Chapter 7

4. Eene andere straf van de zonde is de smet. Evenals bĳ de eerste zonde, zoo is ook bĳ de zonden in het algemeen de uitwendige overtreding openbaring en bewĳs der inwendige. Zonde bestaat niet alleen in de daad maar ook in de gedachte, lust,neiging enz. Op elk van die trappen is de zonde beide schuld en smet tegelĳk. Adam werd niet eerst schuldig toen hĳ at, maar hĳ laadde ook reeds schuld op zich, toen hĳ begeerde naar de vrucht van den boom. Schuld en smet zĳn altĳd de beide zĳden der zonde, ze gaan onverbrekelĳk saam; waar de eene is, is de andere. Zonde is schuld, wĳl zĳ strĳdt met Gods gerechtigheid; zĳ is smet, omdat zĳ tegengesteld is aan zĳne heiligheid. Schuld verbindt ons tot straf, smet verontreinigt ons. Door schuld wordt de objectieve relatie tot God, door smet de subjectieve gemeenschap met God verstoord. Zonde is tegelĳk verbreking van het werkverbond en verwoesting van het beeld Gods. Het eerste houdt in, dat God ’s menschen bondgenoot niet meer is; Hĳ kan zich niet in gunst en liefde keeren tot den schuldige, en de zondaar staat niet meer in dat verbond, kan de wet niet meer liefhebben en onderhouden en dus langs dezen weg het leven niet meer verwerven. Uit de werken der wet kan geen vleesch meer gerechtvaardigd worden, Ps. 143:2, Rom. 3:20, 2 Cor. 3:6v., Gal. 3:2, 10. Al is het ook, dat de wet van het werkverbond ons behalve tot herstel van het bedreven kwaad door straflĳden, ook nog steeds tot algeheele gehoorzaamheid aan hare geboden verplichten blĳft, Mt. 5:48, 22:37; ofschoon God zelf zĳne belofte houdt en aan de onderhouding van de wet het leven blĳft verbinden, Lev. 18:5, Mt. 19:17, Luk. 10:28; ja, al is het werkverbond in dien zin onverbrekelĳk, dat God in het genadeverbond den eisch tot voldoening en volstrekte gehoorzaamheid aan de wet op Christus legt, toch is het verbroken in dit opzicht, dat de mensch onbekwaam is om langs dezen weg het leven in te gaan. Het paradĳs is voor hem gesloten, de boom des levens hem ontzegd. Cf. Moor III 105-108. Marck, Hist. Parad. II c. 15. Ex. v. h. ontw. v. Tol. X 478-480. Witsius, Oec. foed. I c. 9. Mastricht, Theol. III 12, 22. En tegelĳk daarmede is door de zonde het beeld Gods verwoest. Rome verstaat daaronder, dat de bovennatuurlĳke gaven verloren en de natuurlĳke ongeschonden gebleven zĳn. De Lutherschen leerden oorspronkelĳk, dat de mensch het beeld Gods, wĳl alleen bestaande in de zedelĳke eigenschappen, geheel verloren had en dat de mensch nu een stok en een blok gelĳk was. Maar de Gereformeerden handhaafden, dat het beeld Gods in enger zin wel verloren en in ruimer zin geheel geschonden enbedorven, maar toch niet vernietigd was, Ned. Gel. art. 14. Het beeld Gods is geen uitwendig, mechanisch toevoegsel aan den mensch, maar hangt organisch met zĳn wezen samen; het is de gezondheid van den mensch. De mensch, die Gods wet overtreedt, houdt niet op mensch te zĳn; hĳ behoudt zĳn lichaam, zĳne ziel, zĳne vermogens, zĳne krachten, zĳn verstand, wil enz., maar zĳ staan alle in den dienst der zonde en werken in eene verkeerde richting. Als berooving en verstoring van het beeld Gods, is de smet der zonde aan alle menschen, behalve Christus, van nature eigen, qualitatief is er geen onderscheid. Maar daarom is er nog wel quantitatief verschil. Allen zĳn wel van God afgekeerd en wandelen van nature op het pad, dat ten verderve leidt. Maar niet allen zĳn evenver voortgeschreden op dien verkeerden weg en niet evenver in quantitatieven zin verwĳderd van het koninkrĳk der hemelen. Er is een eindelooze variatie en overgang tusschen den aanvang en de hoogste ontwikkeling van het zondige leven. Menschen, gezinnen, geslachten, familiën, klassen, standen, volken loopen ook in de zonde verre uiteen. Er zĳn, die niet verre zĳn van het koninkrĳk Gods; er zĳn ook, die de zonde indrinken als water, in de ongerechtigheid overgegeven, verhard, verstokt zĳn en voor elken goeden indruk onvatbaar. En dit quantitatieve verschil komt onder de menschen niet eerst tot stand door hunne persoonlĳke daden en individueele handelingen, maar is ook reeds met de ontvangenis en de geboorte gegeven. De erfzonde, die van Adams wege ons toekomt, is wel de algemeene onderstelling en bron van alle individueele, dadelĳke zonden, maar de zondige daden der individuën werken ook weer op die aangeboren zedelĳke verdorvenheid terug, versterken haar en ontwikkelen haar in eene bepaalde richting. Evenals eene zondige daad, telkens herhaald, bĳ ons eene zondige neiging kweekt, b.v. tot drank, zingenot, wellust; zoo ook kunnen zondige zeden en gewoonten in gezin, familie, geslacht, volk de aangeboren verdorvenheid versterken en naar eene bepaalde zĳde ontwikkelen. En ook die eigenaardige wĳziging der aangeboren verdorvenheid plant zich menigmaal over van ouders op kinderen, van het eene op het andere geslacht. De mensch is geen individu.Das Individuum ist eine Fiktion so gut wie das Atom, Natorp, Archiv f. syst. Philos. III 1 S. 81. De mensch wordt uit de gemeenschap geboren en leeft vanstonde aan in een bepaalden kring, toestand en tĳd. Gezin, familie, maatschappĳ, volk, klimaat, levenswĳze, cultuur, eeuw, enz. alles oefent invloed op den individueelen mensch en wĳzigt zĳne aangeboren zedelĳke verdorvenheid. De zonde is daarom wezenlĳk wel altĳd dezelfde, maar zĳ vertoont zich bĳ verschillende personen, familiën, standen, volken en in verschillende toestanden en tĳden telkens op eene andere wĳze en in eene andere gedaante. Elk mensch draagt ook als zondaar een eigen physionomie. De zonden in het Oosten dragen een ander karakter dan die in het Westen, in de heete zone een ander dan in eene koude luchtstreek; op het platte land een ander dan in de steden, in den cultuurtoestand een ander dan in een staat van verwildering, in de negentiende eeuw een ander dan in de achttiende, enz. Er zĳn gezins-, geslachts-, familie-, volks-, maatschappelĳke zonden. De statistiek heeft bewezen, dat er in bepaalde tĳden en toestanden en kringen ook eene huiveringwekkende regelmaat van misdaden heerscht, b.v. van doodslag, zelfmoord, buitenechtelĳke geboorten enz., A. von Oettingen,Die Moralstatistik in ihrer Bedeutung für eine Socialethik, 3teAufl. Erlangen 1882. Wĳ staan allen op elk terrein onder den invloed van verkeerde gewoonten, zondige voorbeelden, van den tĳdgeest en de publieke opinie. Er is behalve de eigenlĳk gezegde erfzonde ook nog eene Gesammtschuld en Gesammtthat der Sünde. Gelĳk de menschen, zoo staan ook hunne zondige neigingen en daden met elkander in verband. Indringende in den eindeloozen rĳkdom van al het geschapene, vormt ook de zonde een rĳk, dat, van één levensprincipe bezield, in velerlei vormen en verschĳningen zich organiseert. Cf. Schleiermacher, Chr. Gl. § 71. 72. Ritschl, Rechtf. u. Vers. III2311 f. Frank, Syst. der chr. Wahrh. I 463 f. H. Schmidt in Herzog215, 33 f. Dorner, Chr. Gl. II 158 f. en boven bl. 96.5. Behalve schuld en smet is naar de H. Schrift ook het lĳden eene straf voor de zonde. Door haar verloor de mensch niet alleen de ware kennis, gerechtigheid en heiligheid maar ook de heerschappĳ en de heerlĳkheid. Dat blĳkt reeds terstond na den val en wordt voorts door heel de Schrift bevestigd. God zet vĳandschap tusschen den mensch en de slang en ontneemt hem daarmede in beginsel de heerschappĳ, welke oorspronkelĳkover de dierenwereld hem geschonken was, Gen. 1:26, 2:19. Voorts spreekt God over de vrouw de straf uit van smartvolle zwangerschap en van eene desniettegenstaande haar immer kwellende begeerte naar den man. De man zelf krĳgt zĳn deel van het lĳden in den vloek, die over het aardrĳk wordt uitgesproken en die hem tot moeitevollen arbeid voor het brood zĳns bescheiden deels verplicht. Hiermede is voor de menschheid en voor heel de aarde de lĳdensgeschiedenis geopend. En al het lĳden, dat hier op aarde de menschen treft, een kort leven, een plotselinge gewelddadige dood, hongersnood, pest, oorlog, nederlaag, kinderloosheid, smartelĳke verliezen, berooving van goederen, verarming, misgewas, sterfte van het vee enz., het heeft alles zĳne oorzaak, wel niet steeds in personeele zonden, want er is ook een sparen der goddeloozen, Gen. 18:26v., en een straffen ter beproeving der rechtvaardigen, Job 1, Luk. 13:21, Joh. 9:1, 11:4, 2 Cor. 12:7, maar toch in de zonde in het algemeen; zonder zonde ware er ook geen lĳden, Lev. 26:14v., Deut. 28:15v., Ezech. 4:21, Hos. 2:8v., Openb. 18:8, 21:4. Zelfs de redelooze schepping is door God om ’s menschen zonde aan deματαιοτηςenφθοραonderworpen, en zucht nu gemeenschappelĳk, als in barensnood verkeerend, de openbaring der heerlĳkheid van Gods kinderen te gemoet, op hope van dan ook zelve bevrĳd te worden van de dienstbaarheid der verderfenis, Rom. 8:19-22. De Schrift is niet pessimistisch in den gangbaren zin van het woord, maar zĳ kent en erkent het lĳden en vertolkt het in de roerendste klachten, Gen. 47:9, Job 3, 6, 7, 9, 14 enz., Ps. 22, 38, 39, 69, 73, 74, 79, 89, 90 enz. Pred., Klaagl., Mt. 6:34, Rom. 7:24, 8:19v., 1 Cor. 15:19 enz. En dergelĳke klachten stĳgen voortdurend uit heel de menschheid op. Godsdienstleeraars, zedemeesters, wĳsgeeren, dichters, kunstenaars, rĳkbegaafden en misdeelden, allen spreken in denzelfden geest. De luchthartigen en oppervlakkigen zetten er zich over heen, maar alle ernstigen van zin hebben steeds iets van den geheimzinnigen samenhang van leven en lĳden beseft. Ook de Grieksche oudheid maakt daar geen uitzondering op; de grondstemming was daar niet zoo vroolĳk, als men vroeger wel dacht, ze was veeleer bitter en droef. In smart te leven, is het lot, dat de goden den onsterfelĳken hebben beschikt; alleen zĳ zelven zĳn van zorgen vrĳ (Homerus). Behalve God,is niemand gelukkig (Euripides). Geen sterfelĳke blĳft van ongeluk vrĳ, niemand ontgaat zĳn lot; de mensch is vergankelĳk als eene schaduw, ĳdel als een droom, zĳn geluk is schĳn; het beste is, niet geboren te zĳn, en als men geboren is, zoo spoedig mogelĳk te sterven (Sophocles). De dood is misschien het grootste goed (Socrates). Een plotselinge dood is het grootste geluk, een kort leven de grootste weldaad, het verlangen naar den dood de diepste wensch (Plinius), cf. Pfanner, Theol. gent. c. 17 de morte. Nägelsbach, Homer. Theol. 310 f. Paulsen, Ethik I 80 f. Weiss, Apol. d. Christ. I3475-501 II3464-517. Het optimisme der vorige eeuw sloeg reeds bĳ Voltaire, Candide 1759 in pessimisme om, en Hegels rationalisme maakte plaats voor de wĳsbegeerte van Schelling, welke niet de rede maar den wil tot principe der wereld verhief,deel II204. De rede moge verklaren kunnen, wat en hoe de dingen zĳn;datze zĳn, is alleen af te leiden uit een wil; en deze existentie der dingen is het eigenlĳk positieve, is de irrationale Rest, die ten slotte op den bodem van al het bestaande overblĳft.Nach der ewigen That der Selbstoffenbarung ist nämlich in der Welt, wie wir sie jetzt erblicken, alles Regel, Ordnung und Form; aber immer liegt noch im Grunde das Regellose, als könnte es einmal wieder durchbrechen, und nirgends scheint es, als wären Ordnung und Form das Ursprüngliche, sondern als wäre ein anfänglich Regelloses zur Ordnung gebracht worden. Dieses is an den Dingen die unergreifliche Basis der Realität, der nie aufgehende Rest, das, was zich mit der grössten Anstrengung nicht in Verstand auflösen lässt, sondern ewig im Grunde bleibt..... Ohne diess vorausgehende Dunkel giebt es keine Realität der Creatur; Finsternis ist ihr notwendiges Erbtheil..... Alle Geburt ist Geburt aus Dunkel ans Licht, Werke I 7 S. 359 f.Om deze reden had Schelling ook een geheel anderen blik op leven en wereld dan Hegel; voor dezen was alles redelĳk, maar Schelling zag aan alles het irrationeele, het regellooze, de duisternis, het chaotische ten grondslag liggen en erkende den lĳdensweg van het wereldproces.Es ist vergebliches Bemühen, aus friedlicher Ineinsbildung verschiedener Kräfte die Mannichfaltigkeit in der Natur zu erklären. Alles was wird, kann nur im Unmuth werden, und wie Angst die Grundempfindung jedes lebenden Geschöpfs, so ist alles was lebt, nur im heftigen Streit empfangen und geboren. Wer möchteglauben, dass die Natur so vielerlei wunderliche Produkte in dieser schrecklichen äussern Verwirrung und chaotischen innern Mischung..... anders als im heftigsten Widerwillen der Kräfte habe erschaffen können? Sind nicht die meisten Produkte der unorganischen Natur offenbar Kinder der Angst, des Schreckens, ja derVerzweiflung?Werke I 8 S. 322, cf. 328. 335 II 1 S. 582. Zelfs is er in Godein Quell der Traurigkeit, die aber nie zur Wirklichkeit kommt,sondernnur zur ewigen Freude der Ueberwindung dient. Daher der Schleier der Schwermuth, der über die ganze Natur ausgebreitet ist, die tiefe unzerstörliche Melancholie alles Lebens; Freude muss Leid haben, Leid in Freude erklärt werden, I 7 S. 399. De tegenwoordige wereld, in welke wĳ leven, is slechts als eene aussergöttliche te begrĳpen. Van haar is de mensch door zĳn val de oorzaak, II 3 S. 352 f.,diese aussergöttliche Welt ist die Welt des göttlichen Unwillens, alle Menschen, Juden und Heiden, sindτεκνα φυσει ὀργης, von Natur Kinder des göttlichen Unwillens, ib. 372 enz., cf. v. Hartmann, Ges. Stud. u. Aufs. 1876 S. 683 f. Al deze gedachten keeren in systematischen samenhang bĳ de wĳsgeeren Schopenhauer en von Hartmann, in dichterlĳken vorm bĳ Rückert, Lenau, Byron, Shelley, George Sand, Alfred de Musset, Leopardi en bovenal ook in de nieuwere fin-de-siècle litteratuur terug; het Buddhisme, dat in den wil om te leven, in het zĳn zelf, de oorzaak van alle lĳden ziet, wordt als de hoogste wĳsheid geëerd. Leven is lĳden, het slingert heen en weer tusschen smart en verveling, het is de moeite van het leven niet waard. De wereld met hare hospitalen, lazareths, chirurgische martelingen, gevangenissen, folterkamers, slavenstallen, slagvelden, gerechtshoven, woningen van ellende enz., biedt eene geschikte stof voor de beschrĳving der hel en is zelve een hel, waarin de eene mensch een duivel voor den ander is. Indien zĳ een weinig slechter ware, zou zĳ van ellende niet kunnen bestaan. Alwat bestaat is daarom waard, dat het te gronde gaat, Schopenhauer, Die Welt u.s.w. I6366 f. II 657 f. Parerga II5303 f. v. Hartmann, Philos. d. Unb. II 273-390 enz., en verdere litt. over het pessimisme bĳ Ueberweg-Heinze, Gesch. d. Philos.81897 S. 183 f. 481. Over oorsprong en doel van het lĳden zĳn de beschouwingen vele geweest. De philosophie is er bĳna altĳd op uit, om de schuld ervan, evenals van de zonde, rechtstreeks of zĳdelings te werpenop God. Het lĳden wordt dan afgeleid uit een zelfstandig, boos principe (Parzisme, Manicheisme), uit een oorspronkelĳk boos wezen (Daub), uit eene donkere natuur in God (Böhme, Schelling), uit den blinden, alogischen wil om te zĳn (Buddhisme, Schopenhauer, von Hartmann), uit de zelfobjectiveering en Entäusserung Gods (Hegel), uit de materie (Plato, Aristoteles, Philo), uit natuurnoodwendigheid (Weisse, Rothe), uit de eindigheid van het schepsel (Leibniz), uit den ontwikkelingstoestand der wereld (Ulrici), uit het zondig bewustzĳn des menschen, dat de op zichzelf noodzakelĳke onvolkomenheden der wereld als Uebel opvat (Schleiermacher, Lipsius, Ritschl) enz. Dat echter het lĳden niet in dien zin aan God is toe te schrĳven, dat het met de schepping zelve gegeven was, staat vast op grond van de leer der H. Schrift, van de getuigenis onzer conscientie, en het wezen der religie, dat heiligheid en zaligheid ten nauwste verbindt. Toch schĳnt een bestaan en ontwikkeling van wereld en menschheid zonder lĳden eene onmogelĳke gedachte te zĳn. Van eene geschiedenis zonder zonde en ellende kunnen wĳ ons geene voorstelling vormen; zoodra wĳ deze wegdenken, blĳft er in het ledige raam van den tĳd en de ruimte geene gebeurtenis meer over. Aan het physisch organisme schĳnt smart en dood van nature, noodwendig eigen te zĳn; de impassibilitas is eene eigenschap, die in een zinnelĳk schepsel niet te denken valt. Van menschen geldt dit reeds, veel meer nog van planten en dieren; de nieuwere natuurwetenschap heeft ons overal in de organische en anorganische natuur een struggle for life doen aanschouwen, waarin alle schepselen vĳandig staan tegenover elkaar en het op elkanders dood hebben toegelegd.En toch, hoe natuurlĳk smart en lĳden ook schĳnen, tegen de voorgaande beschouwing is met grond het volgende in te brengen: 1o. Indien wĳ uit wereld en menschheid eens verwĳderen konden alle lĳden, dat zonder eenigen twĳfel direct of indirect door de zonde is veroorzaakt, dan zou in eens verreweg het meeste en zwaarste lĳden verdwenen en het probleem des lĳdens tot zeer kleine afmetingen teruggebracht zĳn. Niemand kan ontkennen, dat er tusschen zonde en ellende een allernauwst verband bestaat; vele zonden slepen naar aller oordeel allerlei schrikkelĳke gevolgen na zich, niet alleen geestelĳk, zooals vrees, spĳt, schaamte, schande, berouw enz., maar ook stoffelĳk, zooals ziekte, ellende, pĳn, armoede,verwildering enz. En niet alleen is dit het geval bĳ vleeschelĳke zonden, zooals zingenot, dronkenschap, wellust enz., maar ook bĳ zulke zonden die een meer geestelĳk karakter dragen, zooals afgoderĳ, bĳgeloof, ongeloof, leugen, hebzucht, ĳdelheid, hoogmoed, haat, nĳd, drift enz. Zĳ werken alle in meerder of minder mate ook op het lichaam in en brengen er verwoestingen aan. Een stroom van geestelĳke en lichamelĳke ellende in de individueele personen, in gezinnen, familiën, geslachten, volken, in staat, kerk, maatschappĳ, wetenschap, kunst neemt in de zonde zĳn oorsprong. Neem deze weg, en er blĳft volgens aller instemming bĳna geen lĳden meer over.Die Welt ist vollkommen überall, wo der Mensch nicht hinkommt mit seiner Qual (Schiller). Die Hauptquelle der ernstlichsten Uebel, die den Menschen treffen, ist der Mensch selbst,homo homini lupus, Schopenhauer, Die Welt II6663. 2o. Toch, hoeveel waarheid er ook ligge in Schillers woord, heelemaal waar is het niet. Al denken wĳ het lĳden weg, dat naar aller oordeel rechtstreeks of zĳdelings in de zonde zĳne oorzaak heeft, de wereld zou er toch niet in eens volmaakt door worden. Er zouden nog overblĳven al die rampen, welke den mensch van buiten af overkomen en niet voor ieders bewustzĳn in verband met de zonde staan, zooals aardbeving, storm, onweder, watersnood, hongersnood, pest, spoorwegongeluk enz. Ook hier is er wel naar de getuigenis der Schrift verband met de zonde, maar het is toch anders dan bĳ het bovengenoemde lĳden. Farizeën en Motazelieten zochten ook daarvan de verklaring in persoonlĳke zonden, maar Jezus oordeelde anders, Luk. 13:4, Joh. 9:1. Niet in persoonlĳke zonden, maar in de zonde der menschheid heeft de disharmonie en vĳandschap der natuur hare oorzaak. God heeft om de zonde des menschen de aarde met den vloek getroffen en al het schepsel der ĳdelheid en verderfenis onderworpen. De gevallen mensch hoort niet meer thuis in een paradĳs; met zĳn toestand komt de aarde overeen, die tusschen hemel en hel instaat. De mensch heeft met de kennis en gerechtigheid ook de heerschappĳ en heerlĳkheid verloren; de krachten en elementen der natuur staan menigmaal vĳandig tegen hem over; hĳ kan ze nu niet anders aan zich onderwerpen dan door moeitevollen, inspannenden arbeid. In haar geheel is de menschheid geen betere plaats dan deze aarde waardig; en voor haarontwikkeling, opvoeding, behoudenis is er ook geen betere mogelĳk. Van bĳzondere rampen kunnen wĳ bĳna nooit de bedoeling aangeven, waarmee God ze zond, al zĳn ze zeker nooit volstrekt sprakeloos voor dengene, dien ze treffen. Maar des te vermeteler is het, met Schopenhauer en von Hartmann de schaal in de hand te nemen, daarin het lief en het leed der gansche wereld tegen elkander af te wegen, om dan het oordeel op te maken, dat de straf de vreugde zeer verre overtreft. Want elk schepsel en ieder mensch, ook de volleerdste pessimist, geeft feitelĳk aan het smartvolle zĳn boven het smartlooze niet-zĳn de voorkeur en tracht in zĳn bestaan te volharden. En de menschheid in haar geheel heeft in de worsteling met de natuur een prikkel voor haar energie, een materiaal voor haar arbeid, een spoorslag voor hare ontwikkeling gevonden. De vloek over de aarde is haar door Gods genade in een zegen verkeerd. 3o. Dat de gansche natuur deelt in den val van den mensch, staat niet alleen vast op grond van de Schrift, maar vloeit uit de centrale plaats, welke de mensch in de schepping inneemt, als vanzelve voort, en is ook met het oog op de hedendaagsche natuurwetenschap meer dan waarschĳnlĳk. Er is over den toestand der wereld vóór den val en over hare verandering door en na den val soms zeer wonderlĳk geredeneerd,deel II548. 549, maar de Gereformeerden hebben hier over het algemeen eene wĳze soberheid betracht, ib. 559. 560, en den gulden regel gevolgd, dat wel de forma der dingen door de zonde is veranderd maar de materia dezelfde is gebleven. De zonde is immers geen substantie en kan de substantie der dingen, die alleen God tot auteur heeft, noch vermeerderen noch verminderen. Gelĳk de mensch na den val wezenlĳk mensch is gebleven, zoo is het met de gansche natuur. Er zĳn geen nieuwe species in planten- of dierenrĳk bĳgekomen; doornen en distelen zĳn niet door een woord Gods nieuw geschapen gelĳk het gras en het kruid en het geboomte op den derden dag, Gen. 1:11; en kruipend en wild gedierte bestond er ook reeds vóór den val, Gen. 1:24. Maar gelĳk bĳ den mensch dezelfde vermogens en krachten, door de zonde bedorven, in eene andere richting gingen werken, zoo is het ook met de gansche schepping, nadat ze door God met den vloek getroffen werd. Overgelaten aan zichzelve, geëmancipeerd van de heerschappĳ en de verzorging van den mensch, beladen met Gods vloek, is denatuur allengs verwilderd en verbasterd en heeft doornen en distelen, allerlei ongedierte en verscheurende beesten voortgebracht. De mogelĳkheid van zulk eene verbastering wordt door de nieuwere natuurwetenschap boven alle bedenking verheven. De palaeontologie levert slechts zeer weinig fossilen van verscheurende dieren; de groote dieren van den oudsten tĳd, rhinoceros, mammuth, mastodon waren allen plantenetend. Van de zoogenaamde sauriërs, die men voor hagedissen houdt, is het onzeker; maar zelfs de walvisschen leven ten deele van planten. Insecten zĳn alle plantenetend; alleen zĳn er sommige, die in onontwikkelden toestand, zooals rupsen, larven, sluipwespen (ichneumon) zich voeden met de bestanddeelen van animale wezens, maar kevers, mieren, bĳen, vlinders enz., leven alle van plantaardig voedsel. Onder de vogels zĳn er wel vele, die dierlĳk voedsel gebruiken, maar zĳ kunnen toch ook van planten leven. Tot de verscheurende dieren behooren de drie genera van felis (leeuw, tĳger, kat, panther, luipaard enz.), canis (hond, wolf, vos) en ursus (beer enz). Maar van al deze dieren is het minstens twĳfelachtig, of het vleescheten tot hunne natuur behoort. Darwin heeft in zĳn ook in dit opzicht voor theologen zeer leerzame werk, Het varieeren der huisdieren en cultuurplanten, vert. door Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen, Arnh. Nĳm. Cohen, bewezen, dat dieren zich aan veranderde voeding kunnen gewennen en haalt daarvoor verschillende voorbeelden aan, II 344v. En evenzoo kunnen door verwildering takken in dorens, en door cultivatie dorens in takken veranderen, II 361. De natuur is nu in veel opzichten eene antithese geworden van den mensch, 2 Kon. 17:25, Job 5:22, 23, Hos. 2:20, Jes. 11:6v. 7:23, 65:20v., Ezech. 14:15, 21, Op. 21, Sir. 39:32v.; planten en dieren zĳn geworden tot levende beelden van menschelĳke zondige neigingen en hartstochten; dierenvrees en dierenvereering bewĳzen de abnormale verhouding van den mensch tot de wereld rondom hem heen. Maar de nu en dan bĳ menschen nog voorkomende wondere macht over de dieren; de vele veranderingen, die blĳkens de palaeontologie in planten- en dierenrĳk zĳn ingetreden; de domesticatie en de langzame variabiliteit bĳ planten en dieren leveren bewĳzen te over, dat een toestand, als Jesaja in hoofdst 11 en 65 ons teekent, volstrekt niet tot de onmogelĳkheden behoort. Er is niets ongerĳmds inde gedachte, dat, evenals bĳ den mensch, zoo ook bĳ de natuur tengevolge van het oordeel Gods eene belangrĳke verandering is ingetreden. In elk geval is de Schrift heel wat rationeeler dan wat soms onder den naam van wetenschap aan de markt wordt gebracht; volgens Lindenschmitt waren de menschen vroeger verscheurende dieren geweest, die zich tegenover elkander door in het water gebouwde paalwoningen moesten beschermen, maar de roofdieren waren toen hoogst onschuldige schepsels geweest, bĳ Weiss, Apol. II3497. 4o. Daarbĳ vergete men eindelĳk niet, dat, theologisch gesproken, de schepping zelve in zekeren zin infralapsarisch was, Delitzsch, Genesis 1887 S. 67. De val is voor God geen verrassing en geen teleurstelling geweest. Hĳ zag hem vooruit, had hem opgenomen in zĳn raad en rekende er reeds mede bĳ de schepping. Deze heeft daarom zoo plaats gehad, dat de gansche wereld, ingeval de mensch als haar hoofd viel, zoo worden kon als zĳ thans is. De toestand van den mensch en van heel de aarde was vóór den val een voorloopige, die zoo niet blĳven kon. Hĳ was van dien aard, dat hĳ opgevoerd kon worden tot hooger heerlĳkheid maar ook, in geval van ’s menschen overtreding, aan ĳdelheid en verderfenis kon onderworpen worden. Door de zonde en den vloek Gods kwam overal van onder en van achter de harmonie het regellooze, het chaotische, het daemonische te voorschĳn, dat ons verwart en beangst. Er is over de gansche schepping eenSchleier der Schwermuthuitgebreid.Πασα ἡ κτισις συνστεναζει και συνωδινει. Cf. Naville,Le problème du mal, Genève 1868. Delitzsch, Syst. d. chr. Apol. 1869 S. 141 f. Ebrard, Apolog. I 275 f. Pressensé,Le problèmede ladouleur, Etudes évang. 1867 p. 1-168. Keppler,Das Problem des Leidens in der Moral, Freiburg Herder 1895. Sterling Berry,Das Problem menschl. Leidens im Lichte des Christ. Aus d. Engl. Heilbronn 1895. Holliday,The effect of the fall of man on nature, Presb. and. Ref. Rev. Oct. 1896 p. 611-621. Paul Cadène,Le pessimisme légitime, Montauban 1894. James Orr, Christian view 217. 495. Harnisch,Das Leiden beurteilt vom theist. Standpunkt, Halle 1881. Kübel, in Herzog215, 702 f. Lamers, Het probleem des lĳdens, Theol. Stud 1896. Illingworth,The problem of pain, 3dessay in Lux Mundi ed. byCh. Gore, 13 ed. 1892 p. 82-92. Henry Hayman,Why we suffer and other essays, London 1890 p. 1-109.6. Dit lĳden voleindt zich in die andere straf op de zonde, welke de dood heet. Velen zĳn van meening, dat de Schrift, behalve op enkele plaatsen, den dood niet beschouwt als gevolg en straf der zonde. Wel is in Gen. 2:17 de plotselinge, terstond intredende dood als straf op de zonde bedreigd, en deze wordt ook altĳd als eene ramp en eene straf beschouwd. Maar de dood op zichzelf is veelmeer natuurlĳk en is met het stoffelĳk organisme van den mensch vanzelf gegeven, Gen. 3:19, 18:27, Job 4:19, Ps.89:48v., 90:3, 103:14v., 146:4, Pred. 3:20, 12:7. Zoo oordeelden vroeger reeds de Pelagianen, Socinianen, Rationalisten en oordeelen thans nog vele theologen, zooals Schleiermacher, Chr. Gl. § 59 Zusatz. Lipsius, Dogm. § 414. Ritschl, Rechtf. u. Vers. III 308 f. Smend, Altt. Rel. 504. Marti, Gesch. d. israel. Rel. 193. Clemen,Die chr. Lehre v. d. SündeI 233 f. Matthes, Theol. Tĳdschr. 1890 bl. 239-254 enz. Er ligt in deze voorstelling eenige waarheid. In Gen. 2:17 is inderdaad niet de dood in het algemeen, maar bepaald de terstond na de overtreding intredende dood op de zonde bedreigd. Gen. 3:19 verhaalt daarom ook niet de volle uitvoering der bedreigde straf; maar wĳzigt deze en stelt haar uit. Dientengevolge ziet hetO. T.in den plotselingen, in den bloei der jaren intredenden dood juist eene straf voor de zonde, Gen. 6:3, Num. 16:29, 27:3, Ps. 90:7-10, gelĳk ook de doodstraf zoo opgevat wordt. Deze beschouwing hangt samen met de toenmalige oeconomie des verbonds en met de paedagogie van het volk Israels. God verbond aan de onderhouding zĳner geboden in de dagen des O. T. een lang en gelukkig leven en stelde op de overtreding allerlei straffen aan deze zĳde des grafs. Zoo was het oog van de rechtvaardigen vooral op de lotsbedeeling van dit leven gericht en binnen den kring van het aardsche bestaan beperkt; slechts zelden drong het door tot de overzĳde des grafs. Het onderscheid tusschen rechtvaardigen en goddeloozen lag daarom niet allereerst in den dood als zoodanig, want deze was voor allen gelĳk, maar in de verschillende bedeeling van het lot, dat aan den dood voorafging. En als die bedeeling ook dikwerf zoo weinig verschilde, dan werd het onderscheid tusschen de rechtvaardigen en de goddeloozen gezocht in de onderscheidene bedoeling, die het lĳden voor de eersten en de laatsten had, Deut. 8:2v., Hos. 2:5v. Jes. 1:25v., Jer. 5:3, 9:7, 31:18, Klaagl.3:27v., Ps. 119:67, 71, 75, Spr. 3:11v., Job 1 enz. De gerechtigheid Gods, die de zonden bezoekt, wordt voor het vrome Israel ook wederom principe van verlossing en heil,deel II197v. Maar hieruit volgt nog geenszins, dat de dood zelf natuurlĳk en noodzakelĳk werd geacht. Immers sluit de beschouwing, dat de dood gevolg is van het stoffelĳk organisme des menschen, geenszins uit, dat die dood straf is der zonde. Alleen daarom kan voor den mensch de straf der zonde in den dood bestaan, wĳl hĳ stof is en uit de aarde genomen. Paulus leert evenzoo, dat Adam aardsch is uit de aarde en dat desniettemin de dood door de zonde in de wereld is gekomen. En alle Christenen spreken op dezelfde wĳze; de mensch is stof, vleesch, vergankelĳk, en toch is zĳn dood gevolg der zonde. Voorts is er geen volk, dat de schrikkelĳkheid en de onnatuurlĳkheid des doods dieper heeft gevoeld dan Israel; de mensch is stof en moet tot stof wederkeeren, maar natuurlĳk is dit niet, de zonde heeft de levenskracht der menschen allengs verzwakt, Henoch en Elia zĳn den dood ontkomen, het is in strĳd met de innerlĳke natuur van den mensch, Job 14:1-12, rechtvaardigheid en leven zĳn innig verbonden, Lev. 18:5, Deut. 4:1, 30:15, Jer. 21:8, Hab. 2:4, Ezech. 33:16, Ps. 36:10, Spr. 3:2, 18, 4:4, 13, 22, 8:35 enz., in de vergankelĳkheid des levens wordt een gericht Gods openbaar, Ps. 90:7-12, cf. Krabbe, Die Lehre v. d. Sünde u. v. Tode 1836. Schultz, Altt. Theol. 690 f. Oehler, Theol. d.A. T.§ 77. In de apocriefe en joodsche litteratuur, Sir. 25:26, 39:29, 40:9, Henoch 69:11, Wĳsh. 1:12v., 2:24, 4 Ezr. 3:7, Apoc. Bar. 23:4, Weber, System 238 f., en in hetN. T., Joh. 8:44, Rom. 1:32, 5:12, 6:23, 1 Cor. 15:22, 55, 56, Hebr. 2:14, 1 Petr. 4:6, Jak. 1:15, 5:20, Op. 20:14, 21:4 enz., wordt dan duidelĳk uitgesproken, dat de dood bezoldiging der zonde is. Allerminst bestaat er dus voor hen, die hetN. T.steeds verheffen ten koste van hetO. T., reden, om den samenhang van zonde en dood te loochenen. Toch geschiedt dit menigmaal op grond van getuigenissen der historie en uitspraken der natuurwetenschap. Er zĳn n.l. velen, die alle vreeze des doods schĳnen overwonnen te hebben en zeer kalm ontslapen; anderen maken door zelfmoord zelfs een einde aan het leven; Rousseau beweerde, dat de natuurmenschen allen in vrede en zonder vreeze sterven; Lessing meende, dat de ouden den dood hielden voor een broedervan den slaap en er niets schrikwekkends in zagen; de romantiek dweepte menigmaal op sentimenteele wĳze met den dood. En toch, al hebben enkelen in stoische apathie het zoover gebracht, dat zĳ den dood als een lot met kalmte tegemoet zien, vreeze des doods is al het levende aangeboren. Wĳ gelooven in den grond niet, dat wĳ sterven moeten. De dood speelt in het menschelĳk leven zulk eene groote rol, dat de philosophie terecht eeneμελετη θανατουkan heeten, Schopenhauer, Die Welt I 324 f. II 528 f. De dood is voor den mensch altĳd de laatste en grootste vĳand geweest; allen erkennen in hem ten slotte eene onnatuurlĳke macht en ontvluchten hem zoo lang mogelĳk. Wel heeft de natuurwetenschap menigmaal den dood natuurlĳk en noodzakelĳk genoemd; Lauvergne zeide b. v.,la mort de l’homme est une conséquence logique et naturelle de son être. Tout prend fin,dura lex sed lex, bĳ Delitzsch, Apol. 132, cf. ook H. Wagner, De dood toegelicht van het standpunt der natuurwet, Utrecht 1856. Maar zoo sprekende, heeft de wetenschap meer beweerd, dan zĳ verantwoorden kon. De dood is een mysterie in vollen zin. Volgens de natuurwetenschap zĳn stof en kracht, en volgens Weismann en anderen zĳn ook de ééncellige protozoën onsterfelĳk. Waarom is dan sterfelĳk het physisch organisme, dat uit zulke stoffen en krachten en cellen samengesteld is? Dat organisme wordt bovendien volgens de wetenschap bĳ een mensch alle zeven jaren vernieuwd; het wordt van dag tot dag gevoed en versterkt; waarom kan dit proces niet doorgaan en houdt het na enkele tientallen van jaren reeds op? Men spreke niet van ouderdom en verval van krachten, want dit zĳn namen, die de verschĳnselen wel aanduiden maar niet verklaren, en zelve juist verklaring van noode hebben.Weshalb die Zellen sich abnutzen und dahinsiechen, weshalb sie im Alter Veränderungen unterliegen, von denen sie in der Jugend bewahrt bleiben, das ist uns bis jetzt noch verborgen, H. de Varigny,Wie stirbt man? Was ist der Tod?Uebers. von S. Wiarda, Minden z. j. 52. Vele planten en dieren voorts overtreffen den levensduur des menschen tot soms met honderden jaren toe; waarom is de levenskracht bĳ den mensch zoo spoedig uitgeput en brengt hĳ het hoogstens tot zeventig of tachtig jaren, als hĳ zeer sterk is? Daarbĳ komt nog, dat de dood door verval van krachten zoo goed als nooit voorkomt, noch bĳ menschen, noch bĳ planten en dieren. Bĳnaaltĳd treedt de dood in tengevolge van een ziekte, een ramp, een ongeval enz.; zelfs als eene enkele maal een mensch zoogenaamd aan verval van krachten sterft, draagt de dood toch nog een pathologisch karakter en wordt hĳ door eene of andere storing van bepaalde cellen in het lichaam veroorzaakt. Wat is dan de reden, dat de dood bĳna alle menschen wegneemt vóór den tĳd en dikwerf zelfs in de kracht der jaren, in den bloei der jeugd, in de eerste uren van hun bestaan? De wetenschap kent de oorzaak niet, welke den dood tot eene noodwendigheid maakt, de Varigny 18. Dat de mensch sterft, zegt daarom Prof. Pruys van der Hoeven in zĳne Studie der Christ.Anthropologie, is een raadsel, dat zich alleen verklaren laat door de ontaarding zĳner natuur, bĳ Delitzsch, Apol. 126.Le mystère de la mort reste aussi intact queceluide la vie, Delage, La structure duprotoplasmeetc. 1895 p. 354. 771, en cf. voorts Sabatier,Le problème de la mort, 2 ed. 1896. Bourdeau,Le problème de la mort, ses solutions imaginaires et la science positive, 2 ed. Paris 1896. Newman Smyth,The place of death in evolution, London Unwin 1897.7. De laatste, hier te bespreken straf der zonde bestaat daarin, dat de wereld in ethischen zin in de macht van Satan en zĳne engelen gekomen is. Sedert Satan den mensch verleid en ten val heeft gebracht, Joh. 8:44, 2 Cor. 11:3, 1 Tim. 2:14, Op. 12:9, 14, 15, 20:2, 10, is de wereld in zĳne macht en ligt in den booze, 1 Joh. 5:19, hĳ is de overste der wereld en de god dezer eeuw, Joh. 12:31, 16:11, 2 Cor. 4:4. Al is het ook, dat de duivelen na hun val in de hel geworpen zĳn, om tot het oordeel bewaard te worden, 2 Petr. 2:4, Jud. 6; zĳ zĳn toch nog niet door dat oordeel getroffen, Mt. 8:29, Luk. 8:31, Jak. 2:19. Zĳ komen nog in de vergadering der engelen, Job 1, Luk. 10:18, Op. 12:7, houden zich op in de lucht, Ef. 2:2, 6:12, zwerven rond, wonen en werken op deze aarde, en hebben hier groote macht. Vooral de Heidenwereld is het gebied hunner werkzaamheid, Hd. 16:16, 26:18, Ef. 2:2, 6:12, Col. 1:13, 1 Cor. 10:20, 8:5, Op. 9:20; maar toen Christus op aarde kwam, hebben zĳ ook binnen de grenzen van het volk Gods den strĳd tegen Hem aangebonden. Satan heerschte en werkte in de Christus vĳandige Joden, Joh. 8:44v.,verzocht Jezus, Mt. 4:1-11, zond onreine geesten, voer in Judas, Luk. 22:3, Joh. 6:70, 13:2, 27 enz.; het was toen zĳne ure, Luk. 22:53, Joh. 14:30. Maar Christus was de sterkere, Luk. 11:22, streed tegen hem heel zĳn leven, Luk. 4:13, overwon hem en wierp hem buiten, Luk. 10:18, Joh. 14:30, 12:31, 16:11, Col. 2:15, Hebr. 2:14, Joh. 3:8, en onttrekt in beginsel het gebied der gemeente aan zĳne heerschappĳ, Hd. 26:18, Col. 1:13, 1 Joh. 2:13, 4:4, Op. 12:11. Toch werkt hĳ nog altĳd van buiten af in de gemeente in; hĳ zwerft rond over de aarde, Job 1, verzoekt de geloovigen en werkt hun tegen, Luk. 22:31, 1 Cor. 12:7, 1 Thess. 2:18, tracht hen te verleiden en ten val te brengen, 1 Cor. 7:5, 2 Cor. 2:10, 11:3, 13-15, 1 Petr. 5:8, 1 Thess. 3:5, Op. 12:10, zoodat de gemeente geroepen is voortdurend tegen hem te strĳden, Mt. 6:13, Ef. 6:12v., Rom. 16:20, 1 Petr. 5:9, Jak. 4:7, Op. 12:11. Eens aan het einde der dagen verheft hĳ zich nog eenmaal in al zĳne kracht, Mt. 24, Mk. 13, Luk. 21, 2 Thess. 2:1-12, Op. 12v.; maar dan zal hĳ ook door Christus overwonnen en met al zĳne engelen in den poel des vuurs geworpen worden, 2 Thess. 2:8, 1 Cor. 15:24, Op. 20:10, cf. Litt. bovenbl. 91.Het geloof aan booze geesten komt bĳ alle volken en in alle godsdiensten voor. Soms heeft de vrees voor de booze geesten het vertrouwen op de goede schier geheel verdrongen, Roskoff,Gesch. des Teufels1869 I 20. En in bĳna alle heidensche godsdiensten wordt het physisch kwaad aan een of meer geestelĳke wezens toegeschreven, die in natuur en rang met de goede goden gelĳk staan, ib. 24-175. De Schrift leert echter anders, en het Christendom heeft in den eersten tĳd op allerlei wĳze het joodsche en heidensche bĳgeloof bedwongen en tegengegaan; kerk en staat maakten allerlei bepalingen tegen tooverĳ, waarzegging enz., en pasten toch op hen, die zich daaraan schuldig maakten, tot de dertiende eeuw niet anders dan disciplinaire straffen toe, ib. I 287. 293. Zelfs toen men later tot de doodstraf de toevlucht nam, had men daarmede toch eigenlĳk de uitroeiing der heidensche superstitie op het oog. Het gaat daarom niet aan, christelĳke religie en kerk zonder meer aansprakelĳk te stellen voor al het bĳgeloof, dat ook onder de Christenen, en voornamelĳk van de 13etot de 18eeeuw, heeft geheerscht. Er werkten daartoeallerlei oorzaken mede, de ellendige toestanden in staat en maatschappĳ, de schrikkelĳke bezoekingen van hongersnood en pest, de grove onkunde van het volk, de gebrekkige kennis van de natuur, de magische, kabbalistische richting onder de beoefenaren der natuurwetenschap enz., ib. II 314 f. Toch gaat de kerk in dezen niet vrĳ uit. Menigmaal nam zĳ in theorie en practĳk het heidensche bĳgeloof over. Reeds bĳ de kerkvaders komt dat uit. Gelĳk ieder mensch zĳn beschermengel heeft, zoo heeft hĳ ook zĳn daemon. Buiten het Christendom heeft de duivel schier onbeperkte heerschappĳ. De verlossing in Christus is in de eerste plaats eene bevrĳding van den duivel. Alle physisch kwaad in de wereld, ziekte, misgewas, hongersnood, pest, dood wordt aan Satan toegeschreven. Hĳ is de onzichtbare oorzaak van alle afgoderĳ, magie, astrologie, ketterĳ, ongeloof; de superstitie rust op eene daemonische realiteit. Toen de veelszins oppervlakkige bekeeringen der volken van Europa onder christelĳk vernis allerlei heidensche leeringen en practĳken deden voortleven, kwam in de Middeleeuwen daar nog bĳ het geloof, dat de duivel in allerlei gedaanten, van kater, kat, muis, bok, zwĳn, weerwolf, verschĳnen, allerlei ongedierte scheppen, als incubus of succubus aan hoererĳ zich schuldig maken, menschen tot een met bloed bezegeld verbond overhalen, hen beheksen, in hen varen, met hen door de lucht rĳden, hen in dieren veranderen, en ook in de natuur allerlei onheil aanrichten kon. Rome heeft de daemonische realiteit van dit bĳgeloof steeds in bescherming genomen, niet alleen in de Middeleeuwen (bul van Innocentius VIII 1484. Malleus maleficarum 1487), maar ook na de Hervorming tot op den huidigen dag toe; in de Roomsche theologie, b. v. van Suarez, Vasquez, Lessius, Liguori, Görres, e. a., neemt het geloof aan de macht des duivels eene buitengewoon breede plaats in, cf. Graf Paul von Hoensbroech,Religion oder Aberglaube, Berlin Walther 1897 S. 56 f.; en hoezeer het bĳgeloof onder de Roomsche Christenen in de practĳk voortleeft, is nog onlangs in de beruchte geschiedenis van Leo Taxil op droeve wĳze aan het licht getreden, cf. H. Gerber, Leo Taxil’s Palladismusroman, 2 Th. Berlin 1897. Voor Rome valt al het bestaande in een lager, ongewĳd en een hooger, gewĳd terrein uiteen; op het eerste heerscht Satan met bĳna onbeperkte macht, het tweede moet door kruisteeken, wĳwater, bezweringen enz., voor zĳn invloed en werking beveiligd worden,De Harbe’s Verklaring der Kath. Geloofs- en zedeleer, bew. en verm. door B. Dankelman, Utrecht IV 1888 bl. 598v.; de Roomsche Christen ziet zich overal van den duivel bedreigd en moet allerlei maatregelen nemen, om hem te verjagen, Kolde,Die kirchl. Bruderschaften, Erlangen 1895 S. 47. Het is waar, dat het Protestantisme dit Roomsche en in den grond heidensche bĳgeloof in den eersten tĳd bĳna geheel onaangetast heeft gelaten; heksengeloof en heksenprocessen werden door de Protestanten even sterk als door de Roomschen verdedigd en later door de Roomschen (Spina, Molitor, Loos, Tanner, von Spee) evengoed als door de Protestanten (Weier 1563, Godelmann 1562, Reginald Scott 1584, van Dale 1685, Bekker 1691, Thomasius 1701) bestreden; op voorgang van Luther, kenden de Lutherschen eene zeer groote macht aan den duivel toe, leidden alle kwaad uit hem af en handhaafden het exorcisme, Köstlin, Luthers Theol. II 351 f. Müller, Symb. Bücher 477. 483. 771, cf. Roskoff, t. a. p. II 364 f. Philippi, Kirchl. Gl. III 341. Maar toch bracht de Reformatie, vooral in haar Calvinistische vertakking, in het duivelgeloof wel terdege eene belangrĳke wĳziging aan. Teruggaande tot de Schrift en bĳ hare gegevens blĳvende staan, belĳdende de volstrekte souvereiniteit Gods, kon zĳ in Satan en zĳne engelen, hoe machtig ook, toch niet anders zien dan schepselen, die zonder Gods wil zich noch roeren noch bewegen kunnen. Rationalistisch was de Hervorming niet. Zĳ hield staande, dat er booze geesten waren, die op de menschen, vooral op hun verbeelding, inwerken en hen zelfs tot hun instrument verlagen konden. Maar deze macht van Satan over de menschheid was toch altĳd aan Gods voorzienigheid onderworpen; zĳ was in de eerste plaats ethisch van aard en had in de zonde haar oorsprong; zĳ was bovendien binnen enge grenzen beperkt; niet Satan, maar God is de Schepper van het licht en de duisternis, van het goede en het kwade; ziekte en dood worden door Hem ons toegezonden, Jes. 45:7. Hebr. 2:7 zegt alleen, dat Satan het geweld des doods heeft, wĳl hĳ door de zonde den dood in de wereld tot heerschappĳ heeft gebracht en dus menschenmoorder is van den beginne, Joh. 8:44. Ons leven en levenseinde is niet in Satans maar in Gods hand. Luk. 13:11, 16 en 2 Cor. 12:7 geven geen recht, om alle ziekte en kwaal aan Satan toe te schrĳven. En voorts kan Satan niet scheppenen iets uit niet voortbrengen, hĳ kan noch als incubus noch als succubus kinderen voortbrengen, hĳ kan geen menschen in dieren veranderen, ter dood brengen of in het leven terugroepen; hĳ kan niet onmiddelĳk op verstand en wil inwerken, hĳ kan de substantie en de qualiteit der dingen niet veranderen enz., Voetius, Disp. I 906 sq., envoortsPolanus, Synt. V c. 12. Zanchius, Op. III 167-216. Synopsis pur. theol. XII 36 sq. Turretinus, Theol. El. VII qu. 5. Mastricht, Theol. III c. 8. Brahe, Aanm. over de vĳf Walch. art. 1758 bl. 195v. Moor II 328. M. Vitringa II 117 sq.Alleen door zulk een geloof, dat zich eng aansluit bĳ de H. Schrift, is het bĳgeloof te overwinnen, hetwelk zoo diepe wortelen geslagen heeft in het menschelĳk hart en trots alle zoogenaamde verstandelĳke ontwikkeling telkens weer bovenkomt. Het rationalisme bestreed eerst de inwerking der booze geesten op de menschen en daarna hun bestaan; en het gevolg is geweest, dat wel het geloof aan de Schrift is prĳsgegeven, maar niet het bĳgeloof is uitgeroeid. Integendeel doet dit thans onder allerlei vormen van magnetisme, hypnotisme, telepathie, spiritisme, astrologie enz., juist in de kringen des ongeloofs zĳn intrede; het occultisme, dat alle eeuwen door en bĳ alle volken gebloeid heeft, cf. Kiesewetter,Gesch. d. Occultismus, 3 Bde, Leipzig 1891, A. Lehmann,Aberglaube und Zauberei, Stuttgart 1898, telt ook in de laatste decennia dezer eeuw zĳne aanhangers bĳ millioenen en wordt zelfs in kunst en wetenschap als de hoogste wĳsheid verheerlĳkt. Ook tegenover dit nieuwerwetsche bĳgeloof is het dwaze Gods wĳzer dan de menschen. Want niet alleen is er tegen het bestaan van gevallen geesten niets redelĳks in te brengen, maar ook de mogelĳkheid, dat zĳ menschen verleiden kunnen, kan op geen enkelen grond worden betwist. Gelĳk menschen door woord en daad, door voorbeeld en gedrag op anderen invloed oefenen, zoo is er niets ongerĳmds in de gedachte, dat ook van de gevallen geestenwereld eene verleidende macht uitgaat op der menschen verbeelding, verstand en wil. Er wordt hiertegen wel ingebracht, dat dan de mensch altĳd zĳne schuld op den duivel werpen kan; maar dit is ook het geval, als iemand door zĳn medemensch verleid wordt; voorts geschiedt de verzoeking altĳd in ethischen weg en heft de eigen schuld niet op; en in de kringen, waar aan het bestaan vangevallen engelen geloofd wordt, is het schuldgevoel gewoonlĳk niet zwakker, dan daar, waar hun bestaan wordt ontkend. Het geloof aan den duivel handhaaft tegelĳk den ontzettenden ernst der zonde en de verlossingsvatbaarheid van den mensch;entweder ein Teufel ausserhalb der Menschheit oder Tausende von Teufeln in Menschengestalt, Weiss, Apol. d. Christ. II3519. Er openbaart zich bĳ menschen soms zulk een woeste, welbewuste, opzettelĳke haat tegen God en al het goddelĳke, ib. 574-587; kinderen Gods, en onder hen niet de zwakste en de kleinste, maar de verst gevorderden, zulke, die vooraan staan in den strĳd, die het nauwst leven in de gemeenschap met God, zĳ klagen menigmaal over zulke schrikkelĳke verzoekingen en aanvechtingen, zĳ gewagen van zoo goddelooze gedachten en neigingen, die plotseling in hun hart opstĳgen, dat het een voorrecht is, aan het bestaan van duivelen te mogen gelooven. Er zĳnβαθη του σατανα, welke in de Schrift, in de historie der menschheid, in de worsteling der kerk van Christus, in de ervaring der geloovigen soms voor een oogenblik worden ontdekt. En daarbĳ bedenke men, dat de zondige macht een rĳk vormt en in haar bestrĳding van God en zĳn rĳk systematisch te werk gaat. Wie haar geheel kon overzien, zou zonder twĳfel in de geschiedenis harer worsteling een plan van aanval en verdediging ontdekken. Daar is in het zondige leven van den enkelen mensch, maar veel meer nog in dat van gezinnen, geslachten, volken, menschheid door alle eeuwen heen eene welbewuste, planmatige bestrĳding van God en al wat Godes is. En de leiding van dezen strĳd rust bĳ hem, die in de Schrift de overste dezer wereld en de god dezer eeuw heet. Zoo is hĳ reeds terstond opgetreden bĳ de verleiding en den val van den eersten mensch. In het Heidendom heeft hĳ eene macht georganiseerd, die tegen alle ware religie, zedelĳkheid, beschaving vĳandig overstaat. Als Christus op aarde verscheen, heeft hĳ zĳne macht tegen Hem geconcentreerd, niet alleen door Hem persoonlĳk aan te vallen en rusteloos te vervolgen, maar ook door Hem van alle kant met daemonische krachten te omringen en alzoo zĳn werk tegen te houden en af te breken. Deδαιμονιζομενοιin hetN. T.waren geen gewone kranken, al komen ziekteverschĳnselen, zooals doofheid, stomheid, epilepsie, krankzinnigheid enz., ook wel bĳ hen voor. Want zĳ worden telkens duidelĳk van gewone zieken onderscheiden, Mt.4:24, 8:16, 10:1, Mk. 1:32, 3:15, Luk. 13:32. Het bĳzondere bĳ de bezetenen is, dat uit hen een ander subject spreekt, dan zĳ zelven zĳn, dat dat subject Jezus als den Zone Gods erkent, geheel vĳandig tegenover Hem staat, en niet anders dan op zĳn bevel den lĳder verlaat, Mt. 1:34, 8:29, 31, Mk. 1:26, 3:11, Luk. 4:34, 41, 5:41, 8:2, 30, Hd.16:17, 19:15. Deze obsessio nu, hoe ontzettend ook, is zoo weinig onmogelĳk, dat wĳ in het hypnotisme, waarbĳ de eene mensch aan gedachte en wil van den ander onderworpen wordt, eenanaloogverschĳnsel zien optreden; dat er nog heden ten dage zulke gevallen van bezetenheid zich voordoen; en dat wie haar onmogelĳk acht, ook alle inwerking van de ziel op het lichaam, en van God op den mensch en de wereld zou moeten ontkennen. Satan bootst alles na; God openbaart zich door theophanie (incarnatie), profetie, wonder; de daemonische caricatuur daarvan zĳn obsessio, mantiek en magie, aan welke de Schrift daarom menigmaal realiteit toekent, Gen. 41:8, Ex. 7:12, 22, 8:7, 18, 19, Num. 22, Deut. 33:4, Jos. 24:10, 1 Sam. 6:2, 7, 28, 2 Chr. 33:6, Jes. 47:9-12, Jer. 39:13, Nah. 3:4, Dan. 1:20, 2:10, Hd. 8:9, 13:6-10, 16:16 enz., die zĳ ten stelligste afkeurt en verbiedt, Ex. 22:18, Lev. 20:27, Deut. 18:10, Jer. 27:9, 2 Chr. 33:6, Mich. 5:11, Gal. 5:20, maar die nog eens tegen het einde der dagen door Satan in al hare verleidende kracht zullen worden geopenbaard, 1 Thess. 2:18, 2 Thess. 2:8-11, Op. 9:1-11, 13:13-15, 19:20. Cf. behalve de reeds vroeger over de daemonologie genoemde litt., boven bl. 91, Ebrard, art.Dämonischein Herzog1. Joh. Weiss, in Herzog3. Delitzsch, Bibl. Psych.2293. Hofmann, Schriftbew. I 445 f. Philippi, Kirchl. Gl. III2334 f. Kahnis, Dogm. I 445 f. Beck, Vorles. über Chr. Gl. II 390 f. Weiss, Leben Jesu I 454 f. Justinus Kerner,Geschichten Besessener neuer Zeit, nebst Reflexionen von C. A. Eschenmayer über Besessensein und Zauber1834, en daarbĳ Strauss,Charakteristiken und Kritiken1830 S. 301.Demon Possession and allied themes, being an inductive study of phenomena of our own times, bĳ Rev. John L. Nevius D. D.for forty years a missionary to the Chinese. With an introductionbyRev. F. F. Ellinwood D. D. 2 ed. New-York, Chicago and Toronto, Fleming H. Revell Company 1896. Hafner,Die Daemonischen imN. T.1894.Laehr, Die Daem. desN. T.Leipzig 1894. Zimmer,Sünde oder Krankheit, Leipzig 1894. J. A. H. van Dale, Bezetenheid en Krankzinnigheid, Heusden 1896. Florenz Chable,Die Wunder Jesu, Strassb. Theol. Stud. II 4. 1897 S. 45 f. Bodelschwingh,Die Mitarbeit der Kirche an der Pflege der Geisteskranken, 1896 S. 13 f.

5. Behalve schuld en smet is naar de H. Schrift ook het lĳden eene straf voor de zonde. Door haar verloor de mensch niet alleen de ware kennis, gerechtigheid en heiligheid maar ook de heerschappĳ en de heerlĳkheid. Dat blĳkt reeds terstond na den val en wordt voorts door heel de Schrift bevestigd. God zet vĳandschap tusschen den mensch en de slang en ontneemt hem daarmede in beginsel de heerschappĳ, welke oorspronkelĳkover de dierenwereld hem geschonken was, Gen. 1:26, 2:19. Voorts spreekt God over de vrouw de straf uit van smartvolle zwangerschap en van eene desniettegenstaande haar immer kwellende begeerte naar den man. De man zelf krĳgt zĳn deel van het lĳden in den vloek, die over het aardrĳk wordt uitgesproken en die hem tot moeitevollen arbeid voor het brood zĳns bescheiden deels verplicht. Hiermede is voor de menschheid en voor heel de aarde de lĳdensgeschiedenis geopend. En al het lĳden, dat hier op aarde de menschen treft, een kort leven, een plotselinge gewelddadige dood, hongersnood, pest, oorlog, nederlaag, kinderloosheid, smartelĳke verliezen, berooving van goederen, verarming, misgewas, sterfte van het vee enz., het heeft alles zĳne oorzaak, wel niet steeds in personeele zonden, want er is ook een sparen der goddeloozen, Gen. 18:26v., en een straffen ter beproeving der rechtvaardigen, Job 1, Luk. 13:21, Joh. 9:1, 11:4, 2 Cor. 12:7, maar toch in de zonde in het algemeen; zonder zonde ware er ook geen lĳden, Lev. 26:14v., Deut. 28:15v., Ezech. 4:21, Hos. 2:8v., Openb. 18:8, 21:4. Zelfs de redelooze schepping is door God om ’s menschen zonde aan deματαιοτηςenφθοραonderworpen, en zucht nu gemeenschappelĳk, als in barensnood verkeerend, de openbaring der heerlĳkheid van Gods kinderen te gemoet, op hope van dan ook zelve bevrĳd te worden van de dienstbaarheid der verderfenis, Rom. 8:19-22. De Schrift is niet pessimistisch in den gangbaren zin van het woord, maar zĳ kent en erkent het lĳden en vertolkt het in de roerendste klachten, Gen. 47:9, Job 3, 6, 7, 9, 14 enz., Ps. 22, 38, 39, 69, 73, 74, 79, 89, 90 enz. Pred., Klaagl., Mt. 6:34, Rom. 7:24, 8:19v., 1 Cor. 15:19 enz. En dergelĳke klachten stĳgen voortdurend uit heel de menschheid op. Godsdienstleeraars, zedemeesters, wĳsgeeren, dichters, kunstenaars, rĳkbegaafden en misdeelden, allen spreken in denzelfden geest. De luchthartigen en oppervlakkigen zetten er zich over heen, maar alle ernstigen van zin hebben steeds iets van den geheimzinnigen samenhang van leven en lĳden beseft. Ook de Grieksche oudheid maakt daar geen uitzondering op; de grondstemming was daar niet zoo vroolĳk, als men vroeger wel dacht, ze was veeleer bitter en droef. In smart te leven, is het lot, dat de goden den onsterfelĳken hebben beschikt; alleen zĳ zelven zĳn van zorgen vrĳ (Homerus). Behalve God,is niemand gelukkig (Euripides). Geen sterfelĳke blĳft van ongeluk vrĳ, niemand ontgaat zĳn lot; de mensch is vergankelĳk als eene schaduw, ĳdel als een droom, zĳn geluk is schĳn; het beste is, niet geboren te zĳn, en als men geboren is, zoo spoedig mogelĳk te sterven (Sophocles). De dood is misschien het grootste goed (Socrates). Een plotselinge dood is het grootste geluk, een kort leven de grootste weldaad, het verlangen naar den dood de diepste wensch (Plinius), cf. Pfanner, Theol. gent. c. 17 de morte. Nägelsbach, Homer. Theol. 310 f. Paulsen, Ethik I 80 f. Weiss, Apol. d. Christ. I3475-501 II3464-517. Het optimisme der vorige eeuw sloeg reeds bĳ Voltaire, Candide 1759 in pessimisme om, en Hegels rationalisme maakte plaats voor de wĳsbegeerte van Schelling, welke niet de rede maar den wil tot principe der wereld verhief,deel II204. De rede moge verklaren kunnen, wat en hoe de dingen zĳn;datze zĳn, is alleen af te leiden uit een wil; en deze existentie der dingen is het eigenlĳk positieve, is de irrationale Rest, die ten slotte op den bodem van al het bestaande overblĳft.Nach der ewigen That der Selbstoffenbarung ist nämlich in der Welt, wie wir sie jetzt erblicken, alles Regel, Ordnung und Form; aber immer liegt noch im Grunde das Regellose, als könnte es einmal wieder durchbrechen, und nirgends scheint es, als wären Ordnung und Form das Ursprüngliche, sondern als wäre ein anfänglich Regelloses zur Ordnung gebracht worden. Dieses is an den Dingen die unergreifliche Basis der Realität, der nie aufgehende Rest, das, was zich mit der grössten Anstrengung nicht in Verstand auflösen lässt, sondern ewig im Grunde bleibt..... Ohne diess vorausgehende Dunkel giebt es keine Realität der Creatur; Finsternis ist ihr notwendiges Erbtheil..... Alle Geburt ist Geburt aus Dunkel ans Licht, Werke I 7 S. 359 f.Om deze reden had Schelling ook een geheel anderen blik op leven en wereld dan Hegel; voor dezen was alles redelĳk, maar Schelling zag aan alles het irrationeele, het regellooze, de duisternis, het chaotische ten grondslag liggen en erkende den lĳdensweg van het wereldproces.Es ist vergebliches Bemühen, aus friedlicher Ineinsbildung verschiedener Kräfte die Mannichfaltigkeit in der Natur zu erklären. Alles was wird, kann nur im Unmuth werden, und wie Angst die Grundempfindung jedes lebenden Geschöpfs, so ist alles was lebt, nur im heftigen Streit empfangen und geboren. Wer möchteglauben, dass die Natur so vielerlei wunderliche Produkte in dieser schrecklichen äussern Verwirrung und chaotischen innern Mischung..... anders als im heftigsten Widerwillen der Kräfte habe erschaffen können? Sind nicht die meisten Produkte der unorganischen Natur offenbar Kinder der Angst, des Schreckens, ja derVerzweiflung?Werke I 8 S. 322, cf. 328. 335 II 1 S. 582. Zelfs is er in Godein Quell der Traurigkeit, die aber nie zur Wirklichkeit kommt,sondernnur zur ewigen Freude der Ueberwindung dient. Daher der Schleier der Schwermuth, der über die ganze Natur ausgebreitet ist, die tiefe unzerstörliche Melancholie alles Lebens; Freude muss Leid haben, Leid in Freude erklärt werden, I 7 S. 399. De tegenwoordige wereld, in welke wĳ leven, is slechts als eene aussergöttliche te begrĳpen. Van haar is de mensch door zĳn val de oorzaak, II 3 S. 352 f.,diese aussergöttliche Welt ist die Welt des göttlichen Unwillens, alle Menschen, Juden und Heiden, sindτεκνα φυσει ὀργης, von Natur Kinder des göttlichen Unwillens, ib. 372 enz., cf. v. Hartmann, Ges. Stud. u. Aufs. 1876 S. 683 f. Al deze gedachten keeren in systematischen samenhang bĳ de wĳsgeeren Schopenhauer en von Hartmann, in dichterlĳken vorm bĳ Rückert, Lenau, Byron, Shelley, George Sand, Alfred de Musset, Leopardi en bovenal ook in de nieuwere fin-de-siècle litteratuur terug; het Buddhisme, dat in den wil om te leven, in het zĳn zelf, de oorzaak van alle lĳden ziet, wordt als de hoogste wĳsheid geëerd. Leven is lĳden, het slingert heen en weer tusschen smart en verveling, het is de moeite van het leven niet waard. De wereld met hare hospitalen, lazareths, chirurgische martelingen, gevangenissen, folterkamers, slavenstallen, slagvelden, gerechtshoven, woningen van ellende enz., biedt eene geschikte stof voor de beschrĳving der hel en is zelve een hel, waarin de eene mensch een duivel voor den ander is. Indien zĳ een weinig slechter ware, zou zĳ van ellende niet kunnen bestaan. Alwat bestaat is daarom waard, dat het te gronde gaat, Schopenhauer, Die Welt u.s.w. I6366 f. II 657 f. Parerga II5303 f. v. Hartmann, Philos. d. Unb. II 273-390 enz., en verdere litt. over het pessimisme bĳ Ueberweg-Heinze, Gesch. d. Philos.81897 S. 183 f. 481. Over oorsprong en doel van het lĳden zĳn de beschouwingen vele geweest. De philosophie is er bĳna altĳd op uit, om de schuld ervan, evenals van de zonde, rechtstreeks of zĳdelings te werpenop God. Het lĳden wordt dan afgeleid uit een zelfstandig, boos principe (Parzisme, Manicheisme), uit een oorspronkelĳk boos wezen (Daub), uit eene donkere natuur in God (Böhme, Schelling), uit den blinden, alogischen wil om te zĳn (Buddhisme, Schopenhauer, von Hartmann), uit de zelfobjectiveering en Entäusserung Gods (Hegel), uit de materie (Plato, Aristoteles, Philo), uit natuurnoodwendigheid (Weisse, Rothe), uit de eindigheid van het schepsel (Leibniz), uit den ontwikkelingstoestand der wereld (Ulrici), uit het zondig bewustzĳn des menschen, dat de op zichzelf noodzakelĳke onvolkomenheden der wereld als Uebel opvat (Schleiermacher, Lipsius, Ritschl) enz. Dat echter het lĳden niet in dien zin aan God is toe te schrĳven, dat het met de schepping zelve gegeven was, staat vast op grond van de leer der H. Schrift, van de getuigenis onzer conscientie, en het wezen der religie, dat heiligheid en zaligheid ten nauwste verbindt. Toch schĳnt een bestaan en ontwikkeling van wereld en menschheid zonder lĳden eene onmogelĳke gedachte te zĳn. Van eene geschiedenis zonder zonde en ellende kunnen wĳ ons geene voorstelling vormen; zoodra wĳ deze wegdenken, blĳft er in het ledige raam van den tĳd en de ruimte geene gebeurtenis meer over. Aan het physisch organisme schĳnt smart en dood van nature, noodwendig eigen te zĳn; de impassibilitas is eene eigenschap, die in een zinnelĳk schepsel niet te denken valt. Van menschen geldt dit reeds, veel meer nog van planten en dieren; de nieuwere natuurwetenschap heeft ons overal in de organische en anorganische natuur een struggle for life doen aanschouwen, waarin alle schepselen vĳandig staan tegenover elkaar en het op elkanders dood hebben toegelegd.

En toch, hoe natuurlĳk smart en lĳden ook schĳnen, tegen de voorgaande beschouwing is met grond het volgende in te brengen: 1o. Indien wĳ uit wereld en menschheid eens verwĳderen konden alle lĳden, dat zonder eenigen twĳfel direct of indirect door de zonde is veroorzaakt, dan zou in eens verreweg het meeste en zwaarste lĳden verdwenen en het probleem des lĳdens tot zeer kleine afmetingen teruggebracht zĳn. Niemand kan ontkennen, dat er tusschen zonde en ellende een allernauwst verband bestaat; vele zonden slepen naar aller oordeel allerlei schrikkelĳke gevolgen na zich, niet alleen geestelĳk, zooals vrees, spĳt, schaamte, schande, berouw enz., maar ook stoffelĳk, zooals ziekte, ellende, pĳn, armoede,verwildering enz. En niet alleen is dit het geval bĳ vleeschelĳke zonden, zooals zingenot, dronkenschap, wellust enz., maar ook bĳ zulke zonden die een meer geestelĳk karakter dragen, zooals afgoderĳ, bĳgeloof, ongeloof, leugen, hebzucht, ĳdelheid, hoogmoed, haat, nĳd, drift enz. Zĳ werken alle in meerder of minder mate ook op het lichaam in en brengen er verwoestingen aan. Een stroom van geestelĳke en lichamelĳke ellende in de individueele personen, in gezinnen, familiën, geslachten, volken, in staat, kerk, maatschappĳ, wetenschap, kunst neemt in de zonde zĳn oorsprong. Neem deze weg, en er blĳft volgens aller instemming bĳna geen lĳden meer over.Die Welt ist vollkommen überall, wo der Mensch nicht hinkommt mit seiner Qual (Schiller). Die Hauptquelle der ernstlichsten Uebel, die den Menschen treffen, ist der Mensch selbst,homo homini lupus, Schopenhauer, Die Welt II6663. 2o. Toch, hoeveel waarheid er ook ligge in Schillers woord, heelemaal waar is het niet. Al denken wĳ het lĳden weg, dat naar aller oordeel rechtstreeks of zĳdelings in de zonde zĳne oorzaak heeft, de wereld zou er toch niet in eens volmaakt door worden. Er zouden nog overblĳven al die rampen, welke den mensch van buiten af overkomen en niet voor ieders bewustzĳn in verband met de zonde staan, zooals aardbeving, storm, onweder, watersnood, hongersnood, pest, spoorwegongeluk enz. Ook hier is er wel naar de getuigenis der Schrift verband met de zonde, maar het is toch anders dan bĳ het bovengenoemde lĳden. Farizeën en Motazelieten zochten ook daarvan de verklaring in persoonlĳke zonden, maar Jezus oordeelde anders, Luk. 13:4, Joh. 9:1. Niet in persoonlĳke zonden, maar in de zonde der menschheid heeft de disharmonie en vĳandschap der natuur hare oorzaak. God heeft om de zonde des menschen de aarde met den vloek getroffen en al het schepsel der ĳdelheid en verderfenis onderworpen. De gevallen mensch hoort niet meer thuis in een paradĳs; met zĳn toestand komt de aarde overeen, die tusschen hemel en hel instaat. De mensch heeft met de kennis en gerechtigheid ook de heerschappĳ en heerlĳkheid verloren; de krachten en elementen der natuur staan menigmaal vĳandig tegen hem over; hĳ kan ze nu niet anders aan zich onderwerpen dan door moeitevollen, inspannenden arbeid. In haar geheel is de menschheid geen betere plaats dan deze aarde waardig; en voor haarontwikkeling, opvoeding, behoudenis is er ook geen betere mogelĳk. Van bĳzondere rampen kunnen wĳ bĳna nooit de bedoeling aangeven, waarmee God ze zond, al zĳn ze zeker nooit volstrekt sprakeloos voor dengene, dien ze treffen. Maar des te vermeteler is het, met Schopenhauer en von Hartmann de schaal in de hand te nemen, daarin het lief en het leed der gansche wereld tegen elkander af te wegen, om dan het oordeel op te maken, dat de straf de vreugde zeer verre overtreft. Want elk schepsel en ieder mensch, ook de volleerdste pessimist, geeft feitelĳk aan het smartvolle zĳn boven het smartlooze niet-zĳn de voorkeur en tracht in zĳn bestaan te volharden. En de menschheid in haar geheel heeft in de worsteling met de natuur een prikkel voor haar energie, een materiaal voor haar arbeid, een spoorslag voor hare ontwikkeling gevonden. De vloek over de aarde is haar door Gods genade in een zegen verkeerd. 3o. Dat de gansche natuur deelt in den val van den mensch, staat niet alleen vast op grond van de Schrift, maar vloeit uit de centrale plaats, welke de mensch in de schepping inneemt, als vanzelve voort, en is ook met het oog op de hedendaagsche natuurwetenschap meer dan waarschĳnlĳk. Er is over den toestand der wereld vóór den val en over hare verandering door en na den val soms zeer wonderlĳk geredeneerd,deel II548. 549, maar de Gereformeerden hebben hier over het algemeen eene wĳze soberheid betracht, ib. 559. 560, en den gulden regel gevolgd, dat wel de forma der dingen door de zonde is veranderd maar de materia dezelfde is gebleven. De zonde is immers geen substantie en kan de substantie der dingen, die alleen God tot auteur heeft, noch vermeerderen noch verminderen. Gelĳk de mensch na den val wezenlĳk mensch is gebleven, zoo is het met de gansche natuur. Er zĳn geen nieuwe species in planten- of dierenrĳk bĳgekomen; doornen en distelen zĳn niet door een woord Gods nieuw geschapen gelĳk het gras en het kruid en het geboomte op den derden dag, Gen. 1:11; en kruipend en wild gedierte bestond er ook reeds vóór den val, Gen. 1:24. Maar gelĳk bĳ den mensch dezelfde vermogens en krachten, door de zonde bedorven, in eene andere richting gingen werken, zoo is het ook met de gansche schepping, nadat ze door God met den vloek getroffen werd. Overgelaten aan zichzelve, geëmancipeerd van de heerschappĳ en de verzorging van den mensch, beladen met Gods vloek, is denatuur allengs verwilderd en verbasterd en heeft doornen en distelen, allerlei ongedierte en verscheurende beesten voortgebracht. De mogelĳkheid van zulk eene verbastering wordt door de nieuwere natuurwetenschap boven alle bedenking verheven. De palaeontologie levert slechts zeer weinig fossilen van verscheurende dieren; de groote dieren van den oudsten tĳd, rhinoceros, mammuth, mastodon waren allen plantenetend. Van de zoogenaamde sauriërs, die men voor hagedissen houdt, is het onzeker; maar zelfs de walvisschen leven ten deele van planten. Insecten zĳn alle plantenetend; alleen zĳn er sommige, die in onontwikkelden toestand, zooals rupsen, larven, sluipwespen (ichneumon) zich voeden met de bestanddeelen van animale wezens, maar kevers, mieren, bĳen, vlinders enz., leven alle van plantaardig voedsel. Onder de vogels zĳn er wel vele, die dierlĳk voedsel gebruiken, maar zĳ kunnen toch ook van planten leven. Tot de verscheurende dieren behooren de drie genera van felis (leeuw, tĳger, kat, panther, luipaard enz.), canis (hond, wolf, vos) en ursus (beer enz). Maar van al deze dieren is het minstens twĳfelachtig, of het vleescheten tot hunne natuur behoort. Darwin heeft in zĳn ook in dit opzicht voor theologen zeer leerzame werk, Het varieeren der huisdieren en cultuurplanten, vert. door Dr. H. Hartogh Heys van Zouteveen, Arnh. Nĳm. Cohen, bewezen, dat dieren zich aan veranderde voeding kunnen gewennen en haalt daarvoor verschillende voorbeelden aan, II 344v. En evenzoo kunnen door verwildering takken in dorens, en door cultivatie dorens in takken veranderen, II 361. De natuur is nu in veel opzichten eene antithese geworden van den mensch, 2 Kon. 17:25, Job 5:22, 23, Hos. 2:20, Jes. 11:6v. 7:23, 65:20v., Ezech. 14:15, 21, Op. 21, Sir. 39:32v.; planten en dieren zĳn geworden tot levende beelden van menschelĳke zondige neigingen en hartstochten; dierenvrees en dierenvereering bewĳzen de abnormale verhouding van den mensch tot de wereld rondom hem heen. Maar de nu en dan bĳ menschen nog voorkomende wondere macht over de dieren; de vele veranderingen, die blĳkens de palaeontologie in planten- en dierenrĳk zĳn ingetreden; de domesticatie en de langzame variabiliteit bĳ planten en dieren leveren bewĳzen te over, dat een toestand, als Jesaja in hoofdst 11 en 65 ons teekent, volstrekt niet tot de onmogelĳkheden behoort. Er is niets ongerĳmds inde gedachte, dat, evenals bĳ den mensch, zoo ook bĳ de natuur tengevolge van het oordeel Gods eene belangrĳke verandering is ingetreden. In elk geval is de Schrift heel wat rationeeler dan wat soms onder den naam van wetenschap aan de markt wordt gebracht; volgens Lindenschmitt waren de menschen vroeger verscheurende dieren geweest, die zich tegenover elkander door in het water gebouwde paalwoningen moesten beschermen, maar de roofdieren waren toen hoogst onschuldige schepsels geweest, bĳ Weiss, Apol. II3497. 4o. Daarbĳ vergete men eindelĳk niet, dat, theologisch gesproken, de schepping zelve in zekeren zin infralapsarisch was, Delitzsch, Genesis 1887 S. 67. De val is voor God geen verrassing en geen teleurstelling geweest. Hĳ zag hem vooruit, had hem opgenomen in zĳn raad en rekende er reeds mede bĳ de schepping. Deze heeft daarom zoo plaats gehad, dat de gansche wereld, ingeval de mensch als haar hoofd viel, zoo worden kon als zĳ thans is. De toestand van den mensch en van heel de aarde was vóór den val een voorloopige, die zoo niet blĳven kon. Hĳ was van dien aard, dat hĳ opgevoerd kon worden tot hooger heerlĳkheid maar ook, in geval van ’s menschen overtreding, aan ĳdelheid en verderfenis kon onderworpen worden. Door de zonde en den vloek Gods kwam overal van onder en van achter de harmonie het regellooze, het chaotische, het daemonische te voorschĳn, dat ons verwart en beangst. Er is over de gansche schepping eenSchleier der Schwermuthuitgebreid.Πασα ἡ κτισις συνστεναζει και συνωδινει. Cf. Naville,Le problème du mal, Genève 1868. Delitzsch, Syst. d. chr. Apol. 1869 S. 141 f. Ebrard, Apolog. I 275 f. Pressensé,Le problèmede ladouleur, Etudes évang. 1867 p. 1-168. Keppler,Das Problem des Leidens in der Moral, Freiburg Herder 1895. Sterling Berry,Das Problem menschl. Leidens im Lichte des Christ. Aus d. Engl. Heilbronn 1895. Holliday,The effect of the fall of man on nature, Presb. and. Ref. Rev. Oct. 1896 p. 611-621. Paul Cadène,Le pessimisme légitime, Montauban 1894. James Orr, Christian view 217. 495. Harnisch,Das Leiden beurteilt vom theist. Standpunkt, Halle 1881. Kübel, in Herzog215, 702 f. Lamers, Het probleem des lĳdens, Theol. Stud 1896. Illingworth,The problem of pain, 3dessay in Lux Mundi ed. byCh. Gore, 13 ed. 1892 p. 82-92. Henry Hayman,Why we suffer and other essays, London 1890 p. 1-109.

6. Dit lĳden voleindt zich in die andere straf op de zonde, welke de dood heet. Velen zĳn van meening, dat de Schrift, behalve op enkele plaatsen, den dood niet beschouwt als gevolg en straf der zonde. Wel is in Gen. 2:17 de plotselinge, terstond intredende dood als straf op de zonde bedreigd, en deze wordt ook altĳd als eene ramp en eene straf beschouwd. Maar de dood op zichzelf is veelmeer natuurlĳk en is met het stoffelĳk organisme van den mensch vanzelf gegeven, Gen. 3:19, 18:27, Job 4:19, Ps.89:48v., 90:3, 103:14v., 146:4, Pred. 3:20, 12:7. Zoo oordeelden vroeger reeds de Pelagianen, Socinianen, Rationalisten en oordeelen thans nog vele theologen, zooals Schleiermacher, Chr. Gl. § 59 Zusatz. Lipsius, Dogm. § 414. Ritschl, Rechtf. u. Vers. III 308 f. Smend, Altt. Rel. 504. Marti, Gesch. d. israel. Rel. 193. Clemen,Die chr. Lehre v. d. SündeI 233 f. Matthes, Theol. Tĳdschr. 1890 bl. 239-254 enz. Er ligt in deze voorstelling eenige waarheid. In Gen. 2:17 is inderdaad niet de dood in het algemeen, maar bepaald de terstond na de overtreding intredende dood op de zonde bedreigd. Gen. 3:19 verhaalt daarom ook niet de volle uitvoering der bedreigde straf; maar wĳzigt deze en stelt haar uit. Dientengevolge ziet hetO. T.in den plotselingen, in den bloei der jaren intredenden dood juist eene straf voor de zonde, Gen. 6:3, Num. 16:29, 27:3, Ps. 90:7-10, gelĳk ook de doodstraf zoo opgevat wordt. Deze beschouwing hangt samen met de toenmalige oeconomie des verbonds en met de paedagogie van het volk Israels. God verbond aan de onderhouding zĳner geboden in de dagen des O. T. een lang en gelukkig leven en stelde op de overtreding allerlei straffen aan deze zĳde des grafs. Zoo was het oog van de rechtvaardigen vooral op de lotsbedeeling van dit leven gericht en binnen den kring van het aardsche bestaan beperkt; slechts zelden drong het door tot de overzĳde des grafs. Het onderscheid tusschen rechtvaardigen en goddeloozen lag daarom niet allereerst in den dood als zoodanig, want deze was voor allen gelĳk, maar in de verschillende bedeeling van het lot, dat aan den dood voorafging. En als die bedeeling ook dikwerf zoo weinig verschilde, dan werd het onderscheid tusschen de rechtvaardigen en de goddeloozen gezocht in de onderscheidene bedoeling, die het lĳden voor de eersten en de laatsten had, Deut. 8:2v., Hos. 2:5v. Jes. 1:25v., Jer. 5:3, 9:7, 31:18, Klaagl.3:27v., Ps. 119:67, 71, 75, Spr. 3:11v., Job 1 enz. De gerechtigheid Gods, die de zonden bezoekt, wordt voor het vrome Israel ook wederom principe van verlossing en heil,deel II197v. Maar hieruit volgt nog geenszins, dat de dood zelf natuurlĳk en noodzakelĳk werd geacht. Immers sluit de beschouwing, dat de dood gevolg is van het stoffelĳk organisme des menschen, geenszins uit, dat die dood straf is der zonde. Alleen daarom kan voor den mensch de straf der zonde in den dood bestaan, wĳl hĳ stof is en uit de aarde genomen. Paulus leert evenzoo, dat Adam aardsch is uit de aarde en dat desniettemin de dood door de zonde in de wereld is gekomen. En alle Christenen spreken op dezelfde wĳze; de mensch is stof, vleesch, vergankelĳk, en toch is zĳn dood gevolg der zonde. Voorts is er geen volk, dat de schrikkelĳkheid en de onnatuurlĳkheid des doods dieper heeft gevoeld dan Israel; de mensch is stof en moet tot stof wederkeeren, maar natuurlĳk is dit niet, de zonde heeft de levenskracht der menschen allengs verzwakt, Henoch en Elia zĳn den dood ontkomen, het is in strĳd met de innerlĳke natuur van den mensch, Job 14:1-12, rechtvaardigheid en leven zĳn innig verbonden, Lev. 18:5, Deut. 4:1, 30:15, Jer. 21:8, Hab. 2:4, Ezech. 33:16, Ps. 36:10, Spr. 3:2, 18, 4:4, 13, 22, 8:35 enz., in de vergankelĳkheid des levens wordt een gericht Gods openbaar, Ps. 90:7-12, cf. Krabbe, Die Lehre v. d. Sünde u. v. Tode 1836. Schultz, Altt. Theol. 690 f. Oehler, Theol. d.A. T.§ 77. In de apocriefe en joodsche litteratuur, Sir. 25:26, 39:29, 40:9, Henoch 69:11, Wĳsh. 1:12v., 2:24, 4 Ezr. 3:7, Apoc. Bar. 23:4, Weber, System 238 f., en in hetN. T., Joh. 8:44, Rom. 1:32, 5:12, 6:23, 1 Cor. 15:22, 55, 56, Hebr. 2:14, 1 Petr. 4:6, Jak. 1:15, 5:20, Op. 20:14, 21:4 enz., wordt dan duidelĳk uitgesproken, dat de dood bezoldiging der zonde is. Allerminst bestaat er dus voor hen, die hetN. T.steeds verheffen ten koste van hetO. T., reden, om den samenhang van zonde en dood te loochenen. Toch geschiedt dit menigmaal op grond van getuigenissen der historie en uitspraken der natuurwetenschap. Er zĳn n.l. velen, die alle vreeze des doods schĳnen overwonnen te hebben en zeer kalm ontslapen; anderen maken door zelfmoord zelfs een einde aan het leven; Rousseau beweerde, dat de natuurmenschen allen in vrede en zonder vreeze sterven; Lessing meende, dat de ouden den dood hielden voor een broedervan den slaap en er niets schrikwekkends in zagen; de romantiek dweepte menigmaal op sentimenteele wĳze met den dood. En toch, al hebben enkelen in stoische apathie het zoover gebracht, dat zĳ den dood als een lot met kalmte tegemoet zien, vreeze des doods is al het levende aangeboren. Wĳ gelooven in den grond niet, dat wĳ sterven moeten. De dood speelt in het menschelĳk leven zulk eene groote rol, dat de philosophie terecht eeneμελετη θανατουkan heeten, Schopenhauer, Die Welt I 324 f. II 528 f. De dood is voor den mensch altĳd de laatste en grootste vĳand geweest; allen erkennen in hem ten slotte eene onnatuurlĳke macht en ontvluchten hem zoo lang mogelĳk. Wel heeft de natuurwetenschap menigmaal den dood natuurlĳk en noodzakelĳk genoemd; Lauvergne zeide b. v.,la mort de l’homme est une conséquence logique et naturelle de son être. Tout prend fin,dura lex sed lex, bĳ Delitzsch, Apol. 132, cf. ook H. Wagner, De dood toegelicht van het standpunt der natuurwet, Utrecht 1856. Maar zoo sprekende, heeft de wetenschap meer beweerd, dan zĳ verantwoorden kon. De dood is een mysterie in vollen zin. Volgens de natuurwetenschap zĳn stof en kracht, en volgens Weismann en anderen zĳn ook de ééncellige protozoën onsterfelĳk. Waarom is dan sterfelĳk het physisch organisme, dat uit zulke stoffen en krachten en cellen samengesteld is? Dat organisme wordt bovendien volgens de wetenschap bĳ een mensch alle zeven jaren vernieuwd; het wordt van dag tot dag gevoed en versterkt; waarom kan dit proces niet doorgaan en houdt het na enkele tientallen van jaren reeds op? Men spreke niet van ouderdom en verval van krachten, want dit zĳn namen, die de verschĳnselen wel aanduiden maar niet verklaren, en zelve juist verklaring van noode hebben.Weshalb die Zellen sich abnutzen und dahinsiechen, weshalb sie im Alter Veränderungen unterliegen, von denen sie in der Jugend bewahrt bleiben, das ist uns bis jetzt noch verborgen, H. de Varigny,Wie stirbt man? Was ist der Tod?Uebers. von S. Wiarda, Minden z. j. 52. Vele planten en dieren voorts overtreffen den levensduur des menschen tot soms met honderden jaren toe; waarom is de levenskracht bĳ den mensch zoo spoedig uitgeput en brengt hĳ het hoogstens tot zeventig of tachtig jaren, als hĳ zeer sterk is? Daarbĳ komt nog, dat de dood door verval van krachten zoo goed als nooit voorkomt, noch bĳ menschen, noch bĳ planten en dieren. Bĳnaaltĳd treedt de dood in tengevolge van een ziekte, een ramp, een ongeval enz.; zelfs als eene enkele maal een mensch zoogenaamd aan verval van krachten sterft, draagt de dood toch nog een pathologisch karakter en wordt hĳ door eene of andere storing van bepaalde cellen in het lichaam veroorzaakt. Wat is dan de reden, dat de dood bĳna alle menschen wegneemt vóór den tĳd en dikwerf zelfs in de kracht der jaren, in den bloei der jeugd, in de eerste uren van hun bestaan? De wetenschap kent de oorzaak niet, welke den dood tot eene noodwendigheid maakt, de Varigny 18. Dat de mensch sterft, zegt daarom Prof. Pruys van der Hoeven in zĳne Studie der Christ.Anthropologie, is een raadsel, dat zich alleen verklaren laat door de ontaarding zĳner natuur, bĳ Delitzsch, Apol. 126.Le mystère de la mort reste aussi intact queceluide la vie, Delage, La structure duprotoplasmeetc. 1895 p. 354. 771, en cf. voorts Sabatier,Le problème de la mort, 2 ed. 1896. Bourdeau,Le problème de la mort, ses solutions imaginaires et la science positive, 2 ed. Paris 1896. Newman Smyth,The place of death in evolution, London Unwin 1897.

7. De laatste, hier te bespreken straf der zonde bestaat daarin, dat de wereld in ethischen zin in de macht van Satan en zĳne engelen gekomen is. Sedert Satan den mensch verleid en ten val heeft gebracht, Joh. 8:44, 2 Cor. 11:3, 1 Tim. 2:14, Op. 12:9, 14, 15, 20:2, 10, is de wereld in zĳne macht en ligt in den booze, 1 Joh. 5:19, hĳ is de overste der wereld en de god dezer eeuw, Joh. 12:31, 16:11, 2 Cor. 4:4. Al is het ook, dat de duivelen na hun val in de hel geworpen zĳn, om tot het oordeel bewaard te worden, 2 Petr. 2:4, Jud. 6; zĳ zĳn toch nog niet door dat oordeel getroffen, Mt. 8:29, Luk. 8:31, Jak. 2:19. Zĳ komen nog in de vergadering der engelen, Job 1, Luk. 10:18, Op. 12:7, houden zich op in de lucht, Ef. 2:2, 6:12, zwerven rond, wonen en werken op deze aarde, en hebben hier groote macht. Vooral de Heidenwereld is het gebied hunner werkzaamheid, Hd. 16:16, 26:18, Ef. 2:2, 6:12, Col. 1:13, 1 Cor. 10:20, 8:5, Op. 9:20; maar toen Christus op aarde kwam, hebben zĳ ook binnen de grenzen van het volk Gods den strĳd tegen Hem aangebonden. Satan heerschte en werkte in de Christus vĳandige Joden, Joh. 8:44v.,verzocht Jezus, Mt. 4:1-11, zond onreine geesten, voer in Judas, Luk. 22:3, Joh. 6:70, 13:2, 27 enz.; het was toen zĳne ure, Luk. 22:53, Joh. 14:30. Maar Christus was de sterkere, Luk. 11:22, streed tegen hem heel zĳn leven, Luk. 4:13, overwon hem en wierp hem buiten, Luk. 10:18, Joh. 14:30, 12:31, 16:11, Col. 2:15, Hebr. 2:14, Joh. 3:8, en onttrekt in beginsel het gebied der gemeente aan zĳne heerschappĳ, Hd. 26:18, Col. 1:13, 1 Joh. 2:13, 4:4, Op. 12:11. Toch werkt hĳ nog altĳd van buiten af in de gemeente in; hĳ zwerft rond over de aarde, Job 1, verzoekt de geloovigen en werkt hun tegen, Luk. 22:31, 1 Cor. 12:7, 1 Thess. 2:18, tracht hen te verleiden en ten val te brengen, 1 Cor. 7:5, 2 Cor. 2:10, 11:3, 13-15, 1 Petr. 5:8, 1 Thess. 3:5, Op. 12:10, zoodat de gemeente geroepen is voortdurend tegen hem te strĳden, Mt. 6:13, Ef. 6:12v., Rom. 16:20, 1 Petr. 5:9, Jak. 4:7, Op. 12:11. Eens aan het einde der dagen verheft hĳ zich nog eenmaal in al zĳne kracht, Mt. 24, Mk. 13, Luk. 21, 2 Thess. 2:1-12, Op. 12v.; maar dan zal hĳ ook door Christus overwonnen en met al zĳne engelen in den poel des vuurs geworpen worden, 2 Thess. 2:8, 1 Cor. 15:24, Op. 20:10, cf. Litt. bovenbl. 91.

Het geloof aan booze geesten komt bĳ alle volken en in alle godsdiensten voor. Soms heeft de vrees voor de booze geesten het vertrouwen op de goede schier geheel verdrongen, Roskoff,Gesch. des Teufels1869 I 20. En in bĳna alle heidensche godsdiensten wordt het physisch kwaad aan een of meer geestelĳke wezens toegeschreven, die in natuur en rang met de goede goden gelĳk staan, ib. 24-175. De Schrift leert echter anders, en het Christendom heeft in den eersten tĳd op allerlei wĳze het joodsche en heidensche bĳgeloof bedwongen en tegengegaan; kerk en staat maakten allerlei bepalingen tegen tooverĳ, waarzegging enz., en pasten toch op hen, die zich daaraan schuldig maakten, tot de dertiende eeuw niet anders dan disciplinaire straffen toe, ib. I 287. 293. Zelfs toen men later tot de doodstraf de toevlucht nam, had men daarmede toch eigenlĳk de uitroeiing der heidensche superstitie op het oog. Het gaat daarom niet aan, christelĳke religie en kerk zonder meer aansprakelĳk te stellen voor al het bĳgeloof, dat ook onder de Christenen, en voornamelĳk van de 13etot de 18eeeuw, heeft geheerscht. Er werkten daartoeallerlei oorzaken mede, de ellendige toestanden in staat en maatschappĳ, de schrikkelĳke bezoekingen van hongersnood en pest, de grove onkunde van het volk, de gebrekkige kennis van de natuur, de magische, kabbalistische richting onder de beoefenaren der natuurwetenschap enz., ib. II 314 f. Toch gaat de kerk in dezen niet vrĳ uit. Menigmaal nam zĳ in theorie en practĳk het heidensche bĳgeloof over. Reeds bĳ de kerkvaders komt dat uit. Gelĳk ieder mensch zĳn beschermengel heeft, zoo heeft hĳ ook zĳn daemon. Buiten het Christendom heeft de duivel schier onbeperkte heerschappĳ. De verlossing in Christus is in de eerste plaats eene bevrĳding van den duivel. Alle physisch kwaad in de wereld, ziekte, misgewas, hongersnood, pest, dood wordt aan Satan toegeschreven. Hĳ is de onzichtbare oorzaak van alle afgoderĳ, magie, astrologie, ketterĳ, ongeloof; de superstitie rust op eene daemonische realiteit. Toen de veelszins oppervlakkige bekeeringen der volken van Europa onder christelĳk vernis allerlei heidensche leeringen en practĳken deden voortleven, kwam in de Middeleeuwen daar nog bĳ het geloof, dat de duivel in allerlei gedaanten, van kater, kat, muis, bok, zwĳn, weerwolf, verschĳnen, allerlei ongedierte scheppen, als incubus of succubus aan hoererĳ zich schuldig maken, menschen tot een met bloed bezegeld verbond overhalen, hen beheksen, in hen varen, met hen door de lucht rĳden, hen in dieren veranderen, en ook in de natuur allerlei onheil aanrichten kon. Rome heeft de daemonische realiteit van dit bĳgeloof steeds in bescherming genomen, niet alleen in de Middeleeuwen (bul van Innocentius VIII 1484. Malleus maleficarum 1487), maar ook na de Hervorming tot op den huidigen dag toe; in de Roomsche theologie, b. v. van Suarez, Vasquez, Lessius, Liguori, Görres, e. a., neemt het geloof aan de macht des duivels eene buitengewoon breede plaats in, cf. Graf Paul von Hoensbroech,Religion oder Aberglaube, Berlin Walther 1897 S. 56 f.; en hoezeer het bĳgeloof onder de Roomsche Christenen in de practĳk voortleeft, is nog onlangs in de beruchte geschiedenis van Leo Taxil op droeve wĳze aan het licht getreden, cf. H. Gerber, Leo Taxil’s Palladismusroman, 2 Th. Berlin 1897. Voor Rome valt al het bestaande in een lager, ongewĳd en een hooger, gewĳd terrein uiteen; op het eerste heerscht Satan met bĳna onbeperkte macht, het tweede moet door kruisteeken, wĳwater, bezweringen enz., voor zĳn invloed en werking beveiligd worden,De Harbe’s Verklaring der Kath. Geloofs- en zedeleer, bew. en verm. door B. Dankelman, Utrecht IV 1888 bl. 598v.; de Roomsche Christen ziet zich overal van den duivel bedreigd en moet allerlei maatregelen nemen, om hem te verjagen, Kolde,Die kirchl. Bruderschaften, Erlangen 1895 S. 47. Het is waar, dat het Protestantisme dit Roomsche en in den grond heidensche bĳgeloof in den eersten tĳd bĳna geheel onaangetast heeft gelaten; heksengeloof en heksenprocessen werden door de Protestanten even sterk als door de Roomschen verdedigd en later door de Roomschen (Spina, Molitor, Loos, Tanner, von Spee) evengoed als door de Protestanten (Weier 1563, Godelmann 1562, Reginald Scott 1584, van Dale 1685, Bekker 1691, Thomasius 1701) bestreden; op voorgang van Luther, kenden de Lutherschen eene zeer groote macht aan den duivel toe, leidden alle kwaad uit hem af en handhaafden het exorcisme, Köstlin, Luthers Theol. II 351 f. Müller, Symb. Bücher 477. 483. 771, cf. Roskoff, t. a. p. II 364 f. Philippi, Kirchl. Gl. III 341. Maar toch bracht de Reformatie, vooral in haar Calvinistische vertakking, in het duivelgeloof wel terdege eene belangrĳke wĳziging aan. Teruggaande tot de Schrift en bĳ hare gegevens blĳvende staan, belĳdende de volstrekte souvereiniteit Gods, kon zĳ in Satan en zĳne engelen, hoe machtig ook, toch niet anders zien dan schepselen, die zonder Gods wil zich noch roeren noch bewegen kunnen. Rationalistisch was de Hervorming niet. Zĳ hield staande, dat er booze geesten waren, die op de menschen, vooral op hun verbeelding, inwerken en hen zelfs tot hun instrument verlagen konden. Maar deze macht van Satan over de menschheid was toch altĳd aan Gods voorzienigheid onderworpen; zĳ was in de eerste plaats ethisch van aard en had in de zonde haar oorsprong; zĳ was bovendien binnen enge grenzen beperkt; niet Satan, maar God is de Schepper van het licht en de duisternis, van het goede en het kwade; ziekte en dood worden door Hem ons toegezonden, Jes. 45:7. Hebr. 2:7 zegt alleen, dat Satan het geweld des doods heeft, wĳl hĳ door de zonde den dood in de wereld tot heerschappĳ heeft gebracht en dus menschenmoorder is van den beginne, Joh. 8:44. Ons leven en levenseinde is niet in Satans maar in Gods hand. Luk. 13:11, 16 en 2 Cor. 12:7 geven geen recht, om alle ziekte en kwaal aan Satan toe te schrĳven. En voorts kan Satan niet scheppenen iets uit niet voortbrengen, hĳ kan noch als incubus noch als succubus kinderen voortbrengen, hĳ kan geen menschen in dieren veranderen, ter dood brengen of in het leven terugroepen; hĳ kan niet onmiddelĳk op verstand en wil inwerken, hĳ kan de substantie en de qualiteit der dingen niet veranderen enz., Voetius, Disp. I 906 sq., envoortsPolanus, Synt. V c. 12. Zanchius, Op. III 167-216. Synopsis pur. theol. XII 36 sq. Turretinus, Theol. El. VII qu. 5. Mastricht, Theol. III c. 8. Brahe, Aanm. over de vĳf Walch. art. 1758 bl. 195v. Moor II 328. M. Vitringa II 117 sq.

Alleen door zulk een geloof, dat zich eng aansluit bĳ de H. Schrift, is het bĳgeloof te overwinnen, hetwelk zoo diepe wortelen geslagen heeft in het menschelĳk hart en trots alle zoogenaamde verstandelĳke ontwikkeling telkens weer bovenkomt. Het rationalisme bestreed eerst de inwerking der booze geesten op de menschen en daarna hun bestaan; en het gevolg is geweest, dat wel het geloof aan de Schrift is prĳsgegeven, maar niet het bĳgeloof is uitgeroeid. Integendeel doet dit thans onder allerlei vormen van magnetisme, hypnotisme, telepathie, spiritisme, astrologie enz., juist in de kringen des ongeloofs zĳn intrede; het occultisme, dat alle eeuwen door en bĳ alle volken gebloeid heeft, cf. Kiesewetter,Gesch. d. Occultismus, 3 Bde, Leipzig 1891, A. Lehmann,Aberglaube und Zauberei, Stuttgart 1898, telt ook in de laatste decennia dezer eeuw zĳne aanhangers bĳ millioenen en wordt zelfs in kunst en wetenschap als de hoogste wĳsheid verheerlĳkt. Ook tegenover dit nieuwerwetsche bĳgeloof is het dwaze Gods wĳzer dan de menschen. Want niet alleen is er tegen het bestaan van gevallen geesten niets redelĳks in te brengen, maar ook de mogelĳkheid, dat zĳ menschen verleiden kunnen, kan op geen enkelen grond worden betwist. Gelĳk menschen door woord en daad, door voorbeeld en gedrag op anderen invloed oefenen, zoo is er niets ongerĳmds in de gedachte, dat ook van de gevallen geestenwereld eene verleidende macht uitgaat op der menschen verbeelding, verstand en wil. Er wordt hiertegen wel ingebracht, dat dan de mensch altĳd zĳne schuld op den duivel werpen kan; maar dit is ook het geval, als iemand door zĳn medemensch verleid wordt; voorts geschiedt de verzoeking altĳd in ethischen weg en heft de eigen schuld niet op; en in de kringen, waar aan het bestaan vangevallen engelen geloofd wordt, is het schuldgevoel gewoonlĳk niet zwakker, dan daar, waar hun bestaan wordt ontkend. Het geloof aan den duivel handhaaft tegelĳk den ontzettenden ernst der zonde en de verlossingsvatbaarheid van den mensch;entweder ein Teufel ausserhalb der Menschheit oder Tausende von Teufeln in Menschengestalt, Weiss, Apol. d. Christ. II3519. Er openbaart zich bĳ menschen soms zulk een woeste, welbewuste, opzettelĳke haat tegen God en al het goddelĳke, ib. 574-587; kinderen Gods, en onder hen niet de zwakste en de kleinste, maar de verst gevorderden, zulke, die vooraan staan in den strĳd, die het nauwst leven in de gemeenschap met God, zĳ klagen menigmaal over zulke schrikkelĳke verzoekingen en aanvechtingen, zĳ gewagen van zoo goddelooze gedachten en neigingen, die plotseling in hun hart opstĳgen, dat het een voorrecht is, aan het bestaan van duivelen te mogen gelooven. Er zĳnβαθη του σατανα, welke in de Schrift, in de historie der menschheid, in de worsteling der kerk van Christus, in de ervaring der geloovigen soms voor een oogenblik worden ontdekt. En daarbĳ bedenke men, dat de zondige macht een rĳk vormt en in haar bestrĳding van God en zĳn rĳk systematisch te werk gaat. Wie haar geheel kon overzien, zou zonder twĳfel in de geschiedenis harer worsteling een plan van aanval en verdediging ontdekken. Daar is in het zondige leven van den enkelen mensch, maar veel meer nog in dat van gezinnen, geslachten, volken, menschheid door alle eeuwen heen eene welbewuste, planmatige bestrĳding van God en al wat Godes is. En de leiding van dezen strĳd rust bĳ hem, die in de Schrift de overste dezer wereld en de god dezer eeuw heet. Zoo is hĳ reeds terstond opgetreden bĳ de verleiding en den val van den eersten mensch. In het Heidendom heeft hĳ eene macht georganiseerd, die tegen alle ware religie, zedelĳkheid, beschaving vĳandig overstaat. Als Christus op aarde verscheen, heeft hĳ zĳne macht tegen Hem geconcentreerd, niet alleen door Hem persoonlĳk aan te vallen en rusteloos te vervolgen, maar ook door Hem van alle kant met daemonische krachten te omringen en alzoo zĳn werk tegen te houden en af te breken. Deδαιμονιζομενοιin hetN. T.waren geen gewone kranken, al komen ziekteverschĳnselen, zooals doofheid, stomheid, epilepsie, krankzinnigheid enz., ook wel bĳ hen voor. Want zĳ worden telkens duidelĳk van gewone zieken onderscheiden, Mt.4:24, 8:16, 10:1, Mk. 1:32, 3:15, Luk. 13:32. Het bĳzondere bĳ de bezetenen is, dat uit hen een ander subject spreekt, dan zĳ zelven zĳn, dat dat subject Jezus als den Zone Gods erkent, geheel vĳandig tegenover Hem staat, en niet anders dan op zĳn bevel den lĳder verlaat, Mt. 1:34, 8:29, 31, Mk. 1:26, 3:11, Luk. 4:34, 41, 5:41, 8:2, 30, Hd.16:17, 19:15. Deze obsessio nu, hoe ontzettend ook, is zoo weinig onmogelĳk, dat wĳ in het hypnotisme, waarbĳ de eene mensch aan gedachte en wil van den ander onderworpen wordt, eenanaloogverschĳnsel zien optreden; dat er nog heden ten dage zulke gevallen van bezetenheid zich voordoen; en dat wie haar onmogelĳk acht, ook alle inwerking van de ziel op het lichaam, en van God op den mensch en de wereld zou moeten ontkennen. Satan bootst alles na; God openbaart zich door theophanie (incarnatie), profetie, wonder; de daemonische caricatuur daarvan zĳn obsessio, mantiek en magie, aan welke de Schrift daarom menigmaal realiteit toekent, Gen. 41:8, Ex. 7:12, 22, 8:7, 18, 19, Num. 22, Deut. 33:4, Jos. 24:10, 1 Sam. 6:2, 7, 28, 2 Chr. 33:6, Jes. 47:9-12, Jer. 39:13, Nah. 3:4, Dan. 1:20, 2:10, Hd. 8:9, 13:6-10, 16:16 enz., die zĳ ten stelligste afkeurt en verbiedt, Ex. 22:18, Lev. 20:27, Deut. 18:10, Jer. 27:9, 2 Chr. 33:6, Mich. 5:11, Gal. 5:20, maar die nog eens tegen het einde der dagen door Satan in al hare verleidende kracht zullen worden geopenbaard, 1 Thess. 2:18, 2 Thess. 2:8-11, Op. 9:1-11, 13:13-15, 19:20. Cf. behalve de reeds vroeger over de daemonologie genoemde litt., boven bl. 91, Ebrard, art.Dämonischein Herzog1. Joh. Weiss, in Herzog3. Delitzsch, Bibl. Psych.2293. Hofmann, Schriftbew. I 445 f. Philippi, Kirchl. Gl. III2334 f. Kahnis, Dogm. I 445 f. Beck, Vorles. über Chr. Gl. II 390 f. Weiss, Leben Jesu I 454 f. Justinus Kerner,Geschichten Besessener neuer Zeit, nebst Reflexionen von C. A. Eschenmayer über Besessensein und Zauber1834, en daarbĳ Strauss,Charakteristiken und Kritiken1830 S. 301.Demon Possession and allied themes, being an inductive study of phenomena of our own times, bĳ Rev. John L. Nevius D. D.for forty years a missionary to the Chinese. With an introductionbyRev. F. F. Ellinwood D. D. 2 ed. New-York, Chicago and Toronto, Fleming H. Revell Company 1896. Hafner,Die Daemonischen imN. T.1894.Laehr, Die Daem. desN. T.Leipzig 1894. Zimmer,Sünde oder Krankheit, Leipzig 1894. J. A. H. van Dale, Bezetenheid en Krankzinnigheid, Heusden 1896. Florenz Chable,Die Wunder Jesu, Strassb. Theol. Stud. II 4. 1897 S. 45 f. Bodelschwingh,Die Mitarbeit der Kirche an der Pflege der Geisteskranken, 1896 S. 13 f.

Back to Index Next