt aan het kruis, bidt Hĳ nog om vergeving voor die schrikkelĳke zonde, waaraan de Joden op dat oogenblik zich schuldig maken. Cf. Voetius, Disp. II 275. 276. Ten vierde breidt het werk zich tot de redelooze schepselen uit. Men kan niet met Origenes zeggen, dat Hĳ iets voor hen geleden en iets voor hen verdiend heeft. Maar als Christus tot zonde is gemaakt en de zonde der wereld heeft gedragen, dan heeft Hĳ ook de zonde met al hare gevolgen te niet gedaan. De bevrĳding der creatuur van de dienstbaarheid der erfenis, de verheerlĳking der schepping, de vernieuwing van hemel en aarde is eene vrucht van het kruis van Christus, Rom. 8:19v. Voetius, Disp. II 264. 265. Ten vĳfde hebben ook de engelen in den hemel nut en voordeel van het werk van Christus. Er is geen genoegzame grond voor de bewering, dat Christus voor hen de perseverantie en de heerlĳkheid verwierf, ofschoon velen alzoo met beroep op Job 4:18, 15:15, Ef. 1:10, Col. 1:20, 1 Tim. 5:21, Hebr. 12:22, 23 hebben geleerd, Augustinus, de cons. evang. 35. Cyvillus, de ador. 9. Gregorius, Bernardus, Diez, Valentia, Suarez en ook Calvĳn op Ef. 1:10 en Col. 1:20. Polanus, Synt. Theol. VI 27. Zanchius, Op. III 159-164. Bucanus, Inst. theol. VI qu. 30. Davenantius op Col. 1:20. Walaeus, Synopsis pur. theol. XII 33 en Loci Comm. Op. I 195 enz. Immers, engelen hebben voor zichzelf Christus niet noodig als Verzoener of Behouder, zĳ zĳn wezenlĳk onderscheiden van de menschen, die alleen naar Gods beeld zĳn gemaakt.Indien Christus voor hen de gratia en gloria verwerven moest, zou dit leiden tot de gedachte, dat de Zone Gods toch de menschelĳke natuur, of, beter nog, de natuur der engelen had moeten aannemen, al ware de mensch niet gevallen, cf.deel II444, en voorts Lombardus, Thomas, Bonaventura, Scotus op Sent. II dist. 5. III dist. 13. Thomas, S. Th. I qu. 62 III qu. 8 art. 4. Petavius, de incarn. XII 10. Becanus, Theol. schol. I p. 305. Quenstedt, Theol. I 476. Gerhard, Loc. XXXI § 42. Gomarus op Col. 1:20. Voetius, Disp. II 263. Alting, Theol. probl. nova XII 24. Turretinus, Theol. El. XIV qu. 3. Moor II 353. Vitringa III 26 VI 178. Toch doet eenvoudige ontkenning, dat Christus iets voor de engelen verdiend heeft, aan Ef. 1:10 en Col. 1:20 geen recht wedervaren. Er staat toch duidelĳk, dat God alle dingen,τα παντα, d. i. niet menschen of engelen alleen maar in het algemeen al het geschapene, de gansche schepping, de wereld, het heelal, nader nog omschreven doorεἰτε τα ἐπι της γης εἰτε τα ἐν τοις οὐρανοις, dat God die gansche schepping verzoend heeft door Christus, niet onderling maar tot zichzelven,εἰς αὐτον, en in Hem voor zichzelven wederom samen en tot eenheid brengt. De leer van de herstelling aller dingen vindt in deze teksten geen steun; zĳ wordt door heel de Schrift verworpen en heeft in de christelĳke kerk slechts nu en dan verdediging gevonden. Indien deze alzoo buitengesloten is, dan kunnen deze beide teksten niet anders verstaan worden, dan dat naar Paulus’ voorstelling de duivelen en de goddeloozen eenmaal ter hel worden verwezen en dat dan in den nieuwen hemel en de nieuwe aarde met hare bewoners de gansche schepping wordt hersteld. Deze schepping nu, in organischen zin gedacht, was als geheel door de zonde in vĳandschap tegen God gesteld en onderling uiteengeslagen en verwoest. Er ligt hier niet in, dat de goede engelen persoonlĳk en individueel de verzoening behoefden, noch ook, dat Christus voor de redelooze schepselen lĳden en sterven moest. Maar wel ligt er de onderstelling aan ten grondslag, dat de zonde de relatie aller schepselen zoowel tot God als tot elkander gewĳzigd en verstoord heeft. En dat is immers ook zoo. De zonde heeft de menschenwereld tot een voorwerp van Gods toorn gemaakt en in zichzelve gedeeld en verwoest. De verhouding der engelen tot God is gewĳzigd, niet alleen voorzoover velen zĳn afvallig geworden, maar ookdoordat de goede engelen slechts een deel vormden van het geheel der geesten, dat God had gediend. Augustinus, Enchir. 61. 62 en anderen waren van meening, dat deze breuke in de engelenwereld geslagen, door de uitverkorenen uit de menschheid werd geheeld en dat daarin de beteekenis van Christus’ verzoening voor de menschheid bestond. Dit gevoelen is niet aannemelĳk; menschen zĳn soortelĳk verschillend van de engelen en eene gelĳkstelling van het getal der uitverkoren menschen met dat der gevallen engelen mist allen grond in de Schrift. Maar toch is het waar, dat de val van zoovele engelen heel het organisme der engelenwereld moet hebben verstoord; evenals een leger geheel en al in het ongereede gebracht, en onbekwaam tot den strĳd wordt gemaakt, als vele officieren en manschappen uit de gelederen tot den vĳand overgaan. Zoo is ook de engelenwereld als leger Gods voor zĳn dienst uiteengeslagen. Ze heeft haar hoofd, haar organisatie verloren. En deze ontvangt ze nu terug in den Zoon, en wel in den Zoon niet alleen naar zĳne Goddelĳke natuur maar ook naar zĳne menschelĳke natuur. Want niet alleen de verhouding tot God, ook die tot de menschenwereld was door de zonde verstoord. En nu is het Christus, die als Heer der engelen en als Hoofd der gemeente engelen en menschen beiden in de rechte verhouding plaatst tot God en evenzoo tot elkander. Door zĳn kruis herstelt Hĳ het organisme der schepping, in hemel en op aarde, en deze beide ook wederom saam. Het onbezielde en redelooze in de schepping, d. i. hemel en aarde zelven, zĳn daarbĳ niet uitgesloten. Dat kan daarom al niet, omdat de verhouding van de engelen tot den hemel en die van de menschen tot de aarde niet mechanisch maar organisch is. Hemel en aarde zelven zĳn met den val der engelen en der menschen gezonken beneden hun oorspronkelĳken staat; de gansche schepping,πασα ἡ κτισις, zucht te zamen en is te zamen in barensnood.Die gesammte Creatur führt gleichsam eine grosze Seufzersymphonie aus(Philippi); alle leden van die schepping zuchten en hebben smart, gemeenschappelĳk, in verband met elkaar, Rom. 8:22. Gelĳk dan ook in het oude verbond de tabernakel en alle gereedschappen tot den dienst met bloed besprengd werden, Ex. 24:3-8, Hebr. 9:21, zoo ook heeft Christus door zĳn kruis alle dingen verzoend en een nieuwen hemel en eene nieuwe aarde verworven. De gansche schepping, gelĳk ze eens volmaakt, zondervlek en rimpel, voor Gods aangezicht zal staan, is het werk van Christus, den Heer der heeren en den Koning der koningen, Hebr. 12:22-28.22. Indien dit nu het groote werk is, door den Vader aan Christus opgedragen, om n.l. Zaligmaker te wezen in vollen zin en de gansche herschepping tot stand te brengen, dan springt het terstond in het oog, dat de staat der verhooging daartoe even noodig is als de staat der vernedering. Eene arme voorstelling van Christus’ persoon en werk moeten zĳ wel hebben, die de opstanding, de hemelvaart en de zitting ter rechterhand Gods zonder schade voor geloof en leven meenen te kunnen prĳsgeven en genoeg hebben aan het historisch beeld van Jezus, dat op dezelfde wĳze als dat van andere groote mannen in de historie voortleeft en invloed oefent. Omgekeerd is het te begrĳpen, dat wie in Jezus niet meer ziet dan een bĳzonder vroom mensch en in zĳn werk niet anders dan eene religieus-ethische hervorming, heel den staat der verhooging voor het christelĳk leven waardeloos acht en de feiten der opstanding en der hemelvaart ontkent en bestrĳdt. De Schrift gaat echter van eene gansch andere gedachte uit. Het is de gekruiste maar ook de opgestane en verhoogde Christus, dien de apostelen verkondigen. Van uit dat standpunt der verhooging bezien en beschrĳven zĳ zĳn aardsche leven, zĳn lĳden en sterven. Van het werk, dat Hĳ thans als de verhoogde middelaar uitvoert, heeft Hĳ in zĳn kruis de grondslagen gelegd. Het kruis is in den strĳd tegen zonde, wereld, Satan zĳn eenig wapen geweest. Door het kruis heeft Hĳ in de sfeer van het recht over alle Gode vĳandige macht getriumfeerd. Maar daarom heeft Hĳ in den staat der verhooging ook het Goddelĳk recht, de Goddelĳke aanstelling, de koninklĳke macht en bevoegdheid ontvangen, om het werk der herschepping ten volle uit te voeren, al zĳne vĳanden te overwinnen, al de Hem gegevenen te zaligen en het gansche koninkrĳk Gods te voltooien. Op grond van de ééne, volmaakte offerande, aan het kruis geschied, deelt Hĳ in overeenstemming met den wil des Vaders al zĳne weldaden uit. Die weldaden zĳn geen physische of magische nawerking van zĳn aardsche leven en sterven; de geschiedenis van het Godsrĳk is geen evolutionistisch proces. Het is de levende, de aan de rechterhand Gods verhoogde Christus, die met bewustheid,met vrĳmacht al deze weldaden uitdeelt, zĳne verkorenen vergadert, zĳne vĳanden verwint en de wereldgeschiedenis heenleidt naar den dag zĳner parousie. Hĳ is nog altĳd in den hemel als middelaar werkzaam; Hĳ was niet alleen maar is nog onze hoogste profeet, onze eenige hoogepriester en onze eeuwige koning. Gister en heden is Hĳ dezelfde tot in eeuwigheid. In den staat der vernedering heeft Hĳ door zĳn leven en sterven de voorwaarde vervuld, om nu in den staat der verhooging op grond van zĳne volmaakte offerande de schepping Gods vrĳ te maken van de dienstbaarheid der zonde en der verderfenis, en alle dingen onder zich als het hoofd bĳeen te vergaderen. De herschepping is de voortgaande daad van den middelaar. Christus is de aan Gods rechterhand verhoogde, maar toch altĳd op aarde, in zĳne kerk, in ambt, woord, sacrament, in vergeving, wedergeboorte, geloof enz., presente en werkzame Heer uit den hemel. In dit licht krĳgt de staat der verhooging eene, wel dikwerf miskende maar toch voor leer en leven hoogstbelangrĳke beteekenis; opstanding en hemelvaart zĳn voor het werk der herschepping even noodzakelĳk als vleeschwording en kruisdood. In de Schrift worden deze feiten dan ook niet slechts vermeld doch telkens op den voorgrond geplaatst en in haar rĳke beteekenis verklaard. De opstanding van Christus had volgens heel hetN. T.plaats ten derden dage; in Mt. 12:40, Mk. 8:31 enz. zĳn ter wille van de vergelĳking met Jona de deelen der dagen en nachten voor vol gerekend, M. Vitringa V 597, of slechts als eene algemeene omschrĳving van een zeer korten tĳd bedoeld, Kähler,Zur Lehre v. d. Versöhnung207 f. Zĳ bestond in de verrĳzenis van datzelfde lichaam, dat van het kruis afgenomen en in den hof van Jozef van Arimathea begraven was; het werd wel veranderd en verheerlĳkt, zoodat het geenσωμα ψυχικονmaar eenσωμα πνευματικονwerd, Luk. 24:16, 36, Joh. 12:14, 19, 1 Cor. 15:44v., Phil. 3:21, maar het bleef toch een menschelĳkσωμα, Mt. 28:5, 9, Luk. 24:39, 40, 43, Joh. 20:27, 21:25, Hd. 1:11, 1 Cor. 15:37v., Op. 1:7. De verschillende pogingen, om deze opstanding op andere wĳze te verklaren (Reimarus), als schĳndood (Rationalisten, Schleiermacher, Hase, Herder, Gfrörer), visioen, hetzĳ dan geheel subjectief (Strauss, Lang, Holsten, Hausrath, Renan), of als objectief, door God bewerkt (Keim, Schweizer, Schenkel) zĳn tot op den huidigen dag ĳdel gebleken, Steude,Stud. u. Krit. 1887 S. 203-294. Nösgen,Neut. OffenbarungI 637 f. Loofs,Die Auferstehungsberichte und ihr Wert, Christl. Welt33, Leipzig Mohr 1898. Na de opstanding bleef Christus nog een tĳd lang op aarde, zoowel om door verschillende verschĳningen zĳne jongeren van de waarheid zĳner opstanding te overtuigen, als ook om hen voor te bereiden voor hun ambt en hun het bewĳs te leveren, dat Hĳ, al zou Hĳ het vroegere verkeer niet meer met hen openen, wĳl Hĳ na de opstanding niet meer tot de aarde maar tot den hemel behoorde, Joh. 20:17, toch onveranderlĳk dezelfde in liefde jegens hen zou blĳven, 13:1, en eeuwiglĳk met hen zou zĳn tot de voleinding der wereld, Mt. 28:20. De verschĳningen hadden de eerste acht dagen te Jeruzalem plaats, Joh. 20:26, waar de discipelen om het paaschfeest nog blĳven moesten, en eindigden daarmede, dat Jezus zĳnen jongeren den H. Geest gaf en de apostolische volmacht schonk, Joh. 20:22, 23. Later volgden zĳne verschĳningen in Galilea, waarheen de discipelen terugkeerden en waar de meeste volgelingen van Jezus woonden, Joh. 21, Mt. 28:16, 1 Cor. 15:6. Mattheus en Johannes besluiten met deze verschĳningen van Jezus in Galilea hun evangelie en vermelden de hemelvaart niet. Volgens Luk. 24:49, Hd. 1:4 moesten de discipelen in Jeruzalem blĳven, totdat zĳ aangedaan waren met kracht uit de hoogte; Luk. 24 spreekt van geen verschĳningen in Galilea, Hd. 1:3 onderstelt ze. Zeker heeft Jezus zĳnen discipelen bĳ een der verschĳningen in Galilea ook wederom bevolen, naar Jeruzalem te gaan en daar te verwachten de belofte des Vaders. Als Hĳ dan in Jeruzalem weder voor de laatste maal aan hen verschĳnt, zegt Hĳ dat zĳ in Jeruzalem blĳven moeten totdat die belofte vervuld is. Dan leidt Hĳ hen naar buiten tot aan Bethanie, Luk. 24:50, naar den Olĳfberg, Hd. 1:12. En daar scheidde Hĳ van hen,διεστη, en werd van hen opgenomen in den hemel,ἀνεφερετο εἰς τον οὐρανον, ten onrechte door Tischendorf in Luk. 24:51 weggelaten,ἐπηρθη, Hd. 1:9,ἀνεληφθη, Hd. 1:2, 11, 22, 1 Tim. 3:16. Schoon door Joh. Mt. en Mk., wiens evangelie volgens velen met 16:8 eindigt, niet vermeld, staat de hemelvaart toch op grond van vele klare getuigenissen der Schrift vast. Johannes onderstelt ze, 6:62, 14:2, 20:17, Paulus wĳst erop, Rom. 10:6, Ef. 2:6, 4:9, 10, Col. 3:1 en noemt ze in 1 Tim. 3:16. Petrus maakt er melding van, 1 Petr. 3:22, cf.Hd. 2:33, 3:21, 7:56; de brief aan de Hebreën kent ze, 6:20, 9:24. Voorts ligt zĳ ten grondslag aan de N. T.scheleer van Jezus’ zitting aan de rechterhand Gods, Hd. 2:33, 5:31, 7:56, Rom. 8:34, Ef. 1:20, Col. 3:1, Hebr. 1:3, 8:1, 12:2, 1 Petr. 3:21, aan zĳne voorbede in den hemel, Rom. 8:34, Hebr. 7:25, 9:24-28, 1 Joh. 1:1, 2, aan al de werkzaamheden, die Hĳ van uit den hemel op aarde, voornamelĳk, in zĳne gemeente verricht, en aan de verwachting zĳner wederkomst, Mt. 24:3 enz.

18. De vrucht van deze gehoorzaamheid van Christus is niet minder dan de gansche zaligheid. Onder dit begrip worden alle weldaden samengevat, welke Christus voor de zĳnen verworven heeft. God heet in de Schiftσωτηρ, Luk. 1:47 enz., maar ook Christus draagt dien naam, omdat Hĳ zĳn volk zalig maakt van hunne zonden, Mt. 1:21, Luk. 2:11. Hĳ is deἀρχηγος τηςσωτηριας, Hebr. 2:10,αἰτιος σωτηριας αἰωνιου, Hebr. 5:9, en zĳn evangelie is het evangelieτης σωτηριας, Ef. 1:13. Dezeσωτηριαis eene bevrĳding van de zonde en al hare gevolgen en een deelgenootschap aan de hoogste zaligheid; zĳ staat daarom tegenoverθανατος, 2 Cor. 7:10,ἀπωλεια, Phil. 1:28,ὀργη, 1 Thess. 5:9, en duurt tot in eeuwigheid, Hebr. 5:9. Daarom begrĳpt zĳ vele bĳzondere weldaden onder zich, die alle in de Schrift ook afzonderlĳk worden genoemd. Bovenaan staat deκαταλλαγη, reconciliatio, verzoening. De offerande van Christus heeft n.l. volgens de Schrift objectieve, ook voor God geldende beteekenis. In hetO. T.hadden de offers de bedoeling, om de zonden des offeraars voor Gods aangezicht te bedekken,‎‏כפר‏‎,LXXἐξιλασκεσθαι. Deze verzoening heeft nu wel nergens God tot rechtstreeksch object, maar zĳ heeft toch met betrekking tot Hem plaats, geschiedt voor zĳn aangezicht, Lev. 1:3, 6:7, 10:17, 15:15, 30, 19:22, Num. 15:28, 31:50, en bedoelt, om door het bedekken der zonde zĳn toorn af te wenden, Num. 8:19, 16:46, en Hem genadig te stemmen,ἱλασκεσθαι, ἱλαον ποιειν,propitium reddere, placare. Evenzoo is Christus in hetN. T.ἱλαστηριον, Rom. 3:25,ἱλασμος, 1 Joh. 2:2, 4:10, een barmhartig en getrouw hoogepriester met betrekking tot de dingen bĳ God,εἰς το ἱλασκεσθαι τας ἁμαρτιας του λαου, Hebr. 2:17; als hoogepriester heeft Hĳ met de offerande zĳner volmaakte gehoorzaamheid de zonden van zĳn volk bedekt en alzoo Gods toorn afgewend en zĳne genade verworven. Wel is door Socinianen, Remonstranten, Rationalisten en ook de meeste nieuwere theologen, cf. b.v. Schleiermacher, Chr. Gl. 104, 4. Ritschl, Rechtf. u. Vers. II2230 f. Kaftan, Dogm. 460, beweerd, dat God liefde is, niet behoeft verzoend te worden maar zelf de auteur der verzoening is. Maar dit berust voor een deel op misverstand en wordt overigens door de Schrift weersproken. Deze leert toch duidelĳk, ook in het N. T., dat God toornt over de zonden, Rom. 1:18, Gal. 3:10, Ef. 2:3, dat ook Hĳ zĳnerzĳds moest verzoend worden, Rom. 5:9, 10, 2 Cor. 15:18, 19, Gal. 3:13, en dat Christus daartoe eenἱλασμοςis geweest, Rom. 3:25, Hebr. 2:17, 1 Joh. 2:2, 4:10. Dit strĳdt echter volstrekt niet daarmede, dat God liefde is en zelf den Christus tot eene verzoening voor onze zonden gegeven heeft. Zĳn toorn is immers geen booze hartstocht van haat of nĳd, zĳne gerechtigheid is geen dorst naar wraak, maarbeide zĳn met de hoogste liefde bestaanbaar. Gelĳk eene moeder te meer smart heeft over de afdwaling van haar zoon, naarmate zĳ hem meer liefheeft; gelĳk een rechter soms een bloedverwant of vriend veroordeelen moet, aan wien hĳ als persoon zich innig verbonden gevoelt, zoo ook kan in God de toorn tegen de zonde met de liefde jegens zĳne schepselen samengaan.Odit in unoquoque nostrum quod feceramus, amavit quod fecerat, Beda bĳ Turret., de satisf. 86.Diligit omnes homines quantum ad naturam quam ipse fecit, odit tamen eos quantum ad culpam, quam contra eum homines contraxerunt, Thomas, S. Theol. III qu. 49 art. 4. Om onze zonden zĳn wĳ wel voorwerpen van Gods toorn,verum quia Dominus quod suum est in nobis perdere non vult, adhuc aliquid invenit, quod pro sua benignitate amet, Calvĳn, Inst. II 16, 3. En dit is wederom niet zoo te denken, alsof God op het oogenblik van Christus’ offerande ineens van gezindheid en stemming veranderd is. Want in God is er geen verandering noch schaduw van omkeering; al zĳne eigenschappen zĳn met zĳn wezen één; in de eeuwigheid is er geen vóór en geen na. Als de Schrift spreekt van Gods toorn en van zĳne verzoening met ons, dan spreekt zĳ niet onwaar maar toch naar onze menschelĳke bevatting. Verandering is er niet in het wezen Gods, maar wel in de relatie, waarin Hĳ tot zĳne schepselen staat. Hĳ stelt zich ook niet in relatie tot het schepsel, alsof dit eenigszins bestaan zou buiten Hem, maar Hĳ stelt zelf alle dingen en alle menschen in die relaties tot zichzelf, welke Hĳ eeuwiglĳk en onveranderlĳk wil en juist zoo, op die wĳze en in dat moment des tĳds, waarin zĳ in de werkelĳkheid plaats grĳpen, cf.deel II125v. Daarom is het ook God zelf, die in Christus de verzoening aanbrengt, 2 Cor. 5:19; Hĳ verzoent zichzelven door de offerande des kruises; Hĳ brengt in de gehoorzaamheid van Christus zichzelf en al zĳne deugden tot erkenning en handhaaft zichzelven als God voor het oog van al zĳne creaturen; het is, wĳl Christus waarachtig God is en voor dit Goddelĳk werk ook waarachtig God moest zĳn, het is God zelf, die door het kruis alle dingen met zichzelven verzoent. Hĳ plaatst in Christus de gemeente in die verhouding tot zichzelven, dat zĳ Hem, den onveranderlĳke, niet meer in zĳn toorn maar in zĳne genade aanschouwt.Jam diligenti nos sibi reconciliavit. Quia prius diligit, postea nos sibi reconciliat. Cf. Augustinus, de trin. V 16. Enchir. 33. Lombardus e. a. op Sent.III dist. 19, 6. Thomas, S. Theol. III qu. 49 art. 4. Calvĳn, Inst. II 16, 2-4. Turretinus, de satisf. p. 49. 86. 87. Moor III 448-450. Philippi, Kirchl. Gl. IV 2, 263. Dorner, Chr. Gl. II 612. Frank, Chr. Wahrh. II 181 f. 194 f. Kähler, Zur Lehre v. d. Vers. 362 f. Shedd, Dogm. Theol. II 401 etc. A. A. Hodge,The atonementch. 9 enz.

Door de offerande van Christus is er dus eene verhouding van verzoening en vrede tot stand gekomen tusschen God en mensch. Christus heeft alsἱλασμοςde zonde gesühnt en daardoor God versöhnt. Het onderscheid tusschenἱλασμος, enκαταλλαγηbestaat niet daarin, dat gene objectief en deze subjectief is. Ook deκαταλλαγηis eene objectieve, door God zelf tot stand gebrachte relatie tusschen Hem en de wereld, 2 Cor. 5:18, 19. Maar in hetἱλασκεσθαιis Christus als middelaar het subject, wendt, door zĳne offerande de zonden bedekkende, Gods toorn af en verwerft zĳne genade. Maar in hetκαταλλασσεινis God zelf het subject, 2 Cor. 5:19; door Christus te geven totἱλαστηριον, brengt Hĳ tusschen zich en de wereld eene verhouding van vrede tot stand. Hĳ toornt niet meer; wat Hem tot onzenἀντιδικοςmaakte, n.l. de zonde, is door Christus’ offerande bedekt; Hĳ stichtte in Christus eene zoodanige verhouding, waarin wĳ Hem niet meer tegen ons hebben; Hĳ legde zĳne vĳandschap af, wĳl hare oorzaak, de zonde, is weggenomen door den dood van Christus, en staat nu tot de wereld in eene verhouding van vriendschap en vrede;καταλλαγηis dus de door expiatio, placatio, Versühnung tot stand gekomene reconciliatio, Versöhnung. Dezeκαταλλαγηis de inhoud van het evangelie; alles is volbracht, God is verzoend, er is onzerzĳds niets meer te doen; en heel deδιακονια κης καταλλαγηςbestaat in de uitnoodiging tot de menschen:καταλλαγητε τῳ θεῳ, legt gĳ ook uwerzĳds de vĳandschap af, gaat in in die verhouding van vrede, in welke God door de offerande van Christus zich tot zondaren gesteld heeft, gelooft het evangelie, Rom. 5:9, 10, 2 Cor. 5:18-21, cf. Ef. 2:16, Col. 1:20-22, Cremer s. v.ἱλ.enκαταλλ., Philippi op Rom. 5:10, Holtzmann, Neut. Theol. II 99 f. Reeds hiermede is die gansche voorstelling geoordeeld, welke voldoening en verzoening scheidt en de laatste eerst tot stand doet komen, wanneer de mensch gelooft en zich bekeert. De menschen verzoenen zich niet met God, alsof zĳ met en naast God het subject der verzoening waren;maar God heeft de wereld met zichzelven verzoend, zonder haar toedoen, buiten haar om, zonder dat zĳ er het minste aan toegebracht heeft of aan behoeft toe te brengen; menschen ontvangen alleen de verzoening als eene gave, Rom. 5:11, en nemen ze aan door het geloof, 2 Cor. 5:20. Maar uit deze ééne weldaad der verzoening, door Christus verworven, vloeien allerlei weldaden voort. Dat kan ook niet anders. Als de verhouding tusschen God en de wereld in het reine is, dan komt te zĳner tĳd alles in orde, ook de verhouding tusschen hemel en aarde, engelen en menschen, menschen onderling, en ook de verhouding der menschen tot zonde, dood, wereld, Satan enz. In de sfeer van het recht is het pleit beslist. God heeft gelĳk en daarom wordt Hĳ vroeger of later overal, op alle terrein, en voor alle creaturen in het gelĳk gesteld. Het recht is aan zĳne zĳde en het zal eens door allen gewillig of onwillig worden erkend. In deκαταλλαγη, de vredeverhouding Gods in Christus tot de wereld, liggen dus allerlei andere weldaden opgesloten. De vruchten van Christus’ offerande zĳn niet tot eenig terrein beperkt; zĳ bepalen zich niet, gelĳk tegenwoordig zoo velen meenen, tot het religieus-ethische leven, tot het hart, de binnenkamer, de kerk, maar zĳ breiden tot heel de wereld zich uit. Want machtig moge de zonde zĳn, niet gelĳk de misdaad is de genadegift; de genade Gods en de gave door de genade is bovenmate overvloedig, Rom. 5:15. De weldaden, die uit deκαταλλαγηGods in Christus ons toekomen, zĳn te vele om te noemen, bovenbl. 312v. Zĳ kunnen ingedeeld in:juridische, n.l. vergeving der zonden, Mk. 14:24, Hebr. 9:22, rechtvaardigmaking, Rom. 3:24, 4:25, 5:9, 8:34, 1 Cor. 1:30, 2 Cor. 5:21, aanneming tot kinderen, Gal. 3:26, 4:5, 6, recht op het eeuwige leven en de hemelsche erfenis, Rom. 8:17, 1 Petr. 1:4, ook verlossing,ἀπολυτρωσις, Ef. 1:7, Col. 1:14, Hebr. 9:15, dat echter soms ruimere beteekenis heeft, Rom. 3:24, 8:21, 23, 1 Cor. 1:30, Ef. 1:14, 4:30, 1 Petr. 1:18, 19;mystische, bestaande in het gekruisigd, begraven, opgewekt en in den hemel gezet worden met Christus, Rom. 6-8, Gal. 2:20, Col. 3:1-13;ethische, n.l. wedergeboorte, Joh. 1:12, 13, levendmaking, Ef. 2:1, 5, heiligmaking, 1 Cor, 1:30, 6:4, afwassching, 1 Cor. 6:11, reiniging, 1 Joh. 2:9, besprenging, 1 Petr. 1:2, naar lichaam, ziel en geest, 2 Cor. 5:17, 1 Thess. 5:23;moreele, bestaande in de navolgingvan Christus, die ons zĳn voorbeeld heeft nagelaten, Mt. 10:38, 16:24, Luk. 9:33, Joh. 8:12, 12:26, 2 Cor. 8:9, Phil. 2:5, Ef. 2:10, 1 Petr. 2:21, 4:1;oeconomische, n.l. de vervulling van het Oudtest. verbond, de inwĳding van een nieuw verbond, Mk. 14:24, Hebr. 7:22, 9:15, 12:24, de vrĳheid van de wet, Rom. 7:1v., Gal. 2:19, 3:13, 25, 4:5, 5:1 enz., de uitwissching van het handschrift der wet, de afbreking van den muur des afscheidsels, de verzoening van Jood en Heiden en van alle andere in de menschheid bestaande tegenstellingen tot de eenheid in Christus, Gal. 3:28, Ef. 2:11-22, Col. 2:21;physische, n.l. de overwinning der wereld, Joh. 16:33, van den dood, 2 Tim. 1:10, Hebr. 2:15, van de hel, 1 Cor. 15:15, Op. 1:18, 20:14, van Satan, Luk. 10:8, 11:22, Joh. 14:30, Hebr. 2:14, 1 Cor. 15:55, 56, Col. 2:15, 1 Petr. 3:22, 1 Joh. 3:8, Op. 12:10, 20:2 enz. In één woord: de gansche herschepping, de volkomene herstelling van de door de zonde met schuld beladene, verdorvene en uiteengeslagen wereld en menschheid is de vrucht van Christus’ werk. Objectief, principieel, in de sfeer van het recht heeft Hĳ die herschepping tot stand gebracht door zĳn kruis. Toen is tusschen God en wereld deκαταλλαγηgesticht. En daarom zal Christus te zĳner tĳd—want het gaat alles in vaste orde—de gemeente eens zonder vlek of rimpel aan den Vader voorstellen, het koninkrĳk Gode overgeven en God alles in allen zĳn, 1 Cor. 15:22-28.

In de theologie is deze rĳkdom der weldaden van Christus steeds erkend. Door Christus, zeide Clemens Alex., is de aarde eenπελαγος ἀγαθωνgeworden. Men sprak van Christus als mediator, redemptor, reconciliator, liberator, dispensator, salvator, medicus, dominus, pastor, rex enz., duidde het werk, door Hem tot stand gebracht, aan alsθεοποιησις, θειωσις, deificatio, vivificatio, salvatio, liberatio, redemptio, restitutio, purgatio, regeneratio, illuminatio, resurrectio enz., en trachtte soms al die weldaden ook eenigermate te classificeeren, zooals in de bekende versregels:Propitians, purgans, redimens, ut victima, sponsor Salvavit, sic jura Dei verumque requirunt, of onder de hoofden expiatio, remissio, consummatio enz., cf. Athan., de incarn. 54. Greg. Naz., Or. 2. Eusebius, Dem. Ev. IV 21. Aug. de pecc. mer. I 26. Thomas, S. Theol. III qu. 48. 49. Bonaventura, Brevil. IV 1. Petavius, de incarn. XII c. 6. 7. Polanus,Synt. VI c. 18. Voetius, Disp. II 229 sq. Mastricht, V 18, 22. Turretinus, de satisf. 317. M. Vitringa VI 121. Maar tot eene logische orde en geregelde behandeling kwam het toch meestal niet. De beschouwing van het werk van Christus als satisfactio en meritum, die sedert Anselmus opkwam, kon dit gemis niet vergoeden; beide zĳn alleen logisch onderscheiden, want hetzelfde werk van Christus is satisfactio, inzoover Hĳ zĳne offerande Gode bracht en aan zĳn eisch voldeed, en het is meritum, inzoover Christus daardoor bĳ God voor ons de zaligheid verwierf, Thomas, III qu. 48 art. 1 en 2. Petavius, de incarn. XII 9. Perrone, Prael. IV 311. Calvĳn, Inst. II 17 1. Voetius, Disp. II 228. Mastricht, Theol. V 18, 14. 20. Quenstedt III 225. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2283 enz. Beide begrippen stellen het werk van Christus ook te eenzĳdig onder de categorie van werk en verdienste; het is veelmeer de vraag wat Christus „verdiend” heeft en hoe dit met zĳne offerande in verband staat. In den nieuweren tĳd heeft men daarom deze termen bĳna geheel laten vallen en in plaats daarvan de vrucht van Christus’ werk als Erlösung of Versöhnung aangeduid. De eerste omschrĳving kwam vooral door Schleiermacher in eere; wel spreekt hĳ ook van eene nieuwe schepping, die door Christus tot stand gebracht wordt, maar deze valt hem toch met de Erlösung saam, Chr. Gl. § 89, 1. 2; en onder haar verstaat hĳ de mededeeling zĳner zondelooze volkomenheid, § 88, de opname der geloovigen in de kracht van zĳn Godsbewustzĳn, § 100, welke niet magisch, noch empirisch, maar mystisch geschiedt door scheppende Goddelĳke werkzaamheid, door de zelfopenbaring van Christus in zĳne gemeente, § 100, 2, 3. Daarnaast neemt Schleiermacher dan nog eene verzoenende werkzaamheid van Christus aan, daarin bestaande, dat Hĳ de geloovigen opneemt in de gemeenschap zĳner ongestoorde zaligheid en hen door middel van zĳne levensgemeenschap met Hem doet deelen in de vergeving der zonden, § 101. Ritschl daarentegen vat de werking van Christus saam onder rechtvaardiging en verzoening; de vruchten van zĳn leven bestaan niet in Umstimmung van God uit een vertoornd rechter in een genadig Vader, II 208 f. 217 f. III 439, niet in eigenlĳke loskooping, II 221, niet in bevrĳding van den dood, II 86, ook niet in het mystieke sterven en opstaan met Christus, want Rom. 6 is sterke symboliek en levert geen stof voor eendogma, II 226 f.; maar Christus verzekert en waarborgt ons door heel zĳn persoon en leven, dat God liefde is; Hĳ laat ons trots onze zonden toe tot de gemeenschap met God, III 506 f. De rechtvaardiging, welke Christus ons schenkt, is niet kwĳtschelding van schuld en straf, niet toerekening van zĳne gerechtigheid, maar wegneming van het schuldbewustzĳn, en daardoor van de scheiding tusschen ons en God, III 51, 61, de wegneming van de gedachte, dat de zonde de gemeenschap met God verhindert, III 60. Gevolg en werking van deze rechtvaardiging is de verzoening; deze toch bestaat daarin, dat hĳ, die de rechtvaardiging, welke eigenlĳk een goed der gemeente is, in het geloof aanneemt, nu ook subjectief in die nieuwe verhouding tot God ingaat, zĳnerzĳds de vĳandschap aflegt en in verhouding van vrede tot God zich stelt; zĳ is een ethische verandering in ons, II 230 f. 342 f. III 74-76. Unterricht § 37. Er is groot verschil tusschen Schleiermacher en Ritschl: bĳ genen staat de persoon, bĳ dezen het werk van Christus op den voorgrond; bĳ den eersten komt de subjectieve verandering des menschen tot stand langs mystischen weg, door levensmededeeling, bĳ den tweeden langs ethischen weg, door leer en voorbeeld; de eerste weldaad is bĳ Schleiermacher de Erlösung, de mededeeling van Christus’ zondelooze volkomenheid, en bĳ Ritschl de objectieve, synthetische rechtvaardiging, die allereerst een goed der gemeente is. Maar bĳ dat verschil is de overeenstemming nog grooter: Christus is bĳ beiden de zondelooze mensch, die in bĳzondere gemeenschap met God staat; de passieve gehoorzaamheid wordt in het werk van Christus door beiden ontkend; zĳn lĳden en dood is slechts het noodzakelĳk gevolg van zĳne ten einde toe gehandhaafde trouw aan God; het verband tusschen Christus’ werk en de vruchten daarvan in den geloovige, in de gemeente blĳft bĳ beiden onhelder; beiden verleggen het zwaartepunt der verlossing en der verzoening uit het objectieve werk van Christus in de subjectieve verandering der geloovigen; en zelfs, al schĳnt Ritschl de rechtvaardiging als een objectieve weldaad der gemeente en als een synthetisch oordeel aan het geloof te laten voorafgaan, feitelĳk wordt toch ook bĳ hem, niet voor de gemeente in haar geheel maar wel voor ieder individu, de rechtvaardiging van de subjectieve verzoening afhankelĳk, cf. Jahrb. f. d. Theol. 1888 S. 21. 22. Kübel, Ueber den Unterschied der posit. u. der liber. Richtung in der mod.Theol.21893 S. 150. Kähler, Zur Lehre v. d. Versöhnung 32 f. Bovenal echter komen beiden daarin overeen, dat zĳ de werking van Christus’ leven en lĳden tot het religieuse en ethische gebied beperken. Nu is het waar, dat zĳ zelfs bĳ deze beperking geen van beiden helder in het licht stellen, hoe de persoon en het werk van Christus deze verandering op religieus en ethisch gebied kan tot stand brengen. Maar toch is het ter andere zĳde tot op zekere hoogte te begrĳpen, dat, indien de vrucht van Christus’ werk tot dit terrein beperkt wordt, ook zĳn werk en zĳn persoon zoo opgevat wordt als door Schleiermacher en Ritschl geschiedt; want het is waar, wat eerstgenoemde zegt:die eigenthümliche Thätigkeit und die ausschliessliche Würde des Erlösers weisen auf einander zurück und sind im Selbstbewusstsein der Gläubigen unzertrennlich eins, Chr. Gl. § 92. Bĳ deze opvatting is te verstaan, dat de passieve gehoorzaamheid wordt ontkend, dat de Godheid van Christus slechts is een zĳn van God in Hem, dat opstanding, hemelvaart enz., onnoodig zĳn; eene pantheistisch-mystische of eene deistisch-moreele werking van Christus’ persoon en werk is dan ter zaliging voldoende.

Maar dat is toch waarlĳk niet in overeenstemming met de leer der H. Schrift; het is eene miskenning van den persoon van Christus en eene verkleining van zĳn werk. Christus is maar niet eenἀνθρωπος ἐνθεοςdoch de eeuwige en eengeboren Zoon van God, het afschĳnsel zĳner heerlĳkheid en het uitgedrukte beeld zĳner zelfstandigheid, zelf God, boven alles te prĳzen in der eeuwigheid. En de vrucht van zĳn leven en sterven is maar niet zekere magische of moreele invloed, die van Hem in de wereld uitgaat, doch is niet minder dan deἀποκαταστασις παντων, Hd. 3:21, deἀνακεφαλαιωσις των παντων ἐν τῳ Χριστῳ, τα ἐπι τοις οὐρανοις και ἐπι της γης, Ef. 1:10. Dit werk der herschepping heeft zĳn beginsel en oorsprong in de volmaakte offerande van Christus, of liever nog in deκαταλλαγη, welke God in Christus tusschen zich en de wereld tot stand gebracht heeft. God wil niet winnen door overmacht. Licht ware het voor Hem geweest, de gansche wereld in zĳn toorn te vernietigen en aan eene andere wereld en menschheid het aanzĳn te schenken, Num. 14:12. Maar God verhoogt zich in gericht en heiligt zich in gerechtigheid, Jes. 5:16. De zonde is geen physische, maar eene ethische macht. Satan heeft in de zonde zĳn ongoddelĳkemacht over de wereld, en de zonde heeft hare kracht in de wet, 1 Cor. 15:56. Zoo heeft het Gode behaagd, deze macht op zedelĳke wĳze, in den weg van recht en gerechtigheid te overwinnen. Niet door geweld of macht, maar door het kruis, dat den schuldbrief der wet te niet deed, heeft God over de overheden en machten getriumfeerd, hen van hun wapenrusting beroofd, en openlĳk in hun schande tentoongesteld, Col. 2:15. En daarom nu, wĳl God in den weg des rechts de zonde en heel haar macht overwonnen heeft, daarom is Hĳ vrĳ, zelfs zĳne wederpartĳders rechters zĳnde, om den goddelooze te rechtvaardigen, Rom. 4:5; niemand kan beschuldiging inbrengen tegen de uitverkorenen Gods, Rom. 8:33. God is het, die rechtvaardigt, en die in de rechtvaardiging van dengene, die uit het geloof van Jezus is, zelf blĳkt de rechtvaardige te zĳn, Rom. 3:26. God kan dat doen, behoudens, ja tot roem van zĳne gerechtigheid, omdat Christus gestorven en opgewekt is, Rom. 8:34. Op grond van die offerande kan Hĳ wereld en menschheid aan de zonde ontrukken, zĳn koninkrĳk uitbreiden, alle dingen onder Christus als hoofd vergaderen en eens alles in allen zĳn. Niemand, ook Satan niet, kan daartegen iets inbrengen; aan het einde zal elk moeten erkennen, dat God rechtvaardig en dat Christus de wettige, de rechtmatige Heer is, Phil. 2:11. Tusschen de weldaden, die Christus verworven heeft, en zĳn persoon en offerande, bestaat dan ook geen physisch of magisch verband, alsof eenige substantie van Godmenschelĳk leven, Goddelĳke natuur enz. uit Hem in ons werd overgestort, zooals theosophen het zich voorstellen. Maar God heeft zich zelf in Christus den koninklĳken weg des rechts gebaand, om aan zĳn gevallen schepsel den rĳkdom zĳner genade te verheerlĳken. Uit de door Hem zelf, buiten de wereld om, gestichte, objectieveκαταλλαγηvloeien der menschheid alle bovengenoemde weldaden om Christus’ wille toe, de rechtvaardigmaking, de heiligmaking, de volkomene verlossing, de gansche herschepping. En wĳl dit werk der herschepping zoo groot is, grooter nog dan dat der schepping en der onderhouding, daarom moest Hĳ, aan wien dit werk werd opgedragen, niet alleen waarachtig en rechtvaardig mensch, maar ook sterker dan alle schepselen, d. i. tegelĳk waarachtig God zĳn. Dezelfde, door wien, God de wereld schiep, kon ook alleen de middelaar der herschepping zĳn, Bonaventura, Brevil. IV c. 1.

19. Intensief is het werk van Christus van oneindige waardĳ, maar ook extensief breidt het tot heel de wereld zich uit. Gelĳk de wereld het voorwerp is geweest van Gods liefde, Joh. 3:16, zoo is Christus gekomen om die wereld niet te veroordeelen maar te behouden, Joh. 3:17, 4:42, 6:33, 51, 12:47; in Hem heeft God de wereld, alle dingen in hemel en op aarde, tot zichzelven verzoend, Joh. 1:29, 2 Cor, 5:19, Col. 1:20 en vergadert ze in deze bedeeling tot één, Ef. 1:10; de wereld, door den Zoon geschapen, is ook voor den Zoon als haar erfgenaam bestemd, Col. 1:16, Hebr. 1:2, Op. 11:15. Door Origenes is hieruit afgeleid, dat Christus door zĳn lĳden en sterven de gansche wereld verlost heeft, niet alleen alle menschen maar ook alle andere redelĳke wezens, n.l. de gevallen engelen, en voorts alle schepselen, de princ. I 6.; Christusοἰ μονον ὑπερ ἀνθρωπων ἀπεθανεν, ἀλλα και ὑπερ των λοιπων λογικων, in Joann. I 40. Hĳ is wel slechts eenmaal gestorven, in de voleinding der eeuwen, Hebr. 9:26, maar de kracht van zĳn dood is genoegzaam tot verlossing niet alleen van de tegenwoordige wereld maar ook van die, welke vroeger bestaan heeft of later bestaan zal, en niet alleen van de menschen maar ook van de hemelsche geesten, de princ. II 3, 5. Hom. in Lev. I 3, cf. Schwane, D. G. I2254. Dit universalisme is echter door de christelĳke kerken altĳd verworpen, b. v. Const. 543 can. 7. 12; en feitelĳk zĳn deze altĳd in zoover particularistisch, dat zĳτα πανταin Col. 1:20 beperken en niet tot de gevallen engelen uitbreiden. Maar desniettemin heeft men uit deze en andere plaatsen, waar het woord wereld of allen met de offerande van Christus in verband wordt gebracht, Jes. 53:6, Rom. 5:18, 8:32, 1 Cor. 15:22, 2 Cor. 5:15, Hebr. 2:9, 1 Tim. 2:4, 6, 2 Petr. 3:9, 1 Joh. 2:2, het besluit getrokken, dat Christus voor alle menschen, hoofd voor hoofd, voldaan had en dat de satisfactio vicaria dus als universeel moest worden opgevat. De kerkvaders vóór Augustinus spreken gemeenlĳk zeer universalistisch over den heilswil Gods en over de verzoening van Christus, cf. Petavius, de incarn. XIII c. I. 2; maar de eigenlĳke kwestie bestond in dien tĳd nog niet en kon toen ook nog niet opkomen, wĳl men aan Gods zĳde alleen eene praescientia aannam en aan ’s menschen zĳde op zĳne wilsvrĳheid, schoon door de zonde verzwakt, den nadruk liet vallen,deel II319. In den pelagiaanschen strĳd moest zĳ echter aan de ordekomen; en Augustinus, was de eerste, die duidelĳk de particuliere voldoening leerde. Wel zegt Augustinus meermalen met de Schrift, dat God aller zaligheid wil, dat, indien een voor allen gestorven is, allen gestorven zĳn, dat wie verloren gaan, niet hebben willen gelooven, dat wie gelooft, dat vrĳwillig doet, Petavius, ib. c. 3, dat Christus een verzoening is voor de geheele wereld en alle dingen, hemelsche en aardsche, met elkander verzoend heeft, Kühner, Augustins Anschauung v. d. Erlösungsbedeutung Christi 1890 S. 62. Maar dit alles bewĳst hoegenaamd niets tegenover dit andere, door Augustinus even klaar en duidelĳk uitgesproken, dat de heilswil Gods en de verzoening in Christus beperkt is tot de praedestinati. Vooreerst volgt dit reeds in het algemeen uit Augustinus’ leer over de praedestinatie en over de genade,deel II320; als het getal dergenen, die zalig zullen worden, eeuwig en onveranderlĳk door God is bepaald en hun alleen de genade des geloofs en der volharding geschonken wordt, dan is daartusschenin de stelling niet meer te handhaven, dat Christus voor alle menschen hoofd voor hoofd heeft voldaan. Ten tweede vat Augustinus 1 Tim. 2:4 altĳd op in beperkten zin; wel geeft hĳ van dien tekst verschillende verklaringen, nu eens, datomnes qui salvi fiunt nisi ipso volente non fiunt, Epist. 107, de civ. XIII 23, en dan, dat onder alle menschen te verstaan zĳn alle praedestinati, die uit alle volken en klassen van het menschelĳk geslacht zĳn verkoren, Enchir. 103. de corr. et gr. 14. c. Jul. IV 8, maar overal, waar hĳ den tekst opzettelĳk verklaart, verstaat hĳ hem in beperkten zin, cf. Petavius,de DeoXI 7, 10. de incarn. XII 4. En ten derde brengt hĳ den persoon en het werk van Christus telkenmale alleen met de verkorenen in verband; God riep door Christus populum credentium tot de adoptie, Conf. IX 1; Christus heeft door zĳne opstanding nos praedestinatos tot een nieuw leven geroepen, door zĳn bloed justificandos peccatores vrĳgekocht, de trin. IV c. 13.Omnis, qui Christi sanguine redemptus est, homo est, non tamen omnis, qui homo est, etiam sanguine Christi redemptus est, de conj. adult. I 15.Non perit unus ex illis, pro quibus Christus mortuus est, Epist. 102 ad Evod., cf. Wiggers, August. und Pelag. I 313. Vitringa VI 147. Hoewel het semipelagianisme spoedig de overhand kreeg, bleven er toch velen ook op dit punt aan Augustinus getrouw. Met beroep op 1 Tim. 2:4 zeiden de Semipelagianen,dat God alle menschen met gelĳke liefde omvat en allen eene gelĳke mate van genade toedeelt. Daarop antwoordde Prosper, datomnium cura est Deo, et nemo est, quem non aut evangelica praedicatio aut legis testificatio aut ipsa etiam natura conveniat; sed infidelitatem hominum ipsis adscribimus hominibus; fidem autem hominum donum Dei esse fatemur, sine cujus gratia nemo currit ad gratiam. En wat betreft de particulariteit der voldoening, Christus is welpro totius mundi redemptione crucifixus, propter veram humanae naturae susceptionem et propter communem in primo homine omnium perditionem; potest tamen dici pro his tantum crucifixus, quibus mors profuit, Resp. ad cap. cal. Gall. 8. 9. Hoe gematigd dit uitgedrukt zĳ, alle volgelingen van Augustinus, Prosper, Lucidus, Fulgentius enz., stemden toch hierin overeen, dat, hoezeer God voor alle menschen zorgt en hun allerlei weldaden schenkt, Hĳ toch niet op gelĳke wĳze de zaligheid van allen wil; dat Hĳ niet allen eene zelfde mate van genade verleent; en dat Christus, schoon in zekeren zin voor allen gestorven, toch efficaciter alleen gestorven is voor hen, wien zĳn dood werkelĳk ten goede komt. Maar de synode van Arles 475 dwong Lucidus tot herroeping van zĳne leer, dat Christus alleen gestorven was voor hen, die werkelĳk zalig worden. En de synode van Orange 529 zeide alleen, dat omnes baptizati kunnen vervullen, wat tot de zaligheid noodig is, cf. Petavius, de incarn. XIII c. 5-7. Schwane, D. G. II2571-582. In de 9eeeuw kwam het vraagstuk opnieuw ter sprake; Gottschalk leerde, dat Christusbaptismi sacramento (reprobos) luit, non tamen pro eis crucem subiit neque mortem tulit neque sanguinem fudit. Lupus zeide, dat Christus niet voor alle menschen gestorven is, maar wel voor alle geloovigen, ook voor hen, die later het geloof weer verliezen. Remigius maakte eene dergelĳke onderscheiding. En de synode van Valence 855 sprak in denzelfden geest; zĳ verwierp, dat Christus zĳn bloed had gestortetiam pro illis impiis, qui a mundi exordio usque ad passionem Domini in sua impietate mortui aeterna damnatione puniti sunt, en beleed, dat die prĳs alleen betaald was voor hen,de quibus ipse Dominus noster dicit: sicut Moyses exaltavit serpentem in deserto, ita exaltari oportet Filium hominis, ut omnis qui credit in ipso non pereat sed habeat vitam aeternam, can. 4. Ook de scholastiek bleef in hoofdzaak nog aan Augustinus getrouw; 1 Tim.2:4 moet niet zoo opgevat, alsof God wel wilde wat niet geschiedt, alsof Hĳ wilde, dat er ook behouden werden, die het feitelĳk niet worden, maar deze tekst wil zeggen,nullum hominum fieri salvum nisi quem salvum fieri ipse voluerit, of dat er allerlei menschen uit alle volken en standen zalig zullen worden, of ook wel, meer in den zin van Damascenus, dat God aller zaligheid wil, n.l.voluntate antecedente, conditionale, d. i. indien zĳ zelf willen en tot Hem komen, maar dan was deze wilmagis velleitas quam absoluta voluntas, Lombardus, Sent. I dist. 46, 2 en ook op 1 Tim. 2:4. Bonaventura, ib. art. 1 qu. 1. Thomas, S. Theol. I qu. 19 art. 7 qu. 23 art. 4 ad 3. En wat de satisfactie aangaat, descholastiekleerde wel, dat zĳ superabundans was en geschieddepro peccato humani generis, totius humanae naturaeenz., Thomas, S. Th. III qu. 46 art 1, maar zĳ betoogde de mogelĳkheid der voldoening vooral daarmede, dat Christus het hoofd was en de geloovigen de leden zĳns lichaams, en bracht de voldoening daarom telkens alleen met de geloovigen in verband; zoo zegt Thomas,caput et menbra sunt quasi una persona mystica et ideo satisfactio Christi ad ommes fideles pertinet sicut ad membra, III qu. 48 art. 2;quia ipse est caput nostrum, per passionem suam liberavit nos tanquam membra sua a peccatis, quasi per pretium suae passionis, sicut si homo per aliquod opus meritorium quod manu exerceret, redimeret se a peccato quod pedibus commisisset, III qu. 49 art. 1. En III qu. 79 art. 7. zegt hĳ:passio Christi prodest quidem omnibus quantum ad sufficientiam, sed effectum non habet nisi in illis qui Christi conjunguntur per fidem et charitatem. Dat deze efficacitas niet afhangt van ’s menschen vrĳen wil, maar van Gods verkiezing en Christus’ offerande zelve, blĳkt in het algemeen uit Thomas’ leer van de gratia en bepaald ook daaruit, dat hĳ III qu. 48 art. 6 zegt:passio Christi efficienter causat salutem humanam; cf. ook Lombardus:Christus electos tantum sicut se dilexit eorumque salutem optavit, Sent. III dist. 31, 4.Christus se trinitati obtulit pro omnibus, quantum ad pretii sufficientiam, sed pro electis tantum quantum ad efficaciam, quia praedestinatis tantum salutem effecit, ib. III dist. 20, 3. Later werd ditzelfde gevoelen in de Roomsche kerk nog verdedigd door Bajus, Jansenius, Quesnel. en zelfs ook door Tapper, Estius, Sonnius e. a., cf. Rivetus, Op. III 438. M. Vitringa VI 155-159. Maar hetsemipelagianisme drong in Rome’s kerk hoe langer hoe dieper door, en daardoor werd het vooral na Trente schier algemeene leer, dat God voluntate antecedente aller zaligheid wil, dat Christus voor allen voldaan heeft, en dat de voluntas consequens rekent met het goede of slechte gebruik, dat de menschen van hun vrĳheid en van de genade maken,deel II325, en voorts Trid. VI c. 2 en 3. Cat. Rom. I 3, 7. Innoc. X in damn. 5 propos. Jans. Bellarminus, de sacrif. missae I 25. de poenit. I 2. de amiss. gr. IV 4. Becanus, Manuale Controv. III 1 qu. 1. Petavius, de incarn. XIII c. 14. Theol. Wirceb. IV 322. Scheeben, Dogm. III 356. Jansen, Prael. theol. II 748 enz. En hiermede zĳn in het wezen der zaak eenstemmig de Grieksche kerk, Damascemus, de fide orthod. II c. 29. Conf. orthod. qu. 34. 47; de Lutherschen, Symb. ed. Müller p. 781. Gerhard, Loc. VII c. 6. Quenstedt, III 311-324. Hollaz, Ex. 745. Buddeus, Inst. theol. 824; de Remonstranten, Conf. en Apol. conf. VIII 10. Arminius, Op. 153. Episcopius op 1 Joh. 2:2. Limborch, Theol. Christ. IV c. 3-5; en voorts de Mennonieten, Kwakers, Herrnhutters, Methodisten enz.

De Gereformeerden staan met hun leer van de particuliere voldoening dus vrĳ wel alleen. En daarbĳ komt dan nog, dat zĳ onder elkander volstrekt niet eenstemmig waren en langzamerhand steeds verder van elkander afweken. Verschillende belĳdenissen spreken gematigd en algemeen, b. v. de conf. Anhalt., bĳ Niemeyer p. 635. 639, March., ib. 650. 651, Lips., ib. 662, Thorun., ib. p. 674; de Anglicana zwĳgt ervan; de Cat. Heid. spreekt ze ook niet rechtstreeks uit, al is qu. 37 ten onrechte als een bewĳs voor de algemeene voldoening aangehaald, cf. M. Vitringa VI 136; de Fransche, Nederl., Schotsche confessie leeren haar niet dan per consequentiam. In de canones van Dordrecht wordt ze duidelĳk geleerd, maar tevens gezegd, dat de offerande van Christus wasinfiniti valoris et pretii, abunde sufficiens ad totius mundi peccata expianda, II 3, en voorts komt ze nog voor in de Westm. conf. VIII 1. 5. 8. Cat. major et minor Cons. Helv. 13. Walch. art. 1693. Ook onder de theologen was er geen eenstemmigheid. Sommigen meenden, dat het wel goed was te zeggen, dat Christus’ offerande voor alle menschen voldoende ware geweest, indien God haar voor allen efficax had willen maken; maar men kon toch eigenlĳk nietzeggen, dat zĳ voldoende was voor allen; want indien Christus niet efficaciter voor allen gestorven was, dan was Hĳ het ook niet sufficienter; en indien men dan toch zoo ging spreken, gaf men aanleiding tot misverstand en bereidde de gevaarlĳke onderscheiding voor van voluntas antecedens en consequens, van gratia sufficiens en efficax, Beza, Piscator, Twissus, Voetius, Disp. II 251 sq. Anderen spraken echter met Augustinus en de scholastici zoo, dat Christus sufficienter voor allen, efficaciter alleen voor de uitverkorenen gestorven was, Calvĳn op 1 Joh. 2:2. H. Alting, Probl. theol. 174. Turretinus, Theol. El. XIV qu. 14. Mastricht, V 18, 21. 39. Moor III 1035-1075 enz. Op deDordtschesynode spraken de buitenlandsche afgevaardigden over de dignitas en sufficientia van Christus’ offerande zoo ruim mogelĳk; de Engelsche godgeleerden zeiden zelfs, dat Christus in zekeren zin voor allen gestorven was;sic Christus pro omnibus mortuus est, ut omnes et singuli, mediante fide, possint virtuteἀντιλυτρουhujus remissionem peccatorum et vitam aeternam consequi, thesis 3. In Engeland was er tegenover de streng-gereformeerde school van Twissus, Rutherford e. a. eene meer gematigde richting, vertegenwoordigd door Davenant, Calamy, Reynolds, Arrowsmith, Seaman enz., en vooral door Richard Baxter. Hun gevoelen kwam zakelĳk geheel overeen met dat van de Fransche theologen, Camero, Testardus, Amyraldus enz.; er was een voorafgaand besluit, waarnaar Christus voor allen conditioneel, onder voorwaarde van geloof, had voldaan, en een ander volgend bĳzonder besluit, waarnaar Hĳ voor de uitverkorenen zóó had voldaan, dat Hĳ hun indertĳd ook het geloof schenkt en onfeilbaar hen tot de zaligheid leidt,deel II341. In de Schotsche kerk kwam de leer der particuliere voldoening in verband met het algemeene aanbod der genade herhaaldelĳk ter sprake; zĳ was zelfs mede eene van de oorzaken voor de scheiding der Erskine’s in 1733. Om de neonomiaansche richting te ontgaan, die het geloof tot eene wettische voorwaarde maakte en het evangelie daarom alleen bestemd liet zĳn voor bepaalde, gequalificeerde personen, leerden de zoogenaamdeMarrowmen(James Hog, Thomas Boston, Ralph en Ebenezer Erskine, Alexander Moncrieff enz., cf.deel I128), dat Christus’ offerande eenlegal, federal sufficiencybezat voor alle menschen en grondden daarop het algemeene aanbod van genade. Sommigen gingen nog verder,maakten onderscheid tusschen eene algemeene en bĳzondere genade, een uit- en inwendig verbond (Thomas Mair 1754), of leerden eene algemeene voldoening (James Fraser, †1698, maar zĳne verhandelingon justifying faithwerd eerst in twee stukken gepubliceerd 1722 en 1749), of ontkenden zelfs geheel de voldoening (Dr. M. Gill,Practical essay on the death of Christ, 1786). In deze eeuw werd de particuliere voldoening in Schotland wederom het onderwerp van een langdurigen strĳd. In 1820 gaf de United Associate Synod of the Secession Church eene verklaring, waarbĳ zĳ de algemeene voldoening wel veroordeelde, maar toch leerde, dat Christus’ offerande voor allen voldoende was en allen gebracht had in eensalvable state. Zoowel ter rechter- als ter linkerzĳde vond deze verklaring bezwaar; sommigen ontkenden, dat allen recht hadden op Christus, en bestreden de algemeene voldoening in elken zin, Palaemon in zĳneLetters upon Theron and Aspasio, Symington, Haldane, en vooral Dr. Marshall; anderen leerden beslist de algemeene voldoening, William Pringle, John McLeod Campbell, James Morison, Robert Morison, A. C. Rutherford, John Guthrie; de beide professoren Balmer †1844 en Brown werden zelfs door Marshall aangeklaagd, maar toch door de synode in 1845 vrĳgesproken, cf. Andrew Robertson,History of the atonement controversy in connexion with the Secession Church from its origin to the present time, Edinb. 1846. Evenzoo werd in andere landen de leer der bĳzondere voldoening in den geest van Grotius of van Amyraldus verzwakt of ook beslist verworpen, in Engeland door Daniel Whitby, tegen wien Jonathan Edwards optrad; in Amerika door de Edwardean of New-England theologen, Emmons, Taylor, Park, Fiske enz.; in Duitschland door P. Volckmann e. a.; hier te lande vooral door Venema, cf. Ypey, Gesch. der chr. kerk in de 18eeeuw VII 133v. Tegenwoordig is de leer der bĳzondere voldoening bĳna algemeen prĳsgegeven, ook door Van Oosterzee, § 111, 6. Leer der Zal. n. 66. Heid. Cat, bl. 176. Ebrard, Dogm. § 430. Daarentegen wordt ze nog verdedigd door Ch. Hodge, Syst. Theol. II 544-562. A. A. Hodge,The atonementp. 347-429. Shedd, Dogm. Theol. II 464-480. W. Cunningham,Historical Theology, 2 ed. Edinb. Clark 1864 II 323-370. Robert S. Candlish,The atonement, its reality, completeness and extent, London 1861. Hugh Martin,The atonement, Edinb. Hunter z. j. Kuyper, Dat degenade particulier is. En zĳ vond in den laatsten tĳd weer steun bĳ Ritschl, volgens wien het correlaat van Christus’ offerande niet is de enkele mensch noch ook alle menschen maar bepaaldelĳk de gemeente; zĳ alleen is in het bezit van de rechtvaardiging en vol van vergeving der zonden, zĳ wordt in de Schrift altĳd voorgesteld als het voorwerp der werkingen, welke er van Christus uitgaan, Rechtf. u. Vers. I247-67. 205 f. 305 f. II2216 f. III2103 f.

20. In dit belangrĳk geschil over de waarde van Christus’ offerande is er volkomen overeenstemming, ter eener zĳde hierover, dat niet alle maar alleen sommige menschen de weldaden van Christus feitelĳk deelachtig worden, en anderzĳds daarover, dat de offerande van Christus op zichzelve volkomen voldoende ware, om niet alleen sommige maar alle menschen te doen deelen in de vergeving der zonden en het eeuwige leven. De universalisten zĳn in de practĳk dus allen de particulariteit der genade toegedaan; en de particularisten belĳden allen zonder uitzondering de universaliteit der offerande van Christus, wat haar innerlĳke waarde betreft. Zelfs zĳ, die bezwaar hebben in de woorden, dat Christus sufficienter voor allen en efficaciter voor de uitverkorenen gestorven is, erkennen toch volmondig, dat de materia meriti van Christus volkomen voldoende is voor de verzoening van de zonden van alle menschen, en wat zĳ willen, is alleen dit, dat de forma meriti, d. i. de verdienste van Christus, niet op zichzelve maar in ordine ad reprobos beschouwd, niet alleen niet efficax maar ook niet sufficiens kan heeten, Voetius, Disp. II 254. Het verschil loopt dus alleen over de vraag, of het de wil en debedoelingGods was, dat Christus zĳne offerande bracht voor de zonden van alle menschen zonder uitzondering, dan wel alleen voor de zonden dergenen, die Hem van den Vader gegeven zĳn. Zoo gesteld, schĳnt de vraag haast voor geen tweeërlei antwoord vatbaar. Want ten eerste, brengt de Schrift doorloopend de offerande van Christus alleen met de gemeente in verband, hetzĳ deze door velen, Jes. 53:11, 12, Mt. 20:28, 26:28, Rom. 5:15, 19, Hebr. 2:10, 9:28, door zĳn volk, Mt. 1:21, Tit. 2:14, Hebr. 2:17, 7:27, 13:12, door zĳne schapen, Joh. 10:11, 15, 25v., Hebr. 13:20, door zĳne broederen, Hebr. 2:11, door kinderen Gods, Joh. 11:52, Hebr. 2:31-45;door de Hem van den Vader gegevenen, Joh. 6:37, 39, 44, 17:2, 9, 24, door zĳne gemeente, Hd. 20:28, Ef. 5:25, door zĳn lichaam, Ef. 5:23, of ook door ons als geloovigen, Rom. 5:9, 8:32, 1 Cor. 5:7, Ef. 1:7, 2:18, 3:12, Col. 1:14, Tit. 2:14, Hebr. 4:14-16, 7:26, 8:1, 9:14, 10:15, 1 Joh. 4:10, 1 Petr. 3:18, 2 Petr. 1:3, Op. 1:5, 6, 5:9, 10 enz. aangeduid wordt. Ritschl heeft hier terecht weer de aandacht op gevestigd; want, al is het ook, dat hĳ hiertoe kwam door gansch andere overwegingen, het feit zelf staat toch vast: in de Schrift zĳn niet alle menschen hoofd voor hoofd, maar is de gemeentedas Correlat aller an den Opfertod Christi geknüpften Wirkungen, Rechtf. u. Vers. II2216. De overwegingen bĳ Ritschl zĳn echter andere dan bĳ de Gereformeerden; deze laatsten zeiden: niet allen maar de gemeente der uitverkorenen. Ritschl zegt: niet de enkele maar de gemeente en tracht alzoo de unio mystica, de gemeenschap van de geloovigen individueel met Christus uit de Schrift te verwĳderen. Maar in de zaak zelve is er toch overeenstemming. Tegenover deze klare, doorloopende leer der Schrift hebben de enkele teksten, waarop de universalisten zich beroepen, weinig gewicht. De uitdrukkingallenin Jes. 53:6, Rom. 5:18, 1 Cor. 15:22, 2 Cor. 5:15, Hebr. 2:9, cf. 10 bewĳst niets, of zĳ bewĳst veel meer dan de universalisten beweren en zou ten goede komen aan de leer van Origenes over de wederherstelling aller dingen. De universalisten zĳn daarom zelf gedwongen, om het woordallenin deze plaatsen te beperken. Van meer gewicht zĳn teksten als Ezech. 18:23, 33:11, Joh. 1:29, 3:16, 4:42, 13:22, 1 Tim. 2:4, 6, Tit. 2:11, Hebr. 2:9, 2 Petr. 3:9, 1 Joh. 2:2, 4:14, waar de wil Gods of de offerande van Christus in verband wordt gebracht met het behoud van allen of van de wereld. Maar deze teksten zĳn geen van alle in strĳd met de bovengenoemde uitspraken, die Christus’ weldaden tot de gemeente beperken. Immers, het N. Test. is eene gansch andere bedeeling dan het O. Verbond; het evangelie is niet tot één volk bepaald maar moet gepredikt aan alle creaturen, Mt. 28:19; er is geen aanneming des persoons bĳ God, er is geen onderscheid meer van Heiden en Jood, Hd. 10:34, 35, Rom. 3:29, 10:11-13. Ja zelfs, als in Jes. 53:11, 12, Mt. 20:28, 26:28, Rom. 5:15, 19, Hebr. 2:10, 9:28 van velen sprake is, voor wie Christus gestorven is, dan ligt daaraan niet de tegenstellingten grondslag, die er later dikwerf ondergeschoven is, dat niet allen maar slechts velen zullen zalig worden. Maar de gedachte, waaruit dit spreken van velen opkomt, is eene gansch andere, n.l. niet voor enkelen is Christus gestorven, maar voor velen, voor zeer velen. Hĳ geeft zĳn leven voor velen, Hĳ vergiet zĳn bloed voor velen, Hĳ zal velen rechtvaardig maken; niet weinigen zĳn het, maar velen, die door de gehoorzaamheid van éénen tot rechtvaardigen gesteld worden. De Schrift is niet bevreesd, dat ertevelen zullen zalig worden. En daarom, uit diezelfde overweging, zegt zĳ, dat God geen lust heeft in den dood des goddeloozen, dat Hĳ wil, dat allen tot bekeering komen en zalig worden, dat Christus eene verzoening is en zĳn leven gegeven heeft voor de wereld en dat aan alle creaturen het evangelie moet gepredikt worden. Als de universalisten hieruit afleiden, dat de voldoening gansch algemeen is, dan komen zĳ èn met de Schrift èn met de werkelĳkheid in strĳd; want deze leeren beide als om strĳd, dat niet allen maar slechts velen met het evangelie bekend worden en tot waarachtige bekeering komen. In al die plaatsen is er daarom sprake, niet van de voluntas beneplaciti die ons onbekend is en geen regel van ons gedrag kan of mag zĳn; ook niet van eene voluntas antecedens, die aan onze wilsbeslissing voorafgaat en daarnaar zich richt; maar van de voluntas signi, die ons zegt, waarnaar wĳ in het N. Verbond ons hebben te gedragen. Zĳ geeft ons het recht en legt ons den plicht op, om het evangelie te brengen tot alle menschen zonder uitzondering. Een anderen grond dan dezen duidelĳk geopenbaarden wil van God hebben wĳ voor het algemeene aanbod der genade niet noodig. Voor wie Christus bepaald gestorven is, hebben wĳ van te voren evenmin noodig te weten, als wie door God ten eeuwigen leven verkoren zĳn. De roeping rust wel op particuliere basis, want zĳ behoort tot en gaat uit van het verbond, doch zĳ richt zich, in overeenstemming met Gods geopenbaarden wil en met de in zichzelve algenoegzame waarde van Christus’ offerande, ook tot hen, die buiten het verbond zĳn, opdat ook zĳ in dat verbond opgenomen worden en in hun geloof zelf het bewĳs hunner verkiezing ontvangen, cf.deel II216-222. In de tweede plaats houdt de Schrift in, dat de offerande en de voorbede van Christus, en zoo ook de verwerving en de toepassing der zaligheid onverbrekelĳk saamhangen. De offerande is de grond van Christus’voorbidding; de laatste strekt zich daarom even ver als de eerste uit. Limborch, Theol. Chr. III 19. 11 erkent dan ook,intercessionem non esse actum reipsa ab oblatione, quatenus in coelo peragitur, distinctum. Indien de intercessie dus particulier is, gelĳk ze is, Joh. 17:9, 24, Rom. 8:34, Hebr. 7:25, 1 Joh. 2:1, 2, dan is het ook de offerande. Wel beroept zich Limborch IV 4, 7 daartegen op Luk. 23:34, maar hier bidt Jezus niet om de zaligheid zĳner vĳanden doch alleen om de niet-toerekening van dat schrikkelĳk misdrĳf, waaraan zĳ in hunne onwetendheid zich schuldig maakten, als zĳ den Messias kruisigden. En evenzoo is er een onlosmakelĳk verband tusschen de verwerving en de toepassing der zaligheid. Alle weldaden van het genadeverbond hangen saam, Rom. 8:28-34, en vinden haar grond in den dood van Christus, Rom. 5:8-11. De verzoening in Christus brengt de behoudenis en zaligheid mede. Christus is immers het hoofd en de geloovigen zĳn zĳn lichaam, dat uit Hem zĳn wasdom bekomt, Ef. 4:16, Col. 2:19; Hĳ is de hoeksteen en zĳ zĳn het gebouw, Ef. 2:20, 21. Hĳ is de eerstgeborene en zĳ zĳn zĳne broederen, Rom. 8:29. De geloovigen zĳn dan ook objectief met en in Hem gestorven, gekruist, begraven, opgewekt, in den hemel gezet. Dat is: de gemeente is geen toevallig willekeurig aggregaat van individuen, dat even goed kleiner als grooter kan zĳn, maar zĳ vormt met Christus een organisch geheel, dat in Hem als tweeden Adam besloten ligt, zooals de gansche menschheid voortkomt uit den eersten Adam, cf. Rothe, Theol. Ethik I S. 501. De toepassing moet daarom even ver zich uitstrekken als de verwerving der zaligheid; zĳ is in deze begrepen en daarvan de noodzakelĳke uitwerking. Trouwens ligt dat ook in den aard der zaak. Als Jezus waarlĳk Zaligmaker is, dan moet Hĳ zĳn volk ook werkelĳk zalig maken, niet in mogelĳkheid maar in werkelĳkheid. De universalisten zĳn echter gedwongen, om de zaligheid zelve gansch anders op te vatten en aan den naam van Jezus te kort te doen. In de logika geldt de regel:quo major extensio, minor comprehensio. En deze regel is ook op velerlei ander terrein, zĳ is ook hier van toepassing. Onder den schĳn van het werk van Christus te eeren, wordt het door de leer der algemeene voldoening verzwakt en beperkt. Als Christus toch voor allen voldaan heeft, sluit de verwerving niet noodzakelĳk de toepassing der zaligheid in. Deze laatste is dan iets, dat er misschien toevalligbĳkomt maar dat er niet vanzelf mede gegeven is en er niet van nature uit voortvloeit. De toepassing der zaligheid is dan niet en kan niet wezen het werk van Christus, maar hangt ten slotte altĳd af van den wil des menschen. Deze moet het werk van Christus aanvullen, toepassen, tot werkelĳkheid doen overgaan. Dat is, voor Christus blĳft alleen over de verwerving, niet van de werkelĳkheid maar slechts van de mogelĳkheid der zaligheid, niet van de feitelĳke reconciliatio maar van de potentieele reconciliabilitas. Christus verwierf voor God alleen de mogelĳkheid, om een verbond der genade met ons aan te gaan, de vergeving der zonden en het eeuwige leven ons te schenken, indien wĳ n.l. gelooven. Het voornaamste van het werk der zaligheid, datgene wat ons werkelĳk zalig doet worden, dat blĳft voor ons nog te doen over. Christus maakte het verbond der genade zelf niet vast in zĳn bloed, Hĳ maakte niet dat de zonden van zĳn volk vergeven zĳn, maar Hĳ sprak alleen uit, dat er van Gods kant geen bezwaar is, om een verbond met ons aan te gaan en de zonden ons te vergeven, indien wĳ en nadat wĳ onzerzĳds gelooven. Voor ons heeft Christus dus eigenlĳk niets verworven, maar alleen voor God de mogelĳkheid om ons te vergeven, als wĳ de geboden des evangelies vervullen. De universalisten komen er daarom allen toe, om de waarde en kracht van Christus’ werk te verminderen. Wat zĳ, en dan nog slechts schĳnbaar, winnen aan quantiteit, verliezen zĳ aan qualiteit. Rome leert, dat de zonden, vóór den doop begaan, d. i. in den regel de erfzonde, in den doop vergeven worden. Maar na den doop blĳft de concupiscentia over, die wel zelve geen zonde is maar aanleiding tot zondigen wordt. De dan begane zonden worden wel in het sacrament der boete vergeven, wat de schuld en de eeuwige straf betreft; maar de tĳdelĳke straf moet door den mensen zelf hier of in het vagevuur worden gedragen, Trid. VI 30. XIV c. 8. 9. can. 12-14 enz. De Remonstranten zeiden, dat God in den dood van Christus alle zondaren zoo met zich verzoend heeft,ut per et propter hoc ipsumλυτρονac sacrificium in gratiam cum iis redire et ostium salutis aeternae viamque immortalitatis pandere ipsis voluerit, Conf. VIII 9. De Kwakers laten Christus’ werk daarin bestaan, dat Hĳ de verzoening ons aangeboden en God tot vergeving genegen heeft gemaakt, Barclay, Verantwoording 1757 bl. 153. En tot gelĳke slotsom moetenallen komen, die eene algemeene voldoening leeren. Het zwaartepunt wordt uit Christus in den Christen gelegd; het geloof is de ware verzoening met God, cf. Kübel,Unterschied135 f. De Gereformeerden waren echter van eene andere gedachte. De satisfactio vicaria is geenfertige Grösse, maar sluit principieel de gansche herschepping in zich. Het werk van Christus is dan eerst af, wanneer Hĳ het koninkrĳk den Vader overgeeft. Hĳ opende niet de mogelĳkheid van zalig te worden, maar maakt zalig altĳd door, op grond van zĳne offerande, aan het kruis volbracht. Zaligmaker is Hĳ, die niet alleen voor onze zonden gestorven maar daarom ook opgewekt en ten hemel gevaren is en nu als de verhoogde Heiland voor zĳne gemeente bidt. Hĳ heiligde zichzelven, opdat ook de zĳnen geheiligd worden in waarheid, Joh. 17:19, Hĳ gaf zich voor de gemeente over, opdat Hĳ ze heiligen en zichzelven heerlĳk voorstellen zou, Ef. 5:25-27. Beiden zĳn uit éénen, n.l. God, Hebr. 2:11, en zĳn als het ware één Christus, 1 Cor. 12:12. In en met Christus schenkt God aan de geloovigen alles, wat zĳ behoeven, Rom. 8:32v., Ef. 1:3, 4, 2 Petr. 1:3; de verkiezing in Christus brengt alle zegeningen in Christus mede, de aanneming tot kinderen, de verlossing door zĳn bloed, Ef. 1:3v., de gave des H. Geestes, 1 Cor. 12:3, het geloof, Phil. 1:29, de bekeering, Hd. 5:31, 11:18, 2 Tim. 2:25, een nieuw hart en een nieuwen geest, Jer. 31:33, 34, Ezech. 36:25-27, Hebr. 8:8-12, 10:16. Cf. Can. Dordr. II 8v. Prof. Leidenses in Censura Conf. Rem. VIII 9. Trigland, Antapologia c. 16. Mastricht, V 18, 42. Voetius, Disp. II 9. 269 V 270. Witsius, Oec. foed. II 7. Misc. Sacra II 781. Vitringa VI 126. Moor III 1086 sq. Schneckenburger, Vergl. Darst. II 26. In de derde plaats is hieraan nog toe te voegen, dat het universalisme tot allerlei valsche stellingen leidt. Het brengt scheiding tusschen de drie personen van het Goddelĳk wezen, want de Vader wil aller zaligheid, de Zoon voldoet voor allen, maar de H. Geest beperkt de gave des geloofs en der zaligheid tot weinigen. Het brengt tweestrĳd tusschen de bedoeling Gods, die aller behoud wenscht, en den wil of de macht Gods, die de zaligheid feitelĳk niet aan allen wil of kan deelachtig maken. Het laat den persoon en het werk van Christus aan de verkiezing en het verbond voorafgaan, zoodat Christus er geheel buiten komt te staan en nietplaatsvervangend kan voldoen, wĳl er geen gemeenschap is tusschen Hem en ons. Het doet te kort aan de gerechtigheid Gods, die de vergeving en het leven voor allen verwerven laat en ze toch niet uitdeelt. Het richt den vrĳen wil op, die de macht heeft om te gelooven, het werk van Christus al of niet ongedaan kan maken en de beslissing, ja heel het resultaat der wereldgeschiedenis in handen heeft. Het leidt tot de leer, gelĳk de Kwakers terecht opmerkten, Barclay, Verantw. van de Ware Christ. Godg. bl. 92, dat indien Christus voor allen gestorven is, ook allen hier of hiernamaals in de gelegenheid moeten worden gesteld, om Hem aan te nemen of te verwerpen; want het ware gansch onrechtvaardig om hen, wier zonden alle verzoend zĳn, te veroordeelen en te straffen, alleen omdat zĳ buiten de gelegenheid waren, Christus door het geloof aantenemen. En het komt tot de stelling, in duidelĳke tegenspraak met heel de H. Schrift, dat de eenige zonde, waarom iemand verloren gaan en gestraft kan worden, het ongeloof is; alle andere zonden zĳn immers verzoend; tot zelfs die van den mensch der zonde, den antichrist toe.

21. Ofschoon dus de satisfactio vicaria als verwerving van de volkomene zaligheid niet voor alle menschen hoofd voor hoofd is uit te breiden, is daarmede niet beweerd, dat ze voor hen, die verloren gaan, niet de minste beteekenis heeft. Er is hier tusschen de gemeente en de wereld niet enkel scheiding en tegenstelling. Het staat niet zoo, dat Christus voor de eerste alles, voor de tweede niets heeft verworven. Bĳ de verwerping van het universalisme mag niet vergeten, dat de verdienste van Christus ook bĳ de eerste haar grenzen en bĳ de tweede hare waarde en beteekenis heeft. In de eerste plaats dient immers wel bedacht, dat Christus als zoodanig wel de Herschepper maar niet de Schepper aller dingen is. Gelĳk de Zoon volgt op den Vader, zoo wordt de schepping door de herschepping, de natuur door de genade, de geboorte door de wedergeboorte ondersteld. Onder de verdiensten van Christus is daarom niet in strikten zin begrepen, dat de uitverkorenen geboren worden en leven, dat zĳ voedsel, deksel, kleeding en allerlei natuurlĳke weldaden ontvangen. Wel kan gezegd, dat God wereld en menschheid na den val niet meer zou hebben laten bestaan, indien Hĳ er geen andere hoogere bedoeling mede gehad had. Wel is er de gratiacommunis om de gratia specialis; en ook schenkt God aan de uitverkorenen met de zaligheid in Christus ook vele andere natuurlĳke zegeningen, Mt. 6:33, Rom. 8:28, 32, 1 Tim. 4:8, 2 Petr. 1:3. Maar toch is het verkeerd, om met Herrnhutters en Pietisten de grenzen tusschen natuur en genade, schepping en verlossing uit te wisschen, en Christus in des Vaders plaats te zetten op den troon van het heelal. Zelfs de verkiezing en het verbond der genade, die beide de objecten en deelgenooten onderstellen, zĳn niet door Christus verworven maar gaan aan zĳne verdiensten vooraf. De Vader bereidt met zĳne schepping het werk der herschepping voor en leidt naar haar heen; de Zoon gaat met zĳn arbeid diep, zoover als de zonde reikt, tot in het werk der schepping terug. Maar toch zĳn beide werken onderscheiden en niet te vermengen, Voetius, Disp. II 271-273. In de tweede plaats heeft Christus niet voor elk der zĳnen hetzelfde verworven. Er is onderscheid tusschen de geloovigen, voordat zĳ tot het geloof komen, in geslacht, leeftĳd, stand, rang, karakter, gave enz., onderscheid ook in mate en graad van boosheid en verdorvenheid. En wanneer zĳ tot het geloof komen, is er onderscheid in de genade, die hun geschonken wordt; een iegelĳk wordt genade gegeven naar de mate der gave van Christus, Rom. 12:3, 1 Cor. 12:11, Ef. 3:7, 4:7. Het natuurlĳk onderscheid tusschen de menschen wordt door de genade wel gereinigd naar niet uitgewischt; het wordt zelfs door onderscheid van geestelĳke gaven vermeerderd, want het lichaam van Christus bestaat uit vele leden, opdat het één organisme zĳ, eene schepping en een kunstwerk Gods. Ten derde is de gemeente niet van, maar toch in de wereld; zĳ leeft en beweegt zich midden in die wereld en hangt op allerlei wĳze met haar saam. De geloovigen worden uit het menschelĳk geslacht toegebracht, en omgekeerd is er veel kaf onder het koren, zĳn er ranken aan den wĳnstok, die geen vruchten dragen en uitgeroeid worden. Als Christus daarom in de plaats der zĳnen ging staan, moest Hĳ het vleesch en bloed aannemen, dat alle menschen deelachtig zĳn. Door zĳne vleeschwording heeft Hĳ het gansche menschelĳk geslacht geëerd; naar den vleesche is Hĳ broeder van alle menschen. En zelfs zĳn werk heeft voor allen waardĳ, ook voor degenen, die nooit in Hem gelooven. Want al is het, dat Christus het natuurlĳke leven niet in eigenlĳken zin door zĳn lĳden ensterven verworven heeft, het menschelĳk geslacht is toch daarom gespaard, omdat Christus komen zou om het te behouden. Christus is niet het hoofd aller menschen, niet aller profeet, priester en koning, want hoofd is hĳ van de gemeente en tot koning is Hĳ gezalfd over Sion. Maar alle menschen hebben wel veel aan Christus te danken. Het licht schĳnt in de duisternis en verlicht een iegelĳk mensch komende in de wereld; de wereld is door Hem gemaakt en blĳft dat, schoon zĳ Hem niet heeft gekend; ook als Christus schenkt Hĳ aan de ongeloovigen vele weldaden, roeping door het evangelie, vermaning tot bekeering, het historisch geloof, een eerbaar leven, allerlei gaven en krachten, ambten en bedieningen in het midden der gemeente, zooals b. v. zelfs het apostelambt aan een Judas.Sans Jésus-Christ le monde ne subsisterait pas, car il faudrait, ou qu’il fut détruit ou qu’il fut comme un enfer(Pascal). Zelfs als Hĳ hangt aan het kruis, bidt Hĳ nog om vergeving voor die schrikkelĳke zonde, waaraan de Joden op dat oogenblik zich schuldig maken. Cf. Voetius, Disp. II 275. 276. Ten vierde breidt het werk zich tot de redelooze schepselen uit. Men kan niet met Origenes zeggen, dat Hĳ iets voor hen geleden en iets voor hen verdiend heeft. Maar als Christus tot zonde is gemaakt en de zonde der wereld heeft gedragen, dan heeft Hĳ ook de zonde met al hare gevolgen te niet gedaan. De bevrĳding der creatuur van de dienstbaarheid der erfenis, de verheerlĳking der schepping, de vernieuwing van hemel en aarde is eene vrucht van het kruis van Christus, Rom. 8:19v. Voetius, Disp. II 264. 265. Ten vĳfde hebben ook de engelen in den hemel nut en voordeel van het werk van Christus. Er is geen genoegzame grond voor de bewering, dat Christus voor hen de perseverantie en de heerlĳkheid verwierf, ofschoon velen alzoo met beroep op Job 4:18, 15:15, Ef. 1:10, Col. 1:20, 1 Tim. 5:21, Hebr. 12:22, 23 hebben geleerd, Augustinus, de cons. evang. 35. Cyvillus, de ador. 9. Gregorius, Bernardus, Diez, Valentia, Suarez en ook Calvĳn op Ef. 1:10 en Col. 1:20. Polanus, Synt. Theol. VI 27. Zanchius, Op. III 159-164. Bucanus, Inst. theol. VI qu. 30. Davenantius op Col. 1:20. Walaeus, Synopsis pur. theol. XII 33 en Loci Comm. Op. I 195 enz. Immers, engelen hebben voor zichzelf Christus niet noodig als Verzoener of Behouder, zĳ zĳn wezenlĳk onderscheiden van de menschen, die alleen naar Gods beeld zĳn gemaakt.Indien Christus voor hen de gratia en gloria verwerven moest, zou dit leiden tot de gedachte, dat de Zone Gods toch de menschelĳke natuur, of, beter nog, de natuur der engelen had moeten aannemen, al ware de mensch niet gevallen, cf.deel II444, en voorts Lombardus, Thomas, Bonaventura, Scotus op Sent. II dist. 5. III dist. 13. Thomas, S. Th. I qu. 62 III qu. 8 art. 4. Petavius, de incarn. XII 10. Becanus, Theol. schol. I p. 305. Quenstedt, Theol. I 476. Gerhard, Loc. XXXI § 42. Gomarus op Col. 1:20. Voetius, Disp. II 263. Alting, Theol. probl. nova XII 24. Turretinus, Theol. El. XIV qu. 3. Moor II 353. Vitringa III 26 VI 178. Toch doet eenvoudige ontkenning, dat Christus iets voor de engelen verdiend heeft, aan Ef. 1:10 en Col. 1:20 geen recht wedervaren. Er staat toch duidelĳk, dat God alle dingen,τα παντα, d. i. niet menschen of engelen alleen maar in het algemeen al het geschapene, de gansche schepping, de wereld, het heelal, nader nog omschreven doorεἰτε τα ἐπι της γης εἰτε τα ἐν τοις οὐρανοις, dat God die gansche schepping verzoend heeft door Christus, niet onderling maar tot zichzelven,εἰς αὐτον, en in Hem voor zichzelven wederom samen en tot eenheid brengt. De leer van de herstelling aller dingen vindt in deze teksten geen steun; zĳ wordt door heel de Schrift verworpen en heeft in de christelĳke kerk slechts nu en dan verdediging gevonden. Indien deze alzoo buitengesloten is, dan kunnen deze beide teksten niet anders verstaan worden, dan dat naar Paulus’ voorstelling de duivelen en de goddeloozen eenmaal ter hel worden verwezen en dat dan in den nieuwen hemel en de nieuwe aarde met hare bewoners de gansche schepping wordt hersteld. Deze schepping nu, in organischen zin gedacht, was als geheel door de zonde in vĳandschap tegen God gesteld en onderling uiteengeslagen en verwoest. Er ligt hier niet in, dat de goede engelen persoonlĳk en individueel de verzoening behoefden, noch ook, dat Christus voor de redelooze schepselen lĳden en sterven moest. Maar wel ligt er de onderstelling aan ten grondslag, dat de zonde de relatie aller schepselen zoowel tot God als tot elkander gewĳzigd en verstoord heeft. En dat is immers ook zoo. De zonde heeft de menschenwereld tot een voorwerp van Gods toorn gemaakt en in zichzelve gedeeld en verwoest. De verhouding der engelen tot God is gewĳzigd, niet alleen voorzoover velen zĳn afvallig geworden, maar ookdoordat de goede engelen slechts een deel vormden van het geheel der geesten, dat God had gediend. Augustinus, Enchir. 61. 62 en anderen waren van meening, dat deze breuke in de engelenwereld geslagen, door de uitverkorenen uit de menschheid werd geheeld en dat daarin de beteekenis van Christus’ verzoening voor de menschheid bestond. Dit gevoelen is niet aannemelĳk; menschen zĳn soortelĳk verschillend van de engelen en eene gelĳkstelling van het getal der uitverkoren menschen met dat der gevallen engelen mist allen grond in de Schrift. Maar toch is het waar, dat de val van zoovele engelen heel het organisme der engelenwereld moet hebben verstoord; evenals een leger geheel en al in het ongereede gebracht, en onbekwaam tot den strĳd wordt gemaakt, als vele officieren en manschappen uit de gelederen tot den vĳand overgaan. Zoo is ook de engelenwereld als leger Gods voor zĳn dienst uiteengeslagen. Ze heeft haar hoofd, haar organisatie verloren. En deze ontvangt ze nu terug in den Zoon, en wel in den Zoon niet alleen naar zĳne Goddelĳke natuur maar ook naar zĳne menschelĳke natuur. Want niet alleen de verhouding tot God, ook die tot de menschenwereld was door de zonde verstoord. En nu is het Christus, die als Heer der engelen en als Hoofd der gemeente engelen en menschen beiden in de rechte verhouding plaatst tot God en evenzoo tot elkander. Door zĳn kruis herstelt Hĳ het organisme der schepping, in hemel en op aarde, en deze beide ook wederom saam. Het onbezielde en redelooze in de schepping, d. i. hemel en aarde zelven, zĳn daarbĳ niet uitgesloten. Dat kan daarom al niet, omdat de verhouding van de engelen tot den hemel en die van de menschen tot de aarde niet mechanisch maar organisch is. Hemel en aarde zelven zĳn met den val der engelen en der menschen gezonken beneden hun oorspronkelĳken staat; de gansche schepping,πασα ἡ κτισις, zucht te zamen en is te zamen in barensnood.Die gesammte Creatur führt gleichsam eine grosze Seufzersymphonie aus(Philippi); alle leden van die schepping zuchten en hebben smart, gemeenschappelĳk, in verband met elkaar, Rom. 8:22. Gelĳk dan ook in het oude verbond de tabernakel en alle gereedschappen tot den dienst met bloed besprengd werden, Ex. 24:3-8, Hebr. 9:21, zoo ook heeft Christus door zĳn kruis alle dingen verzoend en een nieuwen hemel en eene nieuwe aarde verworven. De gansche schepping, gelĳk ze eens volmaakt, zondervlek en rimpel, voor Gods aangezicht zal staan, is het werk van Christus, den Heer der heeren en den Koning der koningen, Hebr. 12:22-28.

22. Indien dit nu het groote werk is, door den Vader aan Christus opgedragen, om n.l. Zaligmaker te wezen in vollen zin en de gansche herschepping tot stand te brengen, dan springt het terstond in het oog, dat de staat der verhooging daartoe even noodig is als de staat der vernedering. Eene arme voorstelling van Christus’ persoon en werk moeten zĳ wel hebben, die de opstanding, de hemelvaart en de zitting ter rechterhand Gods zonder schade voor geloof en leven meenen te kunnen prĳsgeven en genoeg hebben aan het historisch beeld van Jezus, dat op dezelfde wĳze als dat van andere groote mannen in de historie voortleeft en invloed oefent. Omgekeerd is het te begrĳpen, dat wie in Jezus niet meer ziet dan een bĳzonder vroom mensch en in zĳn werk niet anders dan eene religieus-ethische hervorming, heel den staat der verhooging voor het christelĳk leven waardeloos acht en de feiten der opstanding en der hemelvaart ontkent en bestrĳdt. De Schrift gaat echter van eene gansch andere gedachte uit. Het is de gekruiste maar ook de opgestane en verhoogde Christus, dien de apostelen verkondigen. Van uit dat standpunt der verhooging bezien en beschrĳven zĳ zĳn aardsche leven, zĳn lĳden en sterven. Van het werk, dat Hĳ thans als de verhoogde middelaar uitvoert, heeft Hĳ in zĳn kruis de grondslagen gelegd. Het kruis is in den strĳd tegen zonde, wereld, Satan zĳn eenig wapen geweest. Door het kruis heeft Hĳ in de sfeer van het recht over alle Gode vĳandige macht getriumfeerd. Maar daarom heeft Hĳ in den staat der verhooging ook het Goddelĳk recht, de Goddelĳke aanstelling, de koninklĳke macht en bevoegdheid ontvangen, om het werk der herschepping ten volle uit te voeren, al zĳne vĳanden te overwinnen, al de Hem gegevenen te zaligen en het gansche koninkrĳk Gods te voltooien. Op grond van de ééne, volmaakte offerande, aan het kruis geschied, deelt Hĳ in overeenstemming met den wil des Vaders al zĳne weldaden uit. Die weldaden zĳn geen physische of magische nawerking van zĳn aardsche leven en sterven; de geschiedenis van het Godsrĳk is geen evolutionistisch proces. Het is de levende, de aan de rechterhand Gods verhoogde Christus, die met bewustheid,met vrĳmacht al deze weldaden uitdeelt, zĳne verkorenen vergadert, zĳne vĳanden verwint en de wereldgeschiedenis heenleidt naar den dag zĳner parousie. Hĳ is nog altĳd in den hemel als middelaar werkzaam; Hĳ was niet alleen maar is nog onze hoogste profeet, onze eenige hoogepriester en onze eeuwige koning. Gister en heden is Hĳ dezelfde tot in eeuwigheid. In den staat der vernedering heeft Hĳ door zĳn leven en sterven de voorwaarde vervuld, om nu in den staat der verhooging op grond van zĳne volmaakte offerande de schepping Gods vrĳ te maken van de dienstbaarheid der zonde en der verderfenis, en alle dingen onder zich als het hoofd bĳeen te vergaderen. De herschepping is de voortgaande daad van den middelaar. Christus is de aan Gods rechterhand verhoogde, maar toch altĳd op aarde, in zĳne kerk, in ambt, woord, sacrament, in vergeving, wedergeboorte, geloof enz., presente en werkzame Heer uit den hemel. In dit licht krĳgt de staat der verhooging eene, wel dikwerf miskende maar toch voor leer en leven hoogstbelangrĳke beteekenis; opstanding en hemelvaart zĳn voor het werk der herschepping even noodzakelĳk als vleeschwording en kruisdood. In de Schrift worden deze feiten dan ook niet slechts vermeld doch telkens op den voorgrond geplaatst en in haar rĳke beteekenis verklaard. De opstanding van Christus had volgens heel hetN. T.plaats ten derden dage; in Mt. 12:40, Mk. 8:31 enz. zĳn ter wille van de vergelĳking met Jona de deelen der dagen en nachten voor vol gerekend, M. Vitringa V 597, of slechts als eene algemeene omschrĳving van een zeer korten tĳd bedoeld, Kähler,Zur Lehre v. d. Versöhnung207 f. Zĳ bestond in de verrĳzenis van datzelfde lichaam, dat van het kruis afgenomen en in den hof van Jozef van Arimathea begraven was; het werd wel veranderd en verheerlĳkt, zoodat het geenσωμα ψυχικονmaar eenσωμα πνευματικονwerd, Luk. 24:16, 36, Joh. 12:14, 19, 1 Cor. 15:44v., Phil. 3:21, maar het bleef toch een menschelĳkσωμα, Mt. 28:5, 9, Luk. 24:39, 40, 43, Joh. 20:27, 21:25, Hd. 1:11, 1 Cor. 15:37v., Op. 1:7. De verschillende pogingen, om deze opstanding op andere wĳze te verklaren (Reimarus), als schĳndood (Rationalisten, Schleiermacher, Hase, Herder, Gfrörer), visioen, hetzĳ dan geheel subjectief (Strauss, Lang, Holsten, Hausrath, Renan), of als objectief, door God bewerkt (Keim, Schweizer, Schenkel) zĳn tot op den huidigen dag ĳdel gebleken, Steude,Stud. u. Krit. 1887 S. 203-294. Nösgen,Neut. OffenbarungI 637 f. Loofs,Die Auferstehungsberichte und ihr Wert, Christl. Welt33, Leipzig Mohr 1898. Na de opstanding bleef Christus nog een tĳd lang op aarde, zoowel om door verschillende verschĳningen zĳne jongeren van de waarheid zĳner opstanding te overtuigen, als ook om hen voor te bereiden voor hun ambt en hun het bewĳs te leveren, dat Hĳ, al zou Hĳ het vroegere verkeer niet meer met hen openen, wĳl Hĳ na de opstanding niet meer tot de aarde maar tot den hemel behoorde, Joh. 20:17, toch onveranderlĳk dezelfde in liefde jegens hen zou blĳven, 13:1, en eeuwiglĳk met hen zou zĳn tot de voleinding der wereld, Mt. 28:20. De verschĳningen hadden de eerste acht dagen te Jeruzalem plaats, Joh. 20:26, waar de discipelen om het paaschfeest nog blĳven moesten, en eindigden daarmede, dat Jezus zĳnen jongeren den H. Geest gaf en de apostolische volmacht schonk, Joh. 20:22, 23. Later volgden zĳne verschĳningen in Galilea, waarheen de discipelen terugkeerden en waar de meeste volgelingen van Jezus woonden, Joh. 21, Mt. 28:16, 1 Cor. 15:6. Mattheus en Johannes besluiten met deze verschĳningen van Jezus in Galilea hun evangelie en vermelden de hemelvaart niet. Volgens Luk. 24:49, Hd. 1:4 moesten de discipelen in Jeruzalem blĳven, totdat zĳ aangedaan waren met kracht uit de hoogte; Luk. 24 spreekt van geen verschĳningen in Galilea, Hd. 1:3 onderstelt ze. Zeker heeft Jezus zĳnen discipelen bĳ een der verschĳningen in Galilea ook wederom bevolen, naar Jeruzalem te gaan en daar te verwachten de belofte des Vaders. Als Hĳ dan in Jeruzalem weder voor de laatste maal aan hen verschĳnt, zegt Hĳ dat zĳ in Jeruzalem blĳven moeten totdat die belofte vervuld is. Dan leidt Hĳ hen naar buiten tot aan Bethanie, Luk. 24:50, naar den Olĳfberg, Hd. 1:12. En daar scheidde Hĳ van hen,διεστη, en werd van hen opgenomen in den hemel,ἀνεφερετο εἰς τον οὐρανον, ten onrechte door Tischendorf in Luk. 24:51 weggelaten,ἐπηρθη, Hd. 1:9,ἀνεληφθη, Hd. 1:2, 11, 22, 1 Tim. 3:16. Schoon door Joh. Mt. en Mk., wiens evangelie volgens velen met 16:8 eindigt, niet vermeld, staat de hemelvaart toch op grond van vele klare getuigenissen der Schrift vast. Johannes onderstelt ze, 6:62, 14:2, 20:17, Paulus wĳst erop, Rom. 10:6, Ef. 2:6, 4:9, 10, Col. 3:1 en noemt ze in 1 Tim. 3:16. Petrus maakt er melding van, 1 Petr. 3:22, cf.Hd. 2:33, 3:21, 7:56; de brief aan de Hebreën kent ze, 6:20, 9:24. Voorts ligt zĳ ten grondslag aan de N. T.scheleer van Jezus’ zitting aan de rechterhand Gods, Hd. 2:33, 5:31, 7:56, Rom. 8:34, Ef. 1:20, Col. 3:1, Hebr. 1:3, 8:1, 12:2, 1 Petr. 3:21, aan zĳne voorbede in den hemel, Rom. 8:34, Hebr. 7:25, 9:24-28, 1 Joh. 1:1, 2, aan al de werkzaamheden, die Hĳ van uit den hemel op aarde, voornamelĳk, in zĳne gemeente verricht, en aan de verwachting zĳner wederkomst, Mt. 24:3 enz.

Back to Index Next