DERDE DEEL.

DERDE DEEL.HOOFDSTUK VI.Over de wereld in haar gevallen staat.§ 35.De voorzienigheidbl. 1-34. Het werk der schepping gaat in het werk der voorzienigheid over, dat in de H. S. duidelĳk geleerd wordt maar ook ten deele uit de natuur bekend is 1. Toch is de christ. leer der voorzienigheid eene andere dan die der wĳsbegeerte, al ontleende zĳ daaraan ook den in de H. S. niet gebruikelĳken naam. Want de providentia, als executio ordinis van de bĳ den raad Gods behoorende ratio ordinis wel te onderscheiden, is geen nuda praescientia maar eene almachtige en alomtegenwoordige daad Gods 2, die noodlot en toeval, pantheisme en deisme beide vermĳdt 3, als onderhouding zoowel het verband met als het onderscheid van de schepping handhaaft 4, als medewerking de eigen natuur der schepselen met hare causae secundae juist door hunne volstrekte afhankelĳkheid van God waarborgt 5, en als regeering heel de schepping, ook door den val in zonde heen, heenleidt tot het door God vastgestelde einde 6.§ 36.De oorsprong der zondebl. 34-72 ligt volgens de H. S. niet in God, al schiep Hĳ ook de mogelĳkheid der zonde, maar in vrĳwillige overtreding van Gods gebod, waartoe de mensch wederom door den gevallen engel verleid werd 1. Ofschoon zulk een val buiten de bĳzondere openbaring niet geheel onbekend is, heeft men de zonde toch gewoonlĳk anders trachten te verklaren, hetzĳ deistisch uit den altĳd vrĳ en onschuldig blĳvenden wil, zooals ook Pelagius deed 2, 3, of pantheistisch uit de natuur der dingen, en wel uit de zinlĳkheid van den mensch, of uit den kosmos, of uit God 4. Al deze verklaringen echter zĳn onbevredigend, zoowel die uit den altĳd vrĳen wil en uit de zinlĳkheid 5, als die uit de wereld en uit God 6. Wel gaat Gods voorzienigheid ook over de zonde, en niet met eene nuda doch met eene efficax permissio. Maar de zonde, waarbĳ de materia en de forma wel te onderscheiden zĳn, heeft toch in God niet haar causa efficiens 7. Hĳ wilde, dat zĳ zĳn zou, maar Hĳ wilde ze niet als zonde en niet op dezelfde wĳze, als Hĳ het goede wil en als menschen haar willen 8. De oorsprong der zonde ligt in den wil van het schepsel, dat veranderlĳkgoed en met de mogelĳkheid, om te zondigen, geschapen was en die mogelĳkheid op onbegrĳpelĳke wĳze in werkelĳkheid deed overgaan 9. Deze val was niet eeuwig en had ook niet in het moment der schepping maar, hetzĳ langer of korter tĳd na de schepping, eerst bĳ de engelen en daarna bĳ de menschen plaats 10.§ 37.Het wezen der zondebl. 72-104. Do eerste zonde sloot reeds alle andere in zich en maakte haar waren aard openbaar 1, die volgens de namen en de beschrĳving van de zonde in de H. S. inἀνομιαbestaat en dus haar maatstaf heeft in Gods wet 2. Dienovereenkomstig vatte de christ. kerk de zonde, tegen alle richtingen die in haar een substantie of een noodzakelĳk, voorbĳgaand ontwikkelingsmoment zagen, als eene privatio op 3, die daarom alleen aan het goede kan bestaan, als eene deformitas te beschouwen is en den wil tot haar eigenlĳk subject heeft 4. Ofschoon één in wezen, zĳn de zonden toch in graad onderscheiden. Er zĳn duivelsche en menschelĳke zonden 5, en de laatste verschillen weer, naarmate zĳ met meer of minder kennis en opzet, tegen God of den mensch, in verzwarende of verzachtende omstandigheden gepleegd zĳn. Daarom zĳn ze ook verschillend in te deelen, maar de Roomsche onderscheiding in peccata mortalia en venialia is te verwerpen 6, en de lastering tegen den H. Geest draagt een bĳzonder karakter 7.§ 38.De verbreiding der zondebl. 104-154. Schrift en ervaring leeren beide, dat de zonde gansch algemeen is, en dus over alle menschen en in den enkelen mensch over zĳn gansche wezen zich uitbreidt, en dat krachtens hun afstamming uit den eersten mensch 1. De christ. kerk bouwde daarop de leer der erfzonde, die door het Pelagianisme wel geloochend 2, en door het Semipelagianisme verzwakt werd 3, maar vooral door Augustinus ontwikkeld en verdedigd, en, na miskenning door Rome 4, door de Reformatie weder opgenomen werd 5. Tot recht verstand is de erfzonde te onderscheiden in peccatum originans en peccatum originatum; de eerste is de toerekening van Adams zonde aan al zĳne nakomelingen op grond niet alleen van hun physische maar ook van hun foederale eenheid 6. De tweede is een gevolg en in zekeren zin een straf der eerste, bestaande in algeheele zedelĳke verdorvenheid 7, die niet door imitatie maar door generatie, gelĳk ook de nieuwere leer der herediteit tot op zekere hoogte erkent, het deel van alle menschen wordt 8, ook van Maria doch niet van Christus 9, en in den enkelen mensch ziel en geest en lichaam en alle vermogens en krachten heeft aangetast en hem onbekwaam maakt tot alle geestelĳk goed 10.§ 39.De straf der zondebl. 155-186. De straf, welke door God op de eerste zonde gedreigd werd, is door tusschenkomende genade uitgesteld en gewĳzigd. Maar toch wordt zĳ, ook reeds op aarde, ten deele voltrokken, tot herstel en handhaving van het recht Gods 1, enbestaat altĳd in zeker lĳden, dat den overtreder toegevoegd wordt en hem buigen doet onder het recht 2. Zĳ omvat schuld, d. i. verbintenis tot straf 3, smet, d. i. zedelĳke verdorvenheid 4, lĳden naar lichaam en ziel 5, dood, d. i. scheiding van ziel en lichaam 6, en heerschappĳ van Satan 7.HOOFDSTUK VIIOver Christus.§ 40.Het verbond der genadebl. 187-228. De genade neemt terstond na den val een aanvang, mengt zich zelfs in de straf over de zonde, en krĳgt terstond het karakter van een verbond 1, dat dan later meer formeel bĳ Noach, Abraham en Israel aan den Sinai opgericht wordt en allengs steeds duidelĳker als eene Goddelĳke beschikking, als eeneδιαθηκη, aan het licht treedt 2. Deze bondsidee ging uit de Schrift in de theologie over en werd daar, ter handhaving van de eenheid en het onderscheid tusschen Oud en Nieuw Testament, eerst tegen Gnosticisme en Judaisme 3, en later, vooral door de Gereformeerden, tegen het Anabaptisme verdedigd en tot rĳkere ontwikkeling gebracht 4. Voor kerk en theologie heeft deze leer van het genadeverbond dan ook de grootste beteekenis. Het rust op het pactum salutis 5, het staat in verband met het foedus gratiae in ruimer zin, dat met heel de gevallen wereld opgericht is 6, het handhaaft de eenheid en het onderscheid in de bedeeling der genade onder Oud en Nieuw Test. 7, het is louter genade en ligt vast in God alleen, zoodat het, schoon het verbroken werkverbond in zich opnemend, toch daarvan onderscheiden is en ook niet met het pactum salutis identisch is 8, het handhaaft Gods souvereiniteit in het werk der verlossing en doet tevens, ofschoon geen eischen in eigenlĳken zin kennende, de redelĳke en zedelĳke natuur des menschen tot haar recht komen; en laat eindelĳk de verkiezing zich realiseeren door de geslachten, door het organisme der menschheid heen 9.§ 41.De persoon des Middelaarsbl. 228-302. Het verbond der genade heeft in Christus een middelaar der verzoening, die zelf door zĳn Geest in Israel met zĳne instellingen en ambten, van zĳn eigen persoon en werk vooraf getuigen liet 1, en dan in de volheid des tĳds op aarde verscheen, het koninkrĳk der hemelen stichtte en als Zoon Gods en Zoon des menschen, beide in geheel eenigen zin, zich openbaarde 2. De gegevens der Schrift verzamelend en Ebionitisme en Gnosticisme tegelĳk vermĳdend, kwam de christ. kerk weldra tot de belĳdenis der persoonlĳke eenheid van de twee naturen in Christus 3, welke echter in de Grieksche en Roomsche, in de Luthersche en Gereformeerde weder verschillend opgevat 4, en door allerlei richtingen rechts en links, vooral ook in de nieuwere theologie (Kant, Schleiermacher, Ritschl c. s.) bestreden werd 5.Dit verwondert niet, omdat de persoon van Christus, wel niet uitgangspunt maar toch middelpunt is van Schrift, religie en dogmatiek. De incarnatie, die apriori op pantheistisch en deistisch standpunt onaannemelĳk is, onderstelt de triniteit en bepaaldelĳk daarin de eeuwige generatie, want de persoon des Zoons is mensch geworden 6. Zĳ onderstelt voorts de creatie, ook al is zĳ niet onmiddellĳk met deze gegeven en al is de leer van de vleeschwording buiten de zonde verwerpelĳk 7. Zĳ onderstelt eindelĳk de revelatie onder Israel met de verkiezing en toebereiding van Maria als moeder van Jezus, ook al is hare onbevlekte ontvangenis in de Schrift niet geleerd 8. Toch, al sluit Christus in zĳne vleeschwording bĳ de voorafgaande openbaring zich aan, Hĳ is geen product van het verleden, maar bestond persoonlĳk van eeuwigheid en was en bleef waarachtig God 9, die de menschelĳke natuur aannam door ontvangenis van den H. Geest en door geboorte uit Maria 10, 11, en die daarom, in tegenstelling met het Docetisme, waarachtig, en, in tegenstelling met Apollinaris, volkomen mensch was 12,zoodatGod en mensch, twee onderscheidene naturen, ongedeeld en ongescheiden (tegen Nestorius), onveranderd en on vermengd (tegen Entyches) in Hem vereenigd zĳn 13. Deze vereeniging is daarom niet anders dan als eene personeele te denken, als vereeniging van den persoon des Zoons met eene onpersoonlĳke menschelĳke natuur 14, en brengt noodzakelĳk mede de communicatio idiomatum, de communicatio apotelesmatum en de communicatio charismatum, die vooral in de Geref. theologie, tot handhaving van de waarachtig menschelĳke natuur van Christus, ontwikkeld werd 15, en ten slotte ook nog den honor adorationis 16.§ 42.Het werk van den Middelaarbl. 302-424. Onder alle volken komen heilige personen, profeten, koningen en vooral priesters voor, die door offeranden de gemeenschap met God bewerken en in stand houden 1. Ook onder Israel was een priesterstand verkoren en waren offeranden door God voorgeschreven, die duidelĳk eene typische beteekenis hadden en heenwezen naar de ware offerande van den knecht des Heeren, die de waarachtige priester en tevens de ware profeet en koning zou zĳn 2. Volgens hetN. T.is Jezus, de zoon van Maria, deze knecht des Heeren, die in zĳn drievoudig ambt het groote werk Gods volbrengt, als profeet de wet en het evangelie verkondigt, als priester door zĳne zelfovergave, die alle offers desO. T.vervult, voor de zĳnen de gansche zaligheid verwerft, en deze als koning hun toepast 3. Dit werk van Christus werd in de christ. theologie verschillend beschreven, nu eens meer als verlichting of als mededeeling van nieuw leven, dan weer als loskooping van de macht van Satan of als voldoening aan Gods recht. De laatste voorstelling won vooral door Anselmus ingang en ging, ofschoon belangrĳk gewĳzigd, over in de Protest. theologie 4. Maar zĳ werd bestreden niet alleen door allerlei mystieke, maar ook door vele rationalistischerichtingen, en vooral door de Socinianen, die alles aanvoerden wat er tegen de leer der voldoening te zeggen viel 5. In de nieuwere philosophie en theologie werd zĳ daarom geheel verworpen of in mystischen of ethischen zin gereconstrueerd 6. Maar reeds door zĳne namen wordt Jezus aangeduid als de middelaar Gods en der menschen, die dit was naar zĳne beide naturen, die van eeuwigheid reeds door den Vader tot profeet, priester en koning gezalfd was en deze ambten ook reeds bediende in de dagen desO. T.7, zoodat de leer van het munus triplex ten onrechte door Ritschl e. a. bestreden is 8. Als zoodanig is Christus eene openbaring van Gods liefde maar tegelĳk van zĳne gerechtigheid, die met de liefde niet strĳdt 9, en in verband met Gods heilige natuur, met de schrikkelĳkheid der zonde, met het onverbreekbaar karakter der zedewet de voldoening noodzakelĳk maakt 10. De Socinianen c. s. hebben deze noodzakelĳkheid wel bestreden, maar daarmede eene valsche tegenstelling tusschen recht en genade gemaakt 11. De offerande der voldoening, welke Christus bracht, bestond in zĳne volmaakte gehoorzaamheid, die niet uitsluitend, gelĳk vroeger dikwerf, o. a. met Piscator, als passieve te denken is maar ook de actieve omvat 12, en ook niet uitsluitend, zooals veelal in de nieuwere theologie, als actieve mag opgevat worden doch ook de passieve inhoudt 13. Deze gansche gehoorzaamheid draagt het karakter eener satisfactio en wel van eene satisfactio vicaria 14, die tegen allerlei bedenkingen nadere verklaring en verdediging behoeft 15, en wier mogelĳkheid door den weg des verbonds wordt geopend 16. Christus volbracht dit werk in den staat der vernedering, van zĳne ontvangenis af tot de nederdaling ter helle toe 17, verwierf erdoor de gansche zaligheid met al de daaronder begrepen weldaden van verzoening (ἱλασμοςenκαταλλαγη), rechtvaardig-, heilig-, heerlĳkmaking, die daarom niet tot één enkel begrip van satisfactio, meritum,ErlösungofVersöhnungkunnen beperkt worden 18, en Hĳ verwierf deze, niet voor alle schepselen of menschen, gelĳk de universalisten beweerden en de Gereformeerden over het algemeen bestreden 19, maar voor zĳne gemeente, zooals de Schrift duidelĳk leert 20, al is het ook dat het werk van Christus voor heel de schepping beteekenis heeft 21. Dit werk, in den staat der vernedering volbracht, voert Christus uit en past Hĳ toe in den staat der verhooging met zĳne verschillende trappen, die allereerst voor Christus zelven het loon op zĳn arbeid was 22, maar voorts ten goede komt van zĳne gemeente, want ook in den hemel blĳft Hĳ haar profeet, priester en koning, totdat Hĳ de gansche herschepping tot stand heeft gebracht 23.HOOFDSTUK VIII.Over de weldaden des Verbonds.§ 43.De Heilsordebl. 425-485. Terwĳl in de heidensche godsdiensten de mensch zĳn eigen zaligheid moet uitwerken, is het in de H. S. God zelf, die den mensch opzoekt, hem in den weg des verbonds uit genade zĳne weldaden meedeelt en dan op grond daarvan hem tot eene nieuwe gehoorzaamheid verplicht 1. Als Jezus optreedt met het evangelie des koninkrĳks, stelt Hĳ geen anderen eisch dan dien van geloof en bekeering, welke ook zelve weer genadegaven Gods zĳn. Want Hĳ is het zelf, die door zĳn dood al de goederen des koninkrĳks voor de zĳnen verwierf en ze nu van uit den hemel hun meedeelt door den H. Geest als werkmeester van het geloof en van een nieuw leven 2. Deze leer der genade werd in de christ. theologie reeds spoedig, vooral door Pelagius, ten bate van de wilsvrĳheid, verzwakt 3, en kwam, niettegenstaande de krachtige verdediging van Augustinus en in weerwil van de handhaving der gratia praeveniens 4, ook in de Roomsche theologie, van wege de semipelagiaansche richting, welke zĳ meer en meer insloeg, niet tot haar recht 5. De Luthersche Reformatie kwam daartegen in verzet maar verviel toch spoedig weer tot het synergisme 6. Veel beter werd de leer der genade, ook in de toepassing des heils, door de Gereformeerden gehandhaafd 7, maar naast hen kwamen toch de richtingen van mysticisme en rationalisme, van antinomianisme en neonomianisme op, die de toepassing des heils met de verwerving vereenzelvigden of er haar geheel van losmaakten 8, 9, en ook in de nieuwe philosophie en theologie nog nawerken 10. De heilsorde echter, welke den weg aanwĳst, waarlangs de zondaar in het bezit van Christus en zĳne weldaden komt, loopt dan alleen zuiver, wanneer zĳ de beide gevaarlĳke klippen van het nomisme en het antinomisme vermĳdt 11, en op den grondslag der trinitarische belĳdenis in de toepassing des heils een werk des H. Geestes ziet, dat van de verwerving door Christus wel onderscheiden maar niet gescheiden is, wĳl de H. Geest alles uit Christus neemt 12. De weldaden, welke Christus verwierf en door den H. Geest toepast, kunnen alle saamgevat worden onder den naam van genade, maar deze wordt door de Reformatie gansch anders dan door Rome opgevat 13, en bevat vele bĳzondere weldaden, die langzamerhand in de dogmatiek breeder werden uitgewerkt maar tot drie groepen te herleiden zĳn 14.§ 44.Roeping en wedergeboortebl. 485-511 vormen de eerste groep. Gelĳk God de schepping tot stand brengt door Woord en Geest, zoo ook de herschepping. Hĳ roept in zekeren zin reeds door de natuur (vocatio realis), maar toch vooral door zĳn woord (vocatis verbalis) 1, welke roeping algemeen, ernstig en van groote waarde is 2. Maar de vocatio verbalis zonder meer is niet voldoende en moet daarom op grondvan de H. S. in eene externa en interna onderscheiden worden 3, en komt in laatstgemelden zin in het nauwste verband te staan met de wedergeboorte, welke in engeren zin de instorting van het beginsel des nieuwen levens is 4, en, zonder aan den mensch te kort te doen, het pelagianisme bĳ den wortel afsnĳdt en de genade, ook in de toepassing des heils, onverzwakt handhaaft 5.§ 45.Geloof en rechtvaardigmakingbl. 511-552. De geestelĳke mensch, die in de wedergeboorte wordt ingeplant, komt te zĳner tĳd door de verlichting des H. Geestes tot het geloof, dat, schoon eene gave Gods, geen den mensch vreemde substantie noch een bovennatuurlĳk toevoegsel is maar hem, in overeenstemming met het nieuwe leven, aan het woord van Christus bindt 1. Want het draagt in de Schrift een dubbel karakter, het is een als waarheid aannemen van de apostolische getuigenis aangaande Christus en het is een persoonlĳk vertrouwen op Christus als machtig, om de zonden te vergeven en alle weldaden der genade te schenken; en deze beide staan met elkander in onlosmakelĳk verband 2. Ofschoon zĳ in leer en practĳk dikwerf van elkander gescheiden worden, behooren zĳ steeds saam te gaan, wĳl er eenerzĳds geen gemeenschap aan Christus’ weldaden is dan na en door gemeenschap aan zĳn persoon, en anderzĳds deze gemeenschap niet anders tot stand komt dan door middel van de apostolische getuigenis 3. Van dat geloof is eene der heerlĳkste vruchten de rechtvaardigmaking, welke naar de Schrift niet eene ethische, maar eene juridische daad is 4, haar grond heeft, niet in des menschen, in eeneἰδια δικαιοσυνη, maar in eeneδικαιοσυνη θεου, welke in Christus geopenbaard is en gereed ligt, den mensch door God uit genade wordt toegerekend en zĳnerzĳds door het geloof wordt aangenomen 5. Wel wordt deze leer van de justitia imputata sterk bestreden, maar deze bestrĳding komt grootendeels voort uit eene geheel verkeerde opvatting van de toerekening van Christus’gerechtigheid6. Deze rechtvaardigmaking geschiedt in zekeren zin in het besluit, in de opstanding van Christus, in de vocatio interna, maar heeft toch naar de doorgaande voorstelling der H. S. vooral plaats uit en door het geloof en staat juist als zoodanig tegen die uit de werken over 7. Zĳ omvat niet alleen de volkomen vergeving van alle zonden, van schuld en straf beide, hetgeen echter de dagelĳksche belĳdenis van schuld en bede om vergeving niet te niet doet, maar voorts de aanneming tot kinderen en de toekenning van het recht op het eeuwige leven 8.§ 46.Heiligmaking en volhardingbl. 553-572. Op de rechtvaardigmaking volgt de heiligmaking, die er wezenlĳk van onderscheiden is, maar er geen oogenblik van gescheiden mag worden, want Christus schenkt zichzelven aan de zĳnen niet alleen objectief maar ook subjectief (unio mystica) 1. Deze heiligmaking is in de eerste plaats een werk Gods, bestaande niet alleen in uitwendige afzondering van de wereldmaar ook in inwendige vernieuwing door den H. Geest, zonder dat deze daarom in eens of allengs in dit leven reeds hare voltooiing bereiken zou; maar voorts is zĳ ook een werk van de geloovigen, in zoover deze op grond van de ontvangen weldaden geroepen worden, zichzelven te heiligen en goede werken voort te brengen als vruchten van hun geloof 2. Evenzoo is de volharding der heiligen eene daad en eene gave Gods, maar die door de geloovigen zelven heen, in den weg der middelen, zich realiseert, en daarom hunne zelfwerkzaamheid niet uitsluit maar hun wel rĳken troost en zekerheid biedt 3.VIERDE DEEL.HOOFDSTUK IX.Over de kerk.§ 47.Het wezen der kerkbl. 1-59. De gemeenschap dergenen, die Christus en zĳne weldaden deelachtig zĳn, draagt den naam van de kerk, die hare analogieën bĳ de heidensche godsdiensten vindt en in het O. Test. voorbereid werd1, maar in eigenlĳken zin toch eerst in de dagen desN. T.werd gesticht2. Na den apostolischen tĳd ontwikkelde zĳ zich spoedig tot een katholiek, zichtbaar, onfeilbaar, hierarchisch heilsinstituut3, zoodat reformatie dringend noodig was. Luther, Zwingli en Calvĳn brachten deze, ieder op eigene wĳze tot stand4, maar ter linker- en rechterzĳde werd door rationalisme en mysticisme het kerkbegrip vervalscht, zoodat het ook thans nog, trots vele pogingen tot herstel, aan groote verwarring lĳdt5. De naam, dien de kerk draagt, duidt haar reeds aan als eene vergadering van Christgeloovigen, en de Schrift stelt dit op allerlei wĳze, onder allerlei beelden, vooral ook door wat zĳ zegt aangaande de gemeenschap der heiligen, in het helderste licht6. Als zoodanig kan zĳ in ruimer en enger zin genomen worden (ecclesia generalis, triumphans, militans, universalis, nationalis, particularis). Maar nooit sluit zĳ naar haar idee de ongeloovigen in, al zĳn dezen ook op aarde steeds in de kerk aanwezig7. Ook is zĳ niet als eene vergadering van praedestinati, perfecti, communicantes, vocati, baptizati te omschrĳven, maar als eene vergadering van geloovigen, welke zoowel eene zichtbare als eene onzichtbare zĳde heeft. Zichtbare en onzichtbare kerk zĳn dus geen twee kerken, zĳn niet aan den kring van ongeloovigen en geloovigen in de kerk, noch aan de kerk als instituut en als organisme gelĳk, maar zĳn twee zĳden van dezelfde kerk8. Kenteekenen der kerk zĳn niet de 15 notae, welke Ballarminus opgeeft9, maar het Woord Gods, dat in prediking, sacrament, belĳdenis, leven bediend en beleden, en ten onrechte van Roomsche zĳde verworpen wordt10. Want al is met dit kenteeken de mogelĳkheid van groote scheuring en verdeeldheid der kerken gegeven, ook Rome kan deze nietverhoeden, en de pluriformiteit der kerk sluit, hoe zondig en smartelĳk eenerzĳds ook, toch ter andere zĳde een zegen in11. Daarmede in overeenstemming hebben de eigenschappen der kerk, eenheid, heiligheid, katholiciteit, apostoliciteit, onvergankelĳkheid en onfeilbaarheid bĳ ons een anderen zin dan bĳ Rome12.§ 48.De regeering der kerkbl. 59-131. De kerk is zonder regeering niet denkbaar en heeft daarom ook altĳd eene regeering gehad. Zĳ was altĳd tegelĳk instituut en organisme1, zoowel in het O. als in het N. Test. Het apostolaat is vooral een sterk bewĳs voor het institutair karakter der kerk; en bĳ dit ambt kwam nog dat van de evangelisten en profeten, terwĳl Petrus onder de apostelen primus inter pares was2, en later dat van regeer- en leerouderlingen en van diakenen3. Deze aristocratisch-presbyterale kerkregeering ging na den apostolischen tĳd spoedig over in eene monarchisch-episcopale, die nog in vele kerken heerscht, en bĳ Rome in eene papale kerkregeering, die in de onfeilbaarverklaring van den paus hare consequentie trok4. Beide deze vormen van kerkregeering zĳn echter met de leer der H. S. over de verhouding van clerus en leeken, over het episcopaat, over het apostolaat, over Petrus’ primaat, en voorts ook met de oudste getuigenissen der kerk in strĳd5. De oppositie tegen de Roomsche hierarchie bracht velen tot verwerping van alle regeering der kerk, maar ook dit weerspreekt de Schrift, die der kerk een eigen regeering toeschrĳft. Vandaar dat de Gereformeerden deze hebben gehandhaafd in hare onderscheidenheid van de politieke macht6. Immers is Christus het eenige hoofd der gemeente, zoowel van de plaatselĳke als van alle kerken saam. Hĳ stort er zĳne gaven in uit, zalft allen tot profeten, priesters en koningen7, en stelt voorts verschillende ambten in, die niet het orgaan der gemeente zĳn, maar hun gezag aan Christus ontleenen, en die in den weg van vocatie, examinatie en ordinatie verkregen worden8. Deze ambten zĳn in de kerk wel willekeurig vermeerderd en van karakter veranderd, maar zĳn twee, resp. drie in getal (leer- en regeerouderlingen en diakenen).§ 49.De macht der kerkbl. 132-192. De kerk is, evenals de staat, eerst na de zonde ontstaan, en van den staat allengs duidelĳker onderscheiden. Zelfs in Israel waren beide, schoon nauw vereenigd, niet één1, en in hetN. T.gaf Christus aan zĳne kerk eene macht, die door haar geestelĳk karakter van die der overheid wezenlĳk verschilt2. Deze geestelĳke macht der kerk ontaardde echter bĳ Rome in eene juridische, dwingende macht, die in tegenstelling met het Cesareopapisme der Grieksche kerk, alle terreinen des levens, ook dat van den staat, aan zich onderwerpt en dienstbaar maakt3, en in de plena et suprema potestas van den paus culmineert. Deze macht, bepaaldelĳk de onfeilbaarheid van den paus, vindt echter niet alleen geen steun in de Schrift, maar is ook in zichzelve onbepaald, ongegrond, in strĳd met hetepiscopaat en antichristelĳk4. De Reformatie verwierp daarom eenparig deze macht, maar ging weer uiteen, inzoover Luther en Calvĳn anders oordeelden over de biecht, over presbyteraat en tucht, over de verhouding van de kerkelĳke en de wereldlĳke macht. De onderscheiding dezer beide laatste machten ging in de eeuwen na de Hervorming hoe langer hoe meer in eene, althans relatieve, scheiding over5. Nu is het echter voor geen twĳfel vatbaar, dat Christus aan zĳne kerk eene macht heeft geschonken, die een eigen oorsprong, orgaan, natuur en doel heeft, en door Romanisme en Anabaptisme evenzeer wordt miskend. Deze macht der kerk is drieërlei6, n.l. ten eerste potestas docendi, dat is, de macht, om het woord Gods te prediken, uit te leggen, te verdedigen, te belĳden7, ten tweede potestas gubernationis, dat is, de macht om de gemeente te regeeren8en de tucht uit te oefenen9, en ten derde potestas misericordiae, dat is, de macht om barmhartigheid te bewĳzen aan de ellendigen10. Deze macht komt in de plaatselĳke kerk saam in den kerkeraad en voor meerdere kerken in de meerdere vergaderingen, die reeds van oude dagteekening en voor den welstand der kerken noodig en goed zĳn11. Met deze macht staat de kerk in de wereld zelfstandig en vrĳ, maar haar dienende met de goederen, welke Christus haar schenkt12.HOOFDSTUK X.Over de middelen der genade.§ 50.Het Woordbl. 193-215. Bĳ de uitdeeling zĳner genade bedient Christus zich van middelen, die door mysticisme en rationalisme ten onrechte miskend, door Rome verkeerdelĳk in absoluten zin opgevat, maar door de Hervorming, bepaaldelĳk door Calvĳn in hun rechte waarde hersteld werden1. Tot deze genademiddelen behoort in de eerste plaats het woord Gods, dat ook buiten de ambtelĳke bediening werkt2, en als genademiddel in wet en evangelie te onderscheiden is3. Deze onderscheiding is echter geen onverzoenlĳke tegenstelling, gelĳk het antinomisme leert, en evenmin eene wezenlĳke identiteit, gelĳk het nomisme wil, want beide verschillen principieel maar gaan toch in de prediking steeds samen4. En evenzoo is het woord als genademiddel noch van de werking des Geestes te scheiden noch ook met deze te vereenzelvigen. De H. Geest werkt niet sine verbo noch per verbum maar cum verbo5.§ 51.De Sacramentenbl. 215-252. Het tweede genademiddel is het sacrament. De naam komt in de Schrift niet voor, was eerst voor allerlei kerkelĳke handelingen en plechtigheden gebruikelĳk en werd eerst in de Middeleeuwen tot een zevental ceremoniën beperkt. Ook de leer der sacramenten werd eerst door de scholastiek uitgewerkt en vertoonde hoelanger hoe grootere afwĳking van de Schrift1. Rome toch verstaat onder de genade, door het sacrament medegedeeld, alleen de gratia sanctificans, en maakt het sacrament los van het woord en evenzoo van het geloof. De Hervorming verwierp deze dwalingen maar droeg toch in de personen van Luther, Zwingli en Calvĳn eene verschillende opvatting voor, die de kerken verdeelde en, trots de verzwakking van de beteekenis der sacramenten door mysticisme en rationalisme, nog heden ten dage kerk en theologie uiteen doet gaan2. Ofschoon de naam van sacrament in de Schrift niet voorkomt, is hĳ daarom nog niet te verwerpen. En ook is de behandeling van de algemeene leer der sacramenten vóór die van doop en avondmaal niet af te keuren, wĳl daardoor het verschil in opvatting duidelĳk aan het licht treedt en de dwaling gemakkelĳk ingezien wordt. Volgens de Schrift zĳn de sacramenten teekenen en zegelen van Gods genade en tevens belĳdenisacten des geloofs3. Als zichtbare teekenen en zegelen duiden zĳ aan en bevestigen zĳ de onzichtbare genade, door God in Christus geschonken dat is,dezelfdegenade, welke ook in het woord wordt aangeboden, zĳ het ook op andere wĳze4. Het verband tusschen teeken en beteekende zaak is niet physisch, corporeel, locaal, maar een verband van relatie, dat door het woord der instelling tot stand komt, en, schoon van geestelĳken aard, toch niettemin objectief en reëel is5. Daarom werken de sacramenten ook niet ex opere operato maar onderstellen bĳ den ontvanger het geloof, hetgeen aan hunne objectiviteit geen afbreuk doet en hunne waarde ongeschonden laat6. Het getal der sacramenten bedraagt niet zeven, maar slechts twee, doch deze twee wegen in waarde tegen het zevental van Rome op7.§ 52.De Doopbl. 252-299. In hetO. T.door de besnĳdenis voorbereid, werd de doop op Goddelĳken last het eerst door Johannes aan de Joden bediend1. Deze doop van Johannes verschilt niet wezenlĳk van den christelĳken doop, maar werd door Jezus overgenomen en vóór zĳne hemelvaart tot alle volken uitgebreid, tot teeken en zegel van de vergeving der zonden en van de inlĳving in Christus en zĳne gemeente2. Na den tĳd der apostelen werd hĳ reeds spoedig met de trinitarische formule bediend, als een mysterium der inwĳding opgevat, met allerlei ceremoniën omgeven en steeds meer magisch in zĳne werking voorgesteld. Volgens Rome schenkt hĳ door de innige verbinding van teeken en beteekende zaak ex opere operato, behalve een character indelebilis, de heiligmakende genade, die van alle schuld, straf en smet der zonde bevrĳdt3. De Lutherschen leerden eene soortgelĳke nauwe vereeniging van het water des doops met de Goddelĳke genade, en lieten althans bĳ kinderen de wedergeboorte tot stand komen door den doop, maar de Gereformeerden hielden staande, dat de doop, als een sacrament, ook bĳ kinderen het geloof onderstelde en rustte op den grondslag van het genadeverbond. Maar dit verbond werd steeds meer veruitwendigd; en rationalisme enmysticisme miskenden de waarde van den doop zoozeer, dat in den nieuweren tĳd verschillende pogingen tot handhaving van het objectief karakter van den doop beproefd zĳn4. De Schrift spreekt alleen van den doop van volwassenen, en leert duidelĳk, dat hĳ alleen voor geloovigen ingesteld is en na belĳdenis mag bediend worden. Het teeken in den doop is water, waarin de doopeling ondergedompeld of waarmede hĳ besprengd wordt5. Dit water wordt tot een sacrament door het woord der instelling, dat in de Schrift niet als eene formule bedoeld maar toch in de kerk weldra zoo toegepast is, en tusschen teeken en beteekende zaak wel eene reëele maar geen physische en locale vereeniging tot stand brengt. De weldaden van den doop zĳn in hoofdzaak vergeving en wedergeboorte6.Tot hen die recht hebben op den doop, behooren ook de kinderen der geloovigen. Dit recht werd tegenover de bestrĳders van den kinderdoop op verschillende wĳze betoogd7, en rust op vele schriftuurlĳke gronden8. Bedienaar van den doop is Christus, die daarbĳ van menschen, bepaaldelĳk van de leeraars gebruik maakt; hem bedienen laat in de openbare vergadering der gemeente; op onbepaalde tĳden; in geval van den kinderdoop, in tegenwoordigheid der ouders; aan alle personen, die nog gerekend kunnen worden te behooren binnen den kring des verbonds9.§ 53.Het Avondmaalbl. 299-352. Het tweede sacrament is het avondmaal, dat in hetO. T.door het pascha afgebeeld en voorbereid1, en in hetN. T.door Christus ingesteld werd, tot een teeken en zegel van de gemeenschap aan zĳne offerande op het kruis2. Dit avondmaal was spoedig het middelpunt van den christelĳken cultus en werd allengs, vooral sedert de scholastiek, opgevat als eene onbloedige offerande van het lichaam en bloed van Christus, waaraan de communie ondergeschikt is3. De Reformatie verwierp deze Roomsche leer wel eenparig, maar liep in de positieve uiteenzetting van de leer des avondmaals ver uiteen. Luther, Zwingli, Calvĳn droegen elk een eigen opvatting voor, die, na hen gewĳzigd en verlaten, toch tot den huidigen dag voortbestaan4. De namen voor het avondmaal zĳn zeer vele in aantal, maar de beste is die van heilig avondmaal of maaltĳd des Heeren, wĳl het een wezenlĳke maaltĳd is met Christus als gastheer, de leeraars als zĳne dienaren, met brood on wĳn tot spĳze en drank, in den eersten tĳd met een gewonen maaltĳd verbonden, aan eene tafel en niet op een altaar te vieren5. Maar deze maaltĳd heeft een geestelĳke beteekenis, is niet bloot een gedachtenismaal of een belĳdenisacte, doch eene gemeenschapsoefening door het geloof met den gekruisten Christus. Wel is Christus niet physisch en locaal in de teekenen aanwezig, want trans- en consubstantiatie zĳn beide om vele schriftuurlĳke en natuurlĳke redenen uitgesloten6. Maar desniettemin is die gemeenschap met Christus in het avondmaal objectief en reëel, zoo echter, dat zĳ van de zĳde des ontvangers het geloof onderstelt en juist daardoor als gemeenschap aanden persoon en aan de weldaden van Christus, versterkt wordt7. Evenals de doop, is ook dit avondmaal alleen voor de gemeente ingesteld, en wel voor gedoopte on levende geloovigen, die belĳdenis van hun geloof hebben afgelegd en niet door de kerk om leer en leven zĳn geweerd8.HOOFDSTUK XI.Over de Laatste Dingen.§ 54.De Tusschentoestandbl. 353-422. Alle godsdiensten bevatten eene zekere eschatologie en leeren bepaaldelĳk de onsterfelĳkheid der ziel; en de philosophie nam menigmaal dit laatste leerstuk over1. De bewĳzen, voor de onsterfelĳkheid der ziel bĳgebracht, hebben tegenover het ongeloof geen dwingende kracht maar zĳn toch als getuigenissen en rechtvaardigingen des geloofs belangrĳk2. De Schrift bevat ook wel reeds in hetO. T.de leer der onsterfelĳkheid, gelĳk hare voorstelling van den Scheol duidelĳk bewĳst, maar zĳ voegt daaraan de veel rĳkere openbaring toe, dat het waarachtige leven alleen verkregen en genoten wordt in de gemeenschap met God, die over dood en graf triumpheert3. De latere Joodsche literatuur liet aan deze openbaring geen recht wedervaren, maar het N. Test. doet nog beter dan het O. Test. uitkomen, dat de dood eene straf der zonde is, dat de geloovigen door Christus een leven deelachtig worden, hetwelk verre boven den dood is verheven, en dat zĳ, ofschoon na het sterven in zekeren zin tot het doodenrĳk behoorend, toch terstond in een anderen toestand intreden dan de ongeloovigen4. De christelĳke kerk bleef eerst bĳ deze weinige gegevens der Schrift over den tusschentoestand staan, maar wĳdde er meer aandacht aan, naarmate de wederkomst van Christus toefde, en kwam allengs tot het aannemen van vĳf receptacula aan de overzĳde des grafs, onder welke vooral het vagevuur voor den tusschentoestand van beteekenis is5. De Reformatie verwierp deze leer, maar zag spoedig allerlei meeningen over den tusschentoestand opkomen, zooals die van een voorloopigen toestand, van een purgatorium, van een zieleslaap, van eene zekere lichamelĳkheid der zielen, van zielsverhuizing en voortgaande loutering, van limbus patrum, limbus infantum en mogelĳke bekeering na den dood6. De Schrift bevat weinig over den tusschentoestand, omdat zĳ, schoon de onsterfelĳkheid der ziel aannemende, vooral het nieuwe leven wil doen kennen, dat Christus aan het licht heeft gebracht en zonder hetwelk het menschelĳk leven hier reeds op aarde en vooral hiernamaals in den Scheol zĳn inhoud en waarde verliest7. De leemten, welke de Schrift in onze voorstelling van den tusschentoestand openlaat, mogen niet aangevuld worden met menschelĳke gissingen, zooals de zieleslaap8, de lichamelĳkheid der zielen na den dood9, het blĳvend verkeer der dooden met de levenden, dat danmisoffer, voorbede, heiligenvereering, doodenbezwering en reliquiëncultus medebrengt,10. Van de plaats van den tusschentoestand is weinig te zeggen, maar zeker is, dat er terstond bĳ den dood een verschillende toestand intreedt voor geloovigen en ongeloovigen, waarin geen verandering door bekeering, gelĳk velen thans meenen, meer mogelĳk is11. Ook is de toestand der gestorven geloovigen niet als een vagevuur te denken, want zĳ komen naar de leer der Schrift terstond na den dood in den hemel bĳ Christus. Ofschoon er dus van eene vereering der heiligen en van eene voorbede voor de afgestorvenen geen sprake kan zĳn12, blĳft er toch eene gemeenschap der triumfeerende met de strĳdende kerk bestaan. Ook de zaligen in den hemel zĳn niet zonder ons volmaakt; zĳ zien verlangend uit naar de parousie van Christus, en zĳn ook niet boven alle ruimte, tĳd en werkzaamheid verheven13.§ 55.De wederkomst van Christusbl. 422-481. Gelĳk er een einde komt aan het leven van den enkelen mensch, zoo ook aan dat van menschheid en wereld. De wetenschap bevestigt dat1, de godsdiensten koesteren algemeen deze verwachting, en de Oudtest. profetie verkondigt aan het einde van deze bedeeling de oprichting van het Messiaansche rĳk, dat, rĳk aan geestelĳke en stoffelĳke zegeningen, tot de einden der aarde zich uitbreiden zal2. HetO. T.beschrĳft in dit Messiaansche rĳk geen tusschenperiode maar een eindtoestand, doch de latere Joodsche litteratuur ging tusschen een voorafgaand Messiasrĳk en een daarna volgend Godsrĳk onderscheid maken en deed zoo de leer van het chiliasme opkomen, welke ook door vele Christenen, vooral in tĳden van vervolging en druk, werd overgenomen3. Ofschoon in sommige hoofdzaken overeenstemmend, zĳn de Chiliasten onderling toch zeer met elkander in strĳd en maken zĳ zich allen bĳ de uitlegging der Schrift aan groote willekeur schuldig4. Reeds het O. Test. doet zelf van de profetie eene betere verklaring aan de hand, dan het chiliasme ons biedt, en het N. Test. beschouwt zich als de geestelĳke en dus waarachtige vervulling van het O. Test.5. Maar niet alleen is het chiliasme met deze hoofdgedachte der Schrift in strĳd, doch voorts, ook met vele andere gegevens, vooral met de doorloopende verwachting desN. T.aangaande het Joodsche volk6, die door enkele plaatsen, vooral Rom. 11:11-32, niet weersproken wordt7. Voorts verwacht hetN. T.nergens een staat van heerlĳkheid en eere voor de gemeente van Christus in deze bedeeling, maar veeleer toenemende vervolging en druk, waaraan eerst de eenige wederkomst van Christus een einde maakt8. Wel is er in Op. 20 van eene duizendjarige binding van Satan sprake. Maar dit hoofdstuk bevat eigenlĳk niets van al wat aan het chiliasme wezenlĳk eigen is, evenmin als andere plaatsen der Schrift9. En de gebeurtenissen, in Op. 20 verhaald, vallen niet chronologisch na die der vorige capita, maar loopen daarmede parallel. Zĳ bedoelen, heteinde ons te schetsen van de cultuurlooze volken, gelĳk de vorige hoofdstukken dat deden ten aanzien van die natiën, in wier midden het evangelie gepredikt is en dus de anti-christelĳke macht zich ontwikkelen kan10. Aan de wereldgeschiedenis maakt dus Christus, wien als Zoon des menschen het oordeel gegeven is, door zĳn tweede komst een einde11. De tĳd dier wederkomst is in hetN. T.niet bepaald, al nemen hare voorteekenen reeds met den val van Jeruzalem een aanvang. En even sober is de Schrift in de beschrĳving van de wĳze, waarop die wederkomst plaats heeft12.§ 56.De Voleinding der eeuwenbl. 481-529. Met de wederkomst van Christus begint de Dag des Heeren, welks duur niet te bepalen is. De eerste gebeurtenis, die daarop plaats grĳpt, is de opstanding der dooden1, waarbĳ de identiteit van het opstandingslichaam met het gestorven lichaam bewaard blĳft2,3. Dan volgt het gericht, dat over alle menschen en engelen en over al hun gedachten, woorden en daden zich uitstrekt4. De plaats, waarheen de goddeloozen verwezen worden en eeuwige straffen lĳden, is de gehenna. De eeuwigheid der helsche straf is wel menigmaal op allerlei gronden bestreden en beurtelings door de leer van het hypothetisch universalisme, van de wederherstelling aller dingen of van de conditioneele onsterfelĳkheid vervangen5. Maar zĳ is in de Schrift vervat, en door de natuur der zonde en de Goddelĳke gerechtigheid geeischt, ofschoon zĳ zeer verschillende graden in hare toepassing niet uitsluit6. Na het eindgericht volgt de vernieuwing der wereld, welke in geen vernietiging van hare substantie maar in eene herschepping van hare forma bestaat7. Deze vernieuwing der wereld bewĳst, dat de zaligheid niet uitsluitend als eene hemelsche maar ook als eene aardsche te denken is8, en niet alleen geestelĳke maar ook stoffelĳke zegeningen omvat, welke beide hier wel aanvangen doch eerst in de eeuwigheid worden voltooid. De gemeenschap met God, die het wezen der toekomstige zaligheid is en met verstand en wil beide genoten wordt9, wordt verhoogd door de gemeenschap der heiligen, wier getal, ook al omvat het niet alle menschen en al is er over de zaligheid van Heidenen en jongstervende kinderen weinig te zeggen, toch eene schare zal vormen, die niemand tellen kan10, en die zelve allerlei verscheidenheid van persoonlĳkheid, gaven, loon en werkzaamheid insluit11.REGISTERvan min of meer verklaarde Schriftuurplaatsen.Gen. 1II, 457v.Gen. 1:1-3II, 397, 457v, 460, 469, 478. Volgens de restitutietheorieII473;III, 69.Gen. 1:26, 27II, 508, 509, 512.Gen. 2:4bv.II, 490.Gen. 2:7II, 536, 540.Gen. 2:17III, 155, 176, 187.Gen. 3III, 35v., 108, 191.Gen. 3:7v.III, 188.Gen. 3:9-13III, 188v.Gen. 3:14, 15III, 189, 213.Gen. 3:16III, 189.Gen. 3:17-19III, 190.Gen. 3:22-24III, 190.Gen. 4:26 IV,3.Gen. 6:2II, 436.Gen. 9:1-7II, 560.Gen. 14:18 IV,337.Gen. 18II, 231.Exod. 6:3II, 109v.Deuteron. 32:8II, 449.Joz. 10:12, 13II, 465v.1 Sam.28IV,396v.2 Kon. 20:9II, 465v.JobIII, 32.Job 33:23II, 450.Job 38:7II, 434.Ps. 2:7II, 243.Ps. 51:7III, 105.Ps. 73III, 32.Ps. 104:4II, 437.Spr. 8:22v.II, 242.Jes. 53III, 363.Jes. 53:11III, 531.Jes. 65:20 IV,433.Ezech. 16:53-63 IV,403v.Ezech. 38 en 39 IV,462.Ezech. 40-48 IV,431,442v.Dan. 10:13, 20II, 449.Dan. 12:3III, 531.Hos. 6:7II, 547.Mich. 5:1II, 243III, 231.Hab. 1:4III, 17.Zach. 6:13III, 203.Mal. 1:11 IV,337.Matth. 5:22III, 99v. IV,408.Matth. 7:12III, 77.Matth. 10:23 IV,477.Matth. 11:23 IV,372.Matth. 12:31III, 101Matth. 12:32 IV,409,510.Matth. 16:18 IV,4v.,71,100v.,372.Matth. 16:19 IV,135.Matth. 16:28 IV,476.Matth. 18:10II, 450.Matth. 18:15-17 IV,4v.,172.Matth. 20:1-16 IV,526.Matth. 20:28III, 363.Matth. 22:30II, 437.Matth. 23:37-39 IV,450.Matth. 24 IV,457,477.Matth. 24:14 IV,465.Matth. 24:29 IV,477.Matth. 24:34 IV,477.Matth. 26:39-42III, 355.Matth. 26:64 IV,476.Matth. 28:19 IV,257,258v.,270,274.Mark. 10:45III, 363.Luk. 13:33-35 IV,450.Luk. 15:7II, 450.Luk. 16:23 IV,373.Luk. 21:24 IV,450.Luk. 22:19 IV,338.Luk. 22:32 IV,100,101v.Luk. 23:34III, 400,Luk. 23:43 IV,373.Joh. 1:1-18III, 261.Joh. 3:5 IV,295.Joh. 3:6III, 105.Joh. 6 IV,330, 346.Joh. 7:39III, 430.Joh. 8:44III, 39.Joh. 14:18-24 IV,476.Joh. 14:28II, 245.Joh. 21:15-17 IV,100,102.Handel. 2:39 IV,287.Handel. 3:19-21 IV,451.Handel. 6 IV,79v.Handel. 11:30 IV,80.Handel. 13:48II, 316.Handel. 14:23 IV,79.Handel. 15 IV,180v.Handel. 19:1-7 IV,256v.,258.Rom. 1:3, 4III, 415.Rom. 2:12-16III, 75.Rom. 3:25, 26III, 312, 339, 533.Rom. 4:17II, 399.Rom. 5:12-21II, 547,III, 75, 109v.Rom. 7:7-26III, 106v., 561.Rom. 8:30III, 485.Rom. 9II, 316v., 318.Rom. 11:11-32 IV,452v.1 Cor. 3:12-15 IV,409.1 Cor. 5:1v. IV,1731 Cor. 6:2, 4 IV,494.1 Cor. 6:11III, 531.1 Cor. 7:14 IV,288.1 Cor. 9:9III, 18.1 Cor. 10:2 IV,258.1 Cor. 10:15I, 336.1 Cor. 10:17 IV,347.1 Cor. 10:21 IV,338.1 Cor. 11:10II, 437.1 Cor. 11:30 IV,346.1 Cor. 15:20-28 IV,467.1 Cor. 15:21v.III, 109.1 Cor. 15:29 IV,349,415.1 Cor. 15:35-38 IV,488.1 Cor. 15:45-49II, 545,III, 65v.2 Cor. 3:17III, 417.2 Cor. 5:1-4 IV,390.2 Cor. 5:21III, 366.Gal. 3:13III, 366.Ef. 1:4II, 380, 382.Ef. 1:10II, 444,III, 406.Ef. 1:23III, 417v.Ef. 2:3III, 105.Ef. 4:9III, 377.Ef. 4:11 IV,76v.Ef. 4:24II, 509.Ef. 5:26 IV,275v.Fil. 2:5-11III, 375, 412.Fil. 3:9III, 536.Col. 1:15II, 245.Col. 1:19, 20II, 444,III, 406.Col. 2:11, 12 IV,284.Col. 3:10II, 509.1 Thessal. 4:13-18 IV,467.2 Thessal. 2 IV,463.1 Tim. 2:4, volgens AugustinusII, 321,III391; volgens de Semipelag.III, 391v. volg. de Schol.II, 323;III, 393, vgl.III, 398v.1 Tim. 3:6III, 39.1 Tim. 3:15 IV,167.1 Tim. 5:17, 18 IV,74,78.2 Tim. 3:16I, 329v., 342.Tit. 3:5III, 500.Tit. 3:7III, 532.Tit. 3:10 IV,174.Hebr. 1:3II, 244.Hebr. 2:10III, 412.Hebr. 2:17III, 182.Hebr. 5:7III, 355.Hebr. 5:9III, 412.Hebr. 6:4-8III, 103, 567.Hebr. 7:22III, 204.Hebr. 10:25-29III, 103, 567.Hebr. 11:3II, 399.Hebr. 12:22-24 IV,417.1 Petr. 1:23III, 500v.1 Petr. 3:19-21III, 377, 380, 422, IV,404v.1 Petr. 3:21 IV,260.1 Petr. 4:6 IV,405.2 Petr. 1:19-21I, 345.2 Petr. 2:18-22III, 567.1 Joh. 2:17 IV,513.1 Joh. 5:7II, 239.1 Joh. 5:16III, 103.Jud. 6III, 39.Openb. van Joh. IV,460v.Openb. 1:20v.II, 450, IV,78,85,97.Openb. 8:3II, 450.Openb. 20 IV,462v.Openb. 21 en 22 IV,515v.Openb. 22:11III, 532.

§ 35.De voorzienigheidbl. 1-34. Het werk der schepping gaat in het werk der voorzienigheid over, dat in de H. S. duidelĳk geleerd wordt maar ook ten deele uit de natuur bekend is 1. Toch is de christ. leer der voorzienigheid eene andere dan die der wĳsbegeerte, al ontleende zĳ daaraan ook den in de H. S. niet gebruikelĳken naam. Want de providentia, als executio ordinis van de bĳ den raad Gods behoorende ratio ordinis wel te onderscheiden, is geen nuda praescientia maar eene almachtige en alomtegenwoordige daad Gods 2, die noodlot en toeval, pantheisme en deisme beide vermĳdt 3, als onderhouding zoowel het verband met als het onderscheid van de schepping handhaaft 4, als medewerking de eigen natuur der schepselen met hare causae secundae juist door hunne volstrekte afhankelĳkheid van God waarborgt 5, en als regeering heel de schepping, ook door den val in zonde heen, heenleidt tot het door God vastgestelde einde 6.

§ 36.De oorsprong der zondebl. 34-72 ligt volgens de H. S. niet in God, al schiep Hĳ ook de mogelĳkheid der zonde, maar in vrĳwillige overtreding van Gods gebod, waartoe de mensch wederom door den gevallen engel verleid werd 1. Ofschoon zulk een val buiten de bĳzondere openbaring niet geheel onbekend is, heeft men de zonde toch gewoonlĳk anders trachten te verklaren, hetzĳ deistisch uit den altĳd vrĳ en onschuldig blĳvenden wil, zooals ook Pelagius deed 2, 3, of pantheistisch uit de natuur der dingen, en wel uit de zinlĳkheid van den mensch, of uit den kosmos, of uit God 4. Al deze verklaringen echter zĳn onbevredigend, zoowel die uit den altĳd vrĳen wil en uit de zinlĳkheid 5, als die uit de wereld en uit God 6. Wel gaat Gods voorzienigheid ook over de zonde, en niet met eene nuda doch met eene efficax permissio. Maar de zonde, waarbĳ de materia en de forma wel te onderscheiden zĳn, heeft toch in God niet haar causa efficiens 7. Hĳ wilde, dat zĳ zĳn zou, maar Hĳ wilde ze niet als zonde en niet op dezelfde wĳze, als Hĳ het goede wil en als menschen haar willen 8. De oorsprong der zonde ligt in den wil van het schepsel, dat veranderlĳkgoed en met de mogelĳkheid, om te zondigen, geschapen was en die mogelĳkheid op onbegrĳpelĳke wĳze in werkelĳkheid deed overgaan 9. Deze val was niet eeuwig en had ook niet in het moment der schepping maar, hetzĳ langer of korter tĳd na de schepping, eerst bĳ de engelen en daarna bĳ de menschen plaats 10.

§ 37.Het wezen der zondebl. 72-104. Do eerste zonde sloot reeds alle andere in zich en maakte haar waren aard openbaar 1, die volgens de namen en de beschrĳving van de zonde in de H. S. inἀνομιαbestaat en dus haar maatstaf heeft in Gods wet 2. Dienovereenkomstig vatte de christ. kerk de zonde, tegen alle richtingen die in haar een substantie of een noodzakelĳk, voorbĳgaand ontwikkelingsmoment zagen, als eene privatio op 3, die daarom alleen aan het goede kan bestaan, als eene deformitas te beschouwen is en den wil tot haar eigenlĳk subject heeft 4. Ofschoon één in wezen, zĳn de zonden toch in graad onderscheiden. Er zĳn duivelsche en menschelĳke zonden 5, en de laatste verschillen weer, naarmate zĳ met meer of minder kennis en opzet, tegen God of den mensch, in verzwarende of verzachtende omstandigheden gepleegd zĳn. Daarom zĳn ze ook verschillend in te deelen, maar de Roomsche onderscheiding in peccata mortalia en venialia is te verwerpen 6, en de lastering tegen den H. Geest draagt een bĳzonder karakter 7.

§ 38.De verbreiding der zondebl. 104-154. Schrift en ervaring leeren beide, dat de zonde gansch algemeen is, en dus over alle menschen en in den enkelen mensch over zĳn gansche wezen zich uitbreidt, en dat krachtens hun afstamming uit den eersten mensch 1. De christ. kerk bouwde daarop de leer der erfzonde, die door het Pelagianisme wel geloochend 2, en door het Semipelagianisme verzwakt werd 3, maar vooral door Augustinus ontwikkeld en verdedigd, en, na miskenning door Rome 4, door de Reformatie weder opgenomen werd 5. Tot recht verstand is de erfzonde te onderscheiden in peccatum originans en peccatum originatum; de eerste is de toerekening van Adams zonde aan al zĳne nakomelingen op grond niet alleen van hun physische maar ook van hun foederale eenheid 6. De tweede is een gevolg en in zekeren zin een straf der eerste, bestaande in algeheele zedelĳke verdorvenheid 7, die niet door imitatie maar door generatie, gelĳk ook de nieuwere leer der herediteit tot op zekere hoogte erkent, het deel van alle menschen wordt 8, ook van Maria doch niet van Christus 9, en in den enkelen mensch ziel en geest en lichaam en alle vermogens en krachten heeft aangetast en hem onbekwaam maakt tot alle geestelĳk goed 10.

§ 39.De straf der zondebl. 155-186. De straf, welke door God op de eerste zonde gedreigd werd, is door tusschenkomende genade uitgesteld en gewĳzigd. Maar toch wordt zĳ, ook reeds op aarde, ten deele voltrokken, tot herstel en handhaving van het recht Gods 1, enbestaat altĳd in zeker lĳden, dat den overtreder toegevoegd wordt en hem buigen doet onder het recht 2. Zĳ omvat schuld, d. i. verbintenis tot straf 3, smet, d. i. zedelĳke verdorvenheid 4, lĳden naar lichaam en ziel 5, dood, d. i. scheiding van ziel en lichaam 6, en heerschappĳ van Satan 7.

§ 40.Het verbond der genadebl. 187-228. De genade neemt terstond na den val een aanvang, mengt zich zelfs in de straf over de zonde, en krĳgt terstond het karakter van een verbond 1, dat dan later meer formeel bĳ Noach, Abraham en Israel aan den Sinai opgericht wordt en allengs steeds duidelĳker als eene Goddelĳke beschikking, als eeneδιαθηκη, aan het licht treedt 2. Deze bondsidee ging uit de Schrift in de theologie over en werd daar, ter handhaving van de eenheid en het onderscheid tusschen Oud en Nieuw Testament, eerst tegen Gnosticisme en Judaisme 3, en later, vooral door de Gereformeerden, tegen het Anabaptisme verdedigd en tot rĳkere ontwikkeling gebracht 4. Voor kerk en theologie heeft deze leer van het genadeverbond dan ook de grootste beteekenis. Het rust op het pactum salutis 5, het staat in verband met het foedus gratiae in ruimer zin, dat met heel de gevallen wereld opgericht is 6, het handhaaft de eenheid en het onderscheid in de bedeeling der genade onder Oud en Nieuw Test. 7, het is louter genade en ligt vast in God alleen, zoodat het, schoon het verbroken werkverbond in zich opnemend, toch daarvan onderscheiden is en ook niet met het pactum salutis identisch is 8, het handhaaft Gods souvereiniteit in het werk der verlossing en doet tevens, ofschoon geen eischen in eigenlĳken zin kennende, de redelĳke en zedelĳke natuur des menschen tot haar recht komen; en laat eindelĳk de verkiezing zich realiseeren door de geslachten, door het organisme der menschheid heen 9.

§ 41.De persoon des Middelaarsbl. 228-302. Het verbond der genade heeft in Christus een middelaar der verzoening, die zelf door zĳn Geest in Israel met zĳne instellingen en ambten, van zĳn eigen persoon en werk vooraf getuigen liet 1, en dan in de volheid des tĳds op aarde verscheen, het koninkrĳk der hemelen stichtte en als Zoon Gods en Zoon des menschen, beide in geheel eenigen zin, zich openbaarde 2. De gegevens der Schrift verzamelend en Ebionitisme en Gnosticisme tegelĳk vermĳdend, kwam de christ. kerk weldra tot de belĳdenis der persoonlĳke eenheid van de twee naturen in Christus 3, welke echter in de Grieksche en Roomsche, in de Luthersche en Gereformeerde weder verschillend opgevat 4, en door allerlei richtingen rechts en links, vooral ook in de nieuwere theologie (Kant, Schleiermacher, Ritschl c. s.) bestreden werd 5.Dit verwondert niet, omdat de persoon van Christus, wel niet uitgangspunt maar toch middelpunt is van Schrift, religie en dogmatiek. De incarnatie, die apriori op pantheistisch en deistisch standpunt onaannemelĳk is, onderstelt de triniteit en bepaaldelĳk daarin de eeuwige generatie, want de persoon des Zoons is mensch geworden 6. Zĳ onderstelt voorts de creatie, ook al is zĳ niet onmiddellĳk met deze gegeven en al is de leer van de vleeschwording buiten de zonde verwerpelĳk 7. Zĳ onderstelt eindelĳk de revelatie onder Israel met de verkiezing en toebereiding van Maria als moeder van Jezus, ook al is hare onbevlekte ontvangenis in de Schrift niet geleerd 8. Toch, al sluit Christus in zĳne vleeschwording bĳ de voorafgaande openbaring zich aan, Hĳ is geen product van het verleden, maar bestond persoonlĳk van eeuwigheid en was en bleef waarachtig God 9, die de menschelĳke natuur aannam door ontvangenis van den H. Geest en door geboorte uit Maria 10, 11, en die daarom, in tegenstelling met het Docetisme, waarachtig, en, in tegenstelling met Apollinaris, volkomen mensch was 12,zoodatGod en mensch, twee onderscheidene naturen, ongedeeld en ongescheiden (tegen Nestorius), onveranderd en on vermengd (tegen Entyches) in Hem vereenigd zĳn 13. Deze vereeniging is daarom niet anders dan als eene personeele te denken, als vereeniging van den persoon des Zoons met eene onpersoonlĳke menschelĳke natuur 14, en brengt noodzakelĳk mede de communicatio idiomatum, de communicatio apotelesmatum en de communicatio charismatum, die vooral in de Geref. theologie, tot handhaving van de waarachtig menschelĳke natuur van Christus, ontwikkeld werd 15, en ten slotte ook nog den honor adorationis 16.

§ 42.Het werk van den Middelaarbl. 302-424. Onder alle volken komen heilige personen, profeten, koningen en vooral priesters voor, die door offeranden de gemeenschap met God bewerken en in stand houden 1. Ook onder Israel was een priesterstand verkoren en waren offeranden door God voorgeschreven, die duidelĳk eene typische beteekenis hadden en heenwezen naar de ware offerande van den knecht des Heeren, die de waarachtige priester en tevens de ware profeet en koning zou zĳn 2. Volgens hetN. T.is Jezus, de zoon van Maria, deze knecht des Heeren, die in zĳn drievoudig ambt het groote werk Gods volbrengt, als profeet de wet en het evangelie verkondigt, als priester door zĳne zelfovergave, die alle offers desO. T.vervult, voor de zĳnen de gansche zaligheid verwerft, en deze als koning hun toepast 3. Dit werk van Christus werd in de christ. theologie verschillend beschreven, nu eens meer als verlichting of als mededeeling van nieuw leven, dan weer als loskooping van de macht van Satan of als voldoening aan Gods recht. De laatste voorstelling won vooral door Anselmus ingang en ging, ofschoon belangrĳk gewĳzigd, over in de Protest. theologie 4. Maar zĳ werd bestreden niet alleen door allerlei mystieke, maar ook door vele rationalistischerichtingen, en vooral door de Socinianen, die alles aanvoerden wat er tegen de leer der voldoening te zeggen viel 5. In de nieuwere philosophie en theologie werd zĳ daarom geheel verworpen of in mystischen of ethischen zin gereconstrueerd 6. Maar reeds door zĳne namen wordt Jezus aangeduid als de middelaar Gods en der menschen, die dit was naar zĳne beide naturen, die van eeuwigheid reeds door den Vader tot profeet, priester en koning gezalfd was en deze ambten ook reeds bediende in de dagen desO. T.7, zoodat de leer van het munus triplex ten onrechte door Ritschl e. a. bestreden is 8. Als zoodanig is Christus eene openbaring van Gods liefde maar tegelĳk van zĳne gerechtigheid, die met de liefde niet strĳdt 9, en in verband met Gods heilige natuur, met de schrikkelĳkheid der zonde, met het onverbreekbaar karakter der zedewet de voldoening noodzakelĳk maakt 10. De Socinianen c. s. hebben deze noodzakelĳkheid wel bestreden, maar daarmede eene valsche tegenstelling tusschen recht en genade gemaakt 11. De offerande der voldoening, welke Christus bracht, bestond in zĳne volmaakte gehoorzaamheid, die niet uitsluitend, gelĳk vroeger dikwerf, o. a. met Piscator, als passieve te denken is maar ook de actieve omvat 12, en ook niet uitsluitend, zooals veelal in de nieuwere theologie, als actieve mag opgevat worden doch ook de passieve inhoudt 13. Deze gansche gehoorzaamheid draagt het karakter eener satisfactio en wel van eene satisfactio vicaria 14, die tegen allerlei bedenkingen nadere verklaring en verdediging behoeft 15, en wier mogelĳkheid door den weg des verbonds wordt geopend 16. Christus volbracht dit werk in den staat der vernedering, van zĳne ontvangenis af tot de nederdaling ter helle toe 17, verwierf erdoor de gansche zaligheid met al de daaronder begrepen weldaden van verzoening (ἱλασμοςenκαταλλαγη), rechtvaardig-, heilig-, heerlĳkmaking, die daarom niet tot één enkel begrip van satisfactio, meritum,ErlösungofVersöhnungkunnen beperkt worden 18, en Hĳ verwierf deze, niet voor alle schepselen of menschen, gelĳk de universalisten beweerden en de Gereformeerden over het algemeen bestreden 19, maar voor zĳne gemeente, zooals de Schrift duidelĳk leert 20, al is het ook dat het werk van Christus voor heel de schepping beteekenis heeft 21. Dit werk, in den staat der vernedering volbracht, voert Christus uit en past Hĳ toe in den staat der verhooging met zĳne verschillende trappen, die allereerst voor Christus zelven het loon op zĳn arbeid was 22, maar voorts ten goede komt van zĳne gemeente, want ook in den hemel blĳft Hĳ haar profeet, priester en koning, totdat Hĳ de gansche herschepping tot stand heeft gebracht 23.

§ 43.De Heilsordebl. 425-485. Terwĳl in de heidensche godsdiensten de mensch zĳn eigen zaligheid moet uitwerken, is het in de H. S. God zelf, die den mensch opzoekt, hem in den weg des verbonds uit genade zĳne weldaden meedeelt en dan op grond daarvan hem tot eene nieuwe gehoorzaamheid verplicht 1. Als Jezus optreedt met het evangelie des koninkrĳks, stelt Hĳ geen anderen eisch dan dien van geloof en bekeering, welke ook zelve weer genadegaven Gods zĳn. Want Hĳ is het zelf, die door zĳn dood al de goederen des koninkrĳks voor de zĳnen verwierf en ze nu van uit den hemel hun meedeelt door den H. Geest als werkmeester van het geloof en van een nieuw leven 2. Deze leer der genade werd in de christ. theologie reeds spoedig, vooral door Pelagius, ten bate van de wilsvrĳheid, verzwakt 3, en kwam, niettegenstaande de krachtige verdediging van Augustinus en in weerwil van de handhaving der gratia praeveniens 4, ook in de Roomsche theologie, van wege de semipelagiaansche richting, welke zĳ meer en meer insloeg, niet tot haar recht 5. De Luthersche Reformatie kwam daartegen in verzet maar verviel toch spoedig weer tot het synergisme 6. Veel beter werd de leer der genade, ook in de toepassing des heils, door de Gereformeerden gehandhaafd 7, maar naast hen kwamen toch de richtingen van mysticisme en rationalisme, van antinomianisme en neonomianisme op, die de toepassing des heils met de verwerving vereenzelvigden of er haar geheel van losmaakten 8, 9, en ook in de nieuwe philosophie en theologie nog nawerken 10. De heilsorde echter, welke den weg aanwĳst, waarlangs de zondaar in het bezit van Christus en zĳne weldaden komt, loopt dan alleen zuiver, wanneer zĳ de beide gevaarlĳke klippen van het nomisme en het antinomisme vermĳdt 11, en op den grondslag der trinitarische belĳdenis in de toepassing des heils een werk des H. Geestes ziet, dat van de verwerving door Christus wel onderscheiden maar niet gescheiden is, wĳl de H. Geest alles uit Christus neemt 12. De weldaden, welke Christus verwierf en door den H. Geest toepast, kunnen alle saamgevat worden onder den naam van genade, maar deze wordt door de Reformatie gansch anders dan door Rome opgevat 13, en bevat vele bĳzondere weldaden, die langzamerhand in de dogmatiek breeder werden uitgewerkt maar tot drie groepen te herleiden zĳn 14.

§ 44.Roeping en wedergeboortebl. 485-511 vormen de eerste groep. Gelĳk God de schepping tot stand brengt door Woord en Geest, zoo ook de herschepping. Hĳ roept in zekeren zin reeds door de natuur (vocatio realis), maar toch vooral door zĳn woord (vocatis verbalis) 1, welke roeping algemeen, ernstig en van groote waarde is 2. Maar de vocatio verbalis zonder meer is niet voldoende en moet daarom op grondvan de H. S. in eene externa en interna onderscheiden worden 3, en komt in laatstgemelden zin in het nauwste verband te staan met de wedergeboorte, welke in engeren zin de instorting van het beginsel des nieuwen levens is 4, en, zonder aan den mensch te kort te doen, het pelagianisme bĳ den wortel afsnĳdt en de genade, ook in de toepassing des heils, onverzwakt handhaaft 5.

§ 45.Geloof en rechtvaardigmakingbl. 511-552. De geestelĳke mensch, die in de wedergeboorte wordt ingeplant, komt te zĳner tĳd door de verlichting des H. Geestes tot het geloof, dat, schoon eene gave Gods, geen den mensch vreemde substantie noch een bovennatuurlĳk toevoegsel is maar hem, in overeenstemming met het nieuwe leven, aan het woord van Christus bindt 1. Want het draagt in de Schrift een dubbel karakter, het is een als waarheid aannemen van de apostolische getuigenis aangaande Christus en het is een persoonlĳk vertrouwen op Christus als machtig, om de zonden te vergeven en alle weldaden der genade te schenken; en deze beide staan met elkander in onlosmakelĳk verband 2. Ofschoon zĳ in leer en practĳk dikwerf van elkander gescheiden worden, behooren zĳ steeds saam te gaan, wĳl er eenerzĳds geen gemeenschap aan Christus’ weldaden is dan na en door gemeenschap aan zĳn persoon, en anderzĳds deze gemeenschap niet anders tot stand komt dan door middel van de apostolische getuigenis 3. Van dat geloof is eene der heerlĳkste vruchten de rechtvaardigmaking, welke naar de Schrift niet eene ethische, maar eene juridische daad is 4, haar grond heeft, niet in des menschen, in eeneἰδια δικαιοσυνη, maar in eeneδικαιοσυνη θεου, welke in Christus geopenbaard is en gereed ligt, den mensch door God uit genade wordt toegerekend en zĳnerzĳds door het geloof wordt aangenomen 5. Wel wordt deze leer van de justitia imputata sterk bestreden, maar deze bestrĳding komt grootendeels voort uit eene geheel verkeerde opvatting van de toerekening van Christus’gerechtigheid6. Deze rechtvaardigmaking geschiedt in zekeren zin in het besluit, in de opstanding van Christus, in de vocatio interna, maar heeft toch naar de doorgaande voorstelling der H. S. vooral plaats uit en door het geloof en staat juist als zoodanig tegen die uit de werken over 7. Zĳ omvat niet alleen de volkomen vergeving van alle zonden, van schuld en straf beide, hetgeen echter de dagelĳksche belĳdenis van schuld en bede om vergeving niet te niet doet, maar voorts de aanneming tot kinderen en de toekenning van het recht op het eeuwige leven 8.

§ 46.Heiligmaking en volhardingbl. 553-572. Op de rechtvaardigmaking volgt de heiligmaking, die er wezenlĳk van onderscheiden is, maar er geen oogenblik van gescheiden mag worden, want Christus schenkt zichzelven aan de zĳnen niet alleen objectief maar ook subjectief (unio mystica) 1. Deze heiligmaking is in de eerste plaats een werk Gods, bestaande niet alleen in uitwendige afzondering van de wereldmaar ook in inwendige vernieuwing door den H. Geest, zonder dat deze daarom in eens of allengs in dit leven reeds hare voltooiing bereiken zou; maar voorts is zĳ ook een werk van de geloovigen, in zoover deze op grond van de ontvangen weldaden geroepen worden, zichzelven te heiligen en goede werken voort te brengen als vruchten van hun geloof 2. Evenzoo is de volharding der heiligen eene daad en eene gave Gods, maar die door de geloovigen zelven heen, in den weg der middelen, zich realiseert, en daarom hunne zelfwerkzaamheid niet uitsluit maar hun wel rĳken troost en zekerheid biedt 3.

§ 47.Het wezen der kerkbl. 1-59. De gemeenschap dergenen, die Christus en zĳne weldaden deelachtig zĳn, draagt den naam van de kerk, die hare analogieën bĳ de heidensche godsdiensten vindt en in het O. Test. voorbereid werd1, maar in eigenlĳken zin toch eerst in de dagen desN. T.werd gesticht2. Na den apostolischen tĳd ontwikkelde zĳ zich spoedig tot een katholiek, zichtbaar, onfeilbaar, hierarchisch heilsinstituut3, zoodat reformatie dringend noodig was. Luther, Zwingli en Calvĳn brachten deze, ieder op eigene wĳze tot stand4, maar ter linker- en rechterzĳde werd door rationalisme en mysticisme het kerkbegrip vervalscht, zoodat het ook thans nog, trots vele pogingen tot herstel, aan groote verwarring lĳdt5. De naam, dien de kerk draagt, duidt haar reeds aan als eene vergadering van Christgeloovigen, en de Schrift stelt dit op allerlei wĳze, onder allerlei beelden, vooral ook door wat zĳ zegt aangaande de gemeenschap der heiligen, in het helderste licht6. Als zoodanig kan zĳ in ruimer en enger zin genomen worden (ecclesia generalis, triumphans, militans, universalis, nationalis, particularis). Maar nooit sluit zĳ naar haar idee de ongeloovigen in, al zĳn dezen ook op aarde steeds in de kerk aanwezig7. Ook is zĳ niet als eene vergadering van praedestinati, perfecti, communicantes, vocati, baptizati te omschrĳven, maar als eene vergadering van geloovigen, welke zoowel eene zichtbare als eene onzichtbare zĳde heeft. Zichtbare en onzichtbare kerk zĳn dus geen twee kerken, zĳn niet aan den kring van ongeloovigen en geloovigen in de kerk, noch aan de kerk als instituut en als organisme gelĳk, maar zĳn twee zĳden van dezelfde kerk8. Kenteekenen der kerk zĳn niet de 15 notae, welke Ballarminus opgeeft9, maar het Woord Gods, dat in prediking, sacrament, belĳdenis, leven bediend en beleden, en ten onrechte van Roomsche zĳde verworpen wordt10. Want al is met dit kenteeken de mogelĳkheid van groote scheuring en verdeeldheid der kerken gegeven, ook Rome kan deze nietverhoeden, en de pluriformiteit der kerk sluit, hoe zondig en smartelĳk eenerzĳds ook, toch ter andere zĳde een zegen in11. Daarmede in overeenstemming hebben de eigenschappen der kerk, eenheid, heiligheid, katholiciteit, apostoliciteit, onvergankelĳkheid en onfeilbaarheid bĳ ons een anderen zin dan bĳ Rome12.

§ 48.De regeering der kerkbl. 59-131. De kerk is zonder regeering niet denkbaar en heeft daarom ook altĳd eene regeering gehad. Zĳ was altĳd tegelĳk instituut en organisme1, zoowel in het O. als in het N. Test. Het apostolaat is vooral een sterk bewĳs voor het institutair karakter der kerk; en bĳ dit ambt kwam nog dat van de evangelisten en profeten, terwĳl Petrus onder de apostelen primus inter pares was2, en later dat van regeer- en leerouderlingen en van diakenen3. Deze aristocratisch-presbyterale kerkregeering ging na den apostolischen tĳd spoedig over in eene monarchisch-episcopale, die nog in vele kerken heerscht, en bĳ Rome in eene papale kerkregeering, die in de onfeilbaarverklaring van den paus hare consequentie trok4. Beide deze vormen van kerkregeering zĳn echter met de leer der H. S. over de verhouding van clerus en leeken, over het episcopaat, over het apostolaat, over Petrus’ primaat, en voorts ook met de oudste getuigenissen der kerk in strĳd5. De oppositie tegen de Roomsche hierarchie bracht velen tot verwerping van alle regeering der kerk, maar ook dit weerspreekt de Schrift, die der kerk een eigen regeering toeschrĳft. Vandaar dat de Gereformeerden deze hebben gehandhaafd in hare onderscheidenheid van de politieke macht6. Immers is Christus het eenige hoofd der gemeente, zoowel van de plaatselĳke als van alle kerken saam. Hĳ stort er zĳne gaven in uit, zalft allen tot profeten, priesters en koningen7, en stelt voorts verschillende ambten in, die niet het orgaan der gemeente zĳn, maar hun gezag aan Christus ontleenen, en die in den weg van vocatie, examinatie en ordinatie verkregen worden8. Deze ambten zĳn in de kerk wel willekeurig vermeerderd en van karakter veranderd, maar zĳn twee, resp. drie in getal (leer- en regeerouderlingen en diakenen).

§ 49.De macht der kerkbl. 132-192. De kerk is, evenals de staat, eerst na de zonde ontstaan, en van den staat allengs duidelĳker onderscheiden. Zelfs in Israel waren beide, schoon nauw vereenigd, niet één1, en in hetN. T.gaf Christus aan zĳne kerk eene macht, die door haar geestelĳk karakter van die der overheid wezenlĳk verschilt2. Deze geestelĳke macht der kerk ontaardde echter bĳ Rome in eene juridische, dwingende macht, die in tegenstelling met het Cesareopapisme der Grieksche kerk, alle terreinen des levens, ook dat van den staat, aan zich onderwerpt en dienstbaar maakt3, en in de plena et suprema potestas van den paus culmineert. Deze macht, bepaaldelĳk de onfeilbaarheid van den paus, vindt echter niet alleen geen steun in de Schrift, maar is ook in zichzelve onbepaald, ongegrond, in strĳd met hetepiscopaat en antichristelĳk4. De Reformatie verwierp daarom eenparig deze macht, maar ging weer uiteen, inzoover Luther en Calvĳn anders oordeelden over de biecht, over presbyteraat en tucht, over de verhouding van de kerkelĳke en de wereldlĳke macht. De onderscheiding dezer beide laatste machten ging in de eeuwen na de Hervorming hoe langer hoe meer in eene, althans relatieve, scheiding over5. Nu is het echter voor geen twĳfel vatbaar, dat Christus aan zĳne kerk eene macht heeft geschonken, die een eigen oorsprong, orgaan, natuur en doel heeft, en door Romanisme en Anabaptisme evenzeer wordt miskend. Deze macht der kerk is drieërlei6, n.l. ten eerste potestas docendi, dat is, de macht, om het woord Gods te prediken, uit te leggen, te verdedigen, te belĳden7, ten tweede potestas gubernationis, dat is, de macht om de gemeente te regeeren8en de tucht uit te oefenen9, en ten derde potestas misericordiae, dat is, de macht om barmhartigheid te bewĳzen aan de ellendigen10. Deze macht komt in de plaatselĳke kerk saam in den kerkeraad en voor meerdere kerken in de meerdere vergaderingen, die reeds van oude dagteekening en voor den welstand der kerken noodig en goed zĳn11. Met deze macht staat de kerk in de wereld zelfstandig en vrĳ, maar haar dienende met de goederen, welke Christus haar schenkt12.

§ 50.Het Woordbl. 193-215. Bĳ de uitdeeling zĳner genade bedient Christus zich van middelen, die door mysticisme en rationalisme ten onrechte miskend, door Rome verkeerdelĳk in absoluten zin opgevat, maar door de Hervorming, bepaaldelĳk door Calvĳn in hun rechte waarde hersteld werden1. Tot deze genademiddelen behoort in de eerste plaats het woord Gods, dat ook buiten de ambtelĳke bediening werkt2, en als genademiddel in wet en evangelie te onderscheiden is3. Deze onderscheiding is echter geen onverzoenlĳke tegenstelling, gelĳk het antinomisme leert, en evenmin eene wezenlĳke identiteit, gelĳk het nomisme wil, want beide verschillen principieel maar gaan toch in de prediking steeds samen4. En evenzoo is het woord als genademiddel noch van de werking des Geestes te scheiden noch ook met deze te vereenzelvigen. De H. Geest werkt niet sine verbo noch per verbum maar cum verbo5.

§ 51.De Sacramentenbl. 215-252. Het tweede genademiddel is het sacrament. De naam komt in de Schrift niet voor, was eerst voor allerlei kerkelĳke handelingen en plechtigheden gebruikelĳk en werd eerst in de Middeleeuwen tot een zevental ceremoniën beperkt. Ook de leer der sacramenten werd eerst door de scholastiek uitgewerkt en vertoonde hoelanger hoe grootere afwĳking van de Schrift1. Rome toch verstaat onder de genade, door het sacrament medegedeeld, alleen de gratia sanctificans, en maakt het sacrament los van het woord en evenzoo van het geloof. De Hervorming verwierp deze dwalingen maar droeg toch in de personen van Luther, Zwingli en Calvĳn eene verschillende opvatting voor, die de kerken verdeelde en, trots de verzwakking van de beteekenis der sacramenten door mysticisme en rationalisme, nog heden ten dage kerk en theologie uiteen doet gaan2. Ofschoon de naam van sacrament in de Schrift niet voorkomt, is hĳ daarom nog niet te verwerpen. En ook is de behandeling van de algemeene leer der sacramenten vóór die van doop en avondmaal niet af te keuren, wĳl daardoor het verschil in opvatting duidelĳk aan het licht treedt en de dwaling gemakkelĳk ingezien wordt. Volgens de Schrift zĳn de sacramenten teekenen en zegelen van Gods genade en tevens belĳdenisacten des geloofs3. Als zichtbare teekenen en zegelen duiden zĳ aan en bevestigen zĳ de onzichtbare genade, door God in Christus geschonken dat is,dezelfdegenade, welke ook in het woord wordt aangeboden, zĳ het ook op andere wĳze4. Het verband tusschen teeken en beteekende zaak is niet physisch, corporeel, locaal, maar een verband van relatie, dat door het woord der instelling tot stand komt, en, schoon van geestelĳken aard, toch niettemin objectief en reëel is5. Daarom werken de sacramenten ook niet ex opere operato maar onderstellen bĳ den ontvanger het geloof, hetgeen aan hunne objectiviteit geen afbreuk doet en hunne waarde ongeschonden laat6. Het getal der sacramenten bedraagt niet zeven, maar slechts twee, doch deze twee wegen in waarde tegen het zevental van Rome op7.

§ 52.De Doopbl. 252-299. In hetO. T.door de besnĳdenis voorbereid, werd de doop op Goddelĳken last het eerst door Johannes aan de Joden bediend1. Deze doop van Johannes verschilt niet wezenlĳk van den christelĳken doop, maar werd door Jezus overgenomen en vóór zĳne hemelvaart tot alle volken uitgebreid, tot teeken en zegel van de vergeving der zonden en van de inlĳving in Christus en zĳne gemeente2. Na den tĳd der apostelen werd hĳ reeds spoedig met de trinitarische formule bediend, als een mysterium der inwĳding opgevat, met allerlei ceremoniën omgeven en steeds meer magisch in zĳne werking voorgesteld. Volgens Rome schenkt hĳ door de innige verbinding van teeken en beteekende zaak ex opere operato, behalve een character indelebilis, de heiligmakende genade, die van alle schuld, straf en smet der zonde bevrĳdt3. De Lutherschen leerden eene soortgelĳke nauwe vereeniging van het water des doops met de Goddelĳke genade, en lieten althans bĳ kinderen de wedergeboorte tot stand komen door den doop, maar de Gereformeerden hielden staande, dat de doop, als een sacrament, ook bĳ kinderen het geloof onderstelde en rustte op den grondslag van het genadeverbond. Maar dit verbond werd steeds meer veruitwendigd; en rationalisme enmysticisme miskenden de waarde van den doop zoozeer, dat in den nieuweren tĳd verschillende pogingen tot handhaving van het objectief karakter van den doop beproefd zĳn4. De Schrift spreekt alleen van den doop van volwassenen, en leert duidelĳk, dat hĳ alleen voor geloovigen ingesteld is en na belĳdenis mag bediend worden. Het teeken in den doop is water, waarin de doopeling ondergedompeld of waarmede hĳ besprengd wordt5. Dit water wordt tot een sacrament door het woord der instelling, dat in de Schrift niet als eene formule bedoeld maar toch in de kerk weldra zoo toegepast is, en tusschen teeken en beteekende zaak wel eene reëele maar geen physische en locale vereeniging tot stand brengt. De weldaden van den doop zĳn in hoofdzaak vergeving en wedergeboorte6.Tot hen die recht hebben op den doop, behooren ook de kinderen der geloovigen. Dit recht werd tegenover de bestrĳders van den kinderdoop op verschillende wĳze betoogd7, en rust op vele schriftuurlĳke gronden8. Bedienaar van den doop is Christus, die daarbĳ van menschen, bepaaldelĳk van de leeraars gebruik maakt; hem bedienen laat in de openbare vergadering der gemeente; op onbepaalde tĳden; in geval van den kinderdoop, in tegenwoordigheid der ouders; aan alle personen, die nog gerekend kunnen worden te behooren binnen den kring des verbonds9.

§ 53.Het Avondmaalbl. 299-352. Het tweede sacrament is het avondmaal, dat in hetO. T.door het pascha afgebeeld en voorbereid1, en in hetN. T.door Christus ingesteld werd, tot een teeken en zegel van de gemeenschap aan zĳne offerande op het kruis2. Dit avondmaal was spoedig het middelpunt van den christelĳken cultus en werd allengs, vooral sedert de scholastiek, opgevat als eene onbloedige offerande van het lichaam en bloed van Christus, waaraan de communie ondergeschikt is3. De Reformatie verwierp deze Roomsche leer wel eenparig, maar liep in de positieve uiteenzetting van de leer des avondmaals ver uiteen. Luther, Zwingli, Calvĳn droegen elk een eigen opvatting voor, die, na hen gewĳzigd en verlaten, toch tot den huidigen dag voortbestaan4. De namen voor het avondmaal zĳn zeer vele in aantal, maar de beste is die van heilig avondmaal of maaltĳd des Heeren, wĳl het een wezenlĳke maaltĳd is met Christus als gastheer, de leeraars als zĳne dienaren, met brood on wĳn tot spĳze en drank, in den eersten tĳd met een gewonen maaltĳd verbonden, aan eene tafel en niet op een altaar te vieren5. Maar deze maaltĳd heeft een geestelĳke beteekenis, is niet bloot een gedachtenismaal of een belĳdenisacte, doch eene gemeenschapsoefening door het geloof met den gekruisten Christus. Wel is Christus niet physisch en locaal in de teekenen aanwezig, want trans- en consubstantiatie zĳn beide om vele schriftuurlĳke en natuurlĳke redenen uitgesloten6. Maar desniettemin is die gemeenschap met Christus in het avondmaal objectief en reëel, zoo echter, dat zĳ van de zĳde des ontvangers het geloof onderstelt en juist daardoor als gemeenschap aanden persoon en aan de weldaden van Christus, versterkt wordt7. Evenals de doop, is ook dit avondmaal alleen voor de gemeente ingesteld, en wel voor gedoopte on levende geloovigen, die belĳdenis van hun geloof hebben afgelegd en niet door de kerk om leer en leven zĳn geweerd8.

§ 54.De Tusschentoestandbl. 353-422. Alle godsdiensten bevatten eene zekere eschatologie en leeren bepaaldelĳk de onsterfelĳkheid der ziel; en de philosophie nam menigmaal dit laatste leerstuk over1. De bewĳzen, voor de onsterfelĳkheid der ziel bĳgebracht, hebben tegenover het ongeloof geen dwingende kracht maar zĳn toch als getuigenissen en rechtvaardigingen des geloofs belangrĳk2. De Schrift bevat ook wel reeds in hetO. T.de leer der onsterfelĳkheid, gelĳk hare voorstelling van den Scheol duidelĳk bewĳst, maar zĳ voegt daaraan de veel rĳkere openbaring toe, dat het waarachtige leven alleen verkregen en genoten wordt in de gemeenschap met God, die over dood en graf triumpheert3. De latere Joodsche literatuur liet aan deze openbaring geen recht wedervaren, maar het N. Test. doet nog beter dan het O. Test. uitkomen, dat de dood eene straf der zonde is, dat de geloovigen door Christus een leven deelachtig worden, hetwelk verre boven den dood is verheven, en dat zĳ, ofschoon na het sterven in zekeren zin tot het doodenrĳk behoorend, toch terstond in een anderen toestand intreden dan de ongeloovigen4. De christelĳke kerk bleef eerst bĳ deze weinige gegevens der Schrift over den tusschentoestand staan, maar wĳdde er meer aandacht aan, naarmate de wederkomst van Christus toefde, en kwam allengs tot het aannemen van vĳf receptacula aan de overzĳde des grafs, onder welke vooral het vagevuur voor den tusschentoestand van beteekenis is5. De Reformatie verwierp deze leer, maar zag spoedig allerlei meeningen over den tusschentoestand opkomen, zooals die van een voorloopigen toestand, van een purgatorium, van een zieleslaap, van eene zekere lichamelĳkheid der zielen, van zielsverhuizing en voortgaande loutering, van limbus patrum, limbus infantum en mogelĳke bekeering na den dood6. De Schrift bevat weinig over den tusschentoestand, omdat zĳ, schoon de onsterfelĳkheid der ziel aannemende, vooral het nieuwe leven wil doen kennen, dat Christus aan het licht heeft gebracht en zonder hetwelk het menschelĳk leven hier reeds op aarde en vooral hiernamaals in den Scheol zĳn inhoud en waarde verliest7. De leemten, welke de Schrift in onze voorstelling van den tusschentoestand openlaat, mogen niet aangevuld worden met menschelĳke gissingen, zooals de zieleslaap8, de lichamelĳkheid der zielen na den dood9, het blĳvend verkeer der dooden met de levenden, dat danmisoffer, voorbede, heiligenvereering, doodenbezwering en reliquiëncultus medebrengt,10. Van de plaats van den tusschentoestand is weinig te zeggen, maar zeker is, dat er terstond bĳ den dood een verschillende toestand intreedt voor geloovigen en ongeloovigen, waarin geen verandering door bekeering, gelĳk velen thans meenen, meer mogelĳk is11. Ook is de toestand der gestorven geloovigen niet als een vagevuur te denken, want zĳ komen naar de leer der Schrift terstond na den dood in den hemel bĳ Christus. Ofschoon er dus van eene vereering der heiligen en van eene voorbede voor de afgestorvenen geen sprake kan zĳn12, blĳft er toch eene gemeenschap der triumfeerende met de strĳdende kerk bestaan. Ook de zaligen in den hemel zĳn niet zonder ons volmaakt; zĳ zien verlangend uit naar de parousie van Christus, en zĳn ook niet boven alle ruimte, tĳd en werkzaamheid verheven13.

§ 55.De wederkomst van Christusbl. 422-481. Gelĳk er een einde komt aan het leven van den enkelen mensch, zoo ook aan dat van menschheid en wereld. De wetenschap bevestigt dat1, de godsdiensten koesteren algemeen deze verwachting, en de Oudtest. profetie verkondigt aan het einde van deze bedeeling de oprichting van het Messiaansche rĳk, dat, rĳk aan geestelĳke en stoffelĳke zegeningen, tot de einden der aarde zich uitbreiden zal2. HetO. T.beschrĳft in dit Messiaansche rĳk geen tusschenperiode maar een eindtoestand, doch de latere Joodsche litteratuur ging tusschen een voorafgaand Messiasrĳk en een daarna volgend Godsrĳk onderscheid maken en deed zoo de leer van het chiliasme opkomen, welke ook door vele Christenen, vooral in tĳden van vervolging en druk, werd overgenomen3. Ofschoon in sommige hoofdzaken overeenstemmend, zĳn de Chiliasten onderling toch zeer met elkander in strĳd en maken zĳ zich allen bĳ de uitlegging der Schrift aan groote willekeur schuldig4. Reeds het O. Test. doet zelf van de profetie eene betere verklaring aan de hand, dan het chiliasme ons biedt, en het N. Test. beschouwt zich als de geestelĳke en dus waarachtige vervulling van het O. Test.5. Maar niet alleen is het chiliasme met deze hoofdgedachte der Schrift in strĳd, doch voorts, ook met vele andere gegevens, vooral met de doorloopende verwachting desN. T.aangaande het Joodsche volk6, die door enkele plaatsen, vooral Rom. 11:11-32, niet weersproken wordt7. Voorts verwacht hetN. T.nergens een staat van heerlĳkheid en eere voor de gemeente van Christus in deze bedeeling, maar veeleer toenemende vervolging en druk, waaraan eerst de eenige wederkomst van Christus een einde maakt8. Wel is er in Op. 20 van eene duizendjarige binding van Satan sprake. Maar dit hoofdstuk bevat eigenlĳk niets van al wat aan het chiliasme wezenlĳk eigen is, evenmin als andere plaatsen der Schrift9. En de gebeurtenissen, in Op. 20 verhaald, vallen niet chronologisch na die der vorige capita, maar loopen daarmede parallel. Zĳ bedoelen, heteinde ons te schetsen van de cultuurlooze volken, gelĳk de vorige hoofdstukken dat deden ten aanzien van die natiën, in wier midden het evangelie gepredikt is en dus de anti-christelĳke macht zich ontwikkelen kan10. Aan de wereldgeschiedenis maakt dus Christus, wien als Zoon des menschen het oordeel gegeven is, door zĳn tweede komst een einde11. De tĳd dier wederkomst is in hetN. T.niet bepaald, al nemen hare voorteekenen reeds met den val van Jeruzalem een aanvang. En even sober is de Schrift in de beschrĳving van de wĳze, waarop die wederkomst plaats heeft12.

§ 56.De Voleinding der eeuwenbl. 481-529. Met de wederkomst van Christus begint de Dag des Heeren, welks duur niet te bepalen is. De eerste gebeurtenis, die daarop plaats grĳpt, is de opstanding der dooden1, waarbĳ de identiteit van het opstandingslichaam met het gestorven lichaam bewaard blĳft2,3. Dan volgt het gericht, dat over alle menschen en engelen en over al hun gedachten, woorden en daden zich uitstrekt4. De plaats, waarheen de goddeloozen verwezen worden en eeuwige straffen lĳden, is de gehenna. De eeuwigheid der helsche straf is wel menigmaal op allerlei gronden bestreden en beurtelings door de leer van het hypothetisch universalisme, van de wederherstelling aller dingen of van de conditioneele onsterfelĳkheid vervangen5. Maar zĳ is in de Schrift vervat, en door de natuur der zonde en de Goddelĳke gerechtigheid geeischt, ofschoon zĳ zeer verschillende graden in hare toepassing niet uitsluit6. Na het eindgericht volgt de vernieuwing der wereld, welke in geen vernietiging van hare substantie maar in eene herschepping van hare forma bestaat7. Deze vernieuwing der wereld bewĳst, dat de zaligheid niet uitsluitend als eene hemelsche maar ook als eene aardsche te denken is8, en niet alleen geestelĳke maar ook stoffelĳke zegeningen omvat, welke beide hier wel aanvangen doch eerst in de eeuwigheid worden voltooid. De gemeenschap met God, die het wezen der toekomstige zaligheid is en met verstand en wil beide genoten wordt9, wordt verhoogd door de gemeenschap der heiligen, wier getal, ook al omvat het niet alle menschen en al is er over de zaligheid van Heidenen en jongstervende kinderen weinig te zeggen, toch eene schare zal vormen, die niemand tellen kan10, en die zelve allerlei verscheidenheid van persoonlĳkheid, gaven, loon en werkzaamheid insluit11.

Back to Index Next