Om tien uur ’s morgens stond ouë Gerrit voor het hek van jonkheer van Ouwenaar’s buitenplaats. Op het jachtterrein en bosch was houtveiling voor tuinders van Wiereland en omstreken. Door de lanen van het bosch, even voorbij het groote kasteelig-leelijk woongebouw der adellijke familie, liepen, alleen of bij troepjes, de sjofele tuinders, leuk-ironisch elkaar belollend, dat ze zóó maar, vrijelijk op de binnenplaats, den tuin van het groote buiten, mochten kuieren, heen en weer, waar ze wilden, als vrienden van den hooghartigen jonkheer. ’n Paar bejammerden ’t, in luid naar-elkaar-toegeschreeuw, dat de jonker, ze op zoo’n guren winterdag „genooid” had. Ironie van kerels, die even hun ellende voelden,.… dat ze nu als kóópers, de slijkige winterpaden nog vuiler mochten bemorsen, met hun beklodderde klompen, maar zomer’s, als in dàtzelfde bosch, in die lanen, alles wasemde van gouddamp, drééf in zonnegloed, zij te eerbiedigen hadden, stugge bordjes met strafwetsartikel zóóveel, dàn die zondampende heerlijkheid verboden toegang bleef. Ze krieuwden en klomp-klepperden tusschen het kreupelhout, de donkere tuindersstoetjes, als hongerdieren, zoekend naar aas. Eén donkere stoet, bij groepjes, lijven op klompen, in grauwen winterdag, één droeve, troosteloos dolende massa, met nu en dan galgen-humor-uitroepen van kerels, die elkaar voorbijschoten in scheemrig kreupel- en hakhout, elkaar wat dollend toeriepen. Met handen in de zakken liepen ze te huiveren, pijpsmakkend of pruimend. ’t Gewas stond bij groepen genummerd te koop, met ’n rij ontvelde streepschors, aangevend hoever elk nommer ging.[46]Telkens doolden van elkaar en donkerden weer bij één de kruipende, bukkende tuinders achter hoog kreupel door, op geul’rigen bultgrond, nauw-wringend hun lijven door eng gestrengel van takkronkels, die verwilderd zwaar uitschoten tusschen jong geboomte. Soms, achter elkaar gekromd, zich door het kreupel wringend, suisden er, in giftig weggespan van gestrengeld gewas, terugzwiepingen van knoest-takken, onder pijnschreeuw van nà-duikende kerels, die ’t zwiephout tegen hun kleum-paarse gezichten aangestriemd kregen. Voor dat de veiling begon wilden ze de nummers zien, kijken wat hun het beste geschikt leek.Hassel liep met Taffer, armen tuinder, die niet koopen mocht, omdat ie éénmaal op grondgebied van den jachtheer gesnapt was als strooper; nooit meer hout voor z’n bedrijf krijgen kon. Maar toch was ie eens gaan kijken. Naast hem strompelde manke Karner, vroeger speciaal-teelder van erwten en boonen, maar die nog veertig gulden houtschuld had van twee jaar, en niets meer bijkrijgen kon. Hij had wel gejammerd en gehuilebalkt, bij den notaris, over z’n gemeen jaar, z’n vernielden oogst, door wild, konijnen, ongedierte, muizen, winden en plasregens, z’n beroerd brok grond met derrie verpest, en dat ze allemaal wisten, dat ie niet zoop,—’t hielp niets. De notaris kon geen krediet meer geven, want bij den jonkheer moest hij er voor instaan nee, de notaris kòn, mocht niet langer. Als de jonkheer van hem geld opeischte moest hij klaarstaan, al had ie van géén tuinder ’n cent binnen. Dat had Karner moeten weten, en dat ze’m zelf zoo vaak beet namen, ’m lieten zitten met ’t hout, of met ànderen scharrelden alshijze pas gekrediteerd had. Ja, als ie ’n paar borgen had kunnen meebrengen dan ging ’t. En nou strompelde en morde Karner rond, hopend iemand te ontmoeten, die borg voor ’m zijn wou. Eerst dacht ie aan Hassel, maar die had ’m kort en nijdig geweigerd. Bij ’n hoek van ’n laan, op ’n duinbult zag ie den notaris en z’n bode al.… Jonge, jonge benauwde ’t in ’m, nou wordt ’t puur tait.… hij mos d’r een vinde!Met zwaren mank-tred stapte ie plots áán op Wipper, grooten[47]tuinder-pachter, roomsch, met vrome handen, den kleinen ’t brood uit den mond pikkend. Maar ’t most t’r nou maar uit, vond Karner. Ademloos-òp van ’t harde hinken, smeekte ie ’m voor ’n paar gulden hout borg te staan, dit jaar alleen. Maar Wipper hield zich verontwaardigd, juichend innerlijk, dat zoo’n krenterige ketter bij hem kwam bedelen.—Wa, f’rsalderemende.… mô je main?.… zong z’n Wierelands geluid in haastige stemstijging,.… wa’ bin ik van je?.… wà’ hep ikke.… Waai borg f’r karnemelk!.… sel mooie klus sain.… f’r wa vrag je sain nie, an Geldorp.… die hep de loodpot.—Onrustig door ’t kreupelhout keek Karner naar den notaris, of ie al begon, maar nergens zag ie ’m meer. Hij hoorde wel aan den toon van Wipper, dat ie ’r niet om dacht ’m te helpen.… die uitzuiger,.… die dief.… die had nou z’n brood veur vier.…Weer loerde ie naar voorbij drentelende tuinders, of ’r éen tusschen zat. Daar zag ie Kees Hassel, den Strooper.… verdomme, dat was ’n vent, as die maar had.… maardiewas zelf luis-arm van beroep.—Te vroeg waren ze, de tuinders. Nog wat gescharrel was er òm den eersten koop. Barend Swart had met z’n beklompten voet ’n stekelvarken uit kuilerig bladnestje gerold.—Kaik lui.… daa’s krek ’n prikkebaas.… riep ie naar ’n troepje dat zijn richting uitdrentelde. Staan bleef ’t bij Barend.Een ouë tuinder, Koo Bergert, hinderde ’t dat ze ’t beesje kwaad wouen doen.—F’rek là’ sitte da beesie.… la sitte.… binne tuikige muisesnoepers.… toeë!.… la sitte da beesie.… se heppe ’t t’r wàrm.…—Verroest,.… hai.… wil puur nie loope.… jai luiwammes, lachte Barend.… ik sel f’rbrande aas ’k s’n snuit sien.… wacht!.… kaik!.… ’n duwetje op z’n test.… kaik, net de poap uit de Pieterstraat.… wà ’t ’n smoel.…Dat was berekende zet van Barend tegen Koo, hevig katholiekenhater[48]als ie was, en belust om, waar ook, ze ’n trap te geven.—En nou kon ie ’t t’met niet zetten, dat die rooie Koo ’m zoo lijmerig had gezegd: la sitte da beesie.… hij, die geen kwaad in zin nam, en puur sien had, dat tie s’n eige trekhonde, aa’s-tie woedend was, so maar d’r poote knelde, tusschen de deur, van puur f’nijn.…Overal, van kreupelhout en zijpaden uit, klonk stemgerucht van tuinderslui in de gure dag-donkering. Van uit ’n duister dichtgegroeid opkronkelend, hobbelig dwars-pad, kwam ouë Gerrit op ’t kringetje aan met den radeloozen Karner, die nog geen borg had, overal was opgebonkt tegen lollende of tartende kwaadwilligheid, en help-jezelf-maar-egoïsme.Nog stonden de koppen met pofpetten en kleurige platte dekkertjes, gebukt kijkend naar ’t stekelvarkentje, dat Barend, uit lust tot verzet niet met rust liet. Met z’n hand, bevilt in ’n stapeltje rotte bladeren, stond ie tegen ’t prik-bollige varkentje te schudden, om ’m aan ’t loopen te krijgen. Maar ’t diertje, dat langzaam z’n zwart kopje, door de ruggeduwetjes van Barend, uit z’n prikkel-lijf liet wiebelen, deed alsof ie loopen wou, maar niet kon.—Kaik! daa’s Barend, stern-zong verbaasd ’n tuinder, achter het kreupel uitloerend.… wa hebbe wai nou an de hand?.… ’n bunsem?.…—Nee frind, spotte Barend, ’t poapie van ’t Pieterstroatje.. kaik.… f’rsalderemente.… kaik se snuut.… twee druppele woater ’t poapie uit ’t Pietertje.… kaik van angst moakt ie ’n kruissie.… op s’n aige.…—Is ’t weràchtig? gierde de tuinder in ’t kreupelhout, en metéen stapte ie den gulzigen kijkkring in.… Ik wou d’r al puur segge.… stonk ie van dat soon uur in de wind.——’t Is hier niks op hede, zuchtte ie naar Karner en Hassel toe, die opgedrongen stonden achter ruggen van kijkers, en knorrige kerels, die zwaar stampten van kou, en duivelsch nijdig elkaar vroegen of meneer de notaris nog niet inzetten, liet.…—’t Is hier niks op hede, hoestte Reldering weer uit.…[49]koal.… koal.… aa’s de pest.… t’met allegoar elst.… elst.… wa hai je d’r an?.… g’n saitak d’ran.… alle ste dik.. of alles te dun.… koal … f’rvloekt koal.…—Hoho.… ho.… ho.… kuchte Hassel, fijntjes lachend, se kenne je ’t nog wel an huus brenge heé?.…—’t Wort tog voor je gehakt, spotte Barend.—Dank se de duufel.…, gromde Reldering, vaif pesent.. kost ons duite, en wai.… arme donders.… wai betoàle de netaris, nog tien pesent d’rboofediene!—Was ommirs altait soo.…, zei plechtig-onderdanig een klein tuindertje uit den kring,.… en aa’s jonk’r d’r is betoalt.… biej jullie ommirs hóóger op.… en hai, meneer de netaris.… hai mo’ ommirs s’n tweehalf pesent an ’t Raik puur kwait.… da heppie nie in ééne.…—Hoor de gluipert, de stiekemert veur haorlie preeke.… Wat ’n bunsum.… aa’s jonker je sien, smait ie je krek ’t hek uit.… dan si-je in je stinker.… hee?.…—Da sit nog.… da sit nog.… dolde nijdig-rood de kleine terug.… main sinte heppe-eenderlai makelai.… aasjouwe.. vierkànt woar.…—Ho!.… pfoe!.… ho-pfoe! wat ’n krakende woar.… minachte met lipgeblaas Barend den roomschen tuinder toe.—Wa geklieter, barstte éen lachend midden uit.… ’t sit t’im nie in de breete, ’t sit t’im nie in de lengte.… moar ’t sit t’im in deronte.… doar!.…—Hard-stikke midde in, lolde Barend terug, in lach-gekuch, voelend dat ’t gehak ze begon te vervelen.—Nou, d’r wort moar heul wà’ beskoue’.… mit sukke vailinge.… daa’s main weust!.… bracht deftig ouë Gerrit ertusschen, zoo maar om ook wat kwijt te wezen.—F’r saldrefinke, vloekte Barend gemaakt, si je in de knaip? wou jài beure veur jonker?.… Hai jullie sien Lieshout van Bunkeweg f’rsaldrefinke.… stong t’met te spitte, gain voet mest op se land.… Die is sóó luisig nakent.… da tie t’met g’n vreete hep.… Je mag main an rieme snaie.… aas ie ’n poar klodders mest dokke ken.… Op de reutel is niks meer[50]veur sain.… g’n halve sint.… sa’k verbrandde!.… Nou spit tie se aige dood, mi-sonder mest.… Op s’n bakkis kraigt tie niks.… vaiftien aggels mi-sonder ’n voet mest.…—Da sel main groentetje worde, ironiseerde Kwaker, wi je hem’s oogst ankommend joar buurmaàn?.… veur ’n kwartje de roe?.…ikke, veur g’n sint.… duure mest.… ge’koope groente.… wà’ jou!.…—Eige skult, zei gelaten Koo Bergert met ’n pruimspog op den grond, en oogen neer.… Eige skult.… de half van sain ontvangs verzuupt ie puur.…—Wâ roomsche ras! barstte nijdig Barend uit, aige skult?.. gekruist tuig! hep de netaris sain nie in hande, mi losse veurskietertjes? Hep dokter Troost sain nie t’met drie joar mi ’n rekening achter se gat sete?.… en hep ie kenne dokke?.… Hep ie nie ’n hiepeteek op sain stukkie grond gànnift.… dat-tie nou.… nòu nog sit te bloeje.…? daa’s ’n skoft die dokter.… ’n fampier.… suigt se hier allegoar ’t bloed de nagels uit!.… die hep se allegoar onder ’t duimpie!.… hai.… en de netaris.—.… Aige skult?.… nou suipt ie van beloorighait.…Barend was in schreeuw-woede uitgebarsten. ’t Wrokte ’m al zoo lang, en niks, niks durfde ie zeggen, maar nou tegen dien roomschen glupert, most ’t eruit.—Aige skult, drensde sarrend, de rooie Koo door, aige skult.. versuipt s’n messtuit.…—F’rsalderemoote, driftte met vuurrood opwindings-gezicht, Barend weer terug,—doch jài da se bai jullie nie soope.… De meeste onder ons saine tog van jullie ras.… hiet da liege!.. hiet da liege!.… nou daa’t ’n noakende grifirmeerde is.… nou is ’t aige skult.… d’r binne d’r genog bai jullie die d’r land niet beskaite kenne.… en suipe aa’s ’n spons.… wa jou.… Reldering, wà’ jou?.…—La’ die dwarrel klietere.… die geep.… sullie magge suipe.… aa’s se moar hullie petje veur de kerk wippe.… vàn de kerk, in de kroeg.…Barend, wat kalmer, lawaaiend in stugge gebaren met z’n[51]dikke armen de lucht in, in z’n handen nog bladvuil, bukte weer over ’t stekelvarkentje, en gaf het, ’n gedachteloos-woedenden duw, dat z’n aapig zwart-gevlekt tronietje even hevig uit z’n priemlijf wiebelde. Met z’n voet morrelde ie ’t toen weer terug in bladernest, zachtjes, met ingehouen trapjes; streek ie nog meer bladrommel over ’t diertje, ’t warmer inbakerend boven z’n stekels. Achter het grauwe kreupel kwam plots gerucht van zware, aristokratisch-accentueerende notarisstem. Z’n zilver hoofdhaar schemerde al achter de boschjes uit.…—Huhu.… huhu!.… jaagde Hassel, uit den kring springend, t’met begint ie, kaik, jonker van Ouwenaar hep ie bai sain.…—F’rjenne wà’ koud, kermde er een, z’n armen koetsierig om z’n borst slaand.—Bar, bin soo koud aa’s m’n paip, mokte ’n ander.…—Kruip in ’n stuk hout.… wà’ klieterkouse jullie benne. Een troepje kerels, bibberend van guurte, strompelde voorbij, op struikloos padje, armen over elkaar slaand, in woedende doffe patsen.…—Set bloed àn.… hai je de skrik van jonker opsoge Tellepan?—Guur aa’s de pest.… nattig.… ging éen voorbij, aanstampend met zwaren loop op den bulterigen grond.Hoesterig en stem-zwaar was de grijze notaris met jonker van Ouwenaar de stoeten achterop geloopen. De bode met ’n klerk je achter ’m, stem-luidde áán. Notaris achterop, bleef zwaar-deftig praten, met jonkheer. Als ’n stoet dringende, waggelende, donkere ganzen, strompelden en bonsden over den oneffen grond, vol stronken en stompen, de tuinders op bode-geluid bijeen. Notaris had wat te zeggen. Te luisteren stonden ze in ’n kring om ’m heen. Notaris, in ’t zwart,—tusschen sjofele plunje-kerels,—met gebaren, deftig, van begemsleerde handschoen-handen, z’n grijzen levenslustigen kop, z’n diepe rijkelui’s-stemklank, vertrouwelijk-hooghartig boeren en tuinders toesprekend, glimlachte met ironisch gebaar van[52]wij-verstaan-elkaar, naar den jonkheer. Roerloos-aristokratisch stond deze naast ’m, eerbiediglijk toch af van de tuinders, broodmager als ’n menschelijk rijshout, schraal, om te knakken, uitgesproten, bloedloos-huid-gelig, ongenaakbaar, in kring van begroefde bruine zwoegerstronies, met hun breed-geweldige zwoegborsten, en geteisterde werklijven. Notaris las even enkele bepalingen voor. Als troepje dichter wat aandrong van achter, en opschoof van voorste rij, dan deftig, met lichte trekjes aan z’n klein rossig snorretje, stapte de jonkheer àchteruit, buiten vunzige lucht van hun modderige kleeren, met voelbare allure van edelman in gebaar, waaraan geen tuinder te na mocht komen. Notaris had door gesproken:—Jonges, stemklankte ie voornaam-intiem,—nou weet jullie ’t.… Augustus volgend jaar betàle.… vijf procent voor den hakker.… tien procent voor ons.—Betale ook, lachte éen uit den kring,—daa’s weer nuufe f’rreglemeteering.… was vroeger niks van sait.…Notaris lachte goeiïg, den bode ’n wenk gevende, die begreep. Met z’n wreed-stuggen kop, listig-gluiperige oogen, licht als schichtjes, wachtte die af, kruiperig, den blik van z’n patroon. Als geranselde hond zat er gehoorzaamheid in z’n gezicht en kwispelend-onderdanig vreugde-beweeg in z’n nerveuze handen. Met zwarte teerletters op plankje, was koop I aangeduid. Ze wisten allemaal wat voor waar ’t was. Met ’n handdraai van bode, hobbelden stoeten in beweging, in waggel-gang op bultgrond, elkaar verdringend en bestriemend achter boschjes en kreupel, om ’t eerst bij koop I, dicht naast den omroeper-bode, te staan. Plots stond stil, de donk’re stoet, bij ’t plankje-van-koop, wachtend tot bode zou inzetten, tusschen ’n opdringing van sjofele kerels, achter-elkaar, kring van kou-koppen, en hevige gezichts-kontrasten. Van achterste rijen, waren alleen maar koppen te zien met verdringing van lijven op elkaar ingestoet, in spannende luistering. Kòppen, geteisterd van kou, met vervreemde en vergrommende uitdrukking van leven. Opgestoet in jagenden, haat-woelenden kooplust. Kòppen, paars-blauwig, wrevel-dierlijk, bleeke, rooie en rossige gezichten.[53]Snuiten, rauw-doorgroefd en verkerfd, doorpokt en bebaard. Spitse, naast vet-ronde, sluike, naast wreedhoekige, en spottende, tusschen vroom-strakke, primitieve boerentronies.Pruik-haar naast woest-verwaarloosd groeisel, bruine en grijze stoppels op woestige, grimmige en leuke koppen. Tronies, fanatiek-gestard en valsch, van sluwe boertjes, met ingepriemde smuiger-oogjes, licht en ondoorgrondelijk-speelsch loerend naar elke beweging van jonker, notaris en bode. Eén kring van koppen en koppen, de eerste rij lijven voorop, alleen in rot-plunje te zien; wellust-koppen met hangende, smullende lippen en vuilbepruimde mondhoeken, naast strak-geschoren gladhuiden, komedianterig droog van trekken. Gezichten van àl-vreemde expressies, met halve Shakespearefronts, hoog als muren, Mirabeau-neuzen en mottig wangvleesch; met Dante-kinnen, vroom en scherp, bovenkaken van hyena’s, buldoggenmonden en bovenlippen met bestoppelde donk’re verbrande velkleuren en trekken van gesarde mandrils. Zóó, in dreigkring, met brokjes èven zichtbaar, van oranje dassen en kielblauw, stonden ze opgepakt, in den grauwen dag, tusschen het sombre bruin-vale kreupel, hunkerend, loerig, elkaar ’t licht in de oogen niet gunnend.Machinaal-onverschillig met hoog-deunig Wiereland’s stemgeklank, en snelle verslikking van halve zinnen zette de bode in.—Kom f’rrinde, hoev’l geld!.… twòalf, twoalf geboje.… dertien.… feertien.… feertien geboje.… vaiftien.… sestien.… sestien geboje.… sefentien.… àgtien.… àgtien geboje.… àgtien.… niemand meer?.… éénmoal.… àndermoal.… voor-de-derde-moal.… En uitstijgend, zong z’n stem de cijfers, kijkend naar elken kant glunderig, of ie niet vergat geheime bod-wenkjes op te vangen, van achterste rij koppen, of van bijzij-staanden op ’t pad.Tuinder van Oever had „geprijsd”, stapte parmantig uit kringgedrang op bode aan, om sluiks-zeker z’n kwartje „plokgeld” naar zich toe te graaien. Maar koop was er nog niet mee gedaan. Uit-zich-zelf wetend, dat de heeren ’t laatste[54]d’r uit moesten hebben, sloeg bode òp, boven prijsmaker nog tien gulden. Weer zong z’n zwaar stemgeluid:—Nog twintig kwart daar-en-boofe.., en toen langzaam zakkend, de haat-loeringen van tuinders onderling, strak-cynisch negeerend, als suggereerend-aanwijzend, elken keer dat cijfer làger werd, zoekend met z’n dreigstem koop-slachtoffer, tusschen den stoet,—stootte ie uit, afgebeten, rauw van kreet:—Negen-tien,agg-tien.…sefentien.….sestien.…vaiftien.…viertien.….dertien.….twaalf.…ellef!.… dan lager dalend met spannender stilterust in cijferzakking:—tien!.… nege!.… àggt!.…—Main, klonk heesche kreet van tuinder-venter plots wild achter uit den stoet.—G’luk d’rmee voor IJzerman, zangklankte de bode, die achter z’n rug, heesch geluid van dien tuinder herkend had.Notaris, lach-luchtig redeneerend, even noteerend prijs en naam, handen warm-lekker-geborgen in dik gemsleer, sjouwde joviaal-op-’n-afstand, achter den wiemelenden sjofele tuindersstoet, die dwars en krom-wringend door kreupelboschjes, den bode vóór-waggelde naar koop II. Tusschen den droeven stoet liepen kerels, armelijk in voddige plunje, lawaaiende kooplui, met koek, jenever en drink-kruiken geheimzinnig verwikkeld in rood-baaien lap. ’t Mocht niet, jenever-verkoop, maar notaris en jonker knepen ’n oogje dicht, bij rijzenveiling van tuinders.In armelijk, paars-kaal jasje rommelde een venter, met boeventronie, z’n bak, onder het snel-waggelend vooruitloopen van de tuinders. Achter de koopers aanstrompelend, striemden telkens in zijn gezicht, terugzwiepende takken van gewas. Met vloek en schreeuw, handen en armen weerloos beladen met negotie-vracht, kroop ie door, van pijn, stemscheller krijschend:—Gooi up, gooi up!.… hondert moal f’r je golde.… gooi up.… ses keere f’r je dubbeltje.… gooi up!.… d’r onder of d’r boove.… gooi op.… onder denegeof boofe detwoalef!..En sluwig-verborgen, wenkte ie de tuinders met klownige[55]gebaartjes, dat ze dobbelen moesten om koek, wel wetend dat jenever bedoeld werd. Armelijk met z’n uitgerafelde, franje-zware, paarse jas, steen-rood hoedje, kroop ie, kromde ie door kreupelhout om vóór te zijn uit andere boschhoeken schreeuwende konkurrenten. Opdringend z’n waar, de tuinders aanklampend, onder hun zwaar gesjok over krinkels en bultpaden, liet ie ze glunderig-verlokkend jeneverkelk zien. En sluw zeker, dat ze dan komen moesten, ging ie al hurken op z’n knieën op moddergrond, loswikkelend met gretige rukjes z’n blikken jeneverkruik uit baaien lap. Zoo, van den een naar den ander, in wild gejaag en gestrompel, kroop ie voort, tusschen de koopers, vooral krijschend in nabijheid van tuinders die telkens ’n kwartje strijkgeld ingraaiden, rammelend luidruchtig tegen z’n konkurrent in, met bak en dobbelsteenen:—Lekkere koek.… koek!.… d’ronder of d’r boofe.… gooi up!.…Uren bleef zoo geloop van koop naar koop in grauwe Decemberguurte, het heele bosch door, bijeendringend in cirkel om bode. Sterk-rauw bleef z’n stem doorklanken. En één hand in zak rammelend en grabbelend, in vooruit afgetelde kwartjes, reikte ie met gratie ’t strijkgeld uit aan den sluiks op ’m aanstappenden prijsmaker. Z’n gekleede jas, af gevreten kaal-zwart stramde ’m op de borst, en telkens gaf ie zich ’n bons tegen z’n strot, scherper afstootend z’n.… éénmaal.… àndermoal.… feur de derde moal.… En overal galmde bij inzet, z’n kraaiige stemschorte door ’t bosch.—Kùm f’rinde hoev’l geld.…Kleiner was ringmuur van luisterende tuinderskoppen geworden. Maar overal om en àchter ’m hield áán schreeuwrumoer van jenever-koekverkoopers, waggelden wèg, uit den kring, dorstige kerels op struiken-pad, haastig-dobbelend, over de bak gebogen, met gretig gekijk hun worp uitklakkerend, woest op borrelkansje méér.En star monotoon bleef December-grauw neerschemeren, met hier en daar, tusschen woelig kreupel, open hoeken plots, waarwije lage wolkenlucht zwaar te droeven dreef, troosteloos, in[56]nattige neveling. Soms druilde ’n groenig mospadje tusschen het grauw-bruin van struiken uit.Somberder ging de donkre tuinders-stoet als arbeids-processie, slaverig en loom voort, met doffe klompbonzen, en klosserig-dof gemep van hout op hout als loopplankjes overgesjokt werden bij slootjes. Deftig, achter den verguurden stoet, blauw-geteisterd van kou en kleer-dunte, stapten bedaard-áán, jonkheer en notaris, in zacht gesprek.Plots giftte nijdig éen uit den stoet, tusschen wegkronkelenden loop, onder zwaar kreupel, naar anderen koop.—Wà’ suinige piàs die jonker hier tug.… niks niemedal te bikke.…—Of ie, gromde ’n ander.… bij Roomela in ’t bosch, dâ ha-je nog brood mi koffie.… hai denkt.… geef jullie tuinders te freete.… ik-èn dank-kie!.…—F’r wà’ koop jai je hout dan nie gunter, saa’k moar segge, lolde ’n ander.—Dà’ he’k ook kocht, moar nie alles was-en skikt.…—Nou kaik, nètaris kraigt ook niks.…Wailoope.…hailoope.…—Nou seg gort sak! die kraigt se buikie vol.… petraisies en ’n langoortje.…—Da kâ je denke.… Die jonker hier is soo’n liefert.… wai.… wai.… wee je nog vroegerts.… kraige wai altoos.. koffie mi brood.… bai sain hier ook.… enn.… dan mog hai happe in brood mi gehak.… bai tuinboas.… watte?.… doch-ie dat ie soo moar bai jonker in huis mog komme?.… an me blouze! Aa’s wai.… aa’s wai in de loods sitte te freete.… mag hai.… mag hai.… bai tuinboas.… En nou di’ joar in eens g’n snars meer.…Gesprek brokkelde af in den grimmigen haast-drang van bode om af te maken. Nog dertig nummers, fort.… fort.… bromde die, achter waggelstoet.OuëHassel liep op bonkig struik-ruw terrein, vlak achter notaris Breemsma, die ’m nu en dan vriendelijk aansprak en grapjes maakte op z’n doorregend, groenig slap-vilten hoedje,[57]dat met den rand plat afgeslagen, om z’n zilver-harigen kop heenrondde en z’n lokken, in zilveren kluwen tegen z’n nek opdrukte. Plots zag Gerrit ’t fijn-ranke gouden schuif-potloodje van notaris vallen. Uit de onbeholpen handschoen-handen was ’t weggegleeën, onder vraag-beantwoording van jonkheer. Hassel, die al ’n paar uur op ’t prachtige potloodje loerde, geen oog meer voor koop over had, heelemaal vergetend, waarvoor ie gekomen was, zag ’t vallen, precies op zandplek, tusschen het nattige gestruik en blarengrond.—Maar net deed ie of ie mee zocht, intusschen, beverig van hartstocht en verrukking, z’n zwaren klomp-voet op de plek drukkend, waar ie wist dat ’t potloodje liggen moest. In schijn van zoek-ernst, drukte ie het hevig éven in den blader-grond, zonder dat notaris iets merkte, met z’n achterste juist naar hem toegebukt. De smal-hooge jonkheer was doorgeloopen en bleef staan op ’n kruispadje met z’n stok tikkend tegen ’n paar struiken, uit speelsige leegheid. Maar verbaasd-wrevelig keek ie om naar notaris Breemsma, niet begrijpend, wat ie op één plek daar uitdraaide.Beef-angstig-blij, had ouë Gerrit, nog al doend, alsof ie ingespannen meezocht, plots ’n wilde greep gedaan onder z’n voet in modderig zand, en zoo maar, wild in z’n jekkerzak afgeduwd, gis-voelend met z’n slijk-klauw in de voering, of ie iets stijfs tusschen het grondvuil gegrepen had. En snel-tastend voelde ie dat t’r zat, stijf, glad er tusschen.—Daa’s daan, daa’s daan juichte ’t woest-dol in ’m van binnen. En strak ingehouen, met hevige beving in z’n stem vroeg ie notaris, liefjes, of ie ’m al had, naarstig bukkend naast Breemsma en wegduwend met z’n smerigen graaienden klauw, struiken en modder voor notaris, die met z’n handen niet grabbelen wou in ’t vuil. Zoo vriendelijk en lief vond ’m notaris, dat ie, onder scherp rondgeloer op grond, overal heen, maar mompelde.… dank je wèl Hassel, dank je wel.…—Drommels, ik dacht dat ik ’t maar zoo voor ’t oprape had, zei de notaris bedremmeld, nog even den achter zich loerenden bode een sein gevend om iets z’n gang te vertragen.—Huhu! huhu! da ke je puur so hewwe, perste in zwaren[58]bukstand en harkig gekrabbel onder knoestig gestruik, de Ouë eruit, de zwarte aardkluiten aan brei drukkend voor notaris oogen. Stil, met zwaar ernst-gezicht doorzoekend voelde Gerrit hart-bonkende verrukking, dat ie zoo vlak bij notaris stond, dat ding zóó maar in z’n zak had en dat ie zóó netjes kon liegen, netjes kemedie speule en zóó gejaagd en rustig tegelijk bleef.—Hij zou ’t wel kenne uitgiere van lol, van pret.… moar stil, soek en kaik aa’s ’n dooie soo strak, hou je goed.… jesis wà’ soàlig.…Niets kwam te zien. Notaris had in wanhoop ook gegrabbeld in ’t zand-nat en z’n vuile vingers streek ie, met viezig gezicht àf langs boomstammetjes. Erger voelde notaris wrevelblik van den jonkheer. Ouwenaar wilde niet langer wachten, en voor ’m hoorde notaris al den bode opjagen, die naar huis wou en schor nu van schreeuwen, doorkrijschte:—Dertien, dertien mi je dertiene, veertien.… veertien mi je veertiene.… nog twintig kwart daarenboofe.…—Woedend voelde Breemsma zich, woedend op den grond, de struiken, ’t potloodje, den natten vuilen modder.… Maar vooral voelde ie vernedering in ’t brutale minachtende gekijk van den jonker. Wat ’n branie, wat ’n vent om hem zoo z’n minderheid te laten voelen, nog wel, tegenover die lamme kerels. Ja hij moest wel mee, anders zou ie van Van Ouwenaar wel weer ’n uitbrander krijgen, zooals laatst toen ie op ’n veiling ’n half uurtje te laat was gekomen.—Wat had ie toen niet ruwe beleedigingen over zich heen gesmeten gekregen, en ’n afstraffing, zoo maar, waar al die leelijke kerels bij waren. Ze hadden gegrinnikt.…Verdraaid, wàt lam nou.… dat potlood.… ’n goud ding.. Kijk ’m nijdig zijn.… ook geen vent om mee te spotten.… Maar kalm houen.… doen alsof ie niks merkte, weer vrindelijk lachen en anekdoten oprakelen; anders was ie verdomd z’n klant kwijt. Wel tien notarissen voor hem, die ’r op loerden.… Maar lànger kon ie niet zoeken.Hassel zag ’t en zwaar-lekker, met zoete inzuiging van z’n eigen valsche woorden, zei ie langzaam:[59]—Aa’s je van de plek goat.… heppie ’t puur kwait.…Notaris grinnikte, sjokte met vuurrood hoofd van bukken, weer voort, achter tuindersstoet òp, vriendelijk-glimlacherig weer naast den stuurschen jonkheer.
Om tien uur ’s morgens stond ouë Gerrit voor het hek van jonkheer van Ouwenaar’s buitenplaats. Op het jachtterrein en bosch was houtveiling voor tuinders van Wiereland en omstreken. Door de lanen van het bosch, even voorbij het groote kasteelig-leelijk woongebouw der adellijke familie, liepen, alleen of bij troepjes, de sjofele tuinders, leuk-ironisch elkaar belollend, dat ze zóó maar, vrijelijk op de binnenplaats, den tuin van het groote buiten, mochten kuieren, heen en weer, waar ze wilden, als vrienden van den hooghartigen jonkheer. ’n Paar bejammerden ’t, in luid naar-elkaar-toegeschreeuw, dat de jonker, ze op zoo’n guren winterdag „genooid” had. Ironie van kerels, die even hun ellende voelden,.… dat ze nu als kóópers, de slijkige winterpaden nog vuiler mochten bemorsen, met hun beklodderde klompen, maar zomer’s, als in dàtzelfde bosch, in die lanen, alles wasemde van gouddamp, drééf in zonnegloed, zij te eerbiedigen hadden, stugge bordjes met strafwetsartikel zóóveel, dàn die zondampende heerlijkheid verboden toegang bleef. Ze krieuwden en klomp-klepperden tusschen het kreupelhout, de donkere tuindersstoetjes, als hongerdieren, zoekend naar aas. Eén donkere stoet, bij groepjes, lijven op klompen, in grauwen winterdag, één droeve, troosteloos dolende massa, met nu en dan galgen-humor-uitroepen van kerels, die elkaar voorbijschoten in scheemrig kreupel- en hakhout, elkaar wat dollend toeriepen. Met handen in de zakken liepen ze te huiveren, pijpsmakkend of pruimend. ’t Gewas stond bij groepen genummerd te koop, met ’n rij ontvelde streepschors, aangevend hoever elk nommer ging.[46]Telkens doolden van elkaar en donkerden weer bij één de kruipende, bukkende tuinders achter hoog kreupel door, op geul’rigen bultgrond, nauw-wringend hun lijven door eng gestrengel van takkronkels, die verwilderd zwaar uitschoten tusschen jong geboomte. Soms, achter elkaar gekromd, zich door het kreupel wringend, suisden er, in giftig weggespan van gestrengeld gewas, terugzwiepingen van knoest-takken, onder pijnschreeuw van nà-duikende kerels, die ’t zwiephout tegen hun kleum-paarse gezichten aangestriemd kregen. Voor dat de veiling begon wilden ze de nummers zien, kijken wat hun het beste geschikt leek.Hassel liep met Taffer, armen tuinder, die niet koopen mocht, omdat ie éénmaal op grondgebied van den jachtheer gesnapt was als strooper; nooit meer hout voor z’n bedrijf krijgen kon. Maar toch was ie eens gaan kijken. Naast hem strompelde manke Karner, vroeger speciaal-teelder van erwten en boonen, maar die nog veertig gulden houtschuld had van twee jaar, en niets meer bijkrijgen kon. Hij had wel gejammerd en gehuilebalkt, bij den notaris, over z’n gemeen jaar, z’n vernielden oogst, door wild, konijnen, ongedierte, muizen, winden en plasregens, z’n beroerd brok grond met derrie verpest, en dat ze allemaal wisten, dat ie niet zoop,—’t hielp niets. De notaris kon geen krediet meer geven, want bij den jonkheer moest hij er voor instaan nee, de notaris kòn, mocht niet langer. Als de jonkheer van hem geld opeischte moest hij klaarstaan, al had ie van géén tuinder ’n cent binnen. Dat had Karner moeten weten, en dat ze’m zelf zoo vaak beet namen, ’m lieten zitten met ’t hout, of met ànderen scharrelden alshijze pas gekrediteerd had. Ja, als ie ’n paar borgen had kunnen meebrengen dan ging ’t. En nou strompelde en morde Karner rond, hopend iemand te ontmoeten, die borg voor ’m zijn wou. Eerst dacht ie aan Hassel, maar die had ’m kort en nijdig geweigerd. Bij ’n hoek van ’n laan, op ’n duinbult zag ie den notaris en z’n bode al.… Jonge, jonge benauwde ’t in ’m, nou wordt ’t puur tait.… hij mos d’r een vinde!Met zwaren mank-tred stapte ie plots áán op Wipper, grooten[47]tuinder-pachter, roomsch, met vrome handen, den kleinen ’t brood uit den mond pikkend. Maar ’t most t’r nou maar uit, vond Karner. Ademloos-òp van ’t harde hinken, smeekte ie ’m voor ’n paar gulden hout borg te staan, dit jaar alleen. Maar Wipper hield zich verontwaardigd, juichend innerlijk, dat zoo’n krenterige ketter bij hem kwam bedelen.—Wa, f’rsalderemende.… mô je main?.… zong z’n Wierelands geluid in haastige stemstijging,.… wa’ bin ik van je?.… wà’ hep ikke.… Waai borg f’r karnemelk!.… sel mooie klus sain.… f’r wa vrag je sain nie, an Geldorp.… die hep de loodpot.—Onrustig door ’t kreupelhout keek Karner naar den notaris, of ie al begon, maar nergens zag ie ’m meer. Hij hoorde wel aan den toon van Wipper, dat ie ’r niet om dacht ’m te helpen.… die uitzuiger,.… die dief.… die had nou z’n brood veur vier.…Weer loerde ie naar voorbij drentelende tuinders, of ’r éen tusschen zat. Daar zag ie Kees Hassel, den Strooper.… verdomme, dat was ’n vent, as die maar had.… maardiewas zelf luis-arm van beroep.—Te vroeg waren ze, de tuinders. Nog wat gescharrel was er òm den eersten koop. Barend Swart had met z’n beklompten voet ’n stekelvarken uit kuilerig bladnestje gerold.—Kaik lui.… daa’s krek ’n prikkebaas.… riep ie naar ’n troepje dat zijn richting uitdrentelde. Staan bleef ’t bij Barend.Een ouë tuinder, Koo Bergert, hinderde ’t dat ze ’t beesje kwaad wouen doen.—F’rek là’ sitte da beesie.… la sitte.… binne tuikige muisesnoepers.… toeë!.… la sitte da beesie.… se heppe ’t t’r wàrm.…—Verroest,.… hai.… wil puur nie loope.… jai luiwammes, lachte Barend.… ik sel f’rbrande aas ’k s’n snuit sien.… wacht!.… kaik!.… ’n duwetje op z’n test.… kaik, net de poap uit de Pieterstraat.… wà ’t ’n smoel.…Dat was berekende zet van Barend tegen Koo, hevig katholiekenhater[48]als ie was, en belust om, waar ook, ze ’n trap te geven.—En nou kon ie ’t t’met niet zetten, dat die rooie Koo ’m zoo lijmerig had gezegd: la sitte da beesie.… hij, die geen kwaad in zin nam, en puur sien had, dat tie s’n eige trekhonde, aa’s-tie woedend was, so maar d’r poote knelde, tusschen de deur, van puur f’nijn.…Overal, van kreupelhout en zijpaden uit, klonk stemgerucht van tuinderslui in de gure dag-donkering. Van uit ’n duister dichtgegroeid opkronkelend, hobbelig dwars-pad, kwam ouë Gerrit op ’t kringetje aan met den radeloozen Karner, die nog geen borg had, overal was opgebonkt tegen lollende of tartende kwaadwilligheid, en help-jezelf-maar-egoïsme.Nog stonden de koppen met pofpetten en kleurige platte dekkertjes, gebukt kijkend naar ’t stekelvarkentje, dat Barend, uit lust tot verzet niet met rust liet. Met z’n hand, bevilt in ’n stapeltje rotte bladeren, stond ie tegen ’t prik-bollige varkentje te schudden, om ’m aan ’t loopen te krijgen. Maar ’t diertje, dat langzaam z’n zwart kopje, door de ruggeduwetjes van Barend, uit z’n prikkel-lijf liet wiebelen, deed alsof ie loopen wou, maar niet kon.—Kaik! daa’s Barend, stern-zong verbaasd ’n tuinder, achter het kreupel uitloerend.… wa hebbe wai nou an de hand?.… ’n bunsem?.…—Nee frind, spotte Barend, ’t poapie van ’t Pieterstroatje.. kaik.… f’rsalderemente.… kaik se snuut.… twee druppele woater ’t poapie uit ’t Pietertje.… kaik van angst moakt ie ’n kruissie.… op s’n aige.…—Is ’t weràchtig? gierde de tuinder in ’t kreupelhout, en metéen stapte ie den gulzigen kijkkring in.… Ik wou d’r al puur segge.… stonk ie van dat soon uur in de wind.——’t Is hier niks op hede, zuchtte ie naar Karner en Hassel toe, die opgedrongen stonden achter ruggen van kijkers, en knorrige kerels, die zwaar stampten van kou, en duivelsch nijdig elkaar vroegen of meneer de notaris nog niet inzetten, liet.…—’t Is hier niks op hede, hoestte Reldering weer uit.…[49]koal.… koal.… aa’s de pest.… t’met allegoar elst.… elst.… wa hai je d’r an?.… g’n saitak d’ran.… alle ste dik.. of alles te dun.… koal … f’rvloekt koal.…—Hoho.… ho.… ho.… kuchte Hassel, fijntjes lachend, se kenne je ’t nog wel an huus brenge heé?.…—’t Wort tog voor je gehakt, spotte Barend.—Dank se de duufel.…, gromde Reldering, vaif pesent.. kost ons duite, en wai.… arme donders.… wai betoàle de netaris, nog tien pesent d’rboofediene!—Was ommirs altait soo.…, zei plechtig-onderdanig een klein tuindertje uit den kring,.… en aa’s jonk’r d’r is betoalt.… biej jullie ommirs hóóger op.… en hai, meneer de netaris.… hai mo’ ommirs s’n tweehalf pesent an ’t Raik puur kwait.… da heppie nie in ééne.…—Hoor de gluipert, de stiekemert veur haorlie preeke.… Wat ’n bunsum.… aa’s jonker je sien, smait ie je krek ’t hek uit.… dan si-je in je stinker.… hee?.…—Da sit nog.… da sit nog.… dolde nijdig-rood de kleine terug.… main sinte heppe-eenderlai makelai.… aasjouwe.. vierkànt woar.…—Ho!.… pfoe!.… ho-pfoe! wat ’n krakende woar.… minachte met lipgeblaas Barend den roomschen tuinder toe.—Wa geklieter, barstte éen lachend midden uit.… ’t sit t’im nie in de breete, ’t sit t’im nie in de lengte.… moar ’t sit t’im in deronte.… doar!.…—Hard-stikke midde in, lolde Barend terug, in lach-gekuch, voelend dat ’t gehak ze begon te vervelen.—Nou, d’r wort moar heul wà’ beskoue’.… mit sukke vailinge.… daa’s main weust!.… bracht deftig ouë Gerrit ertusschen, zoo maar om ook wat kwijt te wezen.—F’r saldrefinke, vloekte Barend gemaakt, si je in de knaip? wou jài beure veur jonker?.… Hai jullie sien Lieshout van Bunkeweg f’rsaldrefinke.… stong t’met te spitte, gain voet mest op se land.… Die is sóó luisig nakent.… da tie t’met g’n vreete hep.… Je mag main an rieme snaie.… aas ie ’n poar klodders mest dokke ken.… Op de reutel is niks meer[50]veur sain.… g’n halve sint.… sa’k verbrandde!.… Nou spit tie se aige dood, mi-sonder mest.… Op s’n bakkis kraigt tie niks.… vaiftien aggels mi-sonder ’n voet mest.…—Da sel main groentetje worde, ironiseerde Kwaker, wi je hem’s oogst ankommend joar buurmaàn?.… veur ’n kwartje de roe?.…ikke, veur g’n sint.… duure mest.… ge’koope groente.… wà’ jou!.…—Eige skult, zei gelaten Koo Bergert met ’n pruimspog op den grond, en oogen neer.… Eige skult.… de half van sain ontvangs verzuupt ie puur.…—Wâ roomsche ras! barstte nijdig Barend uit, aige skult?.. gekruist tuig! hep de netaris sain nie in hande, mi losse veurskietertjes? Hep dokter Troost sain nie t’met drie joar mi ’n rekening achter se gat sete?.… en hep ie kenne dokke?.… Hep ie nie ’n hiepeteek op sain stukkie grond gànnift.… dat-tie nou.… nòu nog sit te bloeje.…? daa’s ’n skoft die dokter.… ’n fampier.… suigt se hier allegoar ’t bloed de nagels uit!.… die hep se allegoar onder ’t duimpie!.… hai.… en de netaris.—.… Aige skult?.… nou suipt ie van beloorighait.…Barend was in schreeuw-woede uitgebarsten. ’t Wrokte ’m al zoo lang, en niks, niks durfde ie zeggen, maar nou tegen dien roomschen glupert, most ’t eruit.—Aige skult, drensde sarrend, de rooie Koo door, aige skult.. versuipt s’n messtuit.…—F’rsalderemoote, driftte met vuurrood opwindings-gezicht, Barend weer terug,—doch jài da se bai jullie nie soope.… De meeste onder ons saine tog van jullie ras.… hiet da liege!.. hiet da liege!.… nou daa’t ’n noakende grifirmeerde is.… nou is ’t aige skult.… d’r binne d’r genog bai jullie die d’r land niet beskaite kenne.… en suipe aa’s ’n spons.… wa jou.… Reldering, wà’ jou?.…—La’ die dwarrel klietere.… die geep.… sullie magge suipe.… aa’s se moar hullie petje veur de kerk wippe.… vàn de kerk, in de kroeg.…Barend, wat kalmer, lawaaiend in stugge gebaren met z’n[51]dikke armen de lucht in, in z’n handen nog bladvuil, bukte weer over ’t stekelvarkentje, en gaf het, ’n gedachteloos-woedenden duw, dat z’n aapig zwart-gevlekt tronietje even hevig uit z’n priemlijf wiebelde. Met z’n voet morrelde ie ’t toen weer terug in bladernest, zachtjes, met ingehouen trapjes; streek ie nog meer bladrommel over ’t diertje, ’t warmer inbakerend boven z’n stekels. Achter het grauwe kreupel kwam plots gerucht van zware, aristokratisch-accentueerende notarisstem. Z’n zilver hoofdhaar schemerde al achter de boschjes uit.…—Huhu.… huhu!.… jaagde Hassel, uit den kring springend, t’met begint ie, kaik, jonker van Ouwenaar hep ie bai sain.…—F’rjenne wà’ koud, kermde er een, z’n armen koetsierig om z’n borst slaand.—Bar, bin soo koud aa’s m’n paip, mokte ’n ander.…—Kruip in ’n stuk hout.… wà’ klieterkouse jullie benne. Een troepje kerels, bibberend van guurte, strompelde voorbij, op struikloos padje, armen over elkaar slaand, in woedende doffe patsen.…—Set bloed àn.… hai je de skrik van jonker opsoge Tellepan?—Guur aa’s de pest.… nattig.… ging éen voorbij, aanstampend met zwaren loop op den bulterigen grond.Hoesterig en stem-zwaar was de grijze notaris met jonker van Ouwenaar de stoeten achterop geloopen. De bode met ’n klerk je achter ’m, stem-luidde áán. Notaris achterop, bleef zwaar-deftig praten, met jonkheer. Als ’n stoet dringende, waggelende, donkere ganzen, strompelden en bonsden over den oneffen grond, vol stronken en stompen, de tuinders op bode-geluid bijeen. Notaris had wat te zeggen. Te luisteren stonden ze in ’n kring om ’m heen. Notaris, in ’t zwart,—tusschen sjofele plunje-kerels,—met gebaren, deftig, van begemsleerde handschoen-handen, z’n grijzen levenslustigen kop, z’n diepe rijkelui’s-stemklank, vertrouwelijk-hooghartig boeren en tuinders toesprekend, glimlachte met ironisch gebaar van[52]wij-verstaan-elkaar, naar den jonkheer. Roerloos-aristokratisch stond deze naast ’m, eerbiediglijk toch af van de tuinders, broodmager als ’n menschelijk rijshout, schraal, om te knakken, uitgesproten, bloedloos-huid-gelig, ongenaakbaar, in kring van begroefde bruine zwoegerstronies, met hun breed-geweldige zwoegborsten, en geteisterde werklijven. Notaris las even enkele bepalingen voor. Als troepje dichter wat aandrong van achter, en opschoof van voorste rij, dan deftig, met lichte trekjes aan z’n klein rossig snorretje, stapte de jonkheer àchteruit, buiten vunzige lucht van hun modderige kleeren, met voelbare allure van edelman in gebaar, waaraan geen tuinder te na mocht komen. Notaris had door gesproken:—Jonges, stemklankte ie voornaam-intiem,—nou weet jullie ’t.… Augustus volgend jaar betàle.… vijf procent voor den hakker.… tien procent voor ons.—Betale ook, lachte éen uit den kring,—daa’s weer nuufe f’rreglemeteering.… was vroeger niks van sait.…Notaris lachte goeiïg, den bode ’n wenk gevende, die begreep. Met z’n wreed-stuggen kop, listig-gluiperige oogen, licht als schichtjes, wachtte die af, kruiperig, den blik van z’n patroon. Als geranselde hond zat er gehoorzaamheid in z’n gezicht en kwispelend-onderdanig vreugde-beweeg in z’n nerveuze handen. Met zwarte teerletters op plankje, was koop I aangeduid. Ze wisten allemaal wat voor waar ’t was. Met ’n handdraai van bode, hobbelden stoeten in beweging, in waggel-gang op bultgrond, elkaar verdringend en bestriemend achter boschjes en kreupel, om ’t eerst bij koop I, dicht naast den omroeper-bode, te staan. Plots stond stil, de donk’re stoet, bij ’t plankje-van-koop, wachtend tot bode zou inzetten, tusschen ’n opdringing van sjofele kerels, achter-elkaar, kring van kou-koppen, en hevige gezichts-kontrasten. Van achterste rijen, waren alleen maar koppen te zien met verdringing van lijven op elkaar ingestoet, in spannende luistering. Kòppen, geteisterd van kou, met vervreemde en vergrommende uitdrukking van leven. Opgestoet in jagenden, haat-woelenden kooplust. Kòppen, paars-blauwig, wrevel-dierlijk, bleeke, rooie en rossige gezichten.[53]Snuiten, rauw-doorgroefd en verkerfd, doorpokt en bebaard. Spitse, naast vet-ronde, sluike, naast wreedhoekige, en spottende, tusschen vroom-strakke, primitieve boerentronies.Pruik-haar naast woest-verwaarloosd groeisel, bruine en grijze stoppels op woestige, grimmige en leuke koppen. Tronies, fanatiek-gestard en valsch, van sluwe boertjes, met ingepriemde smuiger-oogjes, licht en ondoorgrondelijk-speelsch loerend naar elke beweging van jonker, notaris en bode. Eén kring van koppen en koppen, de eerste rij lijven voorop, alleen in rot-plunje te zien; wellust-koppen met hangende, smullende lippen en vuilbepruimde mondhoeken, naast strak-geschoren gladhuiden, komedianterig droog van trekken. Gezichten van àl-vreemde expressies, met halve Shakespearefronts, hoog als muren, Mirabeau-neuzen en mottig wangvleesch; met Dante-kinnen, vroom en scherp, bovenkaken van hyena’s, buldoggenmonden en bovenlippen met bestoppelde donk’re verbrande velkleuren en trekken van gesarde mandrils. Zóó, in dreigkring, met brokjes èven zichtbaar, van oranje dassen en kielblauw, stonden ze opgepakt, in den grauwen dag, tusschen het sombre bruin-vale kreupel, hunkerend, loerig, elkaar ’t licht in de oogen niet gunnend.Machinaal-onverschillig met hoog-deunig Wiereland’s stemgeklank, en snelle verslikking van halve zinnen zette de bode in.—Kom f’rrinde, hoev’l geld!.… twòalf, twoalf geboje.… dertien.… feertien.… feertien geboje.… vaiftien.… sestien.… sestien geboje.… sefentien.… àgtien.… àgtien geboje.… àgtien.… niemand meer?.… éénmoal.… àndermoal.… voor-de-derde-moal.… En uitstijgend, zong z’n stem de cijfers, kijkend naar elken kant glunderig, of ie niet vergat geheime bod-wenkjes op te vangen, van achterste rij koppen, of van bijzij-staanden op ’t pad.Tuinder van Oever had „geprijsd”, stapte parmantig uit kringgedrang op bode aan, om sluiks-zeker z’n kwartje „plokgeld” naar zich toe te graaien. Maar koop was er nog niet mee gedaan. Uit-zich-zelf wetend, dat de heeren ’t laatste[54]d’r uit moesten hebben, sloeg bode òp, boven prijsmaker nog tien gulden. Weer zong z’n zwaar stemgeluid:—Nog twintig kwart daar-en-boofe.., en toen langzaam zakkend, de haat-loeringen van tuinders onderling, strak-cynisch negeerend, als suggereerend-aanwijzend, elken keer dat cijfer làger werd, zoekend met z’n dreigstem koop-slachtoffer, tusschen den stoet,—stootte ie uit, afgebeten, rauw van kreet:—Negen-tien,agg-tien.…sefentien.….sestien.…vaiftien.…viertien.….dertien.….twaalf.…ellef!.… dan lager dalend met spannender stilterust in cijferzakking:—tien!.… nege!.… àggt!.…—Main, klonk heesche kreet van tuinder-venter plots wild achter uit den stoet.—G’luk d’rmee voor IJzerman, zangklankte de bode, die achter z’n rug, heesch geluid van dien tuinder herkend had.Notaris, lach-luchtig redeneerend, even noteerend prijs en naam, handen warm-lekker-geborgen in dik gemsleer, sjouwde joviaal-op-’n-afstand, achter den wiemelenden sjofele tuindersstoet, die dwars en krom-wringend door kreupelboschjes, den bode vóór-waggelde naar koop II. Tusschen den droeven stoet liepen kerels, armelijk in voddige plunje, lawaaiende kooplui, met koek, jenever en drink-kruiken geheimzinnig verwikkeld in rood-baaien lap. ’t Mocht niet, jenever-verkoop, maar notaris en jonker knepen ’n oogje dicht, bij rijzenveiling van tuinders.In armelijk, paars-kaal jasje rommelde een venter, met boeventronie, z’n bak, onder het snel-waggelend vooruitloopen van de tuinders. Achter de koopers aanstrompelend, striemden telkens in zijn gezicht, terugzwiepende takken van gewas. Met vloek en schreeuw, handen en armen weerloos beladen met negotie-vracht, kroop ie door, van pijn, stemscheller krijschend:—Gooi up, gooi up!.… hondert moal f’r je golde.… gooi up.… ses keere f’r je dubbeltje.… gooi up!.… d’r onder of d’r boove.… gooi op.… onder denegeof boofe detwoalef!..En sluwig-verborgen, wenkte ie de tuinders met klownige[55]gebaartjes, dat ze dobbelen moesten om koek, wel wetend dat jenever bedoeld werd. Armelijk met z’n uitgerafelde, franje-zware, paarse jas, steen-rood hoedje, kroop ie, kromde ie door kreupelhout om vóór te zijn uit andere boschhoeken schreeuwende konkurrenten. Opdringend z’n waar, de tuinders aanklampend, onder hun zwaar gesjok over krinkels en bultpaden, liet ie ze glunderig-verlokkend jeneverkelk zien. En sluw zeker, dat ze dan komen moesten, ging ie al hurken op z’n knieën op moddergrond, loswikkelend met gretige rukjes z’n blikken jeneverkruik uit baaien lap. Zoo, van den een naar den ander, in wild gejaag en gestrompel, kroop ie voort, tusschen de koopers, vooral krijschend in nabijheid van tuinders die telkens ’n kwartje strijkgeld ingraaiden, rammelend luidruchtig tegen z’n konkurrent in, met bak en dobbelsteenen:—Lekkere koek.… koek!.… d’ronder of d’r boofe.… gooi up!.…Uren bleef zoo geloop van koop naar koop in grauwe Decemberguurte, het heele bosch door, bijeendringend in cirkel om bode. Sterk-rauw bleef z’n stem doorklanken. En één hand in zak rammelend en grabbelend, in vooruit afgetelde kwartjes, reikte ie met gratie ’t strijkgeld uit aan den sluiks op ’m aanstappenden prijsmaker. Z’n gekleede jas, af gevreten kaal-zwart stramde ’m op de borst, en telkens gaf ie zich ’n bons tegen z’n strot, scherper afstootend z’n.… éénmaal.… àndermoal.… feur de derde moal.… En overal galmde bij inzet, z’n kraaiige stemschorte door ’t bosch.—Kùm f’rinde hoev’l geld.…Kleiner was ringmuur van luisterende tuinderskoppen geworden. Maar overal om en àchter ’m hield áán schreeuwrumoer van jenever-koekverkoopers, waggelden wèg, uit den kring, dorstige kerels op struiken-pad, haastig-dobbelend, over de bak gebogen, met gretig gekijk hun worp uitklakkerend, woest op borrelkansje méér.En star monotoon bleef December-grauw neerschemeren, met hier en daar, tusschen woelig kreupel, open hoeken plots, waarwije lage wolkenlucht zwaar te droeven dreef, troosteloos, in[56]nattige neveling. Soms druilde ’n groenig mospadje tusschen het grauw-bruin van struiken uit.Somberder ging de donkre tuinders-stoet als arbeids-processie, slaverig en loom voort, met doffe klompbonzen, en klosserig-dof gemep van hout op hout als loopplankjes overgesjokt werden bij slootjes. Deftig, achter den verguurden stoet, blauw-geteisterd van kou en kleer-dunte, stapten bedaard-áán, jonkheer en notaris, in zacht gesprek.Plots giftte nijdig éen uit den stoet, tusschen wegkronkelenden loop, onder zwaar kreupel, naar anderen koop.—Wà’ suinige piàs die jonker hier tug.… niks niemedal te bikke.…—Of ie, gromde ’n ander.… bij Roomela in ’t bosch, dâ ha-je nog brood mi koffie.… hai denkt.… geef jullie tuinders te freete.… ik-èn dank-kie!.…—F’r wà’ koop jai je hout dan nie gunter, saa’k moar segge, lolde ’n ander.—Dà’ he’k ook kocht, moar nie alles was-en skikt.…—Nou kaik, nètaris kraigt ook niks.…Wailoope.…hailoope.…—Nou seg gort sak! die kraigt se buikie vol.… petraisies en ’n langoortje.…—Da kâ je denke.… Die jonker hier is soo’n liefert.… wai.… wai.… wee je nog vroegerts.… kraige wai altoos.. koffie mi brood.… bai sain hier ook.… enn.… dan mog hai happe in brood mi gehak.… bai tuinboas.… watte?.… doch-ie dat ie soo moar bai jonker in huis mog komme?.… an me blouze! Aa’s wai.… aa’s wai in de loods sitte te freete.… mag hai.… mag hai.… bai tuinboas.… En nou di’ joar in eens g’n snars meer.…Gesprek brokkelde af in den grimmigen haast-drang van bode om af te maken. Nog dertig nummers, fort.… fort.… bromde die, achter waggelstoet.OuëHassel liep op bonkig struik-ruw terrein, vlak achter notaris Breemsma, die ’m nu en dan vriendelijk aansprak en grapjes maakte op z’n doorregend, groenig slap-vilten hoedje,[57]dat met den rand plat afgeslagen, om z’n zilver-harigen kop heenrondde en z’n lokken, in zilveren kluwen tegen z’n nek opdrukte. Plots zag Gerrit ’t fijn-ranke gouden schuif-potloodje van notaris vallen. Uit de onbeholpen handschoen-handen was ’t weggegleeën, onder vraag-beantwoording van jonkheer. Hassel, die al ’n paar uur op ’t prachtige potloodje loerde, geen oog meer voor koop over had, heelemaal vergetend, waarvoor ie gekomen was, zag ’t vallen, precies op zandplek, tusschen het nattige gestruik en blarengrond.—Maar net deed ie of ie mee zocht, intusschen, beverig van hartstocht en verrukking, z’n zwaren klomp-voet op de plek drukkend, waar ie wist dat ’t potloodje liggen moest. In schijn van zoek-ernst, drukte ie het hevig éven in den blader-grond, zonder dat notaris iets merkte, met z’n achterste juist naar hem toegebukt. De smal-hooge jonkheer was doorgeloopen en bleef staan op ’n kruispadje met z’n stok tikkend tegen ’n paar struiken, uit speelsige leegheid. Maar verbaasd-wrevelig keek ie om naar notaris Breemsma, niet begrijpend, wat ie op één plek daar uitdraaide.Beef-angstig-blij, had ouë Gerrit, nog al doend, alsof ie ingespannen meezocht, plots ’n wilde greep gedaan onder z’n voet in modderig zand, en zoo maar, wild in z’n jekkerzak afgeduwd, gis-voelend met z’n slijk-klauw in de voering, of ie iets stijfs tusschen het grondvuil gegrepen had. En snel-tastend voelde ie dat t’r zat, stijf, glad er tusschen.—Daa’s daan, daa’s daan juichte ’t woest-dol in ’m van binnen. En strak ingehouen, met hevige beving in z’n stem vroeg ie notaris, liefjes, of ie ’m al had, naarstig bukkend naast Breemsma en wegduwend met z’n smerigen graaienden klauw, struiken en modder voor notaris, die met z’n handen niet grabbelen wou in ’t vuil. Zoo vriendelijk en lief vond ’m notaris, dat ie, onder scherp rondgeloer op grond, overal heen, maar mompelde.… dank je wèl Hassel, dank je wel.…—Drommels, ik dacht dat ik ’t maar zoo voor ’t oprape had, zei de notaris bedremmeld, nog even den achter zich loerenden bode een sein gevend om iets z’n gang te vertragen.—Huhu! huhu! da ke je puur so hewwe, perste in zwaren[58]bukstand en harkig gekrabbel onder knoestig gestruik, de Ouë eruit, de zwarte aardkluiten aan brei drukkend voor notaris oogen. Stil, met zwaar ernst-gezicht doorzoekend voelde Gerrit hart-bonkende verrukking, dat ie zoo vlak bij notaris stond, dat ding zóó maar in z’n zak had en dat ie zóó netjes kon liegen, netjes kemedie speule en zóó gejaagd en rustig tegelijk bleef.—Hij zou ’t wel kenne uitgiere van lol, van pret.… moar stil, soek en kaik aa’s ’n dooie soo strak, hou je goed.… jesis wà’ soàlig.…Niets kwam te zien. Notaris had in wanhoop ook gegrabbeld in ’t zand-nat en z’n vuile vingers streek ie, met viezig gezicht àf langs boomstammetjes. Erger voelde notaris wrevelblik van den jonkheer. Ouwenaar wilde niet langer wachten, en voor ’m hoorde notaris al den bode opjagen, die naar huis wou en schor nu van schreeuwen, doorkrijschte:—Dertien, dertien mi je dertiene, veertien.… veertien mi je veertiene.… nog twintig kwart daarenboofe.…—Woedend voelde Breemsma zich, woedend op den grond, de struiken, ’t potloodje, den natten vuilen modder.… Maar vooral voelde ie vernedering in ’t brutale minachtende gekijk van den jonker. Wat ’n branie, wat ’n vent om hem zoo z’n minderheid te laten voelen, nog wel, tegenover die lamme kerels. Ja hij moest wel mee, anders zou ie van Van Ouwenaar wel weer ’n uitbrander krijgen, zooals laatst toen ie op ’n veiling ’n half uurtje te laat was gekomen.—Wat had ie toen niet ruwe beleedigingen over zich heen gesmeten gekregen, en ’n afstraffing, zoo maar, waar al die leelijke kerels bij waren. Ze hadden gegrinnikt.…Verdraaid, wàt lam nou.… dat potlood.… ’n goud ding.. Kijk ’m nijdig zijn.… ook geen vent om mee te spotten.… Maar kalm houen.… doen alsof ie niks merkte, weer vrindelijk lachen en anekdoten oprakelen; anders was ie verdomd z’n klant kwijt. Wel tien notarissen voor hem, die ’r op loerden.… Maar lànger kon ie niet zoeken.Hassel zag ’t en zwaar-lekker, met zoete inzuiging van z’n eigen valsche woorden, zei ie langzaam:[59]—Aa’s je van de plek goat.… heppie ’t puur kwait.…Notaris grinnikte, sjokte met vuurrood hoofd van bukken, weer voort, achter tuindersstoet òp, vriendelijk-glimlacherig weer naast den stuurschen jonkheer.
Om tien uur ’s morgens stond ouë Gerrit voor het hek van jonkheer van Ouwenaar’s buitenplaats. Op het jachtterrein en bosch was houtveiling voor tuinders van Wiereland en omstreken. Door de lanen van het bosch, even voorbij het groote kasteelig-leelijk woongebouw der adellijke familie, liepen, alleen of bij troepjes, de sjofele tuinders, leuk-ironisch elkaar belollend, dat ze zóó maar, vrijelijk op de binnenplaats, den tuin van het groote buiten, mochten kuieren, heen en weer, waar ze wilden, als vrienden van den hooghartigen jonkheer. ’n Paar bejammerden ’t, in luid naar-elkaar-toegeschreeuw, dat de jonker, ze op zoo’n guren winterdag „genooid” had. Ironie van kerels, die even hun ellende voelden,.… dat ze nu als kóópers, de slijkige winterpaden nog vuiler mochten bemorsen, met hun beklodderde klompen, maar zomer’s, als in dàtzelfde bosch, in die lanen, alles wasemde van gouddamp, drééf in zonnegloed, zij te eerbiedigen hadden, stugge bordjes met strafwetsartikel zóóveel, dàn die zondampende heerlijkheid verboden toegang bleef. Ze krieuwden en klomp-klepperden tusschen het kreupelhout, de donkere tuindersstoetjes, als hongerdieren, zoekend naar aas. Eén donkere stoet, bij groepjes, lijven op klompen, in grauwen winterdag, één droeve, troosteloos dolende massa, met nu en dan galgen-humor-uitroepen van kerels, die elkaar voorbijschoten in scheemrig kreupel- en hakhout, elkaar wat dollend toeriepen. Met handen in de zakken liepen ze te huiveren, pijpsmakkend of pruimend. ’t Gewas stond bij groepen genummerd te koop, met ’n rij ontvelde streepschors, aangevend hoever elk nommer ging.[46]Telkens doolden van elkaar en donkerden weer bij één de kruipende, bukkende tuinders achter hoog kreupel door, op geul’rigen bultgrond, nauw-wringend hun lijven door eng gestrengel van takkronkels, die verwilderd zwaar uitschoten tusschen jong geboomte. Soms, achter elkaar gekromd, zich door het kreupel wringend, suisden er, in giftig weggespan van gestrengeld gewas, terugzwiepingen van knoest-takken, onder pijnschreeuw van nà-duikende kerels, die ’t zwiephout tegen hun kleum-paarse gezichten aangestriemd kregen. Voor dat de veiling begon wilden ze de nummers zien, kijken wat hun het beste geschikt leek.Hassel liep met Taffer, armen tuinder, die niet koopen mocht, omdat ie éénmaal op grondgebied van den jachtheer gesnapt was als strooper; nooit meer hout voor z’n bedrijf krijgen kon. Maar toch was ie eens gaan kijken. Naast hem strompelde manke Karner, vroeger speciaal-teelder van erwten en boonen, maar die nog veertig gulden houtschuld had van twee jaar, en niets meer bijkrijgen kon. Hij had wel gejammerd en gehuilebalkt, bij den notaris, over z’n gemeen jaar, z’n vernielden oogst, door wild, konijnen, ongedierte, muizen, winden en plasregens, z’n beroerd brok grond met derrie verpest, en dat ze allemaal wisten, dat ie niet zoop,—’t hielp niets. De notaris kon geen krediet meer geven, want bij den jonkheer moest hij er voor instaan nee, de notaris kòn, mocht niet langer. Als de jonkheer van hem geld opeischte moest hij klaarstaan, al had ie van géén tuinder ’n cent binnen. Dat had Karner moeten weten, en dat ze’m zelf zoo vaak beet namen, ’m lieten zitten met ’t hout, of met ànderen scharrelden alshijze pas gekrediteerd had. Ja, als ie ’n paar borgen had kunnen meebrengen dan ging ’t. En nou strompelde en morde Karner rond, hopend iemand te ontmoeten, die borg voor ’m zijn wou. Eerst dacht ie aan Hassel, maar die had ’m kort en nijdig geweigerd. Bij ’n hoek van ’n laan, op ’n duinbult zag ie den notaris en z’n bode al.… Jonge, jonge benauwde ’t in ’m, nou wordt ’t puur tait.… hij mos d’r een vinde!Met zwaren mank-tred stapte ie plots áán op Wipper, grooten[47]tuinder-pachter, roomsch, met vrome handen, den kleinen ’t brood uit den mond pikkend. Maar ’t most t’r nou maar uit, vond Karner. Ademloos-òp van ’t harde hinken, smeekte ie ’m voor ’n paar gulden hout borg te staan, dit jaar alleen. Maar Wipper hield zich verontwaardigd, juichend innerlijk, dat zoo’n krenterige ketter bij hem kwam bedelen.—Wa, f’rsalderemende.… mô je main?.… zong z’n Wierelands geluid in haastige stemstijging,.… wa’ bin ik van je?.… wà’ hep ikke.… Waai borg f’r karnemelk!.… sel mooie klus sain.… f’r wa vrag je sain nie, an Geldorp.… die hep de loodpot.—Onrustig door ’t kreupelhout keek Karner naar den notaris, of ie al begon, maar nergens zag ie ’m meer. Hij hoorde wel aan den toon van Wipper, dat ie ’r niet om dacht ’m te helpen.… die uitzuiger,.… die dief.… die had nou z’n brood veur vier.…Weer loerde ie naar voorbij drentelende tuinders, of ’r éen tusschen zat. Daar zag ie Kees Hassel, den Strooper.… verdomme, dat was ’n vent, as die maar had.… maardiewas zelf luis-arm van beroep.—Te vroeg waren ze, de tuinders. Nog wat gescharrel was er òm den eersten koop. Barend Swart had met z’n beklompten voet ’n stekelvarken uit kuilerig bladnestje gerold.—Kaik lui.… daa’s krek ’n prikkebaas.… riep ie naar ’n troepje dat zijn richting uitdrentelde. Staan bleef ’t bij Barend.Een ouë tuinder, Koo Bergert, hinderde ’t dat ze ’t beesje kwaad wouen doen.—F’rek là’ sitte da beesie.… la sitte.… binne tuikige muisesnoepers.… toeë!.… la sitte da beesie.… se heppe ’t t’r wàrm.…—Verroest,.… hai.… wil puur nie loope.… jai luiwammes, lachte Barend.… ik sel f’rbrande aas ’k s’n snuit sien.… wacht!.… kaik!.… ’n duwetje op z’n test.… kaik, net de poap uit de Pieterstraat.… wà ’t ’n smoel.…Dat was berekende zet van Barend tegen Koo, hevig katholiekenhater[48]als ie was, en belust om, waar ook, ze ’n trap te geven.—En nou kon ie ’t t’met niet zetten, dat die rooie Koo ’m zoo lijmerig had gezegd: la sitte da beesie.… hij, die geen kwaad in zin nam, en puur sien had, dat tie s’n eige trekhonde, aa’s-tie woedend was, so maar d’r poote knelde, tusschen de deur, van puur f’nijn.…Overal, van kreupelhout en zijpaden uit, klonk stemgerucht van tuinderslui in de gure dag-donkering. Van uit ’n duister dichtgegroeid opkronkelend, hobbelig dwars-pad, kwam ouë Gerrit op ’t kringetje aan met den radeloozen Karner, die nog geen borg had, overal was opgebonkt tegen lollende of tartende kwaadwilligheid, en help-jezelf-maar-egoïsme.Nog stonden de koppen met pofpetten en kleurige platte dekkertjes, gebukt kijkend naar ’t stekelvarkentje, dat Barend, uit lust tot verzet niet met rust liet. Met z’n hand, bevilt in ’n stapeltje rotte bladeren, stond ie tegen ’t prik-bollige varkentje te schudden, om ’m aan ’t loopen te krijgen. Maar ’t diertje, dat langzaam z’n zwart kopje, door de ruggeduwetjes van Barend, uit z’n prikkel-lijf liet wiebelen, deed alsof ie loopen wou, maar niet kon.—Kaik! daa’s Barend, stern-zong verbaasd ’n tuinder, achter het kreupel uitloerend.… wa hebbe wai nou an de hand?.… ’n bunsem?.…—Nee frind, spotte Barend, ’t poapie van ’t Pieterstroatje.. kaik.… f’rsalderemente.… kaik se snuut.… twee druppele woater ’t poapie uit ’t Pietertje.… kaik van angst moakt ie ’n kruissie.… op s’n aige.…—Is ’t weràchtig? gierde de tuinder in ’t kreupelhout, en metéen stapte ie den gulzigen kijkkring in.… Ik wou d’r al puur segge.… stonk ie van dat soon uur in de wind.——’t Is hier niks op hede, zuchtte ie naar Karner en Hassel toe, die opgedrongen stonden achter ruggen van kijkers, en knorrige kerels, die zwaar stampten van kou, en duivelsch nijdig elkaar vroegen of meneer de notaris nog niet inzetten, liet.…—’t Is hier niks op hede, hoestte Reldering weer uit.…[49]koal.… koal.… aa’s de pest.… t’met allegoar elst.… elst.… wa hai je d’r an?.… g’n saitak d’ran.… alle ste dik.. of alles te dun.… koal … f’rvloekt koal.…—Hoho.… ho.… ho.… kuchte Hassel, fijntjes lachend, se kenne je ’t nog wel an huus brenge heé?.…—’t Wort tog voor je gehakt, spotte Barend.—Dank se de duufel.…, gromde Reldering, vaif pesent.. kost ons duite, en wai.… arme donders.… wai betoàle de netaris, nog tien pesent d’rboofediene!—Was ommirs altait soo.…, zei plechtig-onderdanig een klein tuindertje uit den kring,.… en aa’s jonk’r d’r is betoalt.… biej jullie ommirs hóóger op.… en hai, meneer de netaris.… hai mo’ ommirs s’n tweehalf pesent an ’t Raik puur kwait.… da heppie nie in ééne.…—Hoor de gluipert, de stiekemert veur haorlie preeke.… Wat ’n bunsum.… aa’s jonker je sien, smait ie je krek ’t hek uit.… dan si-je in je stinker.… hee?.…—Da sit nog.… da sit nog.… dolde nijdig-rood de kleine terug.… main sinte heppe-eenderlai makelai.… aasjouwe.. vierkànt woar.…—Ho!.… pfoe!.… ho-pfoe! wat ’n krakende woar.… minachte met lipgeblaas Barend den roomschen tuinder toe.—Wa geklieter, barstte éen lachend midden uit.… ’t sit t’im nie in de breete, ’t sit t’im nie in de lengte.… moar ’t sit t’im in deronte.… doar!.…—Hard-stikke midde in, lolde Barend terug, in lach-gekuch, voelend dat ’t gehak ze begon te vervelen.—Nou, d’r wort moar heul wà’ beskoue’.… mit sukke vailinge.… daa’s main weust!.… bracht deftig ouë Gerrit ertusschen, zoo maar om ook wat kwijt te wezen.—F’r saldrefinke, vloekte Barend gemaakt, si je in de knaip? wou jài beure veur jonker?.… Hai jullie sien Lieshout van Bunkeweg f’rsaldrefinke.… stong t’met te spitte, gain voet mest op se land.… Die is sóó luisig nakent.… da tie t’met g’n vreete hep.… Je mag main an rieme snaie.… aas ie ’n poar klodders mest dokke ken.… Op de reutel is niks meer[50]veur sain.… g’n halve sint.… sa’k verbrandde!.… Nou spit tie se aige dood, mi-sonder mest.… Op s’n bakkis kraigt tie niks.… vaiftien aggels mi-sonder ’n voet mest.…—Da sel main groentetje worde, ironiseerde Kwaker, wi je hem’s oogst ankommend joar buurmaàn?.… veur ’n kwartje de roe?.…ikke, veur g’n sint.… duure mest.… ge’koope groente.… wà’ jou!.…—Eige skult, zei gelaten Koo Bergert met ’n pruimspog op den grond, en oogen neer.… Eige skult.… de half van sain ontvangs verzuupt ie puur.…—Wâ roomsche ras! barstte nijdig Barend uit, aige skult?.. gekruist tuig! hep de netaris sain nie in hande, mi losse veurskietertjes? Hep dokter Troost sain nie t’met drie joar mi ’n rekening achter se gat sete?.… en hep ie kenne dokke?.… Hep ie nie ’n hiepeteek op sain stukkie grond gànnift.… dat-tie nou.… nòu nog sit te bloeje.…? daa’s ’n skoft die dokter.… ’n fampier.… suigt se hier allegoar ’t bloed de nagels uit!.… die hep se allegoar onder ’t duimpie!.… hai.… en de netaris.—.… Aige skult?.… nou suipt ie van beloorighait.…Barend was in schreeuw-woede uitgebarsten. ’t Wrokte ’m al zoo lang, en niks, niks durfde ie zeggen, maar nou tegen dien roomschen glupert, most ’t eruit.—Aige skult, drensde sarrend, de rooie Koo door, aige skult.. versuipt s’n messtuit.…—F’rsalderemoote, driftte met vuurrood opwindings-gezicht, Barend weer terug,—doch jài da se bai jullie nie soope.… De meeste onder ons saine tog van jullie ras.… hiet da liege!.. hiet da liege!.… nou daa’t ’n noakende grifirmeerde is.… nou is ’t aige skult.… d’r binne d’r genog bai jullie die d’r land niet beskaite kenne.… en suipe aa’s ’n spons.… wa jou.… Reldering, wà’ jou?.…—La’ die dwarrel klietere.… die geep.… sullie magge suipe.… aa’s se moar hullie petje veur de kerk wippe.… vàn de kerk, in de kroeg.…Barend, wat kalmer, lawaaiend in stugge gebaren met z’n[51]dikke armen de lucht in, in z’n handen nog bladvuil, bukte weer over ’t stekelvarkentje, en gaf het, ’n gedachteloos-woedenden duw, dat z’n aapig zwart-gevlekt tronietje even hevig uit z’n priemlijf wiebelde. Met z’n voet morrelde ie ’t toen weer terug in bladernest, zachtjes, met ingehouen trapjes; streek ie nog meer bladrommel over ’t diertje, ’t warmer inbakerend boven z’n stekels. Achter het grauwe kreupel kwam plots gerucht van zware, aristokratisch-accentueerende notarisstem. Z’n zilver hoofdhaar schemerde al achter de boschjes uit.…—Huhu.… huhu!.… jaagde Hassel, uit den kring springend, t’met begint ie, kaik, jonker van Ouwenaar hep ie bai sain.…—F’rjenne wà’ koud, kermde er een, z’n armen koetsierig om z’n borst slaand.—Bar, bin soo koud aa’s m’n paip, mokte ’n ander.…—Kruip in ’n stuk hout.… wà’ klieterkouse jullie benne. Een troepje kerels, bibberend van guurte, strompelde voorbij, op struikloos padje, armen over elkaar slaand, in woedende doffe patsen.…—Set bloed àn.… hai je de skrik van jonker opsoge Tellepan?—Guur aa’s de pest.… nattig.… ging éen voorbij, aanstampend met zwaren loop op den bulterigen grond.Hoesterig en stem-zwaar was de grijze notaris met jonker van Ouwenaar de stoeten achterop geloopen. De bode met ’n klerk je achter ’m, stem-luidde áán. Notaris achterop, bleef zwaar-deftig praten, met jonkheer. Als ’n stoet dringende, waggelende, donkere ganzen, strompelden en bonsden over den oneffen grond, vol stronken en stompen, de tuinders op bode-geluid bijeen. Notaris had wat te zeggen. Te luisteren stonden ze in ’n kring om ’m heen. Notaris, in ’t zwart,—tusschen sjofele plunje-kerels,—met gebaren, deftig, van begemsleerde handschoen-handen, z’n grijzen levenslustigen kop, z’n diepe rijkelui’s-stemklank, vertrouwelijk-hooghartig boeren en tuinders toesprekend, glimlachte met ironisch gebaar van[52]wij-verstaan-elkaar, naar den jonkheer. Roerloos-aristokratisch stond deze naast ’m, eerbiediglijk toch af van de tuinders, broodmager als ’n menschelijk rijshout, schraal, om te knakken, uitgesproten, bloedloos-huid-gelig, ongenaakbaar, in kring van begroefde bruine zwoegerstronies, met hun breed-geweldige zwoegborsten, en geteisterde werklijven. Notaris las even enkele bepalingen voor. Als troepje dichter wat aandrong van achter, en opschoof van voorste rij, dan deftig, met lichte trekjes aan z’n klein rossig snorretje, stapte de jonkheer àchteruit, buiten vunzige lucht van hun modderige kleeren, met voelbare allure van edelman in gebaar, waaraan geen tuinder te na mocht komen. Notaris had door gesproken:—Jonges, stemklankte ie voornaam-intiem,—nou weet jullie ’t.… Augustus volgend jaar betàle.… vijf procent voor den hakker.… tien procent voor ons.—Betale ook, lachte éen uit den kring,—daa’s weer nuufe f’rreglemeteering.… was vroeger niks van sait.…Notaris lachte goeiïg, den bode ’n wenk gevende, die begreep. Met z’n wreed-stuggen kop, listig-gluiperige oogen, licht als schichtjes, wachtte die af, kruiperig, den blik van z’n patroon. Als geranselde hond zat er gehoorzaamheid in z’n gezicht en kwispelend-onderdanig vreugde-beweeg in z’n nerveuze handen. Met zwarte teerletters op plankje, was koop I aangeduid. Ze wisten allemaal wat voor waar ’t was. Met ’n handdraai van bode, hobbelden stoeten in beweging, in waggel-gang op bultgrond, elkaar verdringend en bestriemend achter boschjes en kreupel, om ’t eerst bij koop I, dicht naast den omroeper-bode, te staan. Plots stond stil, de donk’re stoet, bij ’t plankje-van-koop, wachtend tot bode zou inzetten, tusschen ’n opdringing van sjofele kerels, achter-elkaar, kring van kou-koppen, en hevige gezichts-kontrasten. Van achterste rijen, waren alleen maar koppen te zien met verdringing van lijven op elkaar ingestoet, in spannende luistering. Kòppen, geteisterd van kou, met vervreemde en vergrommende uitdrukking van leven. Opgestoet in jagenden, haat-woelenden kooplust. Kòppen, paars-blauwig, wrevel-dierlijk, bleeke, rooie en rossige gezichten.[53]Snuiten, rauw-doorgroefd en verkerfd, doorpokt en bebaard. Spitse, naast vet-ronde, sluike, naast wreedhoekige, en spottende, tusschen vroom-strakke, primitieve boerentronies.Pruik-haar naast woest-verwaarloosd groeisel, bruine en grijze stoppels op woestige, grimmige en leuke koppen. Tronies, fanatiek-gestard en valsch, van sluwe boertjes, met ingepriemde smuiger-oogjes, licht en ondoorgrondelijk-speelsch loerend naar elke beweging van jonker, notaris en bode. Eén kring van koppen en koppen, de eerste rij lijven voorop, alleen in rot-plunje te zien; wellust-koppen met hangende, smullende lippen en vuilbepruimde mondhoeken, naast strak-geschoren gladhuiden, komedianterig droog van trekken. Gezichten van àl-vreemde expressies, met halve Shakespearefronts, hoog als muren, Mirabeau-neuzen en mottig wangvleesch; met Dante-kinnen, vroom en scherp, bovenkaken van hyena’s, buldoggenmonden en bovenlippen met bestoppelde donk’re verbrande velkleuren en trekken van gesarde mandrils. Zóó, in dreigkring, met brokjes èven zichtbaar, van oranje dassen en kielblauw, stonden ze opgepakt, in den grauwen dag, tusschen het sombre bruin-vale kreupel, hunkerend, loerig, elkaar ’t licht in de oogen niet gunnend.Machinaal-onverschillig met hoog-deunig Wiereland’s stemgeklank, en snelle verslikking van halve zinnen zette de bode in.—Kom f’rrinde, hoev’l geld!.… twòalf, twoalf geboje.… dertien.… feertien.… feertien geboje.… vaiftien.… sestien.… sestien geboje.… sefentien.… àgtien.… àgtien geboje.… àgtien.… niemand meer?.… éénmoal.… àndermoal.… voor-de-derde-moal.… En uitstijgend, zong z’n stem de cijfers, kijkend naar elken kant glunderig, of ie niet vergat geheime bod-wenkjes op te vangen, van achterste rij koppen, of van bijzij-staanden op ’t pad.Tuinder van Oever had „geprijsd”, stapte parmantig uit kringgedrang op bode aan, om sluiks-zeker z’n kwartje „plokgeld” naar zich toe te graaien. Maar koop was er nog niet mee gedaan. Uit-zich-zelf wetend, dat de heeren ’t laatste[54]d’r uit moesten hebben, sloeg bode òp, boven prijsmaker nog tien gulden. Weer zong z’n zwaar stemgeluid:—Nog twintig kwart daar-en-boofe.., en toen langzaam zakkend, de haat-loeringen van tuinders onderling, strak-cynisch negeerend, als suggereerend-aanwijzend, elken keer dat cijfer làger werd, zoekend met z’n dreigstem koop-slachtoffer, tusschen den stoet,—stootte ie uit, afgebeten, rauw van kreet:—Negen-tien,agg-tien.…sefentien.….sestien.…vaiftien.…viertien.….dertien.….twaalf.…ellef!.… dan lager dalend met spannender stilterust in cijferzakking:—tien!.… nege!.… àggt!.…—Main, klonk heesche kreet van tuinder-venter plots wild achter uit den stoet.—G’luk d’rmee voor IJzerman, zangklankte de bode, die achter z’n rug, heesch geluid van dien tuinder herkend had.Notaris, lach-luchtig redeneerend, even noteerend prijs en naam, handen warm-lekker-geborgen in dik gemsleer, sjouwde joviaal-op-’n-afstand, achter den wiemelenden sjofele tuindersstoet, die dwars en krom-wringend door kreupelboschjes, den bode vóór-waggelde naar koop II. Tusschen den droeven stoet liepen kerels, armelijk in voddige plunje, lawaaiende kooplui, met koek, jenever en drink-kruiken geheimzinnig verwikkeld in rood-baaien lap. ’t Mocht niet, jenever-verkoop, maar notaris en jonker knepen ’n oogje dicht, bij rijzenveiling van tuinders.In armelijk, paars-kaal jasje rommelde een venter, met boeventronie, z’n bak, onder het snel-waggelend vooruitloopen van de tuinders. Achter de koopers aanstrompelend, striemden telkens in zijn gezicht, terugzwiepende takken van gewas. Met vloek en schreeuw, handen en armen weerloos beladen met negotie-vracht, kroop ie door, van pijn, stemscheller krijschend:—Gooi up, gooi up!.… hondert moal f’r je golde.… gooi up.… ses keere f’r je dubbeltje.… gooi up!.… d’r onder of d’r boove.… gooi op.… onder denegeof boofe detwoalef!..En sluwig-verborgen, wenkte ie de tuinders met klownige[55]gebaartjes, dat ze dobbelen moesten om koek, wel wetend dat jenever bedoeld werd. Armelijk met z’n uitgerafelde, franje-zware, paarse jas, steen-rood hoedje, kroop ie, kromde ie door kreupelhout om vóór te zijn uit andere boschhoeken schreeuwende konkurrenten. Opdringend z’n waar, de tuinders aanklampend, onder hun zwaar gesjok over krinkels en bultpaden, liet ie ze glunderig-verlokkend jeneverkelk zien. En sluw zeker, dat ze dan komen moesten, ging ie al hurken op z’n knieën op moddergrond, loswikkelend met gretige rukjes z’n blikken jeneverkruik uit baaien lap. Zoo, van den een naar den ander, in wild gejaag en gestrompel, kroop ie voort, tusschen de koopers, vooral krijschend in nabijheid van tuinders die telkens ’n kwartje strijkgeld ingraaiden, rammelend luidruchtig tegen z’n konkurrent in, met bak en dobbelsteenen:—Lekkere koek.… koek!.… d’ronder of d’r boofe.… gooi up!.…Uren bleef zoo geloop van koop naar koop in grauwe Decemberguurte, het heele bosch door, bijeendringend in cirkel om bode. Sterk-rauw bleef z’n stem doorklanken. En één hand in zak rammelend en grabbelend, in vooruit afgetelde kwartjes, reikte ie met gratie ’t strijkgeld uit aan den sluiks op ’m aanstappenden prijsmaker. Z’n gekleede jas, af gevreten kaal-zwart stramde ’m op de borst, en telkens gaf ie zich ’n bons tegen z’n strot, scherper afstootend z’n.… éénmaal.… àndermoal.… feur de derde moal.… En overal galmde bij inzet, z’n kraaiige stemschorte door ’t bosch.—Kùm f’rinde hoev’l geld.…Kleiner was ringmuur van luisterende tuinderskoppen geworden. Maar overal om en àchter ’m hield áán schreeuwrumoer van jenever-koekverkoopers, waggelden wèg, uit den kring, dorstige kerels op struiken-pad, haastig-dobbelend, over de bak gebogen, met gretig gekijk hun worp uitklakkerend, woest op borrelkansje méér.En star monotoon bleef December-grauw neerschemeren, met hier en daar, tusschen woelig kreupel, open hoeken plots, waarwije lage wolkenlucht zwaar te droeven dreef, troosteloos, in[56]nattige neveling. Soms druilde ’n groenig mospadje tusschen het grauw-bruin van struiken uit.Somberder ging de donkre tuinders-stoet als arbeids-processie, slaverig en loom voort, met doffe klompbonzen, en klosserig-dof gemep van hout op hout als loopplankjes overgesjokt werden bij slootjes. Deftig, achter den verguurden stoet, blauw-geteisterd van kou en kleer-dunte, stapten bedaard-áán, jonkheer en notaris, in zacht gesprek.Plots giftte nijdig éen uit den stoet, tusschen wegkronkelenden loop, onder zwaar kreupel, naar anderen koop.—Wà’ suinige piàs die jonker hier tug.… niks niemedal te bikke.…—Of ie, gromde ’n ander.… bij Roomela in ’t bosch, dâ ha-je nog brood mi koffie.… hai denkt.… geef jullie tuinders te freete.… ik-èn dank-kie!.…—F’r wà’ koop jai je hout dan nie gunter, saa’k moar segge, lolde ’n ander.—Dà’ he’k ook kocht, moar nie alles was-en skikt.…—Nou kaik, nètaris kraigt ook niks.…Wailoope.…hailoope.…—Nou seg gort sak! die kraigt se buikie vol.… petraisies en ’n langoortje.…—Da kâ je denke.… Die jonker hier is soo’n liefert.… wai.… wai.… wee je nog vroegerts.… kraige wai altoos.. koffie mi brood.… bai sain hier ook.… enn.… dan mog hai happe in brood mi gehak.… bai tuinboas.… watte?.… doch-ie dat ie soo moar bai jonker in huis mog komme?.… an me blouze! Aa’s wai.… aa’s wai in de loods sitte te freete.… mag hai.… mag hai.… bai tuinboas.… En nou di’ joar in eens g’n snars meer.…Gesprek brokkelde af in den grimmigen haast-drang van bode om af te maken. Nog dertig nummers, fort.… fort.… bromde die, achter waggelstoet.OuëHassel liep op bonkig struik-ruw terrein, vlak achter notaris Breemsma, die ’m nu en dan vriendelijk aansprak en grapjes maakte op z’n doorregend, groenig slap-vilten hoedje,[57]dat met den rand plat afgeslagen, om z’n zilver-harigen kop heenrondde en z’n lokken, in zilveren kluwen tegen z’n nek opdrukte. Plots zag Gerrit ’t fijn-ranke gouden schuif-potloodje van notaris vallen. Uit de onbeholpen handschoen-handen was ’t weggegleeën, onder vraag-beantwoording van jonkheer. Hassel, die al ’n paar uur op ’t prachtige potloodje loerde, geen oog meer voor koop over had, heelemaal vergetend, waarvoor ie gekomen was, zag ’t vallen, precies op zandplek, tusschen het nattige gestruik en blarengrond.—Maar net deed ie of ie mee zocht, intusschen, beverig van hartstocht en verrukking, z’n zwaren klomp-voet op de plek drukkend, waar ie wist dat ’t potloodje liggen moest. In schijn van zoek-ernst, drukte ie het hevig éven in den blader-grond, zonder dat notaris iets merkte, met z’n achterste juist naar hem toegebukt. De smal-hooge jonkheer was doorgeloopen en bleef staan op ’n kruispadje met z’n stok tikkend tegen ’n paar struiken, uit speelsige leegheid. Maar verbaasd-wrevelig keek ie om naar notaris Breemsma, niet begrijpend, wat ie op één plek daar uitdraaide.Beef-angstig-blij, had ouë Gerrit, nog al doend, alsof ie ingespannen meezocht, plots ’n wilde greep gedaan onder z’n voet in modderig zand, en zoo maar, wild in z’n jekkerzak afgeduwd, gis-voelend met z’n slijk-klauw in de voering, of ie iets stijfs tusschen het grondvuil gegrepen had. En snel-tastend voelde ie dat t’r zat, stijf, glad er tusschen.—Daa’s daan, daa’s daan juichte ’t woest-dol in ’m van binnen. En strak ingehouen, met hevige beving in z’n stem vroeg ie notaris, liefjes, of ie ’m al had, naarstig bukkend naast Breemsma en wegduwend met z’n smerigen graaienden klauw, struiken en modder voor notaris, die met z’n handen niet grabbelen wou in ’t vuil. Zoo vriendelijk en lief vond ’m notaris, dat ie, onder scherp rondgeloer op grond, overal heen, maar mompelde.… dank je wèl Hassel, dank je wel.…—Drommels, ik dacht dat ik ’t maar zoo voor ’t oprape had, zei de notaris bedremmeld, nog even den achter zich loerenden bode een sein gevend om iets z’n gang te vertragen.—Huhu! huhu! da ke je puur so hewwe, perste in zwaren[58]bukstand en harkig gekrabbel onder knoestig gestruik, de Ouë eruit, de zwarte aardkluiten aan brei drukkend voor notaris oogen. Stil, met zwaar ernst-gezicht doorzoekend voelde Gerrit hart-bonkende verrukking, dat ie zoo vlak bij notaris stond, dat ding zóó maar in z’n zak had en dat ie zóó netjes kon liegen, netjes kemedie speule en zóó gejaagd en rustig tegelijk bleef.—Hij zou ’t wel kenne uitgiere van lol, van pret.… moar stil, soek en kaik aa’s ’n dooie soo strak, hou je goed.… jesis wà’ soàlig.…Niets kwam te zien. Notaris had in wanhoop ook gegrabbeld in ’t zand-nat en z’n vuile vingers streek ie, met viezig gezicht àf langs boomstammetjes. Erger voelde notaris wrevelblik van den jonkheer. Ouwenaar wilde niet langer wachten, en voor ’m hoorde notaris al den bode opjagen, die naar huis wou en schor nu van schreeuwen, doorkrijschte:—Dertien, dertien mi je dertiene, veertien.… veertien mi je veertiene.… nog twintig kwart daarenboofe.…—Woedend voelde Breemsma zich, woedend op den grond, de struiken, ’t potloodje, den natten vuilen modder.… Maar vooral voelde ie vernedering in ’t brutale minachtende gekijk van den jonker. Wat ’n branie, wat ’n vent om hem zoo z’n minderheid te laten voelen, nog wel, tegenover die lamme kerels. Ja hij moest wel mee, anders zou ie van Van Ouwenaar wel weer ’n uitbrander krijgen, zooals laatst toen ie op ’n veiling ’n half uurtje te laat was gekomen.—Wat had ie toen niet ruwe beleedigingen over zich heen gesmeten gekregen, en ’n afstraffing, zoo maar, waar al die leelijke kerels bij waren. Ze hadden gegrinnikt.…Verdraaid, wàt lam nou.… dat potlood.… ’n goud ding.. Kijk ’m nijdig zijn.… ook geen vent om mee te spotten.… Maar kalm houen.… doen alsof ie niks merkte, weer vrindelijk lachen en anekdoten oprakelen; anders was ie verdomd z’n klant kwijt. Wel tien notarissen voor hem, die ’r op loerden.… Maar lànger kon ie niet zoeken.Hassel zag ’t en zwaar-lekker, met zoete inzuiging van z’n eigen valsche woorden, zei ie langzaam:[59]—Aa’s je van de plek goat.… heppie ’t puur kwait.…Notaris grinnikte, sjokte met vuurrood hoofd van bukken, weer voort, achter tuindersstoet òp, vriendelijk-glimlacherig weer naast den stuurschen jonkheer.
Om tien uur ’s morgens stond ouë Gerrit voor het hek van jonkheer van Ouwenaar’s buitenplaats. Op het jachtterrein en bosch was houtveiling voor tuinders van Wiereland en omstreken. Door de lanen van het bosch, even voorbij het groote kasteelig-leelijk woongebouw der adellijke familie, liepen, alleen of bij troepjes, de sjofele tuinders, leuk-ironisch elkaar belollend, dat ze zóó maar, vrijelijk op de binnenplaats, den tuin van het groote buiten, mochten kuieren, heen en weer, waar ze wilden, als vrienden van den hooghartigen jonkheer. ’n Paar bejammerden ’t, in luid naar-elkaar-toegeschreeuw, dat de jonker, ze op zoo’n guren winterdag „genooid” had. Ironie van kerels, die even hun ellende voelden,.… dat ze nu als kóópers, de slijkige winterpaden nog vuiler mochten bemorsen, met hun beklodderde klompen, maar zomer’s, als in dàtzelfde bosch, in die lanen, alles wasemde van gouddamp, drééf in zonnegloed, zij te eerbiedigen hadden, stugge bordjes met strafwetsartikel zóóveel, dàn die zondampende heerlijkheid verboden toegang bleef. Ze krieuwden en klomp-klepperden tusschen het kreupelhout, de donkere tuindersstoetjes, als hongerdieren, zoekend naar aas. Eén donkere stoet, bij groepjes, lijven op klompen, in grauwen winterdag, één droeve, troosteloos dolende massa, met nu en dan galgen-humor-uitroepen van kerels, die elkaar voorbijschoten in scheemrig kreupel- en hakhout, elkaar wat dollend toeriepen. Met handen in de zakken liepen ze te huiveren, pijpsmakkend of pruimend. ’t Gewas stond bij groepen genummerd te koop, met ’n rij ontvelde streepschors, aangevend hoever elk nommer ging.[46]Telkens doolden van elkaar en donkerden weer bij één de kruipende, bukkende tuinders achter hoog kreupel door, op geul’rigen bultgrond, nauw-wringend hun lijven door eng gestrengel van takkronkels, die verwilderd zwaar uitschoten tusschen jong geboomte. Soms, achter elkaar gekromd, zich door het kreupel wringend, suisden er, in giftig weggespan van gestrengeld gewas, terugzwiepingen van knoest-takken, onder pijnschreeuw van nà-duikende kerels, die ’t zwiephout tegen hun kleum-paarse gezichten aangestriemd kregen. Voor dat de veiling begon wilden ze de nummers zien, kijken wat hun het beste geschikt leek.Hassel liep met Taffer, armen tuinder, die niet koopen mocht, omdat ie éénmaal op grondgebied van den jachtheer gesnapt was als strooper; nooit meer hout voor z’n bedrijf krijgen kon. Maar toch was ie eens gaan kijken. Naast hem strompelde manke Karner, vroeger speciaal-teelder van erwten en boonen, maar die nog veertig gulden houtschuld had van twee jaar, en niets meer bijkrijgen kon. Hij had wel gejammerd en gehuilebalkt, bij den notaris, over z’n gemeen jaar, z’n vernielden oogst, door wild, konijnen, ongedierte, muizen, winden en plasregens, z’n beroerd brok grond met derrie verpest, en dat ze allemaal wisten, dat ie niet zoop,—’t hielp niets. De notaris kon geen krediet meer geven, want bij den jonkheer moest hij er voor instaan nee, de notaris kòn, mocht niet langer. Als de jonkheer van hem geld opeischte moest hij klaarstaan, al had ie van géén tuinder ’n cent binnen. Dat had Karner moeten weten, en dat ze’m zelf zoo vaak beet namen, ’m lieten zitten met ’t hout, of met ànderen scharrelden alshijze pas gekrediteerd had. Ja, als ie ’n paar borgen had kunnen meebrengen dan ging ’t. En nou strompelde en morde Karner rond, hopend iemand te ontmoeten, die borg voor ’m zijn wou. Eerst dacht ie aan Hassel, maar die had ’m kort en nijdig geweigerd. Bij ’n hoek van ’n laan, op ’n duinbult zag ie den notaris en z’n bode al.… Jonge, jonge benauwde ’t in ’m, nou wordt ’t puur tait.… hij mos d’r een vinde!Met zwaren mank-tred stapte ie plots áán op Wipper, grooten[47]tuinder-pachter, roomsch, met vrome handen, den kleinen ’t brood uit den mond pikkend. Maar ’t most t’r nou maar uit, vond Karner. Ademloos-òp van ’t harde hinken, smeekte ie ’m voor ’n paar gulden hout borg te staan, dit jaar alleen. Maar Wipper hield zich verontwaardigd, juichend innerlijk, dat zoo’n krenterige ketter bij hem kwam bedelen.—Wa, f’rsalderemende.… mô je main?.… zong z’n Wierelands geluid in haastige stemstijging,.… wa’ bin ik van je?.… wà’ hep ikke.… Waai borg f’r karnemelk!.… sel mooie klus sain.… f’r wa vrag je sain nie, an Geldorp.… die hep de loodpot.—Onrustig door ’t kreupelhout keek Karner naar den notaris, of ie al begon, maar nergens zag ie ’m meer. Hij hoorde wel aan den toon van Wipper, dat ie ’r niet om dacht ’m te helpen.… die uitzuiger,.… die dief.… die had nou z’n brood veur vier.…Weer loerde ie naar voorbij drentelende tuinders, of ’r éen tusschen zat. Daar zag ie Kees Hassel, den Strooper.… verdomme, dat was ’n vent, as die maar had.… maardiewas zelf luis-arm van beroep.—Te vroeg waren ze, de tuinders. Nog wat gescharrel was er òm den eersten koop. Barend Swart had met z’n beklompten voet ’n stekelvarken uit kuilerig bladnestje gerold.—Kaik lui.… daa’s krek ’n prikkebaas.… riep ie naar ’n troepje dat zijn richting uitdrentelde. Staan bleef ’t bij Barend.Een ouë tuinder, Koo Bergert, hinderde ’t dat ze ’t beesje kwaad wouen doen.—F’rek là’ sitte da beesie.… la sitte.… binne tuikige muisesnoepers.… toeë!.… la sitte da beesie.… se heppe ’t t’r wàrm.…—Verroest,.… hai.… wil puur nie loope.… jai luiwammes, lachte Barend.… ik sel f’rbrande aas ’k s’n snuit sien.… wacht!.… kaik!.… ’n duwetje op z’n test.… kaik, net de poap uit de Pieterstraat.… wà ’t ’n smoel.…Dat was berekende zet van Barend tegen Koo, hevig katholiekenhater[48]als ie was, en belust om, waar ook, ze ’n trap te geven.—En nou kon ie ’t t’met niet zetten, dat die rooie Koo ’m zoo lijmerig had gezegd: la sitte da beesie.… hij, die geen kwaad in zin nam, en puur sien had, dat tie s’n eige trekhonde, aa’s-tie woedend was, so maar d’r poote knelde, tusschen de deur, van puur f’nijn.…Overal, van kreupelhout en zijpaden uit, klonk stemgerucht van tuinderslui in de gure dag-donkering. Van uit ’n duister dichtgegroeid opkronkelend, hobbelig dwars-pad, kwam ouë Gerrit op ’t kringetje aan met den radeloozen Karner, die nog geen borg had, overal was opgebonkt tegen lollende of tartende kwaadwilligheid, en help-jezelf-maar-egoïsme.Nog stonden de koppen met pofpetten en kleurige platte dekkertjes, gebukt kijkend naar ’t stekelvarkentje, dat Barend, uit lust tot verzet niet met rust liet. Met z’n hand, bevilt in ’n stapeltje rotte bladeren, stond ie tegen ’t prik-bollige varkentje te schudden, om ’m aan ’t loopen te krijgen. Maar ’t diertje, dat langzaam z’n zwart kopje, door de ruggeduwetjes van Barend, uit z’n prikkel-lijf liet wiebelen, deed alsof ie loopen wou, maar niet kon.—Kaik! daa’s Barend, stern-zong verbaasd ’n tuinder, achter het kreupel uitloerend.… wa hebbe wai nou an de hand?.… ’n bunsem?.…—Nee frind, spotte Barend, ’t poapie van ’t Pieterstroatje.. kaik.… f’rsalderemente.… kaik se snuut.… twee druppele woater ’t poapie uit ’t Pietertje.… kaik van angst moakt ie ’n kruissie.… op s’n aige.…—Is ’t weràchtig? gierde de tuinder in ’t kreupelhout, en metéen stapte ie den gulzigen kijkkring in.… Ik wou d’r al puur segge.… stonk ie van dat soon uur in de wind.——’t Is hier niks op hede, zuchtte ie naar Karner en Hassel toe, die opgedrongen stonden achter ruggen van kijkers, en knorrige kerels, die zwaar stampten van kou, en duivelsch nijdig elkaar vroegen of meneer de notaris nog niet inzetten, liet.…—’t Is hier niks op hede, hoestte Reldering weer uit.…[49]koal.… koal.… aa’s de pest.… t’met allegoar elst.… elst.… wa hai je d’r an?.… g’n saitak d’ran.… alle ste dik.. of alles te dun.… koal … f’rvloekt koal.…—Hoho.… ho.… ho.… kuchte Hassel, fijntjes lachend, se kenne je ’t nog wel an huus brenge heé?.…—’t Wort tog voor je gehakt, spotte Barend.—Dank se de duufel.…, gromde Reldering, vaif pesent.. kost ons duite, en wai.… arme donders.… wai betoàle de netaris, nog tien pesent d’rboofediene!—Was ommirs altait soo.…, zei plechtig-onderdanig een klein tuindertje uit den kring,.… en aa’s jonk’r d’r is betoalt.… biej jullie ommirs hóóger op.… en hai, meneer de netaris.… hai mo’ ommirs s’n tweehalf pesent an ’t Raik puur kwait.… da heppie nie in ééne.…—Hoor de gluipert, de stiekemert veur haorlie preeke.… Wat ’n bunsum.… aa’s jonker je sien, smait ie je krek ’t hek uit.… dan si-je in je stinker.… hee?.…—Da sit nog.… da sit nog.… dolde nijdig-rood de kleine terug.… main sinte heppe-eenderlai makelai.… aasjouwe.. vierkànt woar.…—Ho!.… pfoe!.… ho-pfoe! wat ’n krakende woar.… minachte met lipgeblaas Barend den roomschen tuinder toe.—Wa geklieter, barstte éen lachend midden uit.… ’t sit t’im nie in de breete, ’t sit t’im nie in de lengte.… moar ’t sit t’im in deronte.… doar!.…—Hard-stikke midde in, lolde Barend terug, in lach-gekuch, voelend dat ’t gehak ze begon te vervelen.—Nou, d’r wort moar heul wà’ beskoue’.… mit sukke vailinge.… daa’s main weust!.… bracht deftig ouë Gerrit ertusschen, zoo maar om ook wat kwijt te wezen.—F’r saldrefinke, vloekte Barend gemaakt, si je in de knaip? wou jài beure veur jonker?.… Hai jullie sien Lieshout van Bunkeweg f’rsaldrefinke.… stong t’met te spitte, gain voet mest op se land.… Die is sóó luisig nakent.… da tie t’met g’n vreete hep.… Je mag main an rieme snaie.… aas ie ’n poar klodders mest dokke ken.… Op de reutel is niks meer[50]veur sain.… g’n halve sint.… sa’k verbrandde!.… Nou spit tie se aige dood, mi-sonder mest.… Op s’n bakkis kraigt tie niks.… vaiftien aggels mi-sonder ’n voet mest.…—Da sel main groentetje worde, ironiseerde Kwaker, wi je hem’s oogst ankommend joar buurmaàn?.… veur ’n kwartje de roe?.…ikke, veur g’n sint.… duure mest.… ge’koope groente.… wà’ jou!.…—Eige skult, zei gelaten Koo Bergert met ’n pruimspog op den grond, en oogen neer.… Eige skult.… de half van sain ontvangs verzuupt ie puur.…—Wâ roomsche ras! barstte nijdig Barend uit, aige skult?.. gekruist tuig! hep de netaris sain nie in hande, mi losse veurskietertjes? Hep dokter Troost sain nie t’met drie joar mi ’n rekening achter se gat sete?.… en hep ie kenne dokke?.… Hep ie nie ’n hiepeteek op sain stukkie grond gànnift.… dat-tie nou.… nòu nog sit te bloeje.…? daa’s ’n skoft die dokter.… ’n fampier.… suigt se hier allegoar ’t bloed de nagels uit!.… die hep se allegoar onder ’t duimpie!.… hai.… en de netaris.—.… Aige skult?.… nou suipt ie van beloorighait.…Barend was in schreeuw-woede uitgebarsten. ’t Wrokte ’m al zoo lang, en niks, niks durfde ie zeggen, maar nou tegen dien roomschen glupert, most ’t eruit.—Aige skult, drensde sarrend, de rooie Koo door, aige skult.. versuipt s’n messtuit.…—F’rsalderemoote, driftte met vuurrood opwindings-gezicht, Barend weer terug,—doch jài da se bai jullie nie soope.… De meeste onder ons saine tog van jullie ras.… hiet da liege!.. hiet da liege!.… nou daa’t ’n noakende grifirmeerde is.… nou is ’t aige skult.… d’r binne d’r genog bai jullie die d’r land niet beskaite kenne.… en suipe aa’s ’n spons.… wa jou.… Reldering, wà’ jou?.…—La’ die dwarrel klietere.… die geep.… sullie magge suipe.… aa’s se moar hullie petje veur de kerk wippe.… vàn de kerk, in de kroeg.…Barend, wat kalmer, lawaaiend in stugge gebaren met z’n[51]dikke armen de lucht in, in z’n handen nog bladvuil, bukte weer over ’t stekelvarkentje, en gaf het, ’n gedachteloos-woedenden duw, dat z’n aapig zwart-gevlekt tronietje even hevig uit z’n priemlijf wiebelde. Met z’n voet morrelde ie ’t toen weer terug in bladernest, zachtjes, met ingehouen trapjes; streek ie nog meer bladrommel over ’t diertje, ’t warmer inbakerend boven z’n stekels. Achter het grauwe kreupel kwam plots gerucht van zware, aristokratisch-accentueerende notarisstem. Z’n zilver hoofdhaar schemerde al achter de boschjes uit.…—Huhu.… huhu!.… jaagde Hassel, uit den kring springend, t’met begint ie, kaik, jonker van Ouwenaar hep ie bai sain.…—F’rjenne wà’ koud, kermde er een, z’n armen koetsierig om z’n borst slaand.—Bar, bin soo koud aa’s m’n paip, mokte ’n ander.…—Kruip in ’n stuk hout.… wà’ klieterkouse jullie benne. Een troepje kerels, bibberend van guurte, strompelde voorbij, op struikloos padje, armen over elkaar slaand, in woedende doffe patsen.…—Set bloed àn.… hai je de skrik van jonker opsoge Tellepan?—Guur aa’s de pest.… nattig.… ging éen voorbij, aanstampend met zwaren loop op den bulterigen grond.Hoesterig en stem-zwaar was de grijze notaris met jonker van Ouwenaar de stoeten achterop geloopen. De bode met ’n klerk je achter ’m, stem-luidde áán. Notaris achterop, bleef zwaar-deftig praten, met jonkheer. Als ’n stoet dringende, waggelende, donkere ganzen, strompelden en bonsden over den oneffen grond, vol stronken en stompen, de tuinders op bode-geluid bijeen. Notaris had wat te zeggen. Te luisteren stonden ze in ’n kring om ’m heen. Notaris, in ’t zwart,—tusschen sjofele plunje-kerels,—met gebaren, deftig, van begemsleerde handschoen-handen, z’n grijzen levenslustigen kop, z’n diepe rijkelui’s-stemklank, vertrouwelijk-hooghartig boeren en tuinders toesprekend, glimlachte met ironisch gebaar van[52]wij-verstaan-elkaar, naar den jonkheer. Roerloos-aristokratisch stond deze naast ’m, eerbiediglijk toch af van de tuinders, broodmager als ’n menschelijk rijshout, schraal, om te knakken, uitgesproten, bloedloos-huid-gelig, ongenaakbaar, in kring van begroefde bruine zwoegerstronies, met hun breed-geweldige zwoegborsten, en geteisterde werklijven. Notaris las even enkele bepalingen voor. Als troepje dichter wat aandrong van achter, en opschoof van voorste rij, dan deftig, met lichte trekjes aan z’n klein rossig snorretje, stapte de jonkheer àchteruit, buiten vunzige lucht van hun modderige kleeren, met voelbare allure van edelman in gebaar, waaraan geen tuinder te na mocht komen. Notaris had door gesproken:—Jonges, stemklankte ie voornaam-intiem,—nou weet jullie ’t.… Augustus volgend jaar betàle.… vijf procent voor den hakker.… tien procent voor ons.—Betale ook, lachte éen uit den kring,—daa’s weer nuufe f’rreglemeteering.… was vroeger niks van sait.…Notaris lachte goeiïg, den bode ’n wenk gevende, die begreep. Met z’n wreed-stuggen kop, listig-gluiperige oogen, licht als schichtjes, wachtte die af, kruiperig, den blik van z’n patroon. Als geranselde hond zat er gehoorzaamheid in z’n gezicht en kwispelend-onderdanig vreugde-beweeg in z’n nerveuze handen. Met zwarte teerletters op plankje, was koop I aangeduid. Ze wisten allemaal wat voor waar ’t was. Met ’n handdraai van bode, hobbelden stoeten in beweging, in waggel-gang op bultgrond, elkaar verdringend en bestriemend achter boschjes en kreupel, om ’t eerst bij koop I, dicht naast den omroeper-bode, te staan. Plots stond stil, de donk’re stoet, bij ’t plankje-van-koop, wachtend tot bode zou inzetten, tusschen ’n opdringing van sjofele kerels, achter-elkaar, kring van kou-koppen, en hevige gezichts-kontrasten. Van achterste rijen, waren alleen maar koppen te zien met verdringing van lijven op elkaar ingestoet, in spannende luistering. Kòppen, geteisterd van kou, met vervreemde en vergrommende uitdrukking van leven. Opgestoet in jagenden, haat-woelenden kooplust. Kòppen, paars-blauwig, wrevel-dierlijk, bleeke, rooie en rossige gezichten.[53]Snuiten, rauw-doorgroefd en verkerfd, doorpokt en bebaard. Spitse, naast vet-ronde, sluike, naast wreedhoekige, en spottende, tusschen vroom-strakke, primitieve boerentronies.Pruik-haar naast woest-verwaarloosd groeisel, bruine en grijze stoppels op woestige, grimmige en leuke koppen. Tronies, fanatiek-gestard en valsch, van sluwe boertjes, met ingepriemde smuiger-oogjes, licht en ondoorgrondelijk-speelsch loerend naar elke beweging van jonker, notaris en bode. Eén kring van koppen en koppen, de eerste rij lijven voorop, alleen in rot-plunje te zien; wellust-koppen met hangende, smullende lippen en vuilbepruimde mondhoeken, naast strak-geschoren gladhuiden, komedianterig droog van trekken. Gezichten van àl-vreemde expressies, met halve Shakespearefronts, hoog als muren, Mirabeau-neuzen en mottig wangvleesch; met Dante-kinnen, vroom en scherp, bovenkaken van hyena’s, buldoggenmonden en bovenlippen met bestoppelde donk’re verbrande velkleuren en trekken van gesarde mandrils. Zóó, in dreigkring, met brokjes èven zichtbaar, van oranje dassen en kielblauw, stonden ze opgepakt, in den grauwen dag, tusschen het sombre bruin-vale kreupel, hunkerend, loerig, elkaar ’t licht in de oogen niet gunnend.Machinaal-onverschillig met hoog-deunig Wiereland’s stemgeklank, en snelle verslikking van halve zinnen zette de bode in.—Kom f’rrinde, hoev’l geld!.… twòalf, twoalf geboje.… dertien.… feertien.… feertien geboje.… vaiftien.… sestien.… sestien geboje.… sefentien.… àgtien.… àgtien geboje.… àgtien.… niemand meer?.… éénmoal.… àndermoal.… voor-de-derde-moal.… En uitstijgend, zong z’n stem de cijfers, kijkend naar elken kant glunderig, of ie niet vergat geheime bod-wenkjes op te vangen, van achterste rij koppen, of van bijzij-staanden op ’t pad.Tuinder van Oever had „geprijsd”, stapte parmantig uit kringgedrang op bode aan, om sluiks-zeker z’n kwartje „plokgeld” naar zich toe te graaien. Maar koop was er nog niet mee gedaan. Uit-zich-zelf wetend, dat de heeren ’t laatste[54]d’r uit moesten hebben, sloeg bode òp, boven prijsmaker nog tien gulden. Weer zong z’n zwaar stemgeluid:—Nog twintig kwart daar-en-boofe.., en toen langzaam zakkend, de haat-loeringen van tuinders onderling, strak-cynisch negeerend, als suggereerend-aanwijzend, elken keer dat cijfer làger werd, zoekend met z’n dreigstem koop-slachtoffer, tusschen den stoet,—stootte ie uit, afgebeten, rauw van kreet:—Negen-tien,agg-tien.…sefentien.….sestien.…vaiftien.…viertien.….dertien.….twaalf.…ellef!.… dan lager dalend met spannender stilterust in cijferzakking:—tien!.… nege!.… àggt!.…—Main, klonk heesche kreet van tuinder-venter plots wild achter uit den stoet.—G’luk d’rmee voor IJzerman, zangklankte de bode, die achter z’n rug, heesch geluid van dien tuinder herkend had.Notaris, lach-luchtig redeneerend, even noteerend prijs en naam, handen warm-lekker-geborgen in dik gemsleer, sjouwde joviaal-op-’n-afstand, achter den wiemelenden sjofele tuindersstoet, die dwars en krom-wringend door kreupelboschjes, den bode vóór-waggelde naar koop II. Tusschen den droeven stoet liepen kerels, armelijk in voddige plunje, lawaaiende kooplui, met koek, jenever en drink-kruiken geheimzinnig verwikkeld in rood-baaien lap. ’t Mocht niet, jenever-verkoop, maar notaris en jonker knepen ’n oogje dicht, bij rijzenveiling van tuinders.In armelijk, paars-kaal jasje rommelde een venter, met boeventronie, z’n bak, onder het snel-waggelend vooruitloopen van de tuinders. Achter de koopers aanstrompelend, striemden telkens in zijn gezicht, terugzwiepende takken van gewas. Met vloek en schreeuw, handen en armen weerloos beladen met negotie-vracht, kroop ie door, van pijn, stemscheller krijschend:—Gooi up, gooi up!.… hondert moal f’r je golde.… gooi up.… ses keere f’r je dubbeltje.… gooi up!.… d’r onder of d’r boove.… gooi op.… onder denegeof boofe detwoalef!..En sluwig-verborgen, wenkte ie de tuinders met klownige[55]gebaartjes, dat ze dobbelen moesten om koek, wel wetend dat jenever bedoeld werd. Armelijk met z’n uitgerafelde, franje-zware, paarse jas, steen-rood hoedje, kroop ie, kromde ie door kreupelhout om vóór te zijn uit andere boschhoeken schreeuwende konkurrenten. Opdringend z’n waar, de tuinders aanklampend, onder hun zwaar gesjok over krinkels en bultpaden, liet ie ze glunderig-verlokkend jeneverkelk zien. En sluw zeker, dat ze dan komen moesten, ging ie al hurken op z’n knieën op moddergrond, loswikkelend met gretige rukjes z’n blikken jeneverkruik uit baaien lap. Zoo, van den een naar den ander, in wild gejaag en gestrompel, kroop ie voort, tusschen de koopers, vooral krijschend in nabijheid van tuinders die telkens ’n kwartje strijkgeld ingraaiden, rammelend luidruchtig tegen z’n konkurrent in, met bak en dobbelsteenen:—Lekkere koek.… koek!.… d’ronder of d’r boofe.… gooi up!.…Uren bleef zoo geloop van koop naar koop in grauwe Decemberguurte, het heele bosch door, bijeendringend in cirkel om bode. Sterk-rauw bleef z’n stem doorklanken. En één hand in zak rammelend en grabbelend, in vooruit afgetelde kwartjes, reikte ie met gratie ’t strijkgeld uit aan den sluiks op ’m aanstappenden prijsmaker. Z’n gekleede jas, af gevreten kaal-zwart stramde ’m op de borst, en telkens gaf ie zich ’n bons tegen z’n strot, scherper afstootend z’n.… éénmaal.… àndermoal.… feur de derde moal.… En overal galmde bij inzet, z’n kraaiige stemschorte door ’t bosch.—Kùm f’rinde hoev’l geld.…Kleiner was ringmuur van luisterende tuinderskoppen geworden. Maar overal om en àchter ’m hield áán schreeuwrumoer van jenever-koekverkoopers, waggelden wèg, uit den kring, dorstige kerels op struiken-pad, haastig-dobbelend, over de bak gebogen, met gretig gekijk hun worp uitklakkerend, woest op borrelkansje méér.En star monotoon bleef December-grauw neerschemeren, met hier en daar, tusschen woelig kreupel, open hoeken plots, waarwije lage wolkenlucht zwaar te droeven dreef, troosteloos, in[56]nattige neveling. Soms druilde ’n groenig mospadje tusschen het grauw-bruin van struiken uit.Somberder ging de donkre tuinders-stoet als arbeids-processie, slaverig en loom voort, met doffe klompbonzen, en klosserig-dof gemep van hout op hout als loopplankjes overgesjokt werden bij slootjes. Deftig, achter den verguurden stoet, blauw-geteisterd van kou en kleer-dunte, stapten bedaard-áán, jonkheer en notaris, in zacht gesprek.Plots giftte nijdig éen uit den stoet, tusschen wegkronkelenden loop, onder zwaar kreupel, naar anderen koop.—Wà’ suinige piàs die jonker hier tug.… niks niemedal te bikke.…—Of ie, gromde ’n ander.… bij Roomela in ’t bosch, dâ ha-je nog brood mi koffie.… hai denkt.… geef jullie tuinders te freete.… ik-èn dank-kie!.…—F’r wà’ koop jai je hout dan nie gunter, saa’k moar segge, lolde ’n ander.—Dà’ he’k ook kocht, moar nie alles was-en skikt.…—Nou kaik, nètaris kraigt ook niks.…Wailoope.…hailoope.…—Nou seg gort sak! die kraigt se buikie vol.… petraisies en ’n langoortje.…—Da kâ je denke.… Die jonker hier is soo’n liefert.… wai.… wai.… wee je nog vroegerts.… kraige wai altoos.. koffie mi brood.… bai sain hier ook.… enn.… dan mog hai happe in brood mi gehak.… bai tuinboas.… watte?.… doch-ie dat ie soo moar bai jonker in huis mog komme?.… an me blouze! Aa’s wai.… aa’s wai in de loods sitte te freete.… mag hai.… mag hai.… bai tuinboas.… En nou di’ joar in eens g’n snars meer.…Gesprek brokkelde af in den grimmigen haast-drang van bode om af te maken. Nog dertig nummers, fort.… fort.… bromde die, achter waggelstoet.OuëHassel liep op bonkig struik-ruw terrein, vlak achter notaris Breemsma, die ’m nu en dan vriendelijk aansprak en grapjes maakte op z’n doorregend, groenig slap-vilten hoedje,[57]dat met den rand plat afgeslagen, om z’n zilver-harigen kop heenrondde en z’n lokken, in zilveren kluwen tegen z’n nek opdrukte. Plots zag Gerrit ’t fijn-ranke gouden schuif-potloodje van notaris vallen. Uit de onbeholpen handschoen-handen was ’t weggegleeën, onder vraag-beantwoording van jonkheer. Hassel, die al ’n paar uur op ’t prachtige potloodje loerde, geen oog meer voor koop over had, heelemaal vergetend, waarvoor ie gekomen was, zag ’t vallen, precies op zandplek, tusschen het nattige gestruik en blarengrond.—Maar net deed ie of ie mee zocht, intusschen, beverig van hartstocht en verrukking, z’n zwaren klomp-voet op de plek drukkend, waar ie wist dat ’t potloodje liggen moest. In schijn van zoek-ernst, drukte ie het hevig éven in den blader-grond, zonder dat notaris iets merkte, met z’n achterste juist naar hem toegebukt. De smal-hooge jonkheer was doorgeloopen en bleef staan op ’n kruispadje met z’n stok tikkend tegen ’n paar struiken, uit speelsige leegheid. Maar verbaasd-wrevelig keek ie om naar notaris Breemsma, niet begrijpend, wat ie op één plek daar uitdraaide.Beef-angstig-blij, had ouë Gerrit, nog al doend, alsof ie ingespannen meezocht, plots ’n wilde greep gedaan onder z’n voet in modderig zand, en zoo maar, wild in z’n jekkerzak afgeduwd, gis-voelend met z’n slijk-klauw in de voering, of ie iets stijfs tusschen het grondvuil gegrepen had. En snel-tastend voelde ie dat t’r zat, stijf, glad er tusschen.—Daa’s daan, daa’s daan juichte ’t woest-dol in ’m van binnen. En strak ingehouen, met hevige beving in z’n stem vroeg ie notaris, liefjes, of ie ’m al had, naarstig bukkend naast Breemsma en wegduwend met z’n smerigen graaienden klauw, struiken en modder voor notaris, die met z’n handen niet grabbelen wou in ’t vuil. Zoo vriendelijk en lief vond ’m notaris, dat ie, onder scherp rondgeloer op grond, overal heen, maar mompelde.… dank je wèl Hassel, dank je wel.…—Drommels, ik dacht dat ik ’t maar zoo voor ’t oprape had, zei de notaris bedremmeld, nog even den achter zich loerenden bode een sein gevend om iets z’n gang te vertragen.—Huhu! huhu! da ke je puur so hewwe, perste in zwaren[58]bukstand en harkig gekrabbel onder knoestig gestruik, de Ouë eruit, de zwarte aardkluiten aan brei drukkend voor notaris oogen. Stil, met zwaar ernst-gezicht doorzoekend voelde Gerrit hart-bonkende verrukking, dat ie zoo vlak bij notaris stond, dat ding zóó maar in z’n zak had en dat ie zóó netjes kon liegen, netjes kemedie speule en zóó gejaagd en rustig tegelijk bleef.—Hij zou ’t wel kenne uitgiere van lol, van pret.… moar stil, soek en kaik aa’s ’n dooie soo strak, hou je goed.… jesis wà’ soàlig.…Niets kwam te zien. Notaris had in wanhoop ook gegrabbeld in ’t zand-nat en z’n vuile vingers streek ie, met viezig gezicht àf langs boomstammetjes. Erger voelde notaris wrevelblik van den jonkheer. Ouwenaar wilde niet langer wachten, en voor ’m hoorde notaris al den bode opjagen, die naar huis wou en schor nu van schreeuwen, doorkrijschte:—Dertien, dertien mi je dertiene, veertien.… veertien mi je veertiene.… nog twintig kwart daarenboofe.…—Woedend voelde Breemsma zich, woedend op den grond, de struiken, ’t potloodje, den natten vuilen modder.… Maar vooral voelde ie vernedering in ’t brutale minachtende gekijk van den jonker. Wat ’n branie, wat ’n vent om hem zoo z’n minderheid te laten voelen, nog wel, tegenover die lamme kerels. Ja hij moest wel mee, anders zou ie van Van Ouwenaar wel weer ’n uitbrander krijgen, zooals laatst toen ie op ’n veiling ’n half uurtje te laat was gekomen.—Wat had ie toen niet ruwe beleedigingen over zich heen gesmeten gekregen, en ’n afstraffing, zoo maar, waar al die leelijke kerels bij waren. Ze hadden gegrinnikt.…Verdraaid, wàt lam nou.… dat potlood.… ’n goud ding.. Kijk ’m nijdig zijn.… ook geen vent om mee te spotten.… Maar kalm houen.… doen alsof ie niks merkte, weer vrindelijk lachen en anekdoten oprakelen; anders was ie verdomd z’n klant kwijt. Wel tien notarissen voor hem, die ’r op loerden.… Maar lànger kon ie niet zoeken.Hassel zag ’t en zwaar-lekker, met zoete inzuiging van z’n eigen valsche woorden, zei ie langzaam:[59]—Aa’s je van de plek goat.… heppie ’t puur kwait.…Notaris grinnikte, sjokte met vuurrood hoofd van bukken, weer voort, achter tuindersstoet òp, vriendelijk-glimlacherig weer naast den stuurschen jonkheer.
Om tien uur ’s morgens stond ouë Gerrit voor het hek van jonkheer van Ouwenaar’s buitenplaats. Op het jachtterrein en bosch was houtveiling voor tuinders van Wiereland en omstreken. Door de lanen van het bosch, even voorbij het groote kasteelig-leelijk woongebouw der adellijke familie, liepen, alleen of bij troepjes, de sjofele tuinders, leuk-ironisch elkaar belollend, dat ze zóó maar, vrijelijk op de binnenplaats, den tuin van het groote buiten, mochten kuieren, heen en weer, waar ze wilden, als vrienden van den hooghartigen jonkheer. ’n Paar bejammerden ’t, in luid naar-elkaar-toegeschreeuw, dat de jonker, ze op zoo’n guren winterdag „genooid” had. Ironie van kerels, die even hun ellende voelden,.… dat ze nu als kóópers, de slijkige winterpaden nog vuiler mochten bemorsen, met hun beklodderde klompen, maar zomer’s, als in dàtzelfde bosch, in die lanen, alles wasemde van gouddamp, drééf in zonnegloed, zij te eerbiedigen hadden, stugge bordjes met strafwetsartikel zóóveel, dàn die zondampende heerlijkheid verboden toegang bleef. Ze krieuwden en klomp-klepperden tusschen het kreupelhout, de donkere tuindersstoetjes, als hongerdieren, zoekend naar aas. Eén donkere stoet, bij groepjes, lijven op klompen, in grauwen winterdag, één droeve, troosteloos dolende massa, met nu en dan galgen-humor-uitroepen van kerels, die elkaar voorbijschoten in scheemrig kreupel- en hakhout, elkaar wat dollend toeriepen. Met handen in de zakken liepen ze te huiveren, pijpsmakkend of pruimend. ’t Gewas stond bij groepen genummerd te koop, met ’n rij ontvelde streepschors, aangevend hoever elk nommer ging.[46]Telkens doolden van elkaar en donkerden weer bij één de kruipende, bukkende tuinders achter hoog kreupel door, op geul’rigen bultgrond, nauw-wringend hun lijven door eng gestrengel van takkronkels, die verwilderd zwaar uitschoten tusschen jong geboomte. Soms, achter elkaar gekromd, zich door het kreupel wringend, suisden er, in giftig weggespan van gestrengeld gewas, terugzwiepingen van knoest-takken, onder pijnschreeuw van nà-duikende kerels, die ’t zwiephout tegen hun kleum-paarse gezichten aangestriemd kregen. Voor dat de veiling begon wilden ze de nummers zien, kijken wat hun het beste geschikt leek.Hassel liep met Taffer, armen tuinder, die niet koopen mocht, omdat ie éénmaal op grondgebied van den jachtheer gesnapt was als strooper; nooit meer hout voor z’n bedrijf krijgen kon. Maar toch was ie eens gaan kijken. Naast hem strompelde manke Karner, vroeger speciaal-teelder van erwten en boonen, maar die nog veertig gulden houtschuld had van twee jaar, en niets meer bijkrijgen kon. Hij had wel gejammerd en gehuilebalkt, bij den notaris, over z’n gemeen jaar, z’n vernielden oogst, door wild, konijnen, ongedierte, muizen, winden en plasregens, z’n beroerd brok grond met derrie verpest, en dat ze allemaal wisten, dat ie niet zoop,—’t hielp niets. De notaris kon geen krediet meer geven, want bij den jonkheer moest hij er voor instaan nee, de notaris kòn, mocht niet langer. Als de jonkheer van hem geld opeischte moest hij klaarstaan, al had ie van géén tuinder ’n cent binnen. Dat had Karner moeten weten, en dat ze’m zelf zoo vaak beet namen, ’m lieten zitten met ’t hout, of met ànderen scharrelden alshijze pas gekrediteerd had. Ja, als ie ’n paar borgen had kunnen meebrengen dan ging ’t. En nou strompelde en morde Karner rond, hopend iemand te ontmoeten, die borg voor ’m zijn wou. Eerst dacht ie aan Hassel, maar die had ’m kort en nijdig geweigerd. Bij ’n hoek van ’n laan, op ’n duinbult zag ie den notaris en z’n bode al.… Jonge, jonge benauwde ’t in ’m, nou wordt ’t puur tait.… hij mos d’r een vinde!Met zwaren mank-tred stapte ie plots áán op Wipper, grooten[47]tuinder-pachter, roomsch, met vrome handen, den kleinen ’t brood uit den mond pikkend. Maar ’t most t’r nou maar uit, vond Karner. Ademloos-òp van ’t harde hinken, smeekte ie ’m voor ’n paar gulden hout borg te staan, dit jaar alleen. Maar Wipper hield zich verontwaardigd, juichend innerlijk, dat zoo’n krenterige ketter bij hem kwam bedelen.—Wa, f’rsalderemende.… mô je main?.… zong z’n Wierelands geluid in haastige stemstijging,.… wa’ bin ik van je?.… wà’ hep ikke.… Waai borg f’r karnemelk!.… sel mooie klus sain.… f’r wa vrag je sain nie, an Geldorp.… die hep de loodpot.—Onrustig door ’t kreupelhout keek Karner naar den notaris, of ie al begon, maar nergens zag ie ’m meer. Hij hoorde wel aan den toon van Wipper, dat ie ’r niet om dacht ’m te helpen.… die uitzuiger,.… die dief.… die had nou z’n brood veur vier.…Weer loerde ie naar voorbij drentelende tuinders, of ’r éen tusschen zat. Daar zag ie Kees Hassel, den Strooper.… verdomme, dat was ’n vent, as die maar had.… maardiewas zelf luis-arm van beroep.—Te vroeg waren ze, de tuinders. Nog wat gescharrel was er òm den eersten koop. Barend Swart had met z’n beklompten voet ’n stekelvarken uit kuilerig bladnestje gerold.—Kaik lui.… daa’s krek ’n prikkebaas.… riep ie naar ’n troepje dat zijn richting uitdrentelde. Staan bleef ’t bij Barend.Een ouë tuinder, Koo Bergert, hinderde ’t dat ze ’t beesje kwaad wouen doen.—F’rek là’ sitte da beesie.… la sitte.… binne tuikige muisesnoepers.… toeë!.… la sitte da beesie.… se heppe ’t t’r wàrm.…—Verroest,.… hai.… wil puur nie loope.… jai luiwammes, lachte Barend.… ik sel f’rbrande aas ’k s’n snuit sien.… wacht!.… kaik!.… ’n duwetje op z’n test.… kaik, net de poap uit de Pieterstraat.… wà ’t ’n smoel.…Dat was berekende zet van Barend tegen Koo, hevig katholiekenhater[48]als ie was, en belust om, waar ook, ze ’n trap te geven.—En nou kon ie ’t t’met niet zetten, dat die rooie Koo ’m zoo lijmerig had gezegd: la sitte da beesie.… hij, die geen kwaad in zin nam, en puur sien had, dat tie s’n eige trekhonde, aa’s-tie woedend was, so maar d’r poote knelde, tusschen de deur, van puur f’nijn.…Overal, van kreupelhout en zijpaden uit, klonk stemgerucht van tuinderslui in de gure dag-donkering. Van uit ’n duister dichtgegroeid opkronkelend, hobbelig dwars-pad, kwam ouë Gerrit op ’t kringetje aan met den radeloozen Karner, die nog geen borg had, overal was opgebonkt tegen lollende of tartende kwaadwilligheid, en help-jezelf-maar-egoïsme.Nog stonden de koppen met pofpetten en kleurige platte dekkertjes, gebukt kijkend naar ’t stekelvarkentje, dat Barend, uit lust tot verzet niet met rust liet. Met z’n hand, bevilt in ’n stapeltje rotte bladeren, stond ie tegen ’t prik-bollige varkentje te schudden, om ’m aan ’t loopen te krijgen. Maar ’t diertje, dat langzaam z’n zwart kopje, door de ruggeduwetjes van Barend, uit z’n prikkel-lijf liet wiebelen, deed alsof ie loopen wou, maar niet kon.—Kaik! daa’s Barend, stern-zong verbaasd ’n tuinder, achter het kreupel uitloerend.… wa hebbe wai nou an de hand?.… ’n bunsem?.…—Nee frind, spotte Barend, ’t poapie van ’t Pieterstroatje.. kaik.… f’rsalderemente.… kaik se snuut.… twee druppele woater ’t poapie uit ’t Pietertje.… kaik van angst moakt ie ’n kruissie.… op s’n aige.…—Is ’t weràchtig? gierde de tuinder in ’t kreupelhout, en metéen stapte ie den gulzigen kijkkring in.… Ik wou d’r al puur segge.… stonk ie van dat soon uur in de wind.——’t Is hier niks op hede, zuchtte ie naar Karner en Hassel toe, die opgedrongen stonden achter ruggen van kijkers, en knorrige kerels, die zwaar stampten van kou, en duivelsch nijdig elkaar vroegen of meneer de notaris nog niet inzetten, liet.…—’t Is hier niks op hede, hoestte Reldering weer uit.…[49]koal.… koal.… aa’s de pest.… t’met allegoar elst.… elst.… wa hai je d’r an?.… g’n saitak d’ran.… alle ste dik.. of alles te dun.… koal … f’rvloekt koal.…—Hoho.… ho.… ho.… kuchte Hassel, fijntjes lachend, se kenne je ’t nog wel an huus brenge heé?.…—’t Wort tog voor je gehakt, spotte Barend.—Dank se de duufel.…, gromde Reldering, vaif pesent.. kost ons duite, en wai.… arme donders.… wai betoàle de netaris, nog tien pesent d’rboofediene!—Was ommirs altait soo.…, zei plechtig-onderdanig een klein tuindertje uit den kring,.… en aa’s jonk’r d’r is betoalt.… biej jullie ommirs hóóger op.… en hai, meneer de netaris.… hai mo’ ommirs s’n tweehalf pesent an ’t Raik puur kwait.… da heppie nie in ééne.…—Hoor de gluipert, de stiekemert veur haorlie preeke.… Wat ’n bunsum.… aa’s jonker je sien, smait ie je krek ’t hek uit.… dan si-je in je stinker.… hee?.…—Da sit nog.… da sit nog.… dolde nijdig-rood de kleine terug.… main sinte heppe-eenderlai makelai.… aasjouwe.. vierkànt woar.…—Ho!.… pfoe!.… ho-pfoe! wat ’n krakende woar.… minachte met lipgeblaas Barend den roomschen tuinder toe.—Wa geklieter, barstte éen lachend midden uit.… ’t sit t’im nie in de breete, ’t sit t’im nie in de lengte.… moar ’t sit t’im in deronte.… doar!.…—Hard-stikke midde in, lolde Barend terug, in lach-gekuch, voelend dat ’t gehak ze begon te vervelen.—Nou, d’r wort moar heul wà’ beskoue’.… mit sukke vailinge.… daa’s main weust!.… bracht deftig ouë Gerrit ertusschen, zoo maar om ook wat kwijt te wezen.—F’r saldrefinke, vloekte Barend gemaakt, si je in de knaip? wou jài beure veur jonker?.… Hai jullie sien Lieshout van Bunkeweg f’rsaldrefinke.… stong t’met te spitte, gain voet mest op se land.… Die is sóó luisig nakent.… da tie t’met g’n vreete hep.… Je mag main an rieme snaie.… aas ie ’n poar klodders mest dokke ken.… Op de reutel is niks meer[50]veur sain.… g’n halve sint.… sa’k verbrandde!.… Nou spit tie se aige dood, mi-sonder mest.… Op s’n bakkis kraigt tie niks.… vaiftien aggels mi-sonder ’n voet mest.…—Da sel main groentetje worde, ironiseerde Kwaker, wi je hem’s oogst ankommend joar buurmaàn?.… veur ’n kwartje de roe?.…ikke, veur g’n sint.… duure mest.… ge’koope groente.… wà’ jou!.…—Eige skult, zei gelaten Koo Bergert met ’n pruimspog op den grond, en oogen neer.… Eige skult.… de half van sain ontvangs verzuupt ie puur.…—Wâ roomsche ras! barstte nijdig Barend uit, aige skult?.. gekruist tuig! hep de netaris sain nie in hande, mi losse veurskietertjes? Hep dokter Troost sain nie t’met drie joar mi ’n rekening achter se gat sete?.… en hep ie kenne dokke?.… Hep ie nie ’n hiepeteek op sain stukkie grond gànnift.… dat-tie nou.… nòu nog sit te bloeje.…? daa’s ’n skoft die dokter.… ’n fampier.… suigt se hier allegoar ’t bloed de nagels uit!.… die hep se allegoar onder ’t duimpie!.… hai.… en de netaris.—.… Aige skult?.… nou suipt ie van beloorighait.…Barend was in schreeuw-woede uitgebarsten. ’t Wrokte ’m al zoo lang, en niks, niks durfde ie zeggen, maar nou tegen dien roomschen glupert, most ’t eruit.—Aige skult, drensde sarrend, de rooie Koo door, aige skult.. versuipt s’n messtuit.…—F’rsalderemoote, driftte met vuurrood opwindings-gezicht, Barend weer terug,—doch jài da se bai jullie nie soope.… De meeste onder ons saine tog van jullie ras.… hiet da liege!.. hiet da liege!.… nou daa’t ’n noakende grifirmeerde is.… nou is ’t aige skult.… d’r binne d’r genog bai jullie die d’r land niet beskaite kenne.… en suipe aa’s ’n spons.… wa jou.… Reldering, wà’ jou?.…—La’ die dwarrel klietere.… die geep.… sullie magge suipe.… aa’s se moar hullie petje veur de kerk wippe.… vàn de kerk, in de kroeg.…Barend, wat kalmer, lawaaiend in stugge gebaren met z’n[51]dikke armen de lucht in, in z’n handen nog bladvuil, bukte weer over ’t stekelvarkentje, en gaf het, ’n gedachteloos-woedenden duw, dat z’n aapig zwart-gevlekt tronietje even hevig uit z’n priemlijf wiebelde. Met z’n voet morrelde ie ’t toen weer terug in bladernest, zachtjes, met ingehouen trapjes; streek ie nog meer bladrommel over ’t diertje, ’t warmer inbakerend boven z’n stekels. Achter het grauwe kreupel kwam plots gerucht van zware, aristokratisch-accentueerende notarisstem. Z’n zilver hoofdhaar schemerde al achter de boschjes uit.…—Huhu.… huhu!.… jaagde Hassel, uit den kring springend, t’met begint ie, kaik, jonker van Ouwenaar hep ie bai sain.…—F’rjenne wà’ koud, kermde er een, z’n armen koetsierig om z’n borst slaand.—Bar, bin soo koud aa’s m’n paip, mokte ’n ander.…—Kruip in ’n stuk hout.… wà’ klieterkouse jullie benne. Een troepje kerels, bibberend van guurte, strompelde voorbij, op struikloos padje, armen over elkaar slaand, in woedende doffe patsen.…—Set bloed àn.… hai je de skrik van jonker opsoge Tellepan?—Guur aa’s de pest.… nattig.… ging éen voorbij, aanstampend met zwaren loop op den bulterigen grond.Hoesterig en stem-zwaar was de grijze notaris met jonker van Ouwenaar de stoeten achterop geloopen. De bode met ’n klerk je achter ’m, stem-luidde áán. Notaris achterop, bleef zwaar-deftig praten, met jonkheer. Als ’n stoet dringende, waggelende, donkere ganzen, strompelden en bonsden over den oneffen grond, vol stronken en stompen, de tuinders op bode-geluid bijeen. Notaris had wat te zeggen. Te luisteren stonden ze in ’n kring om ’m heen. Notaris, in ’t zwart,—tusschen sjofele plunje-kerels,—met gebaren, deftig, van begemsleerde handschoen-handen, z’n grijzen levenslustigen kop, z’n diepe rijkelui’s-stemklank, vertrouwelijk-hooghartig boeren en tuinders toesprekend, glimlachte met ironisch gebaar van[52]wij-verstaan-elkaar, naar den jonkheer. Roerloos-aristokratisch stond deze naast ’m, eerbiediglijk toch af van de tuinders, broodmager als ’n menschelijk rijshout, schraal, om te knakken, uitgesproten, bloedloos-huid-gelig, ongenaakbaar, in kring van begroefde bruine zwoegerstronies, met hun breed-geweldige zwoegborsten, en geteisterde werklijven. Notaris las even enkele bepalingen voor. Als troepje dichter wat aandrong van achter, en opschoof van voorste rij, dan deftig, met lichte trekjes aan z’n klein rossig snorretje, stapte de jonkheer àchteruit, buiten vunzige lucht van hun modderige kleeren, met voelbare allure van edelman in gebaar, waaraan geen tuinder te na mocht komen. Notaris had door gesproken:—Jonges, stemklankte ie voornaam-intiem,—nou weet jullie ’t.… Augustus volgend jaar betàle.… vijf procent voor den hakker.… tien procent voor ons.—Betale ook, lachte éen uit den kring,—daa’s weer nuufe f’rreglemeteering.… was vroeger niks van sait.…Notaris lachte goeiïg, den bode ’n wenk gevende, die begreep. Met z’n wreed-stuggen kop, listig-gluiperige oogen, licht als schichtjes, wachtte die af, kruiperig, den blik van z’n patroon. Als geranselde hond zat er gehoorzaamheid in z’n gezicht en kwispelend-onderdanig vreugde-beweeg in z’n nerveuze handen. Met zwarte teerletters op plankje, was koop I aangeduid. Ze wisten allemaal wat voor waar ’t was. Met ’n handdraai van bode, hobbelden stoeten in beweging, in waggel-gang op bultgrond, elkaar verdringend en bestriemend achter boschjes en kreupel, om ’t eerst bij koop I, dicht naast den omroeper-bode, te staan. Plots stond stil, de donk’re stoet, bij ’t plankje-van-koop, wachtend tot bode zou inzetten, tusschen ’n opdringing van sjofele kerels, achter-elkaar, kring van kou-koppen, en hevige gezichts-kontrasten. Van achterste rijen, waren alleen maar koppen te zien met verdringing van lijven op elkaar ingestoet, in spannende luistering. Kòppen, geteisterd van kou, met vervreemde en vergrommende uitdrukking van leven. Opgestoet in jagenden, haat-woelenden kooplust. Kòppen, paars-blauwig, wrevel-dierlijk, bleeke, rooie en rossige gezichten.[53]Snuiten, rauw-doorgroefd en verkerfd, doorpokt en bebaard. Spitse, naast vet-ronde, sluike, naast wreedhoekige, en spottende, tusschen vroom-strakke, primitieve boerentronies.Pruik-haar naast woest-verwaarloosd groeisel, bruine en grijze stoppels op woestige, grimmige en leuke koppen. Tronies, fanatiek-gestard en valsch, van sluwe boertjes, met ingepriemde smuiger-oogjes, licht en ondoorgrondelijk-speelsch loerend naar elke beweging van jonker, notaris en bode. Eén kring van koppen en koppen, de eerste rij lijven voorop, alleen in rot-plunje te zien; wellust-koppen met hangende, smullende lippen en vuilbepruimde mondhoeken, naast strak-geschoren gladhuiden, komedianterig droog van trekken. Gezichten van àl-vreemde expressies, met halve Shakespearefronts, hoog als muren, Mirabeau-neuzen en mottig wangvleesch; met Dante-kinnen, vroom en scherp, bovenkaken van hyena’s, buldoggenmonden en bovenlippen met bestoppelde donk’re verbrande velkleuren en trekken van gesarde mandrils. Zóó, in dreigkring, met brokjes èven zichtbaar, van oranje dassen en kielblauw, stonden ze opgepakt, in den grauwen dag, tusschen het sombre bruin-vale kreupel, hunkerend, loerig, elkaar ’t licht in de oogen niet gunnend.Machinaal-onverschillig met hoog-deunig Wiereland’s stemgeklank, en snelle verslikking van halve zinnen zette de bode in.—Kom f’rrinde, hoev’l geld!.… twòalf, twoalf geboje.… dertien.… feertien.… feertien geboje.… vaiftien.… sestien.… sestien geboje.… sefentien.… àgtien.… àgtien geboje.… àgtien.… niemand meer?.… éénmoal.… àndermoal.… voor-de-derde-moal.… En uitstijgend, zong z’n stem de cijfers, kijkend naar elken kant glunderig, of ie niet vergat geheime bod-wenkjes op te vangen, van achterste rij koppen, of van bijzij-staanden op ’t pad.Tuinder van Oever had „geprijsd”, stapte parmantig uit kringgedrang op bode aan, om sluiks-zeker z’n kwartje „plokgeld” naar zich toe te graaien. Maar koop was er nog niet mee gedaan. Uit-zich-zelf wetend, dat de heeren ’t laatste[54]d’r uit moesten hebben, sloeg bode òp, boven prijsmaker nog tien gulden. Weer zong z’n zwaar stemgeluid:—Nog twintig kwart daar-en-boofe.., en toen langzaam zakkend, de haat-loeringen van tuinders onderling, strak-cynisch negeerend, als suggereerend-aanwijzend, elken keer dat cijfer làger werd, zoekend met z’n dreigstem koop-slachtoffer, tusschen den stoet,—stootte ie uit, afgebeten, rauw van kreet:—Negen-tien,agg-tien.…sefentien.….sestien.…vaiftien.…viertien.….dertien.….twaalf.…ellef!.… dan lager dalend met spannender stilterust in cijferzakking:—tien!.… nege!.… àggt!.…—Main, klonk heesche kreet van tuinder-venter plots wild achter uit den stoet.—G’luk d’rmee voor IJzerman, zangklankte de bode, die achter z’n rug, heesch geluid van dien tuinder herkend had.Notaris, lach-luchtig redeneerend, even noteerend prijs en naam, handen warm-lekker-geborgen in dik gemsleer, sjouwde joviaal-op-’n-afstand, achter den wiemelenden sjofele tuindersstoet, die dwars en krom-wringend door kreupelboschjes, den bode vóór-waggelde naar koop II. Tusschen den droeven stoet liepen kerels, armelijk in voddige plunje, lawaaiende kooplui, met koek, jenever en drink-kruiken geheimzinnig verwikkeld in rood-baaien lap. ’t Mocht niet, jenever-verkoop, maar notaris en jonker knepen ’n oogje dicht, bij rijzenveiling van tuinders.In armelijk, paars-kaal jasje rommelde een venter, met boeventronie, z’n bak, onder het snel-waggelend vooruitloopen van de tuinders. Achter de koopers aanstrompelend, striemden telkens in zijn gezicht, terugzwiepende takken van gewas. Met vloek en schreeuw, handen en armen weerloos beladen met negotie-vracht, kroop ie door, van pijn, stemscheller krijschend:—Gooi up, gooi up!.… hondert moal f’r je golde.… gooi up.… ses keere f’r je dubbeltje.… gooi up!.… d’r onder of d’r boove.… gooi op.… onder denegeof boofe detwoalef!..En sluwig-verborgen, wenkte ie de tuinders met klownige[55]gebaartjes, dat ze dobbelen moesten om koek, wel wetend dat jenever bedoeld werd. Armelijk met z’n uitgerafelde, franje-zware, paarse jas, steen-rood hoedje, kroop ie, kromde ie door kreupelhout om vóór te zijn uit andere boschhoeken schreeuwende konkurrenten. Opdringend z’n waar, de tuinders aanklampend, onder hun zwaar gesjok over krinkels en bultpaden, liet ie ze glunderig-verlokkend jeneverkelk zien. En sluw zeker, dat ze dan komen moesten, ging ie al hurken op z’n knieën op moddergrond, loswikkelend met gretige rukjes z’n blikken jeneverkruik uit baaien lap. Zoo, van den een naar den ander, in wild gejaag en gestrompel, kroop ie voort, tusschen de koopers, vooral krijschend in nabijheid van tuinders die telkens ’n kwartje strijkgeld ingraaiden, rammelend luidruchtig tegen z’n konkurrent in, met bak en dobbelsteenen:—Lekkere koek.… koek!.… d’ronder of d’r boofe.… gooi up!.…Uren bleef zoo geloop van koop naar koop in grauwe Decemberguurte, het heele bosch door, bijeendringend in cirkel om bode. Sterk-rauw bleef z’n stem doorklanken. En één hand in zak rammelend en grabbelend, in vooruit afgetelde kwartjes, reikte ie met gratie ’t strijkgeld uit aan den sluiks op ’m aanstappenden prijsmaker. Z’n gekleede jas, af gevreten kaal-zwart stramde ’m op de borst, en telkens gaf ie zich ’n bons tegen z’n strot, scherper afstootend z’n.… éénmaal.… àndermoal.… feur de derde moal.… En overal galmde bij inzet, z’n kraaiige stemschorte door ’t bosch.—Kùm f’rinde hoev’l geld.…Kleiner was ringmuur van luisterende tuinderskoppen geworden. Maar overal om en àchter ’m hield áán schreeuwrumoer van jenever-koekverkoopers, waggelden wèg, uit den kring, dorstige kerels op struiken-pad, haastig-dobbelend, over de bak gebogen, met gretig gekijk hun worp uitklakkerend, woest op borrelkansje méér.En star monotoon bleef December-grauw neerschemeren, met hier en daar, tusschen woelig kreupel, open hoeken plots, waarwije lage wolkenlucht zwaar te droeven dreef, troosteloos, in[56]nattige neveling. Soms druilde ’n groenig mospadje tusschen het grauw-bruin van struiken uit.Somberder ging de donkre tuinders-stoet als arbeids-processie, slaverig en loom voort, met doffe klompbonzen, en klosserig-dof gemep van hout op hout als loopplankjes overgesjokt werden bij slootjes. Deftig, achter den verguurden stoet, blauw-geteisterd van kou en kleer-dunte, stapten bedaard-áán, jonkheer en notaris, in zacht gesprek.Plots giftte nijdig éen uit den stoet, tusschen wegkronkelenden loop, onder zwaar kreupel, naar anderen koop.—Wà’ suinige piàs die jonker hier tug.… niks niemedal te bikke.…—Of ie, gromde ’n ander.… bij Roomela in ’t bosch, dâ ha-je nog brood mi koffie.… hai denkt.… geef jullie tuinders te freete.… ik-èn dank-kie!.…—F’r wà’ koop jai je hout dan nie gunter, saa’k moar segge, lolde ’n ander.—Dà’ he’k ook kocht, moar nie alles was-en skikt.…—Nou kaik, nètaris kraigt ook niks.…Wailoope.…hailoope.…—Nou seg gort sak! die kraigt se buikie vol.… petraisies en ’n langoortje.…—Da kâ je denke.… Die jonker hier is soo’n liefert.… wai.… wai.… wee je nog vroegerts.… kraige wai altoos.. koffie mi brood.… bai sain hier ook.… enn.… dan mog hai happe in brood mi gehak.… bai tuinboas.… watte?.… doch-ie dat ie soo moar bai jonker in huis mog komme?.… an me blouze! Aa’s wai.… aa’s wai in de loods sitte te freete.… mag hai.… mag hai.… bai tuinboas.… En nou di’ joar in eens g’n snars meer.…Gesprek brokkelde af in den grimmigen haast-drang van bode om af te maken. Nog dertig nummers, fort.… fort.… bromde die, achter waggelstoet.OuëHassel liep op bonkig struik-ruw terrein, vlak achter notaris Breemsma, die ’m nu en dan vriendelijk aansprak en grapjes maakte op z’n doorregend, groenig slap-vilten hoedje,[57]dat met den rand plat afgeslagen, om z’n zilver-harigen kop heenrondde en z’n lokken, in zilveren kluwen tegen z’n nek opdrukte. Plots zag Gerrit ’t fijn-ranke gouden schuif-potloodje van notaris vallen. Uit de onbeholpen handschoen-handen was ’t weggegleeën, onder vraag-beantwoording van jonkheer. Hassel, die al ’n paar uur op ’t prachtige potloodje loerde, geen oog meer voor koop over had, heelemaal vergetend, waarvoor ie gekomen was, zag ’t vallen, precies op zandplek, tusschen het nattige gestruik en blarengrond.—Maar net deed ie of ie mee zocht, intusschen, beverig van hartstocht en verrukking, z’n zwaren klomp-voet op de plek drukkend, waar ie wist dat ’t potloodje liggen moest. In schijn van zoek-ernst, drukte ie het hevig éven in den blader-grond, zonder dat notaris iets merkte, met z’n achterste juist naar hem toegebukt. De smal-hooge jonkheer was doorgeloopen en bleef staan op ’n kruispadje met z’n stok tikkend tegen ’n paar struiken, uit speelsige leegheid. Maar verbaasd-wrevelig keek ie om naar notaris Breemsma, niet begrijpend, wat ie op één plek daar uitdraaide.Beef-angstig-blij, had ouë Gerrit, nog al doend, alsof ie ingespannen meezocht, plots ’n wilde greep gedaan onder z’n voet in modderig zand, en zoo maar, wild in z’n jekkerzak afgeduwd, gis-voelend met z’n slijk-klauw in de voering, of ie iets stijfs tusschen het grondvuil gegrepen had. En snel-tastend voelde ie dat t’r zat, stijf, glad er tusschen.—Daa’s daan, daa’s daan juichte ’t woest-dol in ’m van binnen. En strak ingehouen, met hevige beving in z’n stem vroeg ie notaris, liefjes, of ie ’m al had, naarstig bukkend naast Breemsma en wegduwend met z’n smerigen graaienden klauw, struiken en modder voor notaris, die met z’n handen niet grabbelen wou in ’t vuil. Zoo vriendelijk en lief vond ’m notaris, dat ie, onder scherp rondgeloer op grond, overal heen, maar mompelde.… dank je wèl Hassel, dank je wel.…—Drommels, ik dacht dat ik ’t maar zoo voor ’t oprape had, zei de notaris bedremmeld, nog even den achter zich loerenden bode een sein gevend om iets z’n gang te vertragen.—Huhu! huhu! da ke je puur so hewwe, perste in zwaren[58]bukstand en harkig gekrabbel onder knoestig gestruik, de Ouë eruit, de zwarte aardkluiten aan brei drukkend voor notaris oogen. Stil, met zwaar ernst-gezicht doorzoekend voelde Gerrit hart-bonkende verrukking, dat ie zoo vlak bij notaris stond, dat ding zóó maar in z’n zak had en dat ie zóó netjes kon liegen, netjes kemedie speule en zóó gejaagd en rustig tegelijk bleef.—Hij zou ’t wel kenne uitgiere van lol, van pret.… moar stil, soek en kaik aa’s ’n dooie soo strak, hou je goed.… jesis wà’ soàlig.…Niets kwam te zien. Notaris had in wanhoop ook gegrabbeld in ’t zand-nat en z’n vuile vingers streek ie, met viezig gezicht àf langs boomstammetjes. Erger voelde notaris wrevelblik van den jonkheer. Ouwenaar wilde niet langer wachten, en voor ’m hoorde notaris al den bode opjagen, die naar huis wou en schor nu van schreeuwen, doorkrijschte:—Dertien, dertien mi je dertiene, veertien.… veertien mi je veertiene.… nog twintig kwart daarenboofe.…—Woedend voelde Breemsma zich, woedend op den grond, de struiken, ’t potloodje, den natten vuilen modder.… Maar vooral voelde ie vernedering in ’t brutale minachtende gekijk van den jonker. Wat ’n branie, wat ’n vent om hem zoo z’n minderheid te laten voelen, nog wel, tegenover die lamme kerels. Ja hij moest wel mee, anders zou ie van Van Ouwenaar wel weer ’n uitbrander krijgen, zooals laatst toen ie op ’n veiling ’n half uurtje te laat was gekomen.—Wat had ie toen niet ruwe beleedigingen over zich heen gesmeten gekregen, en ’n afstraffing, zoo maar, waar al die leelijke kerels bij waren. Ze hadden gegrinnikt.…Verdraaid, wàt lam nou.… dat potlood.… ’n goud ding.. Kijk ’m nijdig zijn.… ook geen vent om mee te spotten.… Maar kalm houen.… doen alsof ie niks merkte, weer vrindelijk lachen en anekdoten oprakelen; anders was ie verdomd z’n klant kwijt. Wel tien notarissen voor hem, die ’r op loerden.… Maar lànger kon ie niet zoeken.Hassel zag ’t en zwaar-lekker, met zoete inzuiging van z’n eigen valsche woorden, zei ie langzaam:[59]—Aa’s je van de plek goat.… heppie ’t puur kwait.…Notaris grinnikte, sjokte met vuurrood hoofd van bukken, weer voort, achter tuindersstoet òp, vriendelijk-glimlacherig weer naast den stuurschen jonkheer.
Om tien uur ’s morgens stond ouë Gerrit voor het hek van jonkheer van Ouwenaar’s buitenplaats. Op het jachtterrein en bosch was houtveiling voor tuinders van Wiereland en omstreken. Door de lanen van het bosch, even voorbij het groote kasteelig-leelijk woongebouw der adellijke familie, liepen, alleen of bij troepjes, de sjofele tuinders, leuk-ironisch elkaar belollend, dat ze zóó maar, vrijelijk op de binnenplaats, den tuin van het groote buiten, mochten kuieren, heen en weer, waar ze wilden, als vrienden van den hooghartigen jonkheer. ’n Paar bejammerden ’t, in luid naar-elkaar-toegeschreeuw, dat de jonker, ze op zoo’n guren winterdag „genooid” had. Ironie van kerels, die even hun ellende voelden,.… dat ze nu als kóópers, de slijkige winterpaden nog vuiler mochten bemorsen, met hun beklodderde klompen, maar zomer’s, als in dàtzelfde bosch, in die lanen, alles wasemde van gouddamp, drééf in zonnegloed, zij te eerbiedigen hadden, stugge bordjes met strafwetsartikel zóóveel, dàn die zondampende heerlijkheid verboden toegang bleef. Ze krieuwden en klomp-klepperden tusschen het kreupelhout, de donkere tuindersstoetjes, als hongerdieren, zoekend naar aas. Eén donkere stoet, bij groepjes, lijven op klompen, in grauwen winterdag, één droeve, troosteloos dolende massa, met nu en dan galgen-humor-uitroepen van kerels, die elkaar voorbijschoten in scheemrig kreupel- en hakhout, elkaar wat dollend toeriepen. Met handen in de zakken liepen ze te huiveren, pijpsmakkend of pruimend. ’t Gewas stond bij groepen genummerd te koop, met ’n rij ontvelde streepschors, aangevend hoever elk nommer ging.[46]Telkens doolden van elkaar en donkerden weer bij één de kruipende, bukkende tuinders achter hoog kreupel door, op geul’rigen bultgrond, nauw-wringend hun lijven door eng gestrengel van takkronkels, die verwilderd zwaar uitschoten tusschen jong geboomte. Soms, achter elkaar gekromd, zich door het kreupel wringend, suisden er, in giftig weggespan van gestrengeld gewas, terugzwiepingen van knoest-takken, onder pijnschreeuw van nà-duikende kerels, die ’t zwiephout tegen hun kleum-paarse gezichten aangestriemd kregen. Voor dat de veiling begon wilden ze de nummers zien, kijken wat hun het beste geschikt leek.
Hassel liep met Taffer, armen tuinder, die niet koopen mocht, omdat ie éénmaal op grondgebied van den jachtheer gesnapt was als strooper; nooit meer hout voor z’n bedrijf krijgen kon. Maar toch was ie eens gaan kijken. Naast hem strompelde manke Karner, vroeger speciaal-teelder van erwten en boonen, maar die nog veertig gulden houtschuld had van twee jaar, en niets meer bijkrijgen kon. Hij had wel gejammerd en gehuilebalkt, bij den notaris, over z’n gemeen jaar, z’n vernielden oogst, door wild, konijnen, ongedierte, muizen, winden en plasregens, z’n beroerd brok grond met derrie verpest, en dat ze allemaal wisten, dat ie niet zoop,—’t hielp niets. De notaris kon geen krediet meer geven, want bij den jonkheer moest hij er voor instaan nee, de notaris kòn, mocht niet langer. Als de jonkheer van hem geld opeischte moest hij klaarstaan, al had ie van géén tuinder ’n cent binnen. Dat had Karner moeten weten, en dat ze’m zelf zoo vaak beet namen, ’m lieten zitten met ’t hout, of met ànderen scharrelden alshijze pas gekrediteerd had. Ja, als ie ’n paar borgen had kunnen meebrengen dan ging ’t. En nou strompelde en morde Karner rond, hopend iemand te ontmoeten, die borg voor ’m zijn wou. Eerst dacht ie aan Hassel, maar die had ’m kort en nijdig geweigerd. Bij ’n hoek van ’n laan, op ’n duinbult zag ie den notaris en z’n bode al.… Jonge, jonge benauwde ’t in ’m, nou wordt ’t puur tait.… hij mos d’r een vinde!
Met zwaren mank-tred stapte ie plots áán op Wipper, grooten[47]tuinder-pachter, roomsch, met vrome handen, den kleinen ’t brood uit den mond pikkend. Maar ’t most t’r nou maar uit, vond Karner. Ademloos-òp van ’t harde hinken, smeekte ie ’m voor ’n paar gulden hout borg te staan, dit jaar alleen. Maar Wipper hield zich verontwaardigd, juichend innerlijk, dat zoo’n krenterige ketter bij hem kwam bedelen.
—Wa, f’rsalderemende.… mô je main?.… zong z’n Wierelands geluid in haastige stemstijging,.… wa’ bin ik van je?.… wà’ hep ikke.… Waai borg f’r karnemelk!.… sel mooie klus sain.… f’r wa vrag je sain nie, an Geldorp.… die hep de loodpot.—
Onrustig door ’t kreupelhout keek Karner naar den notaris, of ie al begon, maar nergens zag ie ’m meer. Hij hoorde wel aan den toon van Wipper, dat ie ’r niet om dacht ’m te helpen.… die uitzuiger,.… die dief.… die had nou z’n brood veur vier.…
Weer loerde ie naar voorbij drentelende tuinders, of ’r éen tusschen zat. Daar zag ie Kees Hassel, den Strooper.… verdomme, dat was ’n vent, as die maar had.… maardiewas zelf luis-arm van beroep.—
Te vroeg waren ze, de tuinders. Nog wat gescharrel was er òm den eersten koop. Barend Swart had met z’n beklompten voet ’n stekelvarken uit kuilerig bladnestje gerold.
—Kaik lui.… daa’s krek ’n prikkebaas.… riep ie naar ’n troepje dat zijn richting uitdrentelde. Staan bleef ’t bij Barend.
Een ouë tuinder, Koo Bergert, hinderde ’t dat ze ’t beesje kwaad wouen doen.
—F’rek là’ sitte da beesie.… la sitte.… binne tuikige muisesnoepers.… toeë!.… la sitte da beesie.… se heppe ’t t’r wàrm.…
—Verroest,.… hai.… wil puur nie loope.… jai luiwammes, lachte Barend.… ik sel f’rbrande aas ’k s’n snuit sien.… wacht!.… kaik!.… ’n duwetje op z’n test.… kaik, net de poap uit de Pieterstraat.… wà ’t ’n smoel.…
Dat was berekende zet van Barend tegen Koo, hevig katholiekenhater[48]als ie was, en belust om, waar ook, ze ’n trap te geven.—En nou kon ie ’t t’met niet zetten, dat die rooie Koo ’m zoo lijmerig had gezegd: la sitte da beesie.… hij, die geen kwaad in zin nam, en puur sien had, dat tie s’n eige trekhonde, aa’s-tie woedend was, so maar d’r poote knelde, tusschen de deur, van puur f’nijn.…
Overal, van kreupelhout en zijpaden uit, klonk stemgerucht van tuinderslui in de gure dag-donkering. Van uit ’n duister dichtgegroeid opkronkelend, hobbelig dwars-pad, kwam ouë Gerrit op ’t kringetje aan met den radeloozen Karner, die nog geen borg had, overal was opgebonkt tegen lollende of tartende kwaadwilligheid, en help-jezelf-maar-egoïsme.
Nog stonden de koppen met pofpetten en kleurige platte dekkertjes, gebukt kijkend naar ’t stekelvarkentje, dat Barend, uit lust tot verzet niet met rust liet. Met z’n hand, bevilt in ’n stapeltje rotte bladeren, stond ie tegen ’t prik-bollige varkentje te schudden, om ’m aan ’t loopen te krijgen. Maar ’t diertje, dat langzaam z’n zwart kopje, door de ruggeduwetjes van Barend, uit z’n prikkel-lijf liet wiebelen, deed alsof ie loopen wou, maar niet kon.
—Kaik! daa’s Barend, stern-zong verbaasd ’n tuinder, achter het kreupel uitloerend.… wa hebbe wai nou an de hand?.… ’n bunsem?.…
—Nee frind, spotte Barend, ’t poapie van ’t Pieterstroatje.. kaik.… f’rsalderemente.… kaik se snuut.… twee druppele woater ’t poapie uit ’t Pietertje.… kaik van angst moakt ie ’n kruissie.… op s’n aige.…
—Is ’t weràchtig? gierde de tuinder in ’t kreupelhout, en metéen stapte ie den gulzigen kijkkring in.… Ik wou d’r al puur segge.… stonk ie van dat soon uur in de wind.—
—’t Is hier niks op hede, zuchtte ie naar Karner en Hassel toe, die opgedrongen stonden achter ruggen van kijkers, en knorrige kerels, die zwaar stampten van kou, en duivelsch nijdig elkaar vroegen of meneer de notaris nog niet inzetten, liet.…
—’t Is hier niks op hede, hoestte Reldering weer uit.…[49]koal.… koal.… aa’s de pest.… t’met allegoar elst.… elst.… wa hai je d’r an?.… g’n saitak d’ran.… alle ste dik.. of alles te dun.… koal … f’rvloekt koal.…
—Hoho.… ho.… ho.… kuchte Hassel, fijntjes lachend, se kenne je ’t nog wel an huus brenge heé?.…
—’t Wort tog voor je gehakt, spotte Barend.
—Dank se de duufel.…, gromde Reldering, vaif pesent.. kost ons duite, en wai.… arme donders.… wai betoàle de netaris, nog tien pesent d’rboofediene!
—Was ommirs altait soo.…, zei plechtig-onderdanig een klein tuindertje uit den kring,.… en aa’s jonk’r d’r is betoalt.… biej jullie ommirs hóóger op.… en hai, meneer de netaris.… hai mo’ ommirs s’n tweehalf pesent an ’t Raik puur kwait.… da heppie nie in ééne.…
—Hoor de gluipert, de stiekemert veur haorlie preeke.… Wat ’n bunsum.… aa’s jonker je sien, smait ie je krek ’t hek uit.… dan si-je in je stinker.… hee?.…
—Da sit nog.… da sit nog.… dolde nijdig-rood de kleine terug.… main sinte heppe-eenderlai makelai.… aasjouwe.. vierkànt woar.…
—Ho!.… pfoe!.… ho-pfoe! wat ’n krakende woar.… minachte met lipgeblaas Barend den roomschen tuinder toe.
—Wa geklieter, barstte éen lachend midden uit.… ’t sit t’im nie in de breete, ’t sit t’im nie in de lengte.… moar ’t sit t’im in deronte.… doar!.…
—Hard-stikke midde in, lolde Barend terug, in lach-gekuch, voelend dat ’t gehak ze begon te vervelen.
—Nou, d’r wort moar heul wà’ beskoue’.… mit sukke vailinge.… daa’s main weust!.… bracht deftig ouë Gerrit ertusschen, zoo maar om ook wat kwijt te wezen.
—F’r saldrefinke, vloekte Barend gemaakt, si je in de knaip? wou jài beure veur jonker?.… Hai jullie sien Lieshout van Bunkeweg f’rsaldrefinke.… stong t’met te spitte, gain voet mest op se land.… Die is sóó luisig nakent.… da tie t’met g’n vreete hep.… Je mag main an rieme snaie.… aas ie ’n poar klodders mest dokke ken.… Op de reutel is niks meer[50]veur sain.… g’n halve sint.… sa’k verbrandde!.… Nou spit tie se aige dood, mi-sonder mest.… Op s’n bakkis kraigt tie niks.… vaiftien aggels mi-sonder ’n voet mest.…
—Da sel main groentetje worde, ironiseerde Kwaker, wi je hem’s oogst ankommend joar buurmaàn?.… veur ’n kwartje de roe?.…ikke, veur g’n sint.… duure mest.… ge’koope groente.… wà’ jou!.…
—Eige skult, zei gelaten Koo Bergert met ’n pruimspog op den grond, en oogen neer.… Eige skult.… de half van sain ontvangs verzuupt ie puur.…
—Wâ roomsche ras! barstte nijdig Barend uit, aige skult?.. gekruist tuig! hep de netaris sain nie in hande, mi losse veurskietertjes? Hep dokter Troost sain nie t’met drie joar mi ’n rekening achter se gat sete?.… en hep ie kenne dokke?.… Hep ie nie ’n hiepeteek op sain stukkie grond gànnift.… dat-tie nou.… nòu nog sit te bloeje.…? daa’s ’n skoft die dokter.… ’n fampier.… suigt se hier allegoar ’t bloed de nagels uit!.… die hep se allegoar onder ’t duimpie!.… hai.… en de netaris.—.… Aige skult?.… nou suipt ie van beloorighait.…
Barend was in schreeuw-woede uitgebarsten. ’t Wrokte ’m al zoo lang, en niks, niks durfde ie zeggen, maar nou tegen dien roomschen glupert, most ’t eruit.
—Aige skult, drensde sarrend, de rooie Koo door, aige skult.. versuipt s’n messtuit.…
—F’rsalderemoote, driftte met vuurrood opwindings-gezicht, Barend weer terug,—doch jài da se bai jullie nie soope.… De meeste onder ons saine tog van jullie ras.… hiet da liege!.. hiet da liege!.… nou daa’t ’n noakende grifirmeerde is.… nou is ’t aige skult.… d’r binne d’r genog bai jullie die d’r land niet beskaite kenne.… en suipe aa’s ’n spons.… wa jou.… Reldering, wà’ jou?.…
—La’ die dwarrel klietere.… die geep.… sullie magge suipe.… aa’s se moar hullie petje veur de kerk wippe.… vàn de kerk, in de kroeg.…
Barend, wat kalmer, lawaaiend in stugge gebaren met z’n[51]dikke armen de lucht in, in z’n handen nog bladvuil, bukte weer over ’t stekelvarkentje, en gaf het, ’n gedachteloos-woedenden duw, dat z’n aapig zwart-gevlekt tronietje even hevig uit z’n priemlijf wiebelde. Met z’n voet morrelde ie ’t toen weer terug in bladernest, zachtjes, met ingehouen trapjes; streek ie nog meer bladrommel over ’t diertje, ’t warmer inbakerend boven z’n stekels. Achter het grauwe kreupel kwam plots gerucht van zware, aristokratisch-accentueerende notarisstem. Z’n zilver hoofdhaar schemerde al achter de boschjes uit.…
—Huhu.… huhu!.… jaagde Hassel, uit den kring springend, t’met begint ie, kaik, jonker van Ouwenaar hep ie bai sain.…
—F’rjenne wà’ koud, kermde er een, z’n armen koetsierig om z’n borst slaand.
—Bar, bin soo koud aa’s m’n paip, mokte ’n ander.…
—Kruip in ’n stuk hout.… wà’ klieterkouse jullie benne. Een troepje kerels, bibberend van guurte, strompelde voorbij, op struikloos padje, armen over elkaar slaand, in woedende doffe patsen.…
—Set bloed àn.… hai je de skrik van jonker opsoge Tellepan?
—Guur aa’s de pest.… nattig.… ging éen voorbij, aanstampend met zwaren loop op den bulterigen grond.
Hoesterig en stem-zwaar was de grijze notaris met jonker van Ouwenaar de stoeten achterop geloopen. De bode met ’n klerk je achter ’m, stem-luidde áán. Notaris achterop, bleef zwaar-deftig praten, met jonkheer. Als ’n stoet dringende, waggelende, donkere ganzen, strompelden en bonsden over den oneffen grond, vol stronken en stompen, de tuinders op bode-geluid bijeen. Notaris had wat te zeggen. Te luisteren stonden ze in ’n kring om ’m heen. Notaris, in ’t zwart,—tusschen sjofele plunje-kerels,—met gebaren, deftig, van begemsleerde handschoen-handen, z’n grijzen levenslustigen kop, z’n diepe rijkelui’s-stemklank, vertrouwelijk-hooghartig boeren en tuinders toesprekend, glimlachte met ironisch gebaar van[52]wij-verstaan-elkaar, naar den jonkheer. Roerloos-aristokratisch stond deze naast ’m, eerbiediglijk toch af van de tuinders, broodmager als ’n menschelijk rijshout, schraal, om te knakken, uitgesproten, bloedloos-huid-gelig, ongenaakbaar, in kring van begroefde bruine zwoegerstronies, met hun breed-geweldige zwoegborsten, en geteisterde werklijven. Notaris las even enkele bepalingen voor. Als troepje dichter wat aandrong van achter, en opschoof van voorste rij, dan deftig, met lichte trekjes aan z’n klein rossig snorretje, stapte de jonkheer àchteruit, buiten vunzige lucht van hun modderige kleeren, met voelbare allure van edelman in gebaar, waaraan geen tuinder te na mocht komen. Notaris had door gesproken:
—Jonges, stemklankte ie voornaam-intiem,—nou weet jullie ’t.… Augustus volgend jaar betàle.… vijf procent voor den hakker.… tien procent voor ons.
—Betale ook, lachte éen uit den kring,—daa’s weer nuufe f’rreglemeteering.… was vroeger niks van sait.…
Notaris lachte goeiïg, den bode ’n wenk gevende, die begreep. Met z’n wreed-stuggen kop, listig-gluiperige oogen, licht als schichtjes, wachtte die af, kruiperig, den blik van z’n patroon. Als geranselde hond zat er gehoorzaamheid in z’n gezicht en kwispelend-onderdanig vreugde-beweeg in z’n nerveuze handen. Met zwarte teerletters op plankje, was koop I aangeduid. Ze wisten allemaal wat voor waar ’t was. Met ’n handdraai van bode, hobbelden stoeten in beweging, in waggel-gang op bultgrond, elkaar verdringend en bestriemend achter boschjes en kreupel, om ’t eerst bij koop I, dicht naast den omroeper-bode, te staan. Plots stond stil, de donk’re stoet, bij ’t plankje-van-koop, wachtend tot bode zou inzetten, tusschen ’n opdringing van sjofele kerels, achter-elkaar, kring van kou-koppen, en hevige gezichts-kontrasten. Van achterste rijen, waren alleen maar koppen te zien met verdringing van lijven op elkaar ingestoet, in spannende luistering. Kòppen, geteisterd van kou, met vervreemde en vergrommende uitdrukking van leven. Opgestoet in jagenden, haat-woelenden kooplust. Kòppen, paars-blauwig, wrevel-dierlijk, bleeke, rooie en rossige gezichten.[53]Snuiten, rauw-doorgroefd en verkerfd, doorpokt en bebaard. Spitse, naast vet-ronde, sluike, naast wreedhoekige, en spottende, tusschen vroom-strakke, primitieve boerentronies.
Pruik-haar naast woest-verwaarloosd groeisel, bruine en grijze stoppels op woestige, grimmige en leuke koppen. Tronies, fanatiek-gestard en valsch, van sluwe boertjes, met ingepriemde smuiger-oogjes, licht en ondoorgrondelijk-speelsch loerend naar elke beweging van jonker, notaris en bode. Eén kring van koppen en koppen, de eerste rij lijven voorop, alleen in rot-plunje te zien; wellust-koppen met hangende, smullende lippen en vuilbepruimde mondhoeken, naast strak-geschoren gladhuiden, komedianterig droog van trekken. Gezichten van àl-vreemde expressies, met halve Shakespearefronts, hoog als muren, Mirabeau-neuzen en mottig wangvleesch; met Dante-kinnen, vroom en scherp, bovenkaken van hyena’s, buldoggenmonden en bovenlippen met bestoppelde donk’re verbrande velkleuren en trekken van gesarde mandrils. Zóó, in dreigkring, met brokjes èven zichtbaar, van oranje dassen en kielblauw, stonden ze opgepakt, in den grauwen dag, tusschen het sombre bruin-vale kreupel, hunkerend, loerig, elkaar ’t licht in de oogen niet gunnend.
Machinaal-onverschillig met hoog-deunig Wiereland’s stemgeklank, en snelle verslikking van halve zinnen zette de bode in.
—Kom f’rrinde, hoev’l geld!.… twòalf, twoalf geboje.… dertien.… feertien.… feertien geboje.… vaiftien.… sestien.… sestien geboje.… sefentien.… àgtien.… àgtien geboje.… àgtien.… niemand meer?.… éénmoal.… àndermoal.… voor-de-derde-moal.… En uitstijgend, zong z’n stem de cijfers, kijkend naar elken kant glunderig, of ie niet vergat geheime bod-wenkjes op te vangen, van achterste rij koppen, of van bijzij-staanden op ’t pad.
Tuinder van Oever had „geprijsd”, stapte parmantig uit kringgedrang op bode aan, om sluiks-zeker z’n kwartje „plokgeld” naar zich toe te graaien. Maar koop was er nog niet mee gedaan. Uit-zich-zelf wetend, dat de heeren ’t laatste[54]d’r uit moesten hebben, sloeg bode òp, boven prijsmaker nog tien gulden. Weer zong z’n zwaar stemgeluid:
—Nog twintig kwart daar-en-boofe.., en toen langzaam zakkend, de haat-loeringen van tuinders onderling, strak-cynisch negeerend, als suggereerend-aanwijzend, elken keer dat cijfer làger werd, zoekend met z’n dreigstem koop-slachtoffer, tusschen den stoet,—stootte ie uit, afgebeten, rauw van kreet:
—Negen-tien,agg-tien.…sefentien.….sestien.…vaiftien.…viertien.….dertien.….twaalf.…ellef!.… dan lager dalend met spannender stilterust in cijferzakking:
—tien!.… nege!.… àggt!.…
—Main, klonk heesche kreet van tuinder-venter plots wild achter uit den stoet.
—G’luk d’rmee voor IJzerman, zangklankte de bode, die achter z’n rug, heesch geluid van dien tuinder herkend had.
Notaris, lach-luchtig redeneerend, even noteerend prijs en naam, handen warm-lekker-geborgen in dik gemsleer, sjouwde joviaal-op-’n-afstand, achter den wiemelenden sjofele tuindersstoet, die dwars en krom-wringend door kreupelboschjes, den bode vóór-waggelde naar koop II. Tusschen den droeven stoet liepen kerels, armelijk in voddige plunje, lawaaiende kooplui, met koek, jenever en drink-kruiken geheimzinnig verwikkeld in rood-baaien lap. ’t Mocht niet, jenever-verkoop, maar notaris en jonker knepen ’n oogje dicht, bij rijzenveiling van tuinders.
In armelijk, paars-kaal jasje rommelde een venter, met boeventronie, z’n bak, onder het snel-waggelend vooruitloopen van de tuinders. Achter de koopers aanstrompelend, striemden telkens in zijn gezicht, terugzwiepende takken van gewas. Met vloek en schreeuw, handen en armen weerloos beladen met negotie-vracht, kroop ie door, van pijn, stemscheller krijschend:
—Gooi up, gooi up!.… hondert moal f’r je golde.… gooi up.… ses keere f’r je dubbeltje.… gooi up!.… d’r onder of d’r boove.… gooi op.… onder denegeof boofe detwoalef!..
En sluwig-verborgen, wenkte ie de tuinders met klownige[55]gebaartjes, dat ze dobbelen moesten om koek, wel wetend dat jenever bedoeld werd. Armelijk met z’n uitgerafelde, franje-zware, paarse jas, steen-rood hoedje, kroop ie, kromde ie door kreupelhout om vóór te zijn uit andere boschhoeken schreeuwende konkurrenten. Opdringend z’n waar, de tuinders aanklampend, onder hun zwaar gesjok over krinkels en bultpaden, liet ie ze glunderig-verlokkend jeneverkelk zien. En sluw zeker, dat ze dan komen moesten, ging ie al hurken op z’n knieën op moddergrond, loswikkelend met gretige rukjes z’n blikken jeneverkruik uit baaien lap. Zoo, van den een naar den ander, in wild gejaag en gestrompel, kroop ie voort, tusschen de koopers, vooral krijschend in nabijheid van tuinders die telkens ’n kwartje strijkgeld ingraaiden, rammelend luidruchtig tegen z’n konkurrent in, met bak en dobbelsteenen:
—Lekkere koek.… koek!.… d’ronder of d’r boofe.… gooi up!.…
Uren bleef zoo geloop van koop naar koop in grauwe Decemberguurte, het heele bosch door, bijeendringend in cirkel om bode. Sterk-rauw bleef z’n stem doorklanken. En één hand in zak rammelend en grabbelend, in vooruit afgetelde kwartjes, reikte ie met gratie ’t strijkgeld uit aan den sluiks op ’m aanstappenden prijsmaker. Z’n gekleede jas, af gevreten kaal-zwart stramde ’m op de borst, en telkens gaf ie zich ’n bons tegen z’n strot, scherper afstootend z’n.… éénmaal.… àndermoal.… feur de derde moal.… En overal galmde bij inzet, z’n kraaiige stemschorte door ’t bosch.
—Kùm f’rinde hoev’l geld.…
Kleiner was ringmuur van luisterende tuinderskoppen geworden. Maar overal om en àchter ’m hield áán schreeuwrumoer van jenever-koekverkoopers, waggelden wèg, uit den kring, dorstige kerels op struiken-pad, haastig-dobbelend, over de bak gebogen, met gretig gekijk hun worp uitklakkerend, woest op borrelkansje méér.
En star monotoon bleef December-grauw neerschemeren, met hier en daar, tusschen woelig kreupel, open hoeken plots, waarwije lage wolkenlucht zwaar te droeven dreef, troosteloos, in[56]nattige neveling. Soms druilde ’n groenig mospadje tusschen het grauw-bruin van struiken uit.
Somberder ging de donkre tuinders-stoet als arbeids-processie, slaverig en loom voort, met doffe klompbonzen, en klosserig-dof gemep van hout op hout als loopplankjes overgesjokt werden bij slootjes. Deftig, achter den verguurden stoet, blauw-geteisterd van kou en kleer-dunte, stapten bedaard-áán, jonkheer en notaris, in zacht gesprek.
Plots giftte nijdig éen uit den stoet, tusschen wegkronkelenden loop, onder zwaar kreupel, naar anderen koop.
—Wà’ suinige piàs die jonker hier tug.… niks niemedal te bikke.…
—Of ie, gromde ’n ander.… bij Roomela in ’t bosch, dâ ha-je nog brood mi koffie.… hai denkt.… geef jullie tuinders te freete.… ik-èn dank-kie!.…
—F’r wà’ koop jai je hout dan nie gunter, saa’k moar segge, lolde ’n ander.
—Dà’ he’k ook kocht, moar nie alles was-en skikt.…
—Nou kaik, nètaris kraigt ook niks.…Wailoope.…hailoope.…
—Nou seg gort sak! die kraigt se buikie vol.… petraisies en ’n langoortje.…
—Da kâ je denke.… Die jonker hier is soo’n liefert.… wai.… wai.… wee je nog vroegerts.… kraige wai altoos.. koffie mi brood.… bai sain hier ook.… enn.… dan mog hai happe in brood mi gehak.… bai tuinboas.… watte?.… doch-ie dat ie soo moar bai jonker in huis mog komme?.… an me blouze! Aa’s wai.… aa’s wai in de loods sitte te freete.… mag hai.… mag hai.… bai tuinboas.… En nou di’ joar in eens g’n snars meer.…
Gesprek brokkelde af in den grimmigen haast-drang van bode om af te maken. Nog dertig nummers, fort.… fort.… bromde die, achter waggelstoet.
OuëHassel liep op bonkig struik-ruw terrein, vlak achter notaris Breemsma, die ’m nu en dan vriendelijk aansprak en grapjes maakte op z’n doorregend, groenig slap-vilten hoedje,[57]dat met den rand plat afgeslagen, om z’n zilver-harigen kop heenrondde en z’n lokken, in zilveren kluwen tegen z’n nek opdrukte. Plots zag Gerrit ’t fijn-ranke gouden schuif-potloodje van notaris vallen. Uit de onbeholpen handschoen-handen was ’t weggegleeën, onder vraag-beantwoording van jonkheer. Hassel, die al ’n paar uur op ’t prachtige potloodje loerde, geen oog meer voor koop over had, heelemaal vergetend, waarvoor ie gekomen was, zag ’t vallen, precies op zandplek, tusschen het nattige gestruik en blarengrond.—Maar net deed ie of ie mee zocht, intusschen, beverig van hartstocht en verrukking, z’n zwaren klomp-voet op de plek drukkend, waar ie wist dat ’t potloodje liggen moest. In schijn van zoek-ernst, drukte ie het hevig éven in den blader-grond, zonder dat notaris iets merkte, met z’n achterste juist naar hem toegebukt. De smal-hooge jonkheer was doorgeloopen en bleef staan op ’n kruispadje met z’n stok tikkend tegen ’n paar struiken, uit speelsige leegheid. Maar verbaasd-wrevelig keek ie om naar notaris Breemsma, niet begrijpend, wat ie op één plek daar uitdraaide.
Beef-angstig-blij, had ouë Gerrit, nog al doend, alsof ie ingespannen meezocht, plots ’n wilde greep gedaan onder z’n voet in modderig zand, en zoo maar, wild in z’n jekkerzak afgeduwd, gis-voelend met z’n slijk-klauw in de voering, of ie iets stijfs tusschen het grondvuil gegrepen had. En snel-tastend voelde ie dat t’r zat, stijf, glad er tusschen.
—Daa’s daan, daa’s daan juichte ’t woest-dol in ’m van binnen. En strak ingehouen, met hevige beving in z’n stem vroeg ie notaris, liefjes, of ie ’m al had, naarstig bukkend naast Breemsma en wegduwend met z’n smerigen graaienden klauw, struiken en modder voor notaris, die met z’n handen niet grabbelen wou in ’t vuil. Zoo vriendelijk en lief vond ’m notaris, dat ie, onder scherp rondgeloer op grond, overal heen, maar mompelde.… dank je wèl Hassel, dank je wel.…
—Drommels, ik dacht dat ik ’t maar zoo voor ’t oprape had, zei de notaris bedremmeld, nog even den achter zich loerenden bode een sein gevend om iets z’n gang te vertragen.
—Huhu! huhu! da ke je puur so hewwe, perste in zwaren[58]bukstand en harkig gekrabbel onder knoestig gestruik, de Ouë eruit, de zwarte aardkluiten aan brei drukkend voor notaris oogen. Stil, met zwaar ernst-gezicht doorzoekend voelde Gerrit hart-bonkende verrukking, dat ie zoo vlak bij notaris stond, dat ding zóó maar in z’n zak had en dat ie zóó netjes kon liegen, netjes kemedie speule en zóó gejaagd en rustig tegelijk bleef.—Hij zou ’t wel kenne uitgiere van lol, van pret.… moar stil, soek en kaik aa’s ’n dooie soo strak, hou je goed.… jesis wà’ soàlig.…
Niets kwam te zien. Notaris had in wanhoop ook gegrabbeld in ’t zand-nat en z’n vuile vingers streek ie, met viezig gezicht àf langs boomstammetjes. Erger voelde notaris wrevelblik van den jonkheer. Ouwenaar wilde niet langer wachten, en voor ’m hoorde notaris al den bode opjagen, die naar huis wou en schor nu van schreeuwen, doorkrijschte:
—Dertien, dertien mi je dertiene, veertien.… veertien mi je veertiene.… nog twintig kwart daarenboofe.…—
Woedend voelde Breemsma zich, woedend op den grond, de struiken, ’t potloodje, den natten vuilen modder.… Maar vooral voelde ie vernedering in ’t brutale minachtende gekijk van den jonker. Wat ’n branie, wat ’n vent om hem zoo z’n minderheid te laten voelen, nog wel, tegenover die lamme kerels. Ja hij moest wel mee, anders zou ie van Van Ouwenaar wel weer ’n uitbrander krijgen, zooals laatst toen ie op ’n veiling ’n half uurtje te laat was gekomen.—Wat had ie toen niet ruwe beleedigingen over zich heen gesmeten gekregen, en ’n afstraffing, zoo maar, waar al die leelijke kerels bij waren. Ze hadden gegrinnikt.…
Verdraaid, wàt lam nou.… dat potlood.… ’n goud ding.. Kijk ’m nijdig zijn.… ook geen vent om mee te spotten.… Maar kalm houen.… doen alsof ie niks merkte, weer vrindelijk lachen en anekdoten oprakelen; anders was ie verdomd z’n klant kwijt. Wel tien notarissen voor hem, die ’r op loerden.… Maar lànger kon ie niet zoeken.
Hassel zag ’t en zwaar-lekker, met zoete inzuiging van z’n eigen valsche woorden, zei ie langzaam:[59]
—Aa’s je van de plek goat.… heppie ’t puur kwait.…
Notaris grinnikte, sjokte met vuurrood hoofd van bukken, weer voort, achter tuindersstoet òp, vriendelijk-glimlacherig weer naast den stuurschen jonkheer.