IV.

[Inhoud]IV.’s Middags zat dokter Troost bij Gerrit, tegenover vrouw Hassel, die ’m wezenloos bestaarde, niet begreep, waarom die man ’r telkens vragen deed, wat ie van ’r wilde.—Met z’n rug naar ’t raam zat dokter, zich peinzend wrijvend onder de vetkin, vrouw Hassel vlàk voor ’m, twee vingers van ’r blauwig doorpeesde stekelhand, in ’r kwijlmond versabbelend. Haar steekmuts plakte slonzerig scheef op ’r uitfladderend vuil-grijs haar, oogen doften star. Om ’r kwijlmond groefde in stillen kreun ’n droefnisrek, waar d’r verstand al niet meer aan mee deed. Soms heél even, flitste ’r angstlicht in de oogappels, dofte daarna weer haar wezenlooze kijk, erger. Gelig-smoezelig magerde ’r hals, met ver-uitstekenden beverigen keelkrop. Uit ’n vies-zwart jak, van boven knooploos afflodderend, propte ’n stuk van smerigen borstrok òp.—[320]Dokter Troost bleef ’r stil bekijken, schudde soms even zwak, z’n log hoofd. Dirk en Piet waren op hun kousen, met wasemende zweetgezichten de kamer ingeloopen, en Guurt met handen op ’r zij geoorkruikt, stond naast den dokter. Ouë Gerrit zat beverig en angstig tegen over Troost. Op tafel bij ’t raam, vonkte uitgeschulpt karafje met konjak, kristallig, in groen-rooie lichtspatjes, op dofrood boersch-stug blaadje en deftig-stil ernaast, pronkten wat grove kelkjes, rustig glanzend in zonschijn.—Nou moedertje, zwaar sprak Troost, en zeg nou eens wat verder.…—Wâ.… wâ?.… schrok ze op, wâ segt u?.… gansch vergeten wie voor ’r zat.——Sacré nom, quelle misère! bromde dokter voor zich uit, ja.. wat? wat?.. Heb je nog zoo ’n drukking hier?.… hé?..—Joa.… joa.… beefde ’r stem.—Hier, an je slape ook? en hier, op je achterhoofd, en daar bij je neuswortel, en.…—Joa.. joa.… wâ?.. wâ?..—Niets wist ze meer wat dokter gevraagd had.—Dokter keek juist òp naar Guurt, toen ouë Gerrit ’m aanzag, dìe juist snapte, dat ie z’n meid lievige knikjes gaf.——Niks an te doen, brommerig gromde Troost’s stem.… is in ’n half jaar schrikkelijk verergerd.… kollega Zwanke heeft gelijk!.… beroerd.… beroerd.…Stiller bromde ie in zichzelven, dat niemand ’m meer hoorde, noch storen durfde met vragen in z’n diagnostisch gepeins.… Beroerd.. dementie.… nou mooi! afgedaan!.. jonge.… jonge wat ’n meid die Guurt! dat was er nou eens een, daar had je wat an.… jonge.… die most nou eens zijn huishoudster worde!.. kijk.… die schape je angape.… Nou.… dat wijf gaat kapot! oud-nieuws!—Ja, ja! hm! hm! klonk uit z’n zacht gebrom scherper òp. Ja Hassel, is in ’n korten tijd zeer, zeer verergerd.… ’n droevig geval, zeer, zéér droevig. Houd je maar taai, want dat is noodig! En jij Guurt, jij mot maar de huishouding heelemaal[321]op je neme.. hoor beste meid! En laat moeder vooral met geen petroleumstel omgaan.… of met geld.…—Joa.… zei Guurt.… wai hebbe ’r vast ’n kluif an!—Soo! soo! nou laat ’r geen dinge doen, die gevaar kunne veroorzake.… doe jij ’t liever.…—Guurt had ie schijn-ongemerkt ’n knijpje in arm-dik geperst, met vriendelijk-zinnelijk lachje.Vrouw Hassel sufte, wezenloos in ’r staar, niet beseffend wat ’r gebeurde, ziend de menschen om ’r heen, telkens weer ze vergetend, tòt ’r stemmen opklankten. Ze hoorde wel, maar zoo erg was ’r bewustzijn geslonken, dat ze nog sneller vergat dan ze hoorde. Even soms flitste ’r angstlicht in ’r oogen, keek ze bewuster, alsof ze ’n stoot kreeg in den rug, of ’n prik in ’r lichaam. Kwijl slijmde langs ’r mond, glom morsig over ’r natte kin. Armelijk ingehurkt en verzakt, zat ze op puntje van ’r stoelzitting. Niet één der kinders, die besefte, iets van ’r verkwijning en angsten. Ze zagen ’r vergrauwen als ’n half-verrottend meubel, dat in elkaar getrapt en opgeruimd moest worden, dat in den weg stond. Haar doffe staar verveelde, beangstigde hun, verlamde vroolijkheid en stoeilust soms. Haar angstige opspringing vond ouë Gerrit malle aanstellerij en Guurt vooral nijdigde bits van zich af, als ze zich bevuild had, en geen besef meer toonde om ’r eigen lijf te wasschen. Godsliederlijk lui en gemakzuchtig, heette ’t Guurt, en ze wou ’t wijf niet langer in huis hebben.Gevoelloos in z’n rauwe wellustnatuur bleef Troost nog wat plakken, paf van Guurt. Even broeide in z’n heet brein ’n plan. Als ie ’t wijf eens onderzocht, haar liet uitkleeën, die gapende stomme kerels verzocht heen te gaan, voor ’n kwartiertje hem alleen te laten met Guurt, voor hulp. Maar luidruchtig, midden in z’n stille, heete bedenkingen over Guurt, die Gerrit en de jongens aanvoelden als ernstig bepeins over zieke moeder, kwam geklop op straatdeurtje, en stemmeklank rumoerend:—Is dokter hier?.… Ja he? Ik zag juist z’n rijtuig buiten staan.. hm! moet ’m effe spreeke..—Onder rijkelui’s-keelrumoer,[322]stapte ’n meneer in, kassier, geldleener en bankman; Stramme, zwager van Troost.—Donders, daar had je z’n zwager, da speet ’m nou donders, roet in ’t eten.Guurt was naar meneer Frans Stramme geloopen, komplimenteerderig, deftig doend en lacherig. Ze wist wel, ze voelde ’t, dat de heeren ’r mooi vonden, om hààr kwamen, en heerlijk vond ze’t zoo bekeken te worden, gevleid, toegeknipt en beknepen, met lieve handdrukjes. Ze had ’r zich voor opgedirkt vandaag, zoo’n uurtje vóór dat dokter komen moest. Ze konden ’r beschateren de jongens, maar daar gaf ze niks om.—Zij zou hèn uitlachen als ze eenmaal ’n kerel met duiten had aangehaakt.—En nou, zingen kon ze van de pret, dat de rijkdom van Wiereland zoo maar in ’r huis stond.—Toe goan u sitte, meneer Stramme, dokter blaift nog.—Ja zeker.. beste meid.… kuch-stemde ie, en negeerend den stoet om ’m heen, tot Troost,—’t is goed dat ik je tref, ik moet je daar dadelijk spreke.…—Ja, ja! ik kom, ik ga mee..—Nou moedertje.… hou je maar goed.… zal wel betere eer je ’n kerel wordt.… Sacré nom, quelle misère.… perste ie, met gemaakt-versteld gezicht naar zwager Stramme eruit.Hij had zich van z’n stoel met paf geluid, als kraakte z’n zwaar lijf, opgeheschen. Z’n zwager was niet gaan zitten, stond brutaal rond te kijken, uitdagend en machtig zich voelend in dat duffige tuindersgezin. Vlak voor ’t gezicht van Dirk had ie zich neergeplant zonder excuus, wiebelend op z’n teenen naar hakken, hakken naar teenen. Blufferig hingen z’n blanke manchetten half z’n mouwen uit, fijn grijsde z’n zomerpak en onbescheiden loerden z’n oogen achter gouên lorgnet, met fijn zwart koord vast om z’n hals. Lust voelde ie om te schateren, toen ouë Hassel, beverig, op ’t stugge boeren-presenteerblaadje ’n konjakje kwam aanbieden, dat ie joviaal weigerde. Dokter stond nog wat te bedisselen met Guurt, die fijntjes lachte.—En òver de hoofden der stille, landlucht uitwasemende kerels heen, die stonden in één houding, in ’t donker[323]van ’t vertrekje, sprak meneer Stramme weer z’n zwager aan: of ie klaar was en meeging. Jaloersch ’n beetje ook, dat Troost de mooie meid daar vóór hem stond te bekneuteren met zoete woordjes en lievige stem-lachies.Vrouw Hassel, in ’t licht met ’r stoel, had ie nauwelijks gezien, maar toen ie in-één op ’r suf gezicht keek, en ’r natte oogen zag die staarden, huiverde ie van afschuw en viezigheid.En Troost, sluw en doortastend, beuls-brutaal en heerscher bij z’n tuinderslui, wist wel dat z’n zwager ’n stommeling was, alleen veel geld had, vertrouwde hem niet alleen met Guurt. Hij kon ’r wel voor zijn neus wegpikken. Guurt zelf stond te gloeien, hoog-rood van opwinding. Die prachtige kostuums van de heeren, die manchetten, die hoeden, dat witte vest van dokter, die grijze pakken.… Groote genade aa’s sai d’r is soo één uit de deftighaid kon inpalmen. Ze kon maar niet afblijven van den grijzen vilthoed, dien ze, onder ’t spreken, in de hand hield, drukte en aaide.—Van Guurt eindelijk was dokter Troost nog even naar ouë Gerrit geloopen, stond daar voor ’m, met handen achterwaarts, in lendenen gesteund, z’n wit vestbuik vooruit. In bangelijke houding, krommig gebukt, stond Hassel aan te hooren, al maar knikkend met z’n hoofd, dat z’n baard danste op z’n kiel.Dokter had ’m ’n recept gegeven, voor drie soorten medicijnen.… en spuitgereedschap, alles in zijn apotheek verkrijgbaar. Meteen had ie gezegd, dat ’t hypotheekje door z’n zwager, notaris Breemsma, was klaargemaakt, dat ie maar gauw moest komen „teekenen,” al kon ie niet schrijven en de getuigen voor het aktetje door hèm waren besteld. Nog drukte ie ’m op het hart vooral de vijfentwintig pop direkt mee te nemen omdat z’n zwager geen lust had, z’n hypothekair erbij te rekenen. En ouë Gerrit schudde maar met z’n angstig bedremmeld gezicht, doodelijk benauwd, zonder kracht tot verzet.In drukkerig stemgeraas en onder liefdoenerige geleiding van Guurt, die hoog-rood wang-glansde van genot, waren de heeren uitgestapt, en weggereeën.—Met gloei-gezicht stapte Guurt de kamer weer in, naklank van streelerige, zinnelijk-kirrende[324]lokkerijtjes van dokter nog in ’r ooren, zich licht bedwelmd voelend, als was ze begoten met eau-de-cologne, als rook ze niets anders, den ganschen dag. Vriendelijk keek ze zelfs naar ’r moeder, die hààr bestaarde, maar niet zàg.In de kamer, na dokters vertrek, loomde stilte.—Ouë Hassel keek verachtelijk naar z’n vrouw, die in één houding, stil op ’r stoel te sterven zat. In stommen Dirk giftte wat ingesmoorde woede op branie van meneer Stramme, die zonder ’m zelfs te groeten, pal voor z’n neus was gaan staan, in de kamer. Kees, vreemd alleen blijvend op ’t land, niet begrijpend waar de kerels zóó lang bleven, was ook even ’t vertrek ingestapt. Guurt had meteen de mannen ’n bak koffie voorgezet. Ouë Gerrit slobberde gretig ’t dampige, slappe afbaksel.——Jai ook ’n boakkie, hee moeder?—vroeg Guurt, met trillende stem, van napret nog.—Wà’.… wá’?—’n Boàkkie? zeg-wees ze naar ’t komfoortje.…—Joa.… joa.. gulzigden ’r handen al vooruit. Dat was ’r troost, gaf ’r lekkere, zoete hitte.—Beverig zette ze vollen kom aan ’r mond, zoog ze òp in gulzige slobbering, ’t bruine sopje, zoetig smakkend, met dorre tong tegen lippengrauw.——Nou, en nou bi’k aife wais hee?.… zei ouë Gerrit plots stug, met ’n bonk z’n kom op tafel stootend.… hoho! wa nou?.…Kees keek beteuterd op ’t ingeslonken kopgrauw van z’n moeder. ’n Minuut was ie ’r stil van. Zoo had ie ’r tijên niet gezien. Vandaag was ’t den eersten keer in jaren, dat ie de woning van z’n vader weer ingestapt was.—Dá’ kost nou je duute,.. stugde die voort, iederder besoek ’n pop!.… morrege komp ie terug hep ie sait.… huhu.… en of’rmorrege!.… en of’rof’rmorrege.… hoho!.… en soo goan ie veurt.… sel je sien.… En Guurt mot twee drankies en poeiers tegelaik hoale.…—Moar stommeling! sprong Kees inéén woest op, zien jullie dan nie da die skoelje d’r ’n sloatje van moakt?.… Jullie bin ommers ’n vetje veur sàin, ’n kalfkoetje.… ’t is netuurlik[325]s’n aigeste oapeteek.… hai skraift moar roak.… Morrige komp ie t’rug.… skraift ie weer. Snôf’rjenne.… ik sou sain d’r uuttrappe.…Ouë Gerrit was van ’t raam, op z’n arm-stompen gemakstoel gezakt, starend de lucht in, zonder nog ’n woord te zeggen. Duifje uit hoekje, stil, in glans van veertjes, koerde zacht, vèr, klagelijk.——Daa’s net, gromde driftig Dirk, daa’s net.… dá’ wai dâ nie docht hebbe.…Maar Piet was ’t niet ééns.—Nou daa’s ook ’n mooie.… sel dokter soo moàr gaife aa’s je nie noodig hep?—Jou skoàpskop, lachte nijdig Kees, dá’ hoor je t’met of’ral eenderlai, dá’-tie altait en altait vaif keer te veul gaift.… en dá’-tie komp, dèur komp, aa’s de minse al lang weer bestig sain.…—En hai gaift moar, hai skraift moar, gromde Dirk mee.—Netuurlik! viel Kees weer in, tut ’t aêre joar.… kraig je je print aa’s tie tog selfers s’n oapeteek hep … hep tie ommers soo langest aa’s tie wil.… hai is tog nog de eenigste mi oapeteekie.… is tog ofskoft!.…—F’rduufeld g’laik, driftte Dirk opgewondener, t’met van de heule ploas hoor je dá’ de kerel nie van de grond is of te dwaile.… hai plakt aa’s ’n klomp in ’je hai.…Ouë Gerrit hoorde onrustiger toe, staarde door naar de lucht, wel voelend dat Kees gelijk had. Maar dat juist maakte ’m woedender. Want hij kòn, kòn nooit ofte nimmer àf van Troost, zooals ie niet àfkon van z’n zwager, den notaris. Die hadden ’m in d’r klauwen, ijzer, ijzervast … Sàin nie allainig, allegoar!.…—Enne veur wá’ goan je nie nà dokter Zwanke, die hep s’n arme-rotsooi van gemainte pas an dokter Troost of’rdaan.. dá’ komp Zwanke!.. verduufeld ’n jonge dokter.. pas ’n poar joar hier, moar ’n bliksems-rechskoape kerel.… en ook mi’ sonder aige oapeteek.. en nooit komp ie ’n keer teveul.… je kraigt puur nies niemendal drankies van sain … en frindelik..[326]sien je.… gesmaird.. fain.. netjes.… netjes!.… of goàn d’r noa dokter Moas.… se kukkerint.… nog altaid bestiger aa’s hai.…—Daa’s net, zei Dirk weer, verbaasd kijkend om Kees’ spreekradheid, hij die anders nooit wat zei.Maar de Ouë was opgesprongen nu, driftig, bleek van gift.—Wa’ jai?.… wa’ hai jai d’r mee van noodig? wá’ mo’ jai je bek d’r in? Van sàin af?.. ke’k dâ! ke’k dâ?.… Si’k nie an sàin vastspaikert.… netoaris is hèms swager.… die kraigt.… seker paa’s ’n joar sain losgeld?.… nooit nog ’n sint afdoan.… die hep al main pachtaktes, main koopaktes.… nooit hep ie die main wille afstoan.… die hep main hiepeteek! aa’s ’k van Troost noar Zwanke goan.… stuurt ie main rekening tuus.… Die hooge goàste.… sitte t’met allegoar an malkoar vast.… hoho! viere en vaife en nie g’nog!.. daa’s één klus.… sel ’k moar segge.… enne al wa dokter sait komp ’r deur.… woar je komp.… sit ie in.… en s’n swoager is d’r wethouër.… rechterhand van burgemeester.… aa’s je an d’een komp.… bran je d’aêr.… hu! hu! viere en vaife en nie genog.… sullie hewwe main vast.… vàst!.… stikkevàst.… aa’s ik main roer.… stoan ’k op stroat!.…Z’n stem sloeg over in gillerige stoot-woorden. Driftig heen en weer ging z’n lijf door de kamer, bochelden z’n schouders meer òp, rukte ie aan z’n baard en lokken.Driftiger beende ie voorbij vrouw Hassel, die achteruitschoof op ’r stoel, met bang oogenlicht dat opflitste, telkens als Gerrit d’r voorbij donkerde, alsof ze voelde, met woestig angst-instinkt, dat ie haar wel slaan wou.De kerels slobberden weer stil uit hun koffiekoppen, door Guurt volgeschonken. Ja, ze wisten wel dat Troost heerschte in Wiereland, als ’n god, dat van hem alles afhing bijna. Dat ie met al wat landheer was op besten voet stond, dat één woordje van hem, genoeg was om ze in alles te bemoeilijken. Dat ie ze ook bij die heeren in bescherming kon nemen, en kleine vooruitgangetjes voor hen aftroggelen, als ie wou. Ze[327]wisten ’t wel, maar ze beseften ’t maar heel zelden en dàn nog met angstigheid in ’t hart.’t Hoorde nou eenmaal, met ontzag naar dokter, notaris, bankman, op te kijken, dat moest zoo maar blijven. En gretig heerschte Troost, met z’n familie-vertakking, over Wiereland en omtrek, ’t sterkst onder arbeiders en pachtersvolkje. Vooral notaris heerschte mee, waar ze nog grooter angst-ontzag voor voelden. Want die baas-speelde nog direkter over hun wel en wee, over hun grond en pacht, hun schuld en rekening, aktes en hypotheekjes. Die kon ze wat voorgoochelen met cijfers, waarbij ’t hun ging duizelen. Die deed in hun koppen angsten ontstaan, van allerlei soorten. Angst voor landheer, angst voor borgstelling, voor pacht, voor koop en verkoop. Die kon ze laten wachten op zaken en afhandeling van akten, dat ze de heele boel bedierf, verliep. Die kon ze bevoorrechten, weer achteruittrappen, sarren en de noodschroeven aanzetten, al naar ie bliefde. Flauw beseften er enkelen, dat notaris, dokter, bankenman hier rijk werden, van hùn arbeid. Want luider ging ’t gemompel, dat dokter arm gekomen was in de streek, voor veertig jaar, en nou rijk pronkte, schatrijk, z’n equipage uitstalde, zoo goed als notaris Breemsma; dat hìj, in z’n praktijk uitgezogen had de pachterskliek en kleine burgertjes; dat hij zwol, vetter wier van hùn sappen. Er ging soms onderdrukt gegrom. Ze wisten wel, maar durfden niet spreken, dùrfden niet. Ze likten liever zoo’n man met macht, ze aaiden, paaiden ’m, bogen, kropen voor ’m, belasterden, bespogen hun makkers om wit voetje bij notaris of dokter. Godsdiensthaat barstte los op kantoor, bij notaris, die er stil van profiteerde. Alle nieuwtjes van elkaar kwamen ze hèm brengen en voor loon, zoog ie ze uit, nog meer. Ootmoedig groetten zij rijkdoorvoede, geurende kinders van notaris, dokter, notabelen-familie. Alleen, in dronkemansbuien, onder het schoremst werkstelletje barstte opgepropte haat los tegen dokter, notaris, burgervader. Bij kermisopstootjes en vechtpartijtjes op feestdag-avonden, schroeide en woelde haat en scheld-woede tegen notabelen rond, jeukten de knuisten om ’r op los te hakken, ging er een[328]stroom van nijd en afgunst, verzet en dierlijk gegrom door het zuipende, lollende volk rond, ’t lagere, verschooierde, werkelooze, dat notaris, dokter en burgervader zèlfs, bangelijk uit den weg ging, toch wel wetend, dat ’t maar bij wat stuiptrekken bleef. En als één tuindertje of kweekertje waagde driftig te worden, wat te schelden op dokter en notaris, werd ’t overgebracht, stond de heele kliek tegen ’m als één man. Waar ie kwam, stootte ie dàn z’n kop.… voelde ze zich verlamd en geknakt in z’n handelsrelaties, tot ie weer kroop, excuus maakte, likte, likte, zich loenschig vernederend als geen ander. Kleine, schuchtere werkstemmetjes van onmondig, stomp stoetje ploeteraars en aardwroeters werden gesmoord. En in den Raad, stedeke-raadje, middeleeuwsch kliekje van boerige, bekrompen verstandjes, waartusschen ’n enkele scherp kijkende en sprekende, die listiglijk ontzien werd, of uitgestooten, troonde burgemeester, burgervader, achterlijk stompzinnige, gekroond en versierd met adellijk naampje, waarvoor gekniebuigd werd, hoedjes en petjes gelicht. Van hèm ging onderdrukking van „welvarend” plaatsje ùit, koel en wettelijk. Enkelen pruttelden wel over barre stommiteiten van burgervader, die met z’n officieel, nooit-glimlachend, strak-leelijk gezicht, door de straatjes en wijken liep, zich voelende als ’n afgezant Gods; enkelen joolden wel om stumperige kleinheid en bekrompen brein-nietigheid van dit mannetje-één, uit de burgerij; enkelen gierden wel in stilte, om z’n malle airtjes van politiehoofd en stedeke-heerschertje, die alles te leeren had van z’n scherpzinnigen gemeente-sekretaris, praktijk en theorie. Maar zóó, in ’t openbaar, boog men voor hem, man van adel, man van dubbelen naam.En Kees heelemaal vergroeid en verwoest, kon niks zeggen. Hij schooier.… wat wou hij?.… hij die te hongeren lag om ’n cent.Maar diep, diep in ’m brulde, gierde wild-woest verzet, tegen ’t stelletje dat ie verdoemde, in z’n wraak-borst, zonder dat ie ’n letter zeggen, spreken kon. Als ie aan Wimpie’s gezicht dacht, dien stumper daar neergesmakt, begon ’t al erger in ’m[329]te gieren, voelde ie ’n onrecht, hem, hèm alleen aangedaan; dacht ie, dat de rijken nooit dàt, die ellende hadden. Nooit nog had Guurt es gezegd: „laat ik Wimpie ereis zien”, of een ander uit ’t vuile nest. Hij wist, dat Ant ze verboden had er te gaan, bij die ketters, en dat zij Ant verafschuwde om ’r vuilen, valschen nijd. Maar ’t griefde ’m, griefde ’m diep, dat niet één van zijn bloed, naar z’n Wimpie ooit vroeg. ’t Griefde ’m, hij kon ’r om uitbarsten, zwaar vloek-hameren van nijd.In stikwoede was ie mee opgeloopen met de kerels, naar ’t land. Door z’n werk zou ie zich koelen aan den grond.Tot ’t late licht ze verschemeren kwam, wroetten ze weer in de zandaarde, met gezichten in één donkeren buk naar den grond, in haastenden arbeid en werkjacht, als krom-gegroeide beesten, voortschuivend tusschen het rondom wijd-weg-drijvend, diepe goudlicht van lenteavond, pracht van glanzen en lichtspel.[330]

IV.

’s Middags zat dokter Troost bij Gerrit, tegenover vrouw Hassel, die ’m wezenloos bestaarde, niet begreep, waarom die man ’r telkens vragen deed, wat ie van ’r wilde.—Met z’n rug naar ’t raam zat dokter, zich peinzend wrijvend onder de vetkin, vrouw Hassel vlàk voor ’m, twee vingers van ’r blauwig doorpeesde stekelhand, in ’r kwijlmond versabbelend. Haar steekmuts plakte slonzerig scheef op ’r uitfladderend vuil-grijs haar, oogen doften star. Om ’r kwijlmond groefde in stillen kreun ’n droefnisrek, waar d’r verstand al niet meer aan mee deed. Soms heél even, flitste ’r angstlicht in de oogappels, dofte daarna weer haar wezenlooze kijk, erger. Gelig-smoezelig magerde ’r hals, met ver-uitstekenden beverigen keelkrop. Uit ’n vies-zwart jak, van boven knooploos afflodderend, propte ’n stuk van smerigen borstrok òp.—[320]Dokter Troost bleef ’r stil bekijken, schudde soms even zwak, z’n log hoofd. Dirk en Piet waren op hun kousen, met wasemende zweetgezichten de kamer ingeloopen, en Guurt met handen op ’r zij geoorkruikt, stond naast den dokter. Ouë Gerrit zat beverig en angstig tegen over Troost. Op tafel bij ’t raam, vonkte uitgeschulpt karafje met konjak, kristallig, in groen-rooie lichtspatjes, op dofrood boersch-stug blaadje en deftig-stil ernaast, pronkten wat grove kelkjes, rustig glanzend in zonschijn.—Nou moedertje, zwaar sprak Troost, en zeg nou eens wat verder.…—Wâ.… wâ?.… schrok ze op, wâ segt u?.… gansch vergeten wie voor ’r zat.——Sacré nom, quelle misère! bromde dokter voor zich uit, ja.. wat? wat?.. Heb je nog zoo ’n drukking hier?.… hé?..—Joa.… joa.… beefde ’r stem.—Hier, an je slape ook? en hier, op je achterhoofd, en daar bij je neuswortel, en.…—Joa.. joa.… wâ?.. wâ?..—Niets wist ze meer wat dokter gevraagd had.—Dokter keek juist òp naar Guurt, toen ouë Gerrit ’m aanzag, dìe juist snapte, dat ie z’n meid lievige knikjes gaf.——Niks an te doen, brommerig gromde Troost’s stem.… is in ’n half jaar schrikkelijk verergerd.… kollega Zwanke heeft gelijk!.… beroerd.… beroerd.…Stiller bromde ie in zichzelven, dat niemand ’m meer hoorde, noch storen durfde met vragen in z’n diagnostisch gepeins.… Beroerd.. dementie.… nou mooi! afgedaan!.. jonge.… jonge wat ’n meid die Guurt! dat was er nou eens een, daar had je wat an.… jonge.… die most nou eens zijn huishoudster worde!.. kijk.… die schape je angape.… Nou.… dat wijf gaat kapot! oud-nieuws!—Ja, ja! hm! hm! klonk uit z’n zacht gebrom scherper òp. Ja Hassel, is in ’n korten tijd zeer, zeer verergerd.… ’n droevig geval, zeer, zéér droevig. Houd je maar taai, want dat is noodig! En jij Guurt, jij mot maar de huishouding heelemaal[321]op je neme.. hoor beste meid! En laat moeder vooral met geen petroleumstel omgaan.… of met geld.…—Joa.… zei Guurt.… wai hebbe ’r vast ’n kluif an!—Soo! soo! nou laat ’r geen dinge doen, die gevaar kunne veroorzake.… doe jij ’t liever.…—Guurt had ie schijn-ongemerkt ’n knijpje in arm-dik geperst, met vriendelijk-zinnelijk lachje.Vrouw Hassel sufte, wezenloos in ’r staar, niet beseffend wat ’r gebeurde, ziend de menschen om ’r heen, telkens weer ze vergetend, tòt ’r stemmen opklankten. Ze hoorde wel, maar zoo erg was ’r bewustzijn geslonken, dat ze nog sneller vergat dan ze hoorde. Even soms flitste ’r angstlicht in ’r oogen, keek ze bewuster, alsof ze ’n stoot kreeg in den rug, of ’n prik in ’r lichaam. Kwijl slijmde langs ’r mond, glom morsig over ’r natte kin. Armelijk ingehurkt en verzakt, zat ze op puntje van ’r stoelzitting. Niet één der kinders, die besefte, iets van ’r verkwijning en angsten. Ze zagen ’r vergrauwen als ’n half-verrottend meubel, dat in elkaar getrapt en opgeruimd moest worden, dat in den weg stond. Haar doffe staar verveelde, beangstigde hun, verlamde vroolijkheid en stoeilust soms. Haar angstige opspringing vond ouë Gerrit malle aanstellerij en Guurt vooral nijdigde bits van zich af, als ze zich bevuild had, en geen besef meer toonde om ’r eigen lijf te wasschen. Godsliederlijk lui en gemakzuchtig, heette ’t Guurt, en ze wou ’t wijf niet langer in huis hebben.Gevoelloos in z’n rauwe wellustnatuur bleef Troost nog wat plakken, paf van Guurt. Even broeide in z’n heet brein ’n plan. Als ie ’t wijf eens onderzocht, haar liet uitkleeën, die gapende stomme kerels verzocht heen te gaan, voor ’n kwartiertje hem alleen te laten met Guurt, voor hulp. Maar luidruchtig, midden in z’n stille, heete bedenkingen over Guurt, die Gerrit en de jongens aanvoelden als ernstig bepeins over zieke moeder, kwam geklop op straatdeurtje, en stemmeklank rumoerend:—Is dokter hier?.… Ja he? Ik zag juist z’n rijtuig buiten staan.. hm! moet ’m effe spreeke..—Onder rijkelui’s-keelrumoer,[322]stapte ’n meneer in, kassier, geldleener en bankman; Stramme, zwager van Troost.—Donders, daar had je z’n zwager, da speet ’m nou donders, roet in ’t eten.Guurt was naar meneer Frans Stramme geloopen, komplimenteerderig, deftig doend en lacherig. Ze wist wel, ze voelde ’t, dat de heeren ’r mooi vonden, om hààr kwamen, en heerlijk vond ze’t zoo bekeken te worden, gevleid, toegeknipt en beknepen, met lieve handdrukjes. Ze had ’r zich voor opgedirkt vandaag, zoo’n uurtje vóór dat dokter komen moest. Ze konden ’r beschateren de jongens, maar daar gaf ze niks om.—Zij zou hèn uitlachen als ze eenmaal ’n kerel met duiten had aangehaakt.—En nou, zingen kon ze van de pret, dat de rijkdom van Wiereland zoo maar in ’r huis stond.—Toe goan u sitte, meneer Stramme, dokter blaift nog.—Ja zeker.. beste meid.… kuch-stemde ie, en negeerend den stoet om ’m heen, tot Troost,—’t is goed dat ik je tref, ik moet je daar dadelijk spreke.…—Ja, ja! ik kom, ik ga mee..—Nou moedertje.… hou je maar goed.… zal wel betere eer je ’n kerel wordt.… Sacré nom, quelle misère.… perste ie, met gemaakt-versteld gezicht naar zwager Stramme eruit.Hij had zich van z’n stoel met paf geluid, als kraakte z’n zwaar lijf, opgeheschen. Z’n zwager was niet gaan zitten, stond brutaal rond te kijken, uitdagend en machtig zich voelend in dat duffige tuindersgezin. Vlak voor ’t gezicht van Dirk had ie zich neergeplant zonder excuus, wiebelend op z’n teenen naar hakken, hakken naar teenen. Blufferig hingen z’n blanke manchetten half z’n mouwen uit, fijn grijsde z’n zomerpak en onbescheiden loerden z’n oogen achter gouên lorgnet, met fijn zwart koord vast om z’n hals. Lust voelde ie om te schateren, toen ouë Hassel, beverig, op ’t stugge boeren-presenteerblaadje ’n konjakje kwam aanbieden, dat ie joviaal weigerde. Dokter stond nog wat te bedisselen met Guurt, die fijntjes lachte.—En òver de hoofden der stille, landlucht uitwasemende kerels heen, die stonden in één houding, in ’t donker[323]van ’t vertrekje, sprak meneer Stramme weer z’n zwager aan: of ie klaar was en meeging. Jaloersch ’n beetje ook, dat Troost de mooie meid daar vóór hem stond te bekneuteren met zoete woordjes en lievige stem-lachies.Vrouw Hassel, in ’t licht met ’r stoel, had ie nauwelijks gezien, maar toen ie in-één op ’r suf gezicht keek, en ’r natte oogen zag die staarden, huiverde ie van afschuw en viezigheid.En Troost, sluw en doortastend, beuls-brutaal en heerscher bij z’n tuinderslui, wist wel dat z’n zwager ’n stommeling was, alleen veel geld had, vertrouwde hem niet alleen met Guurt. Hij kon ’r wel voor zijn neus wegpikken. Guurt zelf stond te gloeien, hoog-rood van opwinding. Die prachtige kostuums van de heeren, die manchetten, die hoeden, dat witte vest van dokter, die grijze pakken.… Groote genade aa’s sai d’r is soo één uit de deftighaid kon inpalmen. Ze kon maar niet afblijven van den grijzen vilthoed, dien ze, onder ’t spreken, in de hand hield, drukte en aaide.—Van Guurt eindelijk was dokter Troost nog even naar ouë Gerrit geloopen, stond daar voor ’m, met handen achterwaarts, in lendenen gesteund, z’n wit vestbuik vooruit. In bangelijke houding, krommig gebukt, stond Hassel aan te hooren, al maar knikkend met z’n hoofd, dat z’n baard danste op z’n kiel.Dokter had ’m ’n recept gegeven, voor drie soorten medicijnen.… en spuitgereedschap, alles in zijn apotheek verkrijgbaar. Meteen had ie gezegd, dat ’t hypotheekje door z’n zwager, notaris Breemsma, was klaargemaakt, dat ie maar gauw moest komen „teekenen,” al kon ie niet schrijven en de getuigen voor het aktetje door hèm waren besteld. Nog drukte ie ’m op het hart vooral de vijfentwintig pop direkt mee te nemen omdat z’n zwager geen lust had, z’n hypothekair erbij te rekenen. En ouë Gerrit schudde maar met z’n angstig bedremmeld gezicht, doodelijk benauwd, zonder kracht tot verzet.In drukkerig stemgeraas en onder liefdoenerige geleiding van Guurt, die hoog-rood wang-glansde van genot, waren de heeren uitgestapt, en weggereeën.—Met gloei-gezicht stapte Guurt de kamer weer in, naklank van streelerige, zinnelijk-kirrende[324]lokkerijtjes van dokter nog in ’r ooren, zich licht bedwelmd voelend, als was ze begoten met eau-de-cologne, als rook ze niets anders, den ganschen dag. Vriendelijk keek ze zelfs naar ’r moeder, die hààr bestaarde, maar niet zàg.In de kamer, na dokters vertrek, loomde stilte.—Ouë Hassel keek verachtelijk naar z’n vrouw, die in één houding, stil op ’r stoel te sterven zat. In stommen Dirk giftte wat ingesmoorde woede op branie van meneer Stramme, die zonder ’m zelfs te groeten, pal voor z’n neus was gaan staan, in de kamer. Kees, vreemd alleen blijvend op ’t land, niet begrijpend waar de kerels zóó lang bleven, was ook even ’t vertrek ingestapt. Guurt had meteen de mannen ’n bak koffie voorgezet. Ouë Gerrit slobberde gretig ’t dampige, slappe afbaksel.——Jai ook ’n boakkie, hee moeder?—vroeg Guurt, met trillende stem, van napret nog.—Wà’.… wá’?—’n Boàkkie? zeg-wees ze naar ’t komfoortje.…—Joa.… joa.. gulzigden ’r handen al vooruit. Dat was ’r troost, gaf ’r lekkere, zoete hitte.—Beverig zette ze vollen kom aan ’r mond, zoog ze òp in gulzige slobbering, ’t bruine sopje, zoetig smakkend, met dorre tong tegen lippengrauw.——Nou, en nou bi’k aife wais hee?.… zei ouë Gerrit plots stug, met ’n bonk z’n kom op tafel stootend.… hoho! wa nou?.…Kees keek beteuterd op ’t ingeslonken kopgrauw van z’n moeder. ’n Minuut was ie ’r stil van. Zoo had ie ’r tijên niet gezien. Vandaag was ’t den eersten keer in jaren, dat ie de woning van z’n vader weer ingestapt was.—Dá’ kost nou je duute,.. stugde die voort, iederder besoek ’n pop!.… morrege komp ie terug hep ie sait.… huhu.… en of’rmorrege!.… en of’rof’rmorrege.… hoho!.… en soo goan ie veurt.… sel je sien.… En Guurt mot twee drankies en poeiers tegelaik hoale.…—Moar stommeling! sprong Kees inéén woest op, zien jullie dan nie da die skoelje d’r ’n sloatje van moakt?.… Jullie bin ommers ’n vetje veur sàin, ’n kalfkoetje.… ’t is netuurlik[325]s’n aigeste oapeteek.… hai skraift moar roak.… Morrige komp ie t’rug.… skraift ie weer. Snôf’rjenne.… ik sou sain d’r uuttrappe.…Ouë Gerrit was van ’t raam, op z’n arm-stompen gemakstoel gezakt, starend de lucht in, zonder nog ’n woord te zeggen. Duifje uit hoekje, stil, in glans van veertjes, koerde zacht, vèr, klagelijk.——Daa’s net, gromde driftig Dirk, daa’s net.… dá’ wai dâ nie docht hebbe.…Maar Piet was ’t niet ééns.—Nou daa’s ook ’n mooie.… sel dokter soo moàr gaife aa’s je nie noodig hep?—Jou skoàpskop, lachte nijdig Kees, dá’ hoor je t’met of’ral eenderlai, dá’-tie altait en altait vaif keer te veul gaift.… en dá’-tie komp, dèur komp, aa’s de minse al lang weer bestig sain.…—En hai gaift moar, hai skraift moar, gromde Dirk mee.—Netuurlik! viel Kees weer in, tut ’t aêre joar.… kraig je je print aa’s tie tog selfers s’n oapeteek hep … hep tie ommers soo langest aa’s tie wil.… hai is tog nog de eenigste mi oapeteekie.… is tog ofskoft!.…—F’rduufeld g’laik, driftte Dirk opgewondener, t’met van de heule ploas hoor je dá’ de kerel nie van de grond is of te dwaile.… hai plakt aa’s ’n klomp in ’je hai.…Ouë Gerrit hoorde onrustiger toe, staarde door naar de lucht, wel voelend dat Kees gelijk had. Maar dat juist maakte ’m woedender. Want hij kòn, kòn nooit ofte nimmer àf van Troost, zooals ie niet àfkon van z’n zwager, den notaris. Die hadden ’m in d’r klauwen, ijzer, ijzervast … Sàin nie allainig, allegoar!.…—Enne veur wá’ goan je nie nà dokter Zwanke, die hep s’n arme-rotsooi van gemainte pas an dokter Troost of’rdaan.. dá’ komp Zwanke!.. verduufeld ’n jonge dokter.. pas ’n poar joar hier, moar ’n bliksems-rechskoape kerel.… en ook mi’ sonder aige oapeteek.. en nooit komp ie ’n keer teveul.… je kraigt puur nies niemendal drankies van sain … en frindelik..[326]sien je.… gesmaird.. fain.. netjes.… netjes!.… of goàn d’r noa dokter Moas.… se kukkerint.… nog altaid bestiger aa’s hai.…—Daa’s net, zei Dirk weer, verbaasd kijkend om Kees’ spreekradheid, hij die anders nooit wat zei.Maar de Ouë was opgesprongen nu, driftig, bleek van gift.—Wa’ jai?.… wa’ hai jai d’r mee van noodig? wá’ mo’ jai je bek d’r in? Van sàin af?.. ke’k dâ! ke’k dâ?.… Si’k nie an sàin vastspaikert.… netoaris is hèms swager.… die kraigt.… seker paa’s ’n joar sain losgeld?.… nooit nog ’n sint afdoan.… die hep al main pachtaktes, main koopaktes.… nooit hep ie die main wille afstoan.… die hep main hiepeteek! aa’s ’k van Troost noar Zwanke goan.… stuurt ie main rekening tuus.… Die hooge goàste.… sitte t’met allegoar an malkoar vast.… hoho! viere en vaife en nie g’nog!.. daa’s één klus.… sel ’k moar segge.… enne al wa dokter sait komp ’r deur.… woar je komp.… sit ie in.… en s’n swoager is d’r wethouër.… rechterhand van burgemeester.… aa’s je an d’een komp.… bran je d’aêr.… hu! hu! viere en vaife en nie genog.… sullie hewwe main vast.… vàst!.… stikkevàst.… aa’s ik main roer.… stoan ’k op stroat!.…Z’n stem sloeg over in gillerige stoot-woorden. Driftig heen en weer ging z’n lijf door de kamer, bochelden z’n schouders meer òp, rukte ie aan z’n baard en lokken.Driftiger beende ie voorbij vrouw Hassel, die achteruitschoof op ’r stoel, met bang oogenlicht dat opflitste, telkens als Gerrit d’r voorbij donkerde, alsof ze voelde, met woestig angst-instinkt, dat ie haar wel slaan wou.De kerels slobberden weer stil uit hun koffiekoppen, door Guurt volgeschonken. Ja, ze wisten wel dat Troost heerschte in Wiereland, als ’n god, dat van hem alles afhing bijna. Dat ie met al wat landheer was op besten voet stond, dat één woordje van hem, genoeg was om ze in alles te bemoeilijken. Dat ie ze ook bij die heeren in bescherming kon nemen, en kleine vooruitgangetjes voor hen aftroggelen, als ie wou. Ze[327]wisten ’t wel, maar ze beseften ’t maar heel zelden en dàn nog met angstigheid in ’t hart.’t Hoorde nou eenmaal, met ontzag naar dokter, notaris, bankman, op te kijken, dat moest zoo maar blijven. En gretig heerschte Troost, met z’n familie-vertakking, over Wiereland en omtrek, ’t sterkst onder arbeiders en pachtersvolkje. Vooral notaris heerschte mee, waar ze nog grooter angst-ontzag voor voelden. Want die baas-speelde nog direkter over hun wel en wee, over hun grond en pacht, hun schuld en rekening, aktes en hypotheekjes. Die kon ze wat voorgoochelen met cijfers, waarbij ’t hun ging duizelen. Die deed in hun koppen angsten ontstaan, van allerlei soorten. Angst voor landheer, angst voor borgstelling, voor pacht, voor koop en verkoop. Die kon ze laten wachten op zaken en afhandeling van akten, dat ze de heele boel bedierf, verliep. Die kon ze bevoorrechten, weer achteruittrappen, sarren en de noodschroeven aanzetten, al naar ie bliefde. Flauw beseften er enkelen, dat notaris, dokter, bankenman hier rijk werden, van hùn arbeid. Want luider ging ’t gemompel, dat dokter arm gekomen was in de streek, voor veertig jaar, en nou rijk pronkte, schatrijk, z’n equipage uitstalde, zoo goed als notaris Breemsma; dat hìj, in z’n praktijk uitgezogen had de pachterskliek en kleine burgertjes; dat hij zwol, vetter wier van hùn sappen. Er ging soms onderdrukt gegrom. Ze wisten wel, maar durfden niet spreken, dùrfden niet. Ze likten liever zoo’n man met macht, ze aaiden, paaiden ’m, bogen, kropen voor ’m, belasterden, bespogen hun makkers om wit voetje bij notaris of dokter. Godsdiensthaat barstte los op kantoor, bij notaris, die er stil van profiteerde. Alle nieuwtjes van elkaar kwamen ze hèm brengen en voor loon, zoog ie ze uit, nog meer. Ootmoedig groetten zij rijkdoorvoede, geurende kinders van notaris, dokter, notabelen-familie. Alleen, in dronkemansbuien, onder het schoremst werkstelletje barstte opgepropte haat los tegen dokter, notaris, burgervader. Bij kermisopstootjes en vechtpartijtjes op feestdag-avonden, schroeide en woelde haat en scheld-woede tegen notabelen rond, jeukten de knuisten om ’r op los te hakken, ging er een[328]stroom van nijd en afgunst, verzet en dierlijk gegrom door het zuipende, lollende volk rond, ’t lagere, verschooierde, werkelooze, dat notaris, dokter en burgervader zèlfs, bangelijk uit den weg ging, toch wel wetend, dat ’t maar bij wat stuiptrekken bleef. En als één tuindertje of kweekertje waagde driftig te worden, wat te schelden op dokter en notaris, werd ’t overgebracht, stond de heele kliek tegen ’m als één man. Waar ie kwam, stootte ie dàn z’n kop.… voelde ze zich verlamd en geknakt in z’n handelsrelaties, tot ie weer kroop, excuus maakte, likte, likte, zich loenschig vernederend als geen ander. Kleine, schuchtere werkstemmetjes van onmondig, stomp stoetje ploeteraars en aardwroeters werden gesmoord. En in den Raad, stedeke-raadje, middeleeuwsch kliekje van boerige, bekrompen verstandjes, waartusschen ’n enkele scherp kijkende en sprekende, die listiglijk ontzien werd, of uitgestooten, troonde burgemeester, burgervader, achterlijk stompzinnige, gekroond en versierd met adellijk naampje, waarvoor gekniebuigd werd, hoedjes en petjes gelicht. Van hèm ging onderdrukking van „welvarend” plaatsje ùit, koel en wettelijk. Enkelen pruttelden wel over barre stommiteiten van burgervader, die met z’n officieel, nooit-glimlachend, strak-leelijk gezicht, door de straatjes en wijken liep, zich voelende als ’n afgezant Gods; enkelen joolden wel om stumperige kleinheid en bekrompen brein-nietigheid van dit mannetje-één, uit de burgerij; enkelen gierden wel in stilte, om z’n malle airtjes van politiehoofd en stedeke-heerschertje, die alles te leeren had van z’n scherpzinnigen gemeente-sekretaris, praktijk en theorie. Maar zóó, in ’t openbaar, boog men voor hem, man van adel, man van dubbelen naam.En Kees heelemaal vergroeid en verwoest, kon niks zeggen. Hij schooier.… wat wou hij?.… hij die te hongeren lag om ’n cent.Maar diep, diep in ’m brulde, gierde wild-woest verzet, tegen ’t stelletje dat ie verdoemde, in z’n wraak-borst, zonder dat ie ’n letter zeggen, spreken kon. Als ie aan Wimpie’s gezicht dacht, dien stumper daar neergesmakt, begon ’t al erger in ’m[329]te gieren, voelde ie ’n onrecht, hem, hèm alleen aangedaan; dacht ie, dat de rijken nooit dàt, die ellende hadden. Nooit nog had Guurt es gezegd: „laat ik Wimpie ereis zien”, of een ander uit ’t vuile nest. Hij wist, dat Ant ze verboden had er te gaan, bij die ketters, en dat zij Ant verafschuwde om ’r vuilen, valschen nijd. Maar ’t griefde ’m, griefde ’m diep, dat niet één van zijn bloed, naar z’n Wimpie ooit vroeg. ’t Griefde ’m, hij kon ’r om uitbarsten, zwaar vloek-hameren van nijd.In stikwoede was ie mee opgeloopen met de kerels, naar ’t land. Door z’n werk zou ie zich koelen aan den grond.Tot ’t late licht ze verschemeren kwam, wroetten ze weer in de zandaarde, met gezichten in één donkeren buk naar den grond, in haastenden arbeid en werkjacht, als krom-gegroeide beesten, voortschuivend tusschen het rondom wijd-weg-drijvend, diepe goudlicht van lenteavond, pracht van glanzen en lichtspel.[330]

Dokter Troost bleef ’r stil bekijken, schudde soms even zwak, z’n log hoofd. Dirk en Piet waren op hun kousen, met wasemende zweetgezichten de kamer ingeloopen, en Guurt met handen op ’r zij geoorkruikt, stond naast den dokter. Ouë Gerrit zat beverig en angstig tegen over Troost. Op tafel bij ’t raam, vonkte uitgeschulpt karafje met konjak, kristallig, in groen-rooie lichtspatjes, op dofrood boersch-stug blaadje en deftig-stil ernaast, pronkten wat grove kelkjes, rustig glanzend in zonschijn.

—Nou moedertje, zwaar sprak Troost, en zeg nou eens wat verder.…

—Wâ.… wâ?.… schrok ze op, wâ segt u?.… gansch vergeten wie voor ’r zat.—

—Sacré nom, quelle misère! bromde dokter voor zich uit, ja.. wat? wat?.. Heb je nog zoo ’n drukking hier?.… hé?..

—Joa.… joa.… beefde ’r stem.

—Hier, an je slape ook? en hier, op je achterhoofd, en daar bij je neuswortel, en.…

—Joa.. joa.… wâ?.. wâ?..—Niets wist ze meer wat dokter gevraagd had.—

Dokter keek juist òp naar Guurt, toen ouë Gerrit ’m aanzag, dìe juist snapte, dat ie z’n meid lievige knikjes gaf.—

—Niks an te doen, brommerig gromde Troost’s stem.… is in ’n half jaar schrikkelijk verergerd.… kollega Zwanke heeft gelijk!.… beroerd.… beroerd.…

Stiller bromde ie in zichzelven, dat niemand ’m meer hoorde, noch storen durfde met vragen in z’n diagnostisch gepeins.… Beroerd.. dementie.… nou mooi! afgedaan!.. jonge.… jonge wat ’n meid die Guurt! dat was er nou eens een, daar had je wat an.… jonge.… die most nou eens zijn huishoudster worde!.. kijk.… die schape je angape.… Nou.… dat wijf gaat kapot! oud-nieuws!

—Ja, ja! hm! hm! klonk uit z’n zacht gebrom scherper òp. Ja Hassel, is in ’n korten tijd zeer, zeer verergerd.… ’n droevig geval, zeer, zéér droevig. Houd je maar taai, want dat is noodig! En jij Guurt, jij mot maar de huishouding heelemaal[321]op je neme.. hoor beste meid! En laat moeder vooral met geen petroleumstel omgaan.… of met geld.…

—Joa.… zei Guurt.… wai hebbe ’r vast ’n kluif an!

—Soo! soo! nou laat ’r geen dinge doen, die gevaar kunne veroorzake.… doe jij ’t liever.…—Guurt had ie schijn-ongemerkt ’n knijpje in arm-dik geperst, met vriendelijk-zinnelijk lachje.

Vrouw Hassel sufte, wezenloos in ’r staar, niet beseffend wat ’r gebeurde, ziend de menschen om ’r heen, telkens weer ze vergetend, tòt ’r stemmen opklankten. Ze hoorde wel, maar zoo erg was ’r bewustzijn geslonken, dat ze nog sneller vergat dan ze hoorde. Even soms flitste ’r angstlicht in ’r oogen, keek ze bewuster, alsof ze ’n stoot kreeg in den rug, of ’n prik in ’r lichaam. Kwijl slijmde langs ’r mond, glom morsig over ’r natte kin. Armelijk ingehurkt en verzakt, zat ze op puntje van ’r stoelzitting. Niet één der kinders, die besefte, iets van ’r verkwijning en angsten. Ze zagen ’r vergrauwen als ’n half-verrottend meubel, dat in elkaar getrapt en opgeruimd moest worden, dat in den weg stond. Haar doffe staar verveelde, beangstigde hun, verlamde vroolijkheid en stoeilust soms. Haar angstige opspringing vond ouë Gerrit malle aanstellerij en Guurt vooral nijdigde bits van zich af, als ze zich bevuild had, en geen besef meer toonde om ’r eigen lijf te wasschen. Godsliederlijk lui en gemakzuchtig, heette ’t Guurt, en ze wou ’t wijf niet langer in huis hebben.

Gevoelloos in z’n rauwe wellustnatuur bleef Troost nog wat plakken, paf van Guurt. Even broeide in z’n heet brein ’n plan. Als ie ’t wijf eens onderzocht, haar liet uitkleeën, die gapende stomme kerels verzocht heen te gaan, voor ’n kwartiertje hem alleen te laten met Guurt, voor hulp. Maar luidruchtig, midden in z’n stille, heete bedenkingen over Guurt, die Gerrit en de jongens aanvoelden als ernstig bepeins over zieke moeder, kwam geklop op straatdeurtje, en stemmeklank rumoerend:

—Is dokter hier?.… Ja he? Ik zag juist z’n rijtuig buiten staan.. hm! moet ’m effe spreeke..—Onder rijkelui’s-keelrumoer,[322]stapte ’n meneer in, kassier, geldleener en bankman; Stramme, zwager van Troost.

—Donders, daar had je z’n zwager, da speet ’m nou donders, roet in ’t eten.

Guurt was naar meneer Frans Stramme geloopen, komplimenteerderig, deftig doend en lacherig. Ze wist wel, ze voelde ’t, dat de heeren ’r mooi vonden, om hààr kwamen, en heerlijk vond ze’t zoo bekeken te worden, gevleid, toegeknipt en beknepen, met lieve handdrukjes. Ze had ’r zich voor opgedirkt vandaag, zoo’n uurtje vóór dat dokter komen moest. Ze konden ’r beschateren de jongens, maar daar gaf ze niks om.—Zij zou hèn uitlachen als ze eenmaal ’n kerel met duiten had aangehaakt.—En nou, zingen kon ze van de pret, dat de rijkdom van Wiereland zoo maar in ’r huis stond.

—Toe goan u sitte, meneer Stramme, dokter blaift nog.

—Ja zeker.. beste meid.… kuch-stemde ie, en negeerend den stoet om ’m heen, tot Troost,—’t is goed dat ik je tref, ik moet je daar dadelijk spreke.…

—Ja, ja! ik kom, ik ga mee..—Nou moedertje.… hou je maar goed.… zal wel betere eer je ’n kerel wordt.… Sacré nom, quelle misère.… perste ie, met gemaakt-versteld gezicht naar zwager Stramme eruit.

Hij had zich van z’n stoel met paf geluid, als kraakte z’n zwaar lijf, opgeheschen. Z’n zwager was niet gaan zitten, stond brutaal rond te kijken, uitdagend en machtig zich voelend in dat duffige tuindersgezin. Vlak voor ’t gezicht van Dirk had ie zich neergeplant zonder excuus, wiebelend op z’n teenen naar hakken, hakken naar teenen. Blufferig hingen z’n blanke manchetten half z’n mouwen uit, fijn grijsde z’n zomerpak en onbescheiden loerden z’n oogen achter gouên lorgnet, met fijn zwart koord vast om z’n hals. Lust voelde ie om te schateren, toen ouë Hassel, beverig, op ’t stugge boeren-presenteerblaadje ’n konjakje kwam aanbieden, dat ie joviaal weigerde. Dokter stond nog wat te bedisselen met Guurt, die fijntjes lachte.—En òver de hoofden der stille, landlucht uitwasemende kerels heen, die stonden in één houding, in ’t donker[323]van ’t vertrekje, sprak meneer Stramme weer z’n zwager aan: of ie klaar was en meeging. Jaloersch ’n beetje ook, dat Troost de mooie meid daar vóór hem stond te bekneuteren met zoete woordjes en lievige stem-lachies.

Vrouw Hassel, in ’t licht met ’r stoel, had ie nauwelijks gezien, maar toen ie in-één op ’r suf gezicht keek, en ’r natte oogen zag die staarden, huiverde ie van afschuw en viezigheid.

En Troost, sluw en doortastend, beuls-brutaal en heerscher bij z’n tuinderslui, wist wel dat z’n zwager ’n stommeling was, alleen veel geld had, vertrouwde hem niet alleen met Guurt. Hij kon ’r wel voor zijn neus wegpikken. Guurt zelf stond te gloeien, hoog-rood van opwinding. Die prachtige kostuums van de heeren, die manchetten, die hoeden, dat witte vest van dokter, die grijze pakken.… Groote genade aa’s sai d’r is soo één uit de deftighaid kon inpalmen. Ze kon maar niet afblijven van den grijzen vilthoed, dien ze, onder ’t spreken, in de hand hield, drukte en aaide.—Van Guurt eindelijk was dokter Troost nog even naar ouë Gerrit geloopen, stond daar voor ’m, met handen achterwaarts, in lendenen gesteund, z’n wit vestbuik vooruit. In bangelijke houding, krommig gebukt, stond Hassel aan te hooren, al maar knikkend met z’n hoofd, dat z’n baard danste op z’n kiel.

Dokter had ’m ’n recept gegeven, voor drie soorten medicijnen.… en spuitgereedschap, alles in zijn apotheek verkrijgbaar. Meteen had ie gezegd, dat ’t hypotheekje door z’n zwager, notaris Breemsma, was klaargemaakt, dat ie maar gauw moest komen „teekenen,” al kon ie niet schrijven en de getuigen voor het aktetje door hèm waren besteld. Nog drukte ie ’m op het hart vooral de vijfentwintig pop direkt mee te nemen omdat z’n zwager geen lust had, z’n hypothekair erbij te rekenen. En ouë Gerrit schudde maar met z’n angstig bedremmeld gezicht, doodelijk benauwd, zonder kracht tot verzet.

In drukkerig stemgeraas en onder liefdoenerige geleiding van Guurt, die hoog-rood wang-glansde van genot, waren de heeren uitgestapt, en weggereeën.—Met gloei-gezicht stapte Guurt de kamer weer in, naklank van streelerige, zinnelijk-kirrende[324]lokkerijtjes van dokter nog in ’r ooren, zich licht bedwelmd voelend, als was ze begoten met eau-de-cologne, als rook ze niets anders, den ganschen dag. Vriendelijk keek ze zelfs naar ’r moeder, die hààr bestaarde, maar niet zàg.

In de kamer, na dokters vertrek, loomde stilte.—Ouë Hassel keek verachtelijk naar z’n vrouw, die in één houding, stil op ’r stoel te sterven zat. In stommen Dirk giftte wat ingesmoorde woede op branie van meneer Stramme, die zonder ’m zelfs te groeten, pal voor z’n neus was gaan staan, in de kamer. Kees, vreemd alleen blijvend op ’t land, niet begrijpend waar de kerels zóó lang bleven, was ook even ’t vertrek ingestapt. Guurt had meteen de mannen ’n bak koffie voorgezet. Ouë Gerrit slobberde gretig ’t dampige, slappe afbaksel.—

—Jai ook ’n boakkie, hee moeder?—vroeg Guurt, met trillende stem, van napret nog.

—Wà’.… wá’?

—’n Boàkkie? zeg-wees ze naar ’t komfoortje.…

—Joa.… joa.. gulzigden ’r handen al vooruit. Dat was ’r troost, gaf ’r lekkere, zoete hitte.—Beverig zette ze vollen kom aan ’r mond, zoog ze òp in gulzige slobbering, ’t bruine sopje, zoetig smakkend, met dorre tong tegen lippengrauw.—

—Nou, en nou bi’k aife wais hee?.… zei ouë Gerrit plots stug, met ’n bonk z’n kom op tafel stootend.… hoho! wa nou?.…

Kees keek beteuterd op ’t ingeslonken kopgrauw van z’n moeder. ’n Minuut was ie ’r stil van. Zoo had ie ’r tijên niet gezien. Vandaag was ’t den eersten keer in jaren, dat ie de woning van z’n vader weer ingestapt was.

—Dá’ kost nou je duute,.. stugde die voort, iederder besoek ’n pop!.… morrege komp ie terug hep ie sait.… huhu.… en of’rmorrege!.… en of’rof’rmorrege.… hoho!.… en soo goan ie veurt.… sel je sien.… En Guurt mot twee drankies en poeiers tegelaik hoale.…

—Moar stommeling! sprong Kees inéén woest op, zien jullie dan nie da die skoelje d’r ’n sloatje van moakt?.… Jullie bin ommers ’n vetje veur sàin, ’n kalfkoetje.… ’t is netuurlik[325]s’n aigeste oapeteek.… hai skraift moar roak.… Morrige komp ie t’rug.… skraift ie weer. Snôf’rjenne.… ik sou sain d’r uuttrappe.…

Ouë Gerrit was van ’t raam, op z’n arm-stompen gemakstoel gezakt, starend de lucht in, zonder nog ’n woord te zeggen. Duifje uit hoekje, stil, in glans van veertjes, koerde zacht, vèr, klagelijk.—

—Daa’s net, gromde driftig Dirk, daa’s net.… dá’ wai dâ nie docht hebbe.…

Maar Piet was ’t niet ééns.

—Nou daa’s ook ’n mooie.… sel dokter soo moàr gaife aa’s je nie noodig hep?

—Jou skoàpskop, lachte nijdig Kees, dá’ hoor je t’met of’ral eenderlai, dá’-tie altait en altait vaif keer te veul gaift.… en dá’-tie komp, dèur komp, aa’s de minse al lang weer bestig sain.…

—En hai gaift moar, hai skraift moar, gromde Dirk mee.

—Netuurlik! viel Kees weer in, tut ’t aêre joar.… kraig je je print aa’s tie tog selfers s’n oapeteek hep … hep tie ommers soo langest aa’s tie wil.… hai is tog nog de eenigste mi oapeteekie.… is tog ofskoft!.…

—F’rduufeld g’laik, driftte Dirk opgewondener, t’met van de heule ploas hoor je dá’ de kerel nie van de grond is of te dwaile.… hai plakt aa’s ’n klomp in ’je hai.…

Ouë Gerrit hoorde onrustiger toe, staarde door naar de lucht, wel voelend dat Kees gelijk had. Maar dat juist maakte ’m woedender. Want hij kòn, kòn nooit ofte nimmer àf van Troost, zooals ie niet àfkon van z’n zwager, den notaris. Die hadden ’m in d’r klauwen, ijzer, ijzervast … Sàin nie allainig, allegoar!.…

—Enne veur wá’ goan je nie nà dokter Zwanke, die hep s’n arme-rotsooi van gemainte pas an dokter Troost of’rdaan.. dá’ komp Zwanke!.. verduufeld ’n jonge dokter.. pas ’n poar joar hier, moar ’n bliksems-rechskoape kerel.… en ook mi’ sonder aige oapeteek.. en nooit komp ie ’n keer teveul.… je kraigt puur nies niemendal drankies van sain … en frindelik..[326]sien je.… gesmaird.. fain.. netjes.… netjes!.… of goàn d’r noa dokter Moas.… se kukkerint.… nog altaid bestiger aa’s hai.…

—Daa’s net, zei Dirk weer, verbaasd kijkend om Kees’ spreekradheid, hij die anders nooit wat zei.

Maar de Ouë was opgesprongen nu, driftig, bleek van gift.

—Wa’ jai?.… wa’ hai jai d’r mee van noodig? wá’ mo’ jai je bek d’r in? Van sàin af?.. ke’k dâ! ke’k dâ?.… Si’k nie an sàin vastspaikert.… netoaris is hèms swager.… die kraigt.… seker paa’s ’n joar sain losgeld?.… nooit nog ’n sint afdoan.… die hep al main pachtaktes, main koopaktes.… nooit hep ie die main wille afstoan.… die hep main hiepeteek! aa’s ’k van Troost noar Zwanke goan.… stuurt ie main rekening tuus.… Die hooge goàste.… sitte t’met allegoar an malkoar vast.… hoho! viere en vaife en nie g’nog!.. daa’s één klus.… sel ’k moar segge.… enne al wa dokter sait komp ’r deur.… woar je komp.… sit ie in.… en s’n swoager is d’r wethouër.… rechterhand van burgemeester.… aa’s je an d’een komp.… bran je d’aêr.… hu! hu! viere en vaife en nie genog.… sullie hewwe main vast.… vàst!.… stikkevàst.… aa’s ik main roer.… stoan ’k op stroat!.…

Z’n stem sloeg over in gillerige stoot-woorden. Driftig heen en weer ging z’n lijf door de kamer, bochelden z’n schouders meer òp, rukte ie aan z’n baard en lokken.

Driftiger beende ie voorbij vrouw Hassel, die achteruitschoof op ’r stoel, met bang oogenlicht dat opflitste, telkens als Gerrit d’r voorbij donkerde, alsof ze voelde, met woestig angst-instinkt, dat ie haar wel slaan wou.

De kerels slobberden weer stil uit hun koffiekoppen, door Guurt volgeschonken. Ja, ze wisten wel dat Troost heerschte in Wiereland, als ’n god, dat van hem alles afhing bijna. Dat ie met al wat landheer was op besten voet stond, dat één woordje van hem, genoeg was om ze in alles te bemoeilijken. Dat ie ze ook bij die heeren in bescherming kon nemen, en kleine vooruitgangetjes voor hen aftroggelen, als ie wou. Ze[327]wisten ’t wel, maar ze beseften ’t maar heel zelden en dàn nog met angstigheid in ’t hart.

’t Hoorde nou eenmaal, met ontzag naar dokter, notaris, bankman, op te kijken, dat moest zoo maar blijven. En gretig heerschte Troost, met z’n familie-vertakking, over Wiereland en omtrek, ’t sterkst onder arbeiders en pachtersvolkje. Vooral notaris heerschte mee, waar ze nog grooter angst-ontzag voor voelden. Want die baas-speelde nog direkter over hun wel en wee, over hun grond en pacht, hun schuld en rekening, aktes en hypotheekjes. Die kon ze wat voorgoochelen met cijfers, waarbij ’t hun ging duizelen. Die deed in hun koppen angsten ontstaan, van allerlei soorten. Angst voor landheer, angst voor borgstelling, voor pacht, voor koop en verkoop. Die kon ze laten wachten op zaken en afhandeling van akten, dat ze de heele boel bedierf, verliep. Die kon ze bevoorrechten, weer achteruittrappen, sarren en de noodschroeven aanzetten, al naar ie bliefde. Flauw beseften er enkelen, dat notaris, dokter, bankenman hier rijk werden, van hùn arbeid. Want luider ging ’t gemompel, dat dokter arm gekomen was in de streek, voor veertig jaar, en nou rijk pronkte, schatrijk, z’n equipage uitstalde, zoo goed als notaris Breemsma; dat hìj, in z’n praktijk uitgezogen had de pachterskliek en kleine burgertjes; dat hij zwol, vetter wier van hùn sappen. Er ging soms onderdrukt gegrom. Ze wisten wel, maar durfden niet spreken, dùrfden niet. Ze likten liever zoo’n man met macht, ze aaiden, paaiden ’m, bogen, kropen voor ’m, belasterden, bespogen hun makkers om wit voetje bij notaris of dokter. Godsdiensthaat barstte los op kantoor, bij notaris, die er stil van profiteerde. Alle nieuwtjes van elkaar kwamen ze hèm brengen en voor loon, zoog ie ze uit, nog meer. Ootmoedig groetten zij rijkdoorvoede, geurende kinders van notaris, dokter, notabelen-familie. Alleen, in dronkemansbuien, onder het schoremst werkstelletje barstte opgepropte haat los tegen dokter, notaris, burgervader. Bij kermisopstootjes en vechtpartijtjes op feestdag-avonden, schroeide en woelde haat en scheld-woede tegen notabelen rond, jeukten de knuisten om ’r op los te hakken, ging er een[328]stroom van nijd en afgunst, verzet en dierlijk gegrom door het zuipende, lollende volk rond, ’t lagere, verschooierde, werkelooze, dat notaris, dokter en burgervader zèlfs, bangelijk uit den weg ging, toch wel wetend, dat ’t maar bij wat stuiptrekken bleef. En als één tuindertje of kweekertje waagde driftig te worden, wat te schelden op dokter en notaris, werd ’t overgebracht, stond de heele kliek tegen ’m als één man. Waar ie kwam, stootte ie dàn z’n kop.… voelde ze zich verlamd en geknakt in z’n handelsrelaties, tot ie weer kroop, excuus maakte, likte, likte, zich loenschig vernederend als geen ander. Kleine, schuchtere werkstemmetjes van onmondig, stomp stoetje ploeteraars en aardwroeters werden gesmoord. En in den Raad, stedeke-raadje, middeleeuwsch kliekje van boerige, bekrompen verstandjes, waartusschen ’n enkele scherp kijkende en sprekende, die listiglijk ontzien werd, of uitgestooten, troonde burgemeester, burgervader, achterlijk stompzinnige, gekroond en versierd met adellijk naampje, waarvoor gekniebuigd werd, hoedjes en petjes gelicht. Van hèm ging onderdrukking van „welvarend” plaatsje ùit, koel en wettelijk. Enkelen pruttelden wel over barre stommiteiten van burgervader, die met z’n officieel, nooit-glimlachend, strak-leelijk gezicht, door de straatjes en wijken liep, zich voelende als ’n afgezant Gods; enkelen joolden wel om stumperige kleinheid en bekrompen brein-nietigheid van dit mannetje-één, uit de burgerij; enkelen gierden wel in stilte, om z’n malle airtjes van politiehoofd en stedeke-heerschertje, die alles te leeren had van z’n scherpzinnigen gemeente-sekretaris, praktijk en theorie. Maar zóó, in ’t openbaar, boog men voor hem, man van adel, man van dubbelen naam.

En Kees heelemaal vergroeid en verwoest, kon niks zeggen. Hij schooier.… wat wou hij?.… hij die te hongeren lag om ’n cent.

Maar diep, diep in ’m brulde, gierde wild-woest verzet, tegen ’t stelletje dat ie verdoemde, in z’n wraak-borst, zonder dat ie ’n letter zeggen, spreken kon. Als ie aan Wimpie’s gezicht dacht, dien stumper daar neergesmakt, begon ’t al erger in ’m[329]te gieren, voelde ie ’n onrecht, hem, hèm alleen aangedaan; dacht ie, dat de rijken nooit dàt, die ellende hadden. Nooit nog had Guurt es gezegd: „laat ik Wimpie ereis zien”, of een ander uit ’t vuile nest. Hij wist, dat Ant ze verboden had er te gaan, bij die ketters, en dat zij Ant verafschuwde om ’r vuilen, valschen nijd. Maar ’t griefde ’m, griefde ’m diep, dat niet één van zijn bloed, naar z’n Wimpie ooit vroeg. ’t Griefde ’m, hij kon ’r om uitbarsten, zwaar vloek-hameren van nijd.

In stikwoede was ie mee opgeloopen met de kerels, naar ’t land. Door z’n werk zou ie zich koelen aan den grond.

Tot ’t late licht ze verschemeren kwam, wroetten ze weer in de zandaarde, met gezichten in één donkeren buk naar den grond, in haastenden arbeid en werkjacht, als krom-gegroeide beesten, voortschuivend tusschen het rondom wijd-weg-drijvend, diepe goudlicht van lenteavond, pracht van glanzen en lichtspel.[330]

Back to Index Next