In Dagen van Strijd.

In Dagen van Strijd.Reinout van Meerwoude.Zijn opvoeding.De belangrijkste persoon uit dezen roman is ongetwijfeldReinout van Meerwoude; de anderen zijn grootendeels niets dan werktuigen in zijn hand. Hij heeft een eigenaardig karakter, vooral gevormd door zijn opvoeding. Zijn ouders had hij vroeg verloren; altijd heeft hij dus onder vreemden verkeerd en nooit de liefde gekend, die zooveel op ’t hart van ’t jonge kind vermag. Zijn voogd was een onverschillige, die hem totaal zijn eigen gang liet gaan en tot lijfspreuk had: „Uw leven is úw zaak, en mijn leven is míjn zaak, en zoolang die twee zaken elkaar niet hinderen, is het goed.” Zoo was Reinout al vroeg aan zich zelf overgelaten, maar hij gebruikte de hem gegeven vrijheid uitstekend; de leermeesters waren zeer tevreden over den leergierigen knaap en weldra leefde hij geheel voor zijn boeken, vooral ook omdat hij wegens zijn zwakke gezondheid veel de kamer moest houden.Idealist, later egoïst.Niet de werkelijke wereld leerde hij kennen, maar de wereld zooals ze in zijn lievelingswerken geschilderd was, een wereld vol idealisme, geheel verschillend van de prozaïsche, egoïstische werkelijkheid. Dus moet eens als Reinout in ’t werkelijke leven komt, een groote ontnuchtering volgen en daarmee een totale verandering in zijn karakter;de idealist zal egoïst worden. Hij ziet, dat de menschen door heel andere drijfveeren worden beheerscht dan hij zich voorstelde. „Hij zag den adel voor zijn grooten, koninklijken tiran, en het volk voor zijn kleinere adellijke heeren in zelfzuchtigen eerbied verzonken; hij leerde de kabalen en intriges van ’t hof kennen; hij voelde, dat de vrijheid, waarvan hij gedroomd had, de belangelooze, alleen om haar zelf gezochte, gezocht ook daar waar ze offers eischte, inderdaad niets was—dan een droom.” Zoo verkoelt hij langzamerhand geheel, nooit verliest hij meer zijn berekenende kalmte, aan hoogere gevoelens gelooft hij niet meer. Zelfzucht beheerscht iedereen. En als een enkelen keer ’t idealisme bovenkomt, volgt er niets dan ontnuchtering en teleurstelling. BijSt. Quentin, bezield doorEgmondsdapperheid, meende Reinout te strijden voor een heilige zaak en zelfopofferend ving hij met zijn lichaam een sabelslag op, die voor den veldheer bestemd was. Maar ook Egmond bleek aan zulk idealisme niet te gelooven en hij bood zijn redder als loon zijn voorspraak aan bij den Koning. Vol bitterheid antwoordde Reinout: „Ik heb de druppels bloed niet geteld die de Spaansche regeering mij schuldig was.”Bij de vrouwen doet Reinout dergelijke ervaringen op. Hij, de jonge, rijke edelman is een echte goudvisch, dien de jonge dames graag aan den hengel zouden slaan, en zoodra hij dat bemerkt is voor liefde in zijn hart geen plaats meer.Eigenschappen.De voornaamste eigenschappen van Meerwoude zijn dus de volgende:a.Hij is een echteegoïst, die niet meer aan hoogere gevoelens gelooft.b.Hij is een meester in de kunst vanzelfbeheersching.c.Hij iszeer ontwikkelden buitengewoonscherpzinnig. Door dat alles steekt hij ver uit boven de andere edelen. Door allen wordt hij gevreesd, omdat niemand veilig is voor zijn scherpen spot.d.In alles wil hij uitblinkenen vandaar dat hij één kwetsbare plek heeft: hij is geen krachtig, forsch gebouwd man en in dat opzicht verre de mindere van de meeste zijner kennissen. Maar toch zal niemand het wagen Meerwoude te beleedigen. Reinout, zijn lichamelijke minderheid kennende, heeft dit gebrek zooveel mogelijk trachten te verhelpen en heeft uitstekende schermlessen genomen, zoodat hij in een duel een gevaarlijk tegenstander is.e.Op godsdienstig gebied is hij een onverschillige; in een gesprek met Alva noemt Reinout zich zelf een atheïst. „Godsdienstige dweperij en slechte spijsvertering hebben een akelige identiteit”, zegt hij tegen Melville.Verhouding tot Helene.Twee personen zijn er die op zijn handelingen een beslissenden invloed oefenen:Helene van VredenborgenEdward Melville. Helene heeft veel aan Reinout te danken, hij heeft haar smaak gevormd, is in vele opzichten haar leermeester geweest. Maar—en ditteekent zijn karakter—al die hulp is niets geweest dan egoïsme. Dat blijkt, als het tusschen Reinout en Helene tot een verklaring komt en de eerste zegt: „Ik moest iemand hebben, die mijn denken verstond; daartoe voedde ik u op; ik gaf u kennis en gedachten, opdat ge mij zoudt begrijpen en volgen, want ik wilde verstaan zijn; wilde, dat is het woord. Ik moest iets hebben, dat mij dierbaar was, en gij alleen kondt dat zijn; u kon ik vormen, daarom wendde ik uw hart van de betrekkingen af, die u niet begrepen, daarom liet ik de liefde van hem, die u niet verdiende, het genot, dat de ijdelheid zoekt, niet tot u komen; mijn eigendom moest gij zijn.” Helene is dus geheel een werktuig in Reinouts handen geweest.Verhouding tot Melville.Ook vanEdward Melvillekan hetzelfde gezegd worden. Eerst heeft Reinout geen reden om minder gunstig gestemd te zijn jegens Edward, die hem volstrekt niet hindert of in den weg staat. Toch is er iets, waaruit een minder gunstige verhouding kan voortkomen: Edward is een krachtige, kloek gebouwde jonge man en in dat opzicht dus de meerdere van Reinout. En werkelijk wordt dit een van de redenen, waarom Reinout Edward begint te haten. Van Filips, Helene’s broer, heeft Edward gehoord wat de kwetsbare plaats is van Reinout en om de proef te nemen of dit werkelijk zoo is, vraagt hij hem eens: „ge zoudt stellig ook, als Cato, de voorkeur geven aan mannelijke kracht boven die kennis, die iedere vrouw zich eveneens kan verwerven, heer van Meerwoude?” Van dit oogenblik af haat Reinout Edward, want Meerwoude haatte alle minderheid en vooral die ze hem liet voelen.Maar de hoofdreden van de vijandschap is een andere. Reinout bemerkt dat Helene en Edward elkaar liefhebben, en de mogelijkheid bestaat dus, dat hij Helene zal moeten afstaan. En dat wil hij niet. „Zij was hem onontbeerlijk geworden. Zij was een deel van zijn eigen wezen, een tweede ik, een grond waarin hij elke gedachte planten kon, en bij wie hij, als de conversatie zijner onkundige vrienden hem tegenstond, een belangrijker gesprek zocht; haar te missen, was hem zoo onmogelijk, als het hem tot nog toe ondenkbaar had geschenen, dat dit ooit gebeuren kon.”Reinouts doel.Zijn doel is voortaan Edward enHelenevan elkaar te verwijderen. Het middel, dat hij aangrijpt is: den onervaren Edward in kennis te brengen met de schoone hofdameSilvia Linondi, die werkelijk een groot kontrast vormt met de ernstige, stemmige Helene. Het plan gelukt. Edward vergeet Helene en zelfs volgt een verloving met de schitterende Italiaansche. Ook op haar heeft Meerwoude geïnfluenceerd: niet tevergeefs heeft hij haar ingefluisterd, dat Edward de gunsteling is van den machtigen graaf vanVialeen dus een groote toekomst hem wacht.Helene wordt Reinouts vrouw.Zoo schijnt Reinout volkomen te slagen en toch falen zijn berekeningen. Hij hadn.l.verwacht, dat Helene den man die haar versmaad had, niet langer zou kunnen liefhebben, dat haar liefde zou worden tot haat en juist daarin vergist hij zich. Voor ijverzucht en haat is geen plaats in Helene’s rein gemoed en haar vraag aan Reinout: „ge gelooft niet, dat Silvia boos en gevoelloos is? Zij—zal hem gelukkig kunnen maken?” bewijst hem, dat ze Edward nòg lief heeft.Melville zelfstandiger.Daarbij komt, dat Edward langzamerhand meer zelfstandig begint te worden en bemerkt dat Silvia hem niet gekozen heeft uit liefde, maar uit berekening. Hij verbreekt zijn verloving en ziet nu in, hoe dwaas hij geweest is een karaktervolle vrouw als Helene te verlaten voor de lichtzinnige Silvia. Weer dreigt dus voor Reinout het gevaar, dat Edward hem eens Helene zal ontnemen. Maar hij heeft nieuwe maatregelen genomen: Helene moet zijn vrouw worden, dat is ’t eenige middel om haar voorgoed van Edward te verwijderen. Vrijwillig zal Helene nooit in dat huwelijk toestemmen, dat beseft Reinout te goed; ze moet dus gedwongen worden. Maar natuurlijk zoo, dat ze geen dwang van zijn kant bemerkt, dan zou ze hem verachten en ze moet voor Reinout dezelfde trouwe studiemakker blijven, die ze altijd geweest is.Speelzucht van Filips.Het middel vindt Meerwoude in de verkwistingen van Helene’s broerFilips, wiens speelzucht door Reinout op sluwe wijze wordt aangewakkerd,zoodat hij eindelijk wissels teekent op naam van zijn vader, tot een zoo hoog bedrag, dat ze door den ouden Vredenborg moeilijk voldaan kunnen worden. AlsHeleneradeloos staat tegenover den woekeraar, die de wissels presenteert, neemt Reinout de geldelijke verplichtingen van Filips op zich en zoo is Helene, die haar vader al deze ellende wil besparen, wel gedwongen Reinouts aanzoek aan te nemen.Melville Protestant.Maar het is Meerwoude niet genoeg Helene als vrouw te bezitten, hij moet ook in haar de liefde voor Edward dooden. En ’t toeval doet hem daartoe een middel aan de hand; hij ontdekt de verhouding tusschenEdwarden den graaf vanViale. Edward is eenbastaarden Reinout zal maken dat hij in de oogen van Helene ook nog eenonwaardigewordt. Viale is een dwepend Katholiek, de zoon moet een ketter worden! En is dat doel eenmaal bereikt, dan zal Edward het geheim van zijn geboorte weten en staan tegenover zijn eigen vader. Zoo spant Meerwoude zorgvuldig de draden van zijn net en zijn scherpen geest gelukt het inderdaad dit plan ten uitvoer te brengen. Langzaam weet Meerwoude Edwards kinderlijk geloof, dat geen twijfel kende omdat het nooit gestreden had, te ondermijnen; hij laat hem de uitwassen zien van ’t Katholicisme,b.v.den schaamteloozen verkoop van heiligenbeeldjes en aflaatbrieven in Brussel; Edward ziet het harde optreden van de inquisitie tegen de ketters en door dat alles begint zijn geloof te wankelen, totdat de kennismaking met den Protestantschen predikerDe la Tourhem een overtuigd aanhanger van de Hervorming doet worden.Melville zoon van Viale.Ook hier schijnt dus Reinout zijn doel bereikt te hebben, maar nu gebeurt er iets dat een egoïst als hij niet heeft kunnen voorzien: Edward weigert als hij ’t geheim van zijn geboorte uit Meerwoude’s mond hoort, van zijn vader de erkenning als zoon te eischen. Reinouts plan is mislukt, want door ’t verwachte optreden van Edward hoopte hij ook Viale te treffen, zijn machtigen en trotschen mededinger, die vernietigd moest worden, vernietigd door zijn eigen zoon.Helene tegenover Reinout.’t Is voor Reinout het begin van ’t einde, want ook Helene staat op tegen hem. Haar broer Filips heeft zich een woord laten ontvallen, waaruit ze meent te moeten opmaken dat juist Reinout hem tot spelen heeft aangezet en nooit kan ze die ontzettende gedachte van zich afzetten. Als eindelijk haar de waarheid blijkt, doorziet ze de geheele intrige en vol afschuw vlucht ze uit het huis van haar man.Mislukking van Reinouts plannen.Ten slotte mislukken nog de plannen van Meerwoude op staatkundig gebied en dan komt werkelijk het einde. Met groote handigheid heeft Reinout zich onmisbaar weten te maken voor de Spaansche regeering, eerst voorMargaretha, later voorAlvaen als loon vraagt hij de hoogste waardigheid na die van landvoogd:het stadhouderschap van Brabant. Werkelijk verkrijgt hij de schriftelijke belofte van Alva dat Meerwoude tot Stadhouder van Brabant zal worden benoemd als hij ’t leger van de Geuzen in handen van de Spanjaarden heeft gespeeld. Maar als Reinout zich naar dat leger begeeft, hebben de Geuzen door toedoen van Alva, die Meerwoude te gevaarlijk begint te vinden, de bewijzen reeds in handen van ’t verraad, en na een vergeefsche poging tot ontvluchting blijft hem niets meer over dan zelfmoord.Reinout de hoofdpersoon.Uit al ’t voorgaande blijkt wel dat Meerwoude de hoofdpersoon van den roman is; hij beheerscht voor ’t grootste deel den loop van zaken en de andere personen zijn in vele opzichten niets dan stukken op een schaakbord, die door hem naar willekeur verplaatst worden. Over die personen kunnen we dus kort zijn, te meer omdat in bovenstaande karakterschets al heel wat over hen medegedeeld is.Karakter van Helene.Helene van Vredenborgis een heel sympathieke figuur, een buitengewoon ontwikkeld meisje, dat zich geheel opoffert voor haar vader, den geleerde, en voor haar broer Filips; de eer van haar geslacht door haar zelfopoffering redt en Melville, den man dien ze liefheeft, trouw blijft, ook na de miskenning,Melville.Veel minder hoog staatEdward Melville, die geheel een speelbal is in de handen van Reinout van Meerwoude en den eersten tijd dat hij in Brussel is, een werkelijk treurige rol speelt. Maar dat moet grootendeels geschreven worden op rekening van zijnonervarenheid, slecht is hij niet. De rampen louteren zijn karakter, en ten slotte vindt hij zich-zelf terug. Hij weet zich los te maken van de landvoogdesMargarethaen de verleidelijkeSilvia, trotseertVialeenMeerwoude, en zijn dapperheid bij Heiligerlee, waar hij ’t leven laat, strijdend voor de vrijheid, verzoent ons met zijn eerste afdwalingen.Viale. Zijn eerzucht.Vialeis iemand, die alles ondergeschikt maakt aan zijneerzucht. Als de arme edelmanKarel de Brénisvatte hij liefde op voor de Utrechtsche burgerdochterJohanna Rovéne, de moeder van Edward en zijn trouw duurde niet langer dan toen de aanbieding kwam van zijn bloedverwant, den graaf Van Viale, die hem tot erfgenaam wenschte. Zijn latere verloving metAgnete van Arnemuidenwerd verbroken, omdat hij hoorde, dat de bruid niet zoo rijk was als men dacht en de jonkvrouw, die hij zich eindelijk in Frankrijk tot echtgenoote uitkoos, bezat schatten. Zoo verwierf Karel de Brénis een hoog-adellijke titel en groote rijkdommen.Streng Katholiek.Door zijn rechtzinnig Katholicisme werd hij ook politiek gebied weldra een man van gewicht: hij werd de punt of het vraagteeken achter alle besluiten van landvoogdes Margaretha. Kenmerkend voor hem is zijn fanatiek geloof, te verklaren uit de wroeging over zijn daad en de zucht om over anderen te heerschen. „De kerk bood hem alle voorrechten van heerschappij en onderwerping tegelijk aan. Zij gaf hem het recht in wereldsche zaken te heerschen en beloonde hem voor zijn onderwerping in het geestelijke met de gansche bescherming, die haar uitgebreid gezag kon verleenen; uit haar absolutie putte hij de kracht, die zijn zonden hem ontroofd hadden.” Viale is een Katholiek, die in vele opzichten te vergelijken is metAernout Bakelszeuit „Het Huis Lauernesse”. Beiden klemmen zich vast aanhun geloof en trachten de ketters te verdelgen, omdat ze zich éen voelen met de Kerk en met die Kerk staan of vallen.Zuster Klara.Naast deze harde Katholieke figuur staat een andere liefdevolle: de vrome nonKlara, eens de schooneAgnete van Arnemuiden, later de troost van zieken en verdrukten: de heilige van Ilmenoude.Van Vredenborg en Filips.De heerVan Vredenborgen zijn zoonFilipszijn antipoden: de eerste is de geleerde, die heelemaal opgaat in zijn studiën en van de wereld afgestorven is, terwijl de laatste juist zooveel mogelijk van alle wereldsche genietingen tracht te profiteeren. Dat antagonisme is van beide zijden bijna tot afkeer geworden. „Er zijn menschen, die voor anderen het vermogen van een slijpsteen bezitten; ieder woord, dat met hen in aanraking komt, schijnt scherp te worden, en Filips was voor zijn vader zulk een slijpsteen.”Filips heeft het karakter zijner moeder.Die ontevredenheid van Vredenborg is wel te verklaren: Filips is een zoon uit het tweede huwelijk en heeft geheel dezelfde eigenschappen als zijn moeder, een vrouw, die door haar lichtzinnigheid en later door haar ontrouw Vredenborg nameloos verdriet heeft aangedaan, vooral omdat hij zijn vrouw hartstochtelijk lief had. In zijn studiën had Vredenborg zijn gemoedsrust hervonden en zijn vurigste wensch was, dat Filips later zijn hulp en steun zou worden bij dat moeitevolle werk. Maar de zoon was daartoe totaal ongeschikt, het lichtzinnige bloed van zijn moeder stroomde door zijn aderen en ’t eenige doel van zijn leven was: genot. De vader moest wel in de feiten berusten, maar het verstoren van zijn illusies maakte hem wrevelig en ’t losbandige leven van Filips was hem een gruwel. Vandaar de treurige verstandhouding.Verwijdering van zijn vader.En Vredenborg moest het zich wel bekennen, dat hij zelf schuld had: hij had immers den zoon, die ook in uiterlijk het evenbeeld van zijn moeder was, buiten het vaderlijk huis laten opvoeden, omdat hij het gelaat niet zien kon, dat hem telkens aan de schuldige vrouw herinnerde. Vader en zoon waren alvroeg van elkaar vervreemd en er bestond tusschen hen geen liefde, die Filips misschien van den slechten weg had kunnen terughouden. Zoo heeft de lichtzinnige jongeman in niemand een steun, want ook de verhouding tot zijn zuster, die geheel denkt als de vader, is verre van innig en ’t is waarlijk niet te verwonderen, dat hij met een raadsman als Meerwoude zijn verderf tegemoet loopt. Misschien dat hij door harde ervaringen geleerd, een beter mensch zal worden en we vinden daarover aan ’t slot van ’t boek een aanwijzing als Helene tot Edward zegt, dat ze hoopt te gaan naar haar broer, die naar Duitschland is uitgeweken en haar heeft geschreven, dat er veel in hem is veranderd. Mogelijk vindt Helene in hem dan in waarheid, wat hij eerst slechts in naam geweest is: een broer.De edelen tijdens den opstand.Ten slotte nog iets over ’t milieu waarin de roman speelt. We worden verplaatst in Brussel tijdens het voorspel van den opstand, en naast de teekening van enkele historische personen heeft de schrijfster ons vooral een beeld willen geven van de Nederlandsche edelen uit dien tijd. En dat beeld is historisch juist. Duidelijk zien we, dat ’t verzet tegen Spanje bij den adel geen beginselkwestie, nog minder een geloofskwestie was—uitgezonderd bij enkelen alsTholouze,MarnixenDavilliers—maar eenvoudig een begeerte naar meerderen invloed en daardoor naar meerdere inkomsten. Nooit is dat duidelijker gebleken dan na ’t vertrek van Granvelle, toen de edelen veel te zeggen kregen en hun bevoorrechte positie gebruikten om op allerlei wijzen hunne heb- en winzucht te bevredigen. Niet de ontevreden edelen, maar de krachtige, door ’t geloof gesterkte burgers hebben Nederland van de Spaansche overheersching bevrijd.

Reinout van Meerwoude.Zijn opvoeding.De belangrijkste persoon uit dezen roman is ongetwijfeldReinout van Meerwoude; de anderen zijn grootendeels niets dan werktuigen in zijn hand. Hij heeft een eigenaardig karakter, vooral gevormd door zijn opvoeding. Zijn ouders had hij vroeg verloren; altijd heeft hij dus onder vreemden verkeerd en nooit de liefde gekend, die zooveel op ’t hart van ’t jonge kind vermag. Zijn voogd was een onverschillige, die hem totaal zijn eigen gang liet gaan en tot lijfspreuk had: „Uw leven is úw zaak, en mijn leven is míjn zaak, en zoolang die twee zaken elkaar niet hinderen, is het goed.” Zoo was Reinout al vroeg aan zich zelf overgelaten, maar hij gebruikte de hem gegeven vrijheid uitstekend; de leermeesters waren zeer tevreden over den leergierigen knaap en weldra leefde hij geheel voor zijn boeken, vooral ook omdat hij wegens zijn zwakke gezondheid veel de kamer moest houden.Idealist, later egoïst.Niet de werkelijke wereld leerde hij kennen, maar de wereld zooals ze in zijn lievelingswerken geschilderd was, een wereld vol idealisme, geheel verschillend van de prozaïsche, egoïstische werkelijkheid. Dus moet eens als Reinout in ’t werkelijke leven komt, een groote ontnuchtering volgen en daarmee een totale verandering in zijn karakter;de idealist zal egoïst worden. Hij ziet, dat de menschen door heel andere drijfveeren worden beheerscht dan hij zich voorstelde. „Hij zag den adel voor zijn grooten, koninklijken tiran, en het volk voor zijn kleinere adellijke heeren in zelfzuchtigen eerbied verzonken; hij leerde de kabalen en intriges van ’t hof kennen; hij voelde, dat de vrijheid, waarvan hij gedroomd had, de belangelooze, alleen om haar zelf gezochte, gezocht ook daar waar ze offers eischte, inderdaad niets was—dan een droom.” Zoo verkoelt hij langzamerhand geheel, nooit verliest hij meer zijn berekenende kalmte, aan hoogere gevoelens gelooft hij niet meer. Zelfzucht beheerscht iedereen. En als een enkelen keer ’t idealisme bovenkomt, volgt er niets dan ontnuchtering en teleurstelling. BijSt. Quentin, bezield doorEgmondsdapperheid, meende Reinout te strijden voor een heilige zaak en zelfopofferend ving hij met zijn lichaam een sabelslag op, die voor den veldheer bestemd was. Maar ook Egmond bleek aan zulk idealisme niet te gelooven en hij bood zijn redder als loon zijn voorspraak aan bij den Koning. Vol bitterheid antwoordde Reinout: „Ik heb de druppels bloed niet geteld die de Spaansche regeering mij schuldig was.”Bij de vrouwen doet Reinout dergelijke ervaringen op. Hij, de jonge, rijke edelman is een echte goudvisch, dien de jonge dames graag aan den hengel zouden slaan, en zoodra hij dat bemerkt is voor liefde in zijn hart geen plaats meer.Eigenschappen.De voornaamste eigenschappen van Meerwoude zijn dus de volgende:a.Hij is een echteegoïst, die niet meer aan hoogere gevoelens gelooft.b.Hij is een meester in de kunst vanzelfbeheersching.c.Hij iszeer ontwikkelden buitengewoonscherpzinnig. Door dat alles steekt hij ver uit boven de andere edelen. Door allen wordt hij gevreesd, omdat niemand veilig is voor zijn scherpen spot.d.In alles wil hij uitblinkenen vandaar dat hij één kwetsbare plek heeft: hij is geen krachtig, forsch gebouwd man en in dat opzicht verre de mindere van de meeste zijner kennissen. Maar toch zal niemand het wagen Meerwoude te beleedigen. Reinout, zijn lichamelijke minderheid kennende, heeft dit gebrek zooveel mogelijk trachten te verhelpen en heeft uitstekende schermlessen genomen, zoodat hij in een duel een gevaarlijk tegenstander is.e.Op godsdienstig gebied is hij een onverschillige; in een gesprek met Alva noemt Reinout zich zelf een atheïst. „Godsdienstige dweperij en slechte spijsvertering hebben een akelige identiteit”, zegt hij tegen Melville.Verhouding tot Helene.Twee personen zijn er die op zijn handelingen een beslissenden invloed oefenen:Helene van VredenborgenEdward Melville. Helene heeft veel aan Reinout te danken, hij heeft haar smaak gevormd, is in vele opzichten haar leermeester geweest. Maar—en ditteekent zijn karakter—al die hulp is niets geweest dan egoïsme. Dat blijkt, als het tusschen Reinout en Helene tot een verklaring komt en de eerste zegt: „Ik moest iemand hebben, die mijn denken verstond; daartoe voedde ik u op; ik gaf u kennis en gedachten, opdat ge mij zoudt begrijpen en volgen, want ik wilde verstaan zijn; wilde, dat is het woord. Ik moest iets hebben, dat mij dierbaar was, en gij alleen kondt dat zijn; u kon ik vormen, daarom wendde ik uw hart van de betrekkingen af, die u niet begrepen, daarom liet ik de liefde van hem, die u niet verdiende, het genot, dat de ijdelheid zoekt, niet tot u komen; mijn eigendom moest gij zijn.” Helene is dus geheel een werktuig in Reinouts handen geweest.Verhouding tot Melville.Ook vanEdward Melvillekan hetzelfde gezegd worden. Eerst heeft Reinout geen reden om minder gunstig gestemd te zijn jegens Edward, die hem volstrekt niet hindert of in den weg staat. Toch is er iets, waaruit een minder gunstige verhouding kan voortkomen: Edward is een krachtige, kloek gebouwde jonge man en in dat opzicht dus de meerdere van Reinout. En werkelijk wordt dit een van de redenen, waarom Reinout Edward begint te haten. Van Filips, Helene’s broer, heeft Edward gehoord wat de kwetsbare plaats is van Reinout en om de proef te nemen of dit werkelijk zoo is, vraagt hij hem eens: „ge zoudt stellig ook, als Cato, de voorkeur geven aan mannelijke kracht boven die kennis, die iedere vrouw zich eveneens kan verwerven, heer van Meerwoude?” Van dit oogenblik af haat Reinout Edward, want Meerwoude haatte alle minderheid en vooral die ze hem liet voelen.Maar de hoofdreden van de vijandschap is een andere. Reinout bemerkt dat Helene en Edward elkaar liefhebben, en de mogelijkheid bestaat dus, dat hij Helene zal moeten afstaan. En dat wil hij niet. „Zij was hem onontbeerlijk geworden. Zij was een deel van zijn eigen wezen, een tweede ik, een grond waarin hij elke gedachte planten kon, en bij wie hij, als de conversatie zijner onkundige vrienden hem tegenstond, een belangrijker gesprek zocht; haar te missen, was hem zoo onmogelijk, als het hem tot nog toe ondenkbaar had geschenen, dat dit ooit gebeuren kon.”Reinouts doel.Zijn doel is voortaan Edward enHelenevan elkaar te verwijderen. Het middel, dat hij aangrijpt is: den onervaren Edward in kennis te brengen met de schoone hofdameSilvia Linondi, die werkelijk een groot kontrast vormt met de ernstige, stemmige Helene. Het plan gelukt. Edward vergeet Helene en zelfs volgt een verloving met de schitterende Italiaansche. Ook op haar heeft Meerwoude geïnfluenceerd: niet tevergeefs heeft hij haar ingefluisterd, dat Edward de gunsteling is van den machtigen graaf vanVialeen dus een groote toekomst hem wacht.Helene wordt Reinouts vrouw.Zoo schijnt Reinout volkomen te slagen en toch falen zijn berekeningen. Hij hadn.l.verwacht, dat Helene den man die haar versmaad had, niet langer zou kunnen liefhebben, dat haar liefde zou worden tot haat en juist daarin vergist hij zich. Voor ijverzucht en haat is geen plaats in Helene’s rein gemoed en haar vraag aan Reinout: „ge gelooft niet, dat Silvia boos en gevoelloos is? Zij—zal hem gelukkig kunnen maken?” bewijst hem, dat ze Edward nòg lief heeft.Melville zelfstandiger.Daarbij komt, dat Edward langzamerhand meer zelfstandig begint te worden en bemerkt dat Silvia hem niet gekozen heeft uit liefde, maar uit berekening. Hij verbreekt zijn verloving en ziet nu in, hoe dwaas hij geweest is een karaktervolle vrouw als Helene te verlaten voor de lichtzinnige Silvia. Weer dreigt dus voor Reinout het gevaar, dat Edward hem eens Helene zal ontnemen. Maar hij heeft nieuwe maatregelen genomen: Helene moet zijn vrouw worden, dat is ’t eenige middel om haar voorgoed van Edward te verwijderen. Vrijwillig zal Helene nooit in dat huwelijk toestemmen, dat beseft Reinout te goed; ze moet dus gedwongen worden. Maar natuurlijk zoo, dat ze geen dwang van zijn kant bemerkt, dan zou ze hem verachten en ze moet voor Reinout dezelfde trouwe studiemakker blijven, die ze altijd geweest is.Speelzucht van Filips.Het middel vindt Meerwoude in de verkwistingen van Helene’s broerFilips, wiens speelzucht door Reinout op sluwe wijze wordt aangewakkerd,zoodat hij eindelijk wissels teekent op naam van zijn vader, tot een zoo hoog bedrag, dat ze door den ouden Vredenborg moeilijk voldaan kunnen worden. AlsHeleneradeloos staat tegenover den woekeraar, die de wissels presenteert, neemt Reinout de geldelijke verplichtingen van Filips op zich en zoo is Helene, die haar vader al deze ellende wil besparen, wel gedwongen Reinouts aanzoek aan te nemen.Melville Protestant.Maar het is Meerwoude niet genoeg Helene als vrouw te bezitten, hij moet ook in haar de liefde voor Edward dooden. En ’t toeval doet hem daartoe een middel aan de hand; hij ontdekt de verhouding tusschenEdwarden den graaf vanViale. Edward is eenbastaarden Reinout zal maken dat hij in de oogen van Helene ook nog eenonwaardigewordt. Viale is een dwepend Katholiek, de zoon moet een ketter worden! En is dat doel eenmaal bereikt, dan zal Edward het geheim van zijn geboorte weten en staan tegenover zijn eigen vader. Zoo spant Meerwoude zorgvuldig de draden van zijn net en zijn scherpen geest gelukt het inderdaad dit plan ten uitvoer te brengen. Langzaam weet Meerwoude Edwards kinderlijk geloof, dat geen twijfel kende omdat het nooit gestreden had, te ondermijnen; hij laat hem de uitwassen zien van ’t Katholicisme,b.v.den schaamteloozen verkoop van heiligenbeeldjes en aflaatbrieven in Brussel; Edward ziet het harde optreden van de inquisitie tegen de ketters en door dat alles begint zijn geloof te wankelen, totdat de kennismaking met den Protestantschen predikerDe la Tourhem een overtuigd aanhanger van de Hervorming doet worden.Melville zoon van Viale.Ook hier schijnt dus Reinout zijn doel bereikt te hebben, maar nu gebeurt er iets dat een egoïst als hij niet heeft kunnen voorzien: Edward weigert als hij ’t geheim van zijn geboorte uit Meerwoude’s mond hoort, van zijn vader de erkenning als zoon te eischen. Reinouts plan is mislukt, want door ’t verwachte optreden van Edward hoopte hij ook Viale te treffen, zijn machtigen en trotschen mededinger, die vernietigd moest worden, vernietigd door zijn eigen zoon.Helene tegenover Reinout.’t Is voor Reinout het begin van ’t einde, want ook Helene staat op tegen hem. Haar broer Filips heeft zich een woord laten ontvallen, waaruit ze meent te moeten opmaken dat juist Reinout hem tot spelen heeft aangezet en nooit kan ze die ontzettende gedachte van zich afzetten. Als eindelijk haar de waarheid blijkt, doorziet ze de geheele intrige en vol afschuw vlucht ze uit het huis van haar man.Mislukking van Reinouts plannen.Ten slotte mislukken nog de plannen van Meerwoude op staatkundig gebied en dan komt werkelijk het einde. Met groote handigheid heeft Reinout zich onmisbaar weten te maken voor de Spaansche regeering, eerst voorMargaretha, later voorAlvaen als loon vraagt hij de hoogste waardigheid na die van landvoogd:het stadhouderschap van Brabant. Werkelijk verkrijgt hij de schriftelijke belofte van Alva dat Meerwoude tot Stadhouder van Brabant zal worden benoemd als hij ’t leger van de Geuzen in handen van de Spanjaarden heeft gespeeld. Maar als Reinout zich naar dat leger begeeft, hebben de Geuzen door toedoen van Alva, die Meerwoude te gevaarlijk begint te vinden, de bewijzen reeds in handen van ’t verraad, en na een vergeefsche poging tot ontvluchting blijft hem niets meer over dan zelfmoord.Reinout de hoofdpersoon.Uit al ’t voorgaande blijkt wel dat Meerwoude de hoofdpersoon van den roman is; hij beheerscht voor ’t grootste deel den loop van zaken en de andere personen zijn in vele opzichten niets dan stukken op een schaakbord, die door hem naar willekeur verplaatst worden. Over die personen kunnen we dus kort zijn, te meer omdat in bovenstaande karakterschets al heel wat over hen medegedeeld is.Karakter van Helene.Helene van Vredenborgis een heel sympathieke figuur, een buitengewoon ontwikkeld meisje, dat zich geheel opoffert voor haar vader, den geleerde, en voor haar broer Filips; de eer van haar geslacht door haar zelfopoffering redt en Melville, den man dien ze liefheeft, trouw blijft, ook na de miskenning,Melville.Veel minder hoog staatEdward Melville, die geheel een speelbal is in de handen van Reinout van Meerwoude en den eersten tijd dat hij in Brussel is, een werkelijk treurige rol speelt. Maar dat moet grootendeels geschreven worden op rekening van zijnonervarenheid, slecht is hij niet. De rampen louteren zijn karakter, en ten slotte vindt hij zich-zelf terug. Hij weet zich los te maken van de landvoogdesMargarethaen de verleidelijkeSilvia, trotseertVialeenMeerwoude, en zijn dapperheid bij Heiligerlee, waar hij ’t leven laat, strijdend voor de vrijheid, verzoent ons met zijn eerste afdwalingen.Viale. Zijn eerzucht.Vialeis iemand, die alles ondergeschikt maakt aan zijneerzucht. Als de arme edelmanKarel de Brénisvatte hij liefde op voor de Utrechtsche burgerdochterJohanna Rovéne, de moeder van Edward en zijn trouw duurde niet langer dan toen de aanbieding kwam van zijn bloedverwant, den graaf Van Viale, die hem tot erfgenaam wenschte. Zijn latere verloving metAgnete van Arnemuidenwerd verbroken, omdat hij hoorde, dat de bruid niet zoo rijk was als men dacht en de jonkvrouw, die hij zich eindelijk in Frankrijk tot echtgenoote uitkoos, bezat schatten. Zoo verwierf Karel de Brénis een hoog-adellijke titel en groote rijkdommen.Streng Katholiek.Door zijn rechtzinnig Katholicisme werd hij ook politiek gebied weldra een man van gewicht: hij werd de punt of het vraagteeken achter alle besluiten van landvoogdes Margaretha. Kenmerkend voor hem is zijn fanatiek geloof, te verklaren uit de wroeging over zijn daad en de zucht om over anderen te heerschen. „De kerk bood hem alle voorrechten van heerschappij en onderwerping tegelijk aan. Zij gaf hem het recht in wereldsche zaken te heerschen en beloonde hem voor zijn onderwerping in het geestelijke met de gansche bescherming, die haar uitgebreid gezag kon verleenen; uit haar absolutie putte hij de kracht, die zijn zonden hem ontroofd hadden.” Viale is een Katholiek, die in vele opzichten te vergelijken is metAernout Bakelszeuit „Het Huis Lauernesse”. Beiden klemmen zich vast aanhun geloof en trachten de ketters te verdelgen, omdat ze zich éen voelen met de Kerk en met die Kerk staan of vallen.Zuster Klara.Naast deze harde Katholieke figuur staat een andere liefdevolle: de vrome nonKlara, eens de schooneAgnete van Arnemuiden, later de troost van zieken en verdrukten: de heilige van Ilmenoude.Van Vredenborg en Filips.De heerVan Vredenborgen zijn zoonFilipszijn antipoden: de eerste is de geleerde, die heelemaal opgaat in zijn studiën en van de wereld afgestorven is, terwijl de laatste juist zooveel mogelijk van alle wereldsche genietingen tracht te profiteeren. Dat antagonisme is van beide zijden bijna tot afkeer geworden. „Er zijn menschen, die voor anderen het vermogen van een slijpsteen bezitten; ieder woord, dat met hen in aanraking komt, schijnt scherp te worden, en Filips was voor zijn vader zulk een slijpsteen.”Filips heeft het karakter zijner moeder.Die ontevredenheid van Vredenborg is wel te verklaren: Filips is een zoon uit het tweede huwelijk en heeft geheel dezelfde eigenschappen als zijn moeder, een vrouw, die door haar lichtzinnigheid en later door haar ontrouw Vredenborg nameloos verdriet heeft aangedaan, vooral omdat hij zijn vrouw hartstochtelijk lief had. In zijn studiën had Vredenborg zijn gemoedsrust hervonden en zijn vurigste wensch was, dat Filips later zijn hulp en steun zou worden bij dat moeitevolle werk. Maar de zoon was daartoe totaal ongeschikt, het lichtzinnige bloed van zijn moeder stroomde door zijn aderen en ’t eenige doel van zijn leven was: genot. De vader moest wel in de feiten berusten, maar het verstoren van zijn illusies maakte hem wrevelig en ’t losbandige leven van Filips was hem een gruwel. Vandaar de treurige verstandhouding.Verwijdering van zijn vader.En Vredenborg moest het zich wel bekennen, dat hij zelf schuld had: hij had immers den zoon, die ook in uiterlijk het evenbeeld van zijn moeder was, buiten het vaderlijk huis laten opvoeden, omdat hij het gelaat niet zien kon, dat hem telkens aan de schuldige vrouw herinnerde. Vader en zoon waren alvroeg van elkaar vervreemd en er bestond tusschen hen geen liefde, die Filips misschien van den slechten weg had kunnen terughouden. Zoo heeft de lichtzinnige jongeman in niemand een steun, want ook de verhouding tot zijn zuster, die geheel denkt als de vader, is verre van innig en ’t is waarlijk niet te verwonderen, dat hij met een raadsman als Meerwoude zijn verderf tegemoet loopt. Misschien dat hij door harde ervaringen geleerd, een beter mensch zal worden en we vinden daarover aan ’t slot van ’t boek een aanwijzing als Helene tot Edward zegt, dat ze hoopt te gaan naar haar broer, die naar Duitschland is uitgeweken en haar heeft geschreven, dat er veel in hem is veranderd. Mogelijk vindt Helene in hem dan in waarheid, wat hij eerst slechts in naam geweest is: een broer.De edelen tijdens den opstand.Ten slotte nog iets over ’t milieu waarin de roman speelt. We worden verplaatst in Brussel tijdens het voorspel van den opstand, en naast de teekening van enkele historische personen heeft de schrijfster ons vooral een beeld willen geven van de Nederlandsche edelen uit dien tijd. En dat beeld is historisch juist. Duidelijk zien we, dat ’t verzet tegen Spanje bij den adel geen beginselkwestie, nog minder een geloofskwestie was—uitgezonderd bij enkelen alsTholouze,MarnixenDavilliers—maar eenvoudig een begeerte naar meerderen invloed en daardoor naar meerdere inkomsten. Nooit is dat duidelijker gebleken dan na ’t vertrek van Granvelle, toen de edelen veel te zeggen kregen en hun bevoorrechte positie gebruikten om op allerlei wijzen hunne heb- en winzucht te bevredigen. Niet de ontevreden edelen, maar de krachtige, door ’t geloof gesterkte burgers hebben Nederland van de Spaansche overheersching bevrijd.

Idealist, later egoïst.Niet de werkelijke wereld leerde hij kennen, maar de wereld zooals ze in zijn lievelingswerken geschilderd was, een wereld vol idealisme, geheel verschillend van de prozaïsche, egoïstische werkelijkheid. Dus moet eens als Reinout in ’t werkelijke leven komt, een groote ontnuchtering volgen en daarmee een totale verandering in zijn karakter;de idealist zal egoïst worden. Hij ziet, dat de menschen door heel andere drijfveeren worden beheerscht dan hij zich voorstelde. „Hij zag den adel voor zijn grooten, koninklijken tiran, en het volk voor zijn kleinere adellijke heeren in zelfzuchtigen eerbied verzonken; hij leerde de kabalen en intriges van ’t hof kennen; hij voelde, dat de vrijheid, waarvan hij gedroomd had, de belangelooze, alleen om haar zelf gezochte, gezocht ook daar waar ze offers eischte, inderdaad niets was—dan een droom.” Zoo verkoelt hij langzamerhand geheel, nooit verliest hij meer zijn berekenende kalmte, aan hoogere gevoelens gelooft hij niet meer. Zelfzucht beheerscht iedereen. En als een enkelen keer ’t idealisme bovenkomt, volgt er niets dan ontnuchtering en teleurstelling. BijSt. Quentin, bezield doorEgmondsdapperheid, meende Reinout te strijden voor een heilige zaak en zelfopofferend ving hij met zijn lichaam een sabelslag op, die voor den veldheer bestemd was. Maar ook Egmond bleek aan zulk idealisme niet te gelooven en hij bood zijn redder als loon zijn voorspraak aan bij den Koning. Vol bitterheid antwoordde Reinout: „Ik heb de druppels bloed niet geteld die de Spaansche regeering mij schuldig was.”

Bij de vrouwen doet Reinout dergelijke ervaringen op. Hij, de jonge, rijke edelman is een echte goudvisch, dien de jonge dames graag aan den hengel zouden slaan, en zoodra hij dat bemerkt is voor liefde in zijn hart geen plaats meer.

Eigenschappen.De voornaamste eigenschappen van Meerwoude zijn dus de volgende:

a.Hij is een echteegoïst, die niet meer aan hoogere gevoelens gelooft.

b.Hij is een meester in de kunst vanzelfbeheersching.

c.Hij iszeer ontwikkelden buitengewoonscherpzinnig. Door dat alles steekt hij ver uit boven de andere edelen. Door allen wordt hij gevreesd, omdat niemand veilig is voor zijn scherpen spot.

d.In alles wil hij uitblinkenen vandaar dat hij één kwetsbare plek heeft: hij is geen krachtig, forsch gebouwd man en in dat opzicht verre de mindere van de meeste zijner kennissen. Maar toch zal niemand het wagen Meerwoude te beleedigen. Reinout, zijn lichamelijke minderheid kennende, heeft dit gebrek zooveel mogelijk trachten te verhelpen en heeft uitstekende schermlessen genomen, zoodat hij in een duel een gevaarlijk tegenstander is.

e.Op godsdienstig gebied is hij een onverschillige; in een gesprek met Alva noemt Reinout zich zelf een atheïst. „Godsdienstige dweperij en slechte spijsvertering hebben een akelige identiteit”, zegt hij tegen Melville.

Verhouding tot Helene.Twee personen zijn er die op zijn handelingen een beslissenden invloed oefenen:Helene van VredenborgenEdward Melville. Helene heeft veel aan Reinout te danken, hij heeft haar smaak gevormd, is in vele opzichten haar leermeester geweest. Maar—en ditteekent zijn karakter—al die hulp is niets geweest dan egoïsme. Dat blijkt, als het tusschen Reinout en Helene tot een verklaring komt en de eerste zegt: „Ik moest iemand hebben, die mijn denken verstond; daartoe voedde ik u op; ik gaf u kennis en gedachten, opdat ge mij zoudt begrijpen en volgen, want ik wilde verstaan zijn; wilde, dat is het woord. Ik moest iets hebben, dat mij dierbaar was, en gij alleen kondt dat zijn; u kon ik vormen, daarom wendde ik uw hart van de betrekkingen af, die u niet begrepen, daarom liet ik de liefde van hem, die u niet verdiende, het genot, dat de ijdelheid zoekt, niet tot u komen; mijn eigendom moest gij zijn.” Helene is dus geheel een werktuig in Reinouts handen geweest.

Verhouding tot Melville.Ook vanEdward Melvillekan hetzelfde gezegd worden. Eerst heeft Reinout geen reden om minder gunstig gestemd te zijn jegens Edward, die hem volstrekt niet hindert of in den weg staat. Toch is er iets, waaruit een minder gunstige verhouding kan voortkomen: Edward is een krachtige, kloek gebouwde jonge man en in dat opzicht dus de meerdere van Reinout. En werkelijk wordt dit een van de redenen, waarom Reinout Edward begint te haten. Van Filips, Helene’s broer, heeft Edward gehoord wat de kwetsbare plaats is van Reinout en om de proef te nemen of dit werkelijk zoo is, vraagt hij hem eens: „ge zoudt stellig ook, als Cato, de voorkeur geven aan mannelijke kracht boven die kennis, die iedere vrouw zich eveneens kan verwerven, heer van Meerwoude?” Van dit oogenblik af haat Reinout Edward, want Meerwoude haatte alle minderheid en vooral die ze hem liet voelen.

Maar de hoofdreden van de vijandschap is een andere. Reinout bemerkt dat Helene en Edward elkaar liefhebben, en de mogelijkheid bestaat dus, dat hij Helene zal moeten afstaan. En dat wil hij niet. „Zij was hem onontbeerlijk geworden. Zij was een deel van zijn eigen wezen, een tweede ik, een grond waarin hij elke gedachte planten kon, en bij wie hij, als de conversatie zijner onkundige vrienden hem tegenstond, een belangrijker gesprek zocht; haar te missen, was hem zoo onmogelijk, als het hem tot nog toe ondenkbaar had geschenen, dat dit ooit gebeuren kon.”

Reinouts doel.Zijn doel is voortaan Edward enHelenevan elkaar te verwijderen. Het middel, dat hij aangrijpt is: den onervaren Edward in kennis te brengen met de schoone hofdameSilvia Linondi, die werkelijk een groot kontrast vormt met de ernstige, stemmige Helene. Het plan gelukt. Edward vergeet Helene en zelfs volgt een verloving met de schitterende Italiaansche. Ook op haar heeft Meerwoude geïnfluenceerd: niet tevergeefs heeft hij haar ingefluisterd, dat Edward de gunsteling is van den machtigen graaf vanVialeen dus een groote toekomst hem wacht.

Helene wordt Reinouts vrouw.Zoo schijnt Reinout volkomen te slagen en toch falen zijn berekeningen. Hij hadn.l.verwacht, dat Helene den man die haar versmaad had, niet langer zou kunnen liefhebben, dat haar liefde zou worden tot haat en juist daarin vergist hij zich. Voor ijverzucht en haat is geen plaats in Helene’s rein gemoed en haar vraag aan Reinout: „ge gelooft niet, dat Silvia boos en gevoelloos is? Zij—zal hem gelukkig kunnen maken?” bewijst hem, dat ze Edward nòg lief heeft.

Melville zelfstandiger.Daarbij komt, dat Edward langzamerhand meer zelfstandig begint te worden en bemerkt dat Silvia hem niet gekozen heeft uit liefde, maar uit berekening. Hij verbreekt zijn verloving en ziet nu in, hoe dwaas hij geweest is een karaktervolle vrouw als Helene te verlaten voor de lichtzinnige Silvia. Weer dreigt dus voor Reinout het gevaar, dat Edward hem eens Helene zal ontnemen. Maar hij heeft nieuwe maatregelen genomen: Helene moet zijn vrouw worden, dat is ’t eenige middel om haar voorgoed van Edward te verwijderen. Vrijwillig zal Helene nooit in dat huwelijk toestemmen, dat beseft Reinout te goed; ze moet dus gedwongen worden. Maar natuurlijk zoo, dat ze geen dwang van zijn kant bemerkt, dan zou ze hem verachten en ze moet voor Reinout dezelfde trouwe studiemakker blijven, die ze altijd geweest is.

Speelzucht van Filips.Het middel vindt Meerwoude in de verkwistingen van Helene’s broerFilips, wiens speelzucht door Reinout op sluwe wijze wordt aangewakkerd,zoodat hij eindelijk wissels teekent op naam van zijn vader, tot een zoo hoog bedrag, dat ze door den ouden Vredenborg moeilijk voldaan kunnen worden. AlsHeleneradeloos staat tegenover den woekeraar, die de wissels presenteert, neemt Reinout de geldelijke verplichtingen van Filips op zich en zoo is Helene, die haar vader al deze ellende wil besparen, wel gedwongen Reinouts aanzoek aan te nemen.

Melville Protestant.Maar het is Meerwoude niet genoeg Helene als vrouw te bezitten, hij moet ook in haar de liefde voor Edward dooden. En ’t toeval doet hem daartoe een middel aan de hand; hij ontdekt de verhouding tusschenEdwarden den graaf vanViale. Edward is eenbastaarden Reinout zal maken dat hij in de oogen van Helene ook nog eenonwaardigewordt. Viale is een dwepend Katholiek, de zoon moet een ketter worden! En is dat doel eenmaal bereikt, dan zal Edward het geheim van zijn geboorte weten en staan tegenover zijn eigen vader. Zoo spant Meerwoude zorgvuldig de draden van zijn net en zijn scherpen geest gelukt het inderdaad dit plan ten uitvoer te brengen. Langzaam weet Meerwoude Edwards kinderlijk geloof, dat geen twijfel kende omdat het nooit gestreden had, te ondermijnen; hij laat hem de uitwassen zien van ’t Katholicisme,b.v.den schaamteloozen verkoop van heiligenbeeldjes en aflaatbrieven in Brussel; Edward ziet het harde optreden van de inquisitie tegen de ketters en door dat alles begint zijn geloof te wankelen, totdat de kennismaking met den Protestantschen predikerDe la Tourhem een overtuigd aanhanger van de Hervorming doet worden.

Melville zoon van Viale.Ook hier schijnt dus Reinout zijn doel bereikt te hebben, maar nu gebeurt er iets dat een egoïst als hij niet heeft kunnen voorzien: Edward weigert als hij ’t geheim van zijn geboorte uit Meerwoude’s mond hoort, van zijn vader de erkenning als zoon te eischen. Reinouts plan is mislukt, want door ’t verwachte optreden van Edward hoopte hij ook Viale te treffen, zijn machtigen en trotschen mededinger, die vernietigd moest worden, vernietigd door zijn eigen zoon.

Helene tegenover Reinout.’t Is voor Reinout het begin van ’t einde, want ook Helene staat op tegen hem. Haar broer Filips heeft zich een woord laten ontvallen, waaruit ze meent te moeten opmaken dat juist Reinout hem tot spelen heeft aangezet en nooit kan ze die ontzettende gedachte van zich afzetten. Als eindelijk haar de waarheid blijkt, doorziet ze de geheele intrige en vol afschuw vlucht ze uit het huis van haar man.

Mislukking van Reinouts plannen.Ten slotte mislukken nog de plannen van Meerwoude op staatkundig gebied en dan komt werkelijk het einde. Met groote handigheid heeft Reinout zich onmisbaar weten te maken voor de Spaansche regeering, eerst voorMargaretha, later voorAlvaen als loon vraagt hij de hoogste waardigheid na die van landvoogd:het stadhouderschap van Brabant. Werkelijk verkrijgt hij de schriftelijke belofte van Alva dat Meerwoude tot Stadhouder van Brabant zal worden benoemd als hij ’t leger van de Geuzen in handen van de Spanjaarden heeft gespeeld. Maar als Reinout zich naar dat leger begeeft, hebben de Geuzen door toedoen van Alva, die Meerwoude te gevaarlijk begint te vinden, de bewijzen reeds in handen van ’t verraad, en na een vergeefsche poging tot ontvluchting blijft hem niets meer over dan zelfmoord.

Reinout de hoofdpersoon.Uit al ’t voorgaande blijkt wel dat Meerwoude de hoofdpersoon van den roman is; hij beheerscht voor ’t grootste deel den loop van zaken en de andere personen zijn in vele opzichten niets dan stukken op een schaakbord, die door hem naar willekeur verplaatst worden. Over die personen kunnen we dus kort zijn, te meer omdat in bovenstaande karakterschets al heel wat over hen medegedeeld is.

Karakter van Helene.Helene van Vredenborgis een heel sympathieke figuur, een buitengewoon ontwikkeld meisje, dat zich geheel opoffert voor haar vader, den geleerde, en voor haar broer Filips; de eer van haar geslacht door haar zelfopoffering redt en Melville, den man dien ze liefheeft, trouw blijft, ook na de miskenning,

Melville.Veel minder hoog staatEdward Melville, die geheel een speelbal is in de handen van Reinout van Meerwoude en den eersten tijd dat hij in Brussel is, een werkelijk treurige rol speelt. Maar dat moet grootendeels geschreven worden op rekening van zijnonervarenheid, slecht is hij niet. De rampen louteren zijn karakter, en ten slotte vindt hij zich-zelf terug. Hij weet zich los te maken van de landvoogdesMargarethaen de verleidelijkeSilvia, trotseertVialeenMeerwoude, en zijn dapperheid bij Heiligerlee, waar hij ’t leven laat, strijdend voor de vrijheid, verzoent ons met zijn eerste afdwalingen.

Viale. Zijn eerzucht.Vialeis iemand, die alles ondergeschikt maakt aan zijneerzucht. Als de arme edelmanKarel de Brénisvatte hij liefde op voor de Utrechtsche burgerdochterJohanna Rovéne, de moeder van Edward en zijn trouw duurde niet langer dan toen de aanbieding kwam van zijn bloedverwant, den graaf Van Viale, die hem tot erfgenaam wenschte. Zijn latere verloving metAgnete van Arnemuidenwerd verbroken, omdat hij hoorde, dat de bruid niet zoo rijk was als men dacht en de jonkvrouw, die hij zich eindelijk in Frankrijk tot echtgenoote uitkoos, bezat schatten. Zoo verwierf Karel de Brénis een hoog-adellijke titel en groote rijkdommen.

Streng Katholiek.Door zijn rechtzinnig Katholicisme werd hij ook politiek gebied weldra een man van gewicht: hij werd de punt of het vraagteeken achter alle besluiten van landvoogdes Margaretha. Kenmerkend voor hem is zijn fanatiek geloof, te verklaren uit de wroeging over zijn daad en de zucht om over anderen te heerschen. „De kerk bood hem alle voorrechten van heerschappij en onderwerping tegelijk aan. Zij gaf hem het recht in wereldsche zaken te heerschen en beloonde hem voor zijn onderwerping in het geestelijke met de gansche bescherming, die haar uitgebreid gezag kon verleenen; uit haar absolutie putte hij de kracht, die zijn zonden hem ontroofd hadden.” Viale is een Katholiek, die in vele opzichten te vergelijken is metAernout Bakelszeuit „Het Huis Lauernesse”. Beiden klemmen zich vast aanhun geloof en trachten de ketters te verdelgen, omdat ze zich éen voelen met de Kerk en met die Kerk staan of vallen.

Zuster Klara.Naast deze harde Katholieke figuur staat een andere liefdevolle: de vrome nonKlara, eens de schooneAgnete van Arnemuiden, later de troost van zieken en verdrukten: de heilige van Ilmenoude.

Van Vredenborg en Filips.De heerVan Vredenborgen zijn zoonFilipszijn antipoden: de eerste is de geleerde, die heelemaal opgaat in zijn studiën en van de wereld afgestorven is, terwijl de laatste juist zooveel mogelijk van alle wereldsche genietingen tracht te profiteeren. Dat antagonisme is van beide zijden bijna tot afkeer geworden. „Er zijn menschen, die voor anderen het vermogen van een slijpsteen bezitten; ieder woord, dat met hen in aanraking komt, schijnt scherp te worden, en Filips was voor zijn vader zulk een slijpsteen.”

Filips heeft het karakter zijner moeder.Die ontevredenheid van Vredenborg is wel te verklaren: Filips is een zoon uit het tweede huwelijk en heeft geheel dezelfde eigenschappen als zijn moeder, een vrouw, die door haar lichtzinnigheid en later door haar ontrouw Vredenborg nameloos verdriet heeft aangedaan, vooral omdat hij zijn vrouw hartstochtelijk lief had. In zijn studiën had Vredenborg zijn gemoedsrust hervonden en zijn vurigste wensch was, dat Filips later zijn hulp en steun zou worden bij dat moeitevolle werk. Maar de zoon was daartoe totaal ongeschikt, het lichtzinnige bloed van zijn moeder stroomde door zijn aderen en ’t eenige doel van zijn leven was: genot. De vader moest wel in de feiten berusten, maar het verstoren van zijn illusies maakte hem wrevelig en ’t losbandige leven van Filips was hem een gruwel. Vandaar de treurige verstandhouding.

Verwijdering van zijn vader.En Vredenborg moest het zich wel bekennen, dat hij zelf schuld had: hij had immers den zoon, die ook in uiterlijk het evenbeeld van zijn moeder was, buiten het vaderlijk huis laten opvoeden, omdat hij het gelaat niet zien kon, dat hem telkens aan de schuldige vrouw herinnerde. Vader en zoon waren alvroeg van elkaar vervreemd en er bestond tusschen hen geen liefde, die Filips misschien van den slechten weg had kunnen terughouden. Zoo heeft de lichtzinnige jongeman in niemand een steun, want ook de verhouding tot zijn zuster, die geheel denkt als de vader, is verre van innig en ’t is waarlijk niet te verwonderen, dat hij met een raadsman als Meerwoude zijn verderf tegemoet loopt. Misschien dat hij door harde ervaringen geleerd, een beter mensch zal worden en we vinden daarover aan ’t slot van ’t boek een aanwijzing als Helene tot Edward zegt, dat ze hoopt te gaan naar haar broer, die naar Duitschland is uitgeweken en haar heeft geschreven, dat er veel in hem is veranderd. Mogelijk vindt Helene in hem dan in waarheid, wat hij eerst slechts in naam geweest is: een broer.

De edelen tijdens den opstand.Ten slotte nog iets over ’t milieu waarin de roman speelt. We worden verplaatst in Brussel tijdens het voorspel van den opstand, en naast de teekening van enkele historische personen heeft de schrijfster ons vooral een beeld willen geven van de Nederlandsche edelen uit dien tijd. En dat beeld is historisch juist. Duidelijk zien we, dat ’t verzet tegen Spanje bij den adel geen beginselkwestie, nog minder een geloofskwestie was—uitgezonderd bij enkelen alsTholouze,MarnixenDavilliers—maar eenvoudig een begeerte naar meerderen invloed en daardoor naar meerdere inkomsten. Nooit is dat duidelijker gebleken dan na ’t vertrek van Granvelle, toen de edelen veel te zeggen kregen en hun bevoorrechte positie gebruikten om op allerlei wijzen hunne heb- en winzucht te bevredigen. Niet de ontevreden edelen, maar de krachtige, door ’t geloof gesterkte burgers hebben Nederland van de Spaansche overheersching bevrijd.

Back to Index Next