[1]Ang walong sinag ng araw ng ating watawat.
[1]Ang walong sinag ng araw ng ating watawat.
[2]Republica ay Pamahalaan ng bayan at ang naghahari ay mga pili ng bayan. Monarquia ay Pamahalaan na ang namamahala ay iisang tao.
[2]Republica ay Pamahalaan ng bayan at ang naghahari ay mga pili ng bayan. Monarquia ay Pamahalaan na ang namamahala ay iisang tao.
Decorative motif
Ang bantayog kay APOLINARIO MABINI sa Batangas.Ang bantayog kay APOLINARIO MABINI sa Batangas.
JOSE Ma. BASA
Sinoang̃ pilipinong̃ nakasapit sa Hong̃kong̃ na dî nakákilala kay G. José Ma. Basa.
Gaya ng̃ mg̃a tunay na Tagalog, niyáng̃ lipíng̃ tinátakbuhán sa kanyáng̃ mg̃a ugát ng̃ malinis na dugô ng̃ mg̃a Solimán, batà pa si G. José Ma. Basa ay nakápansín na ng̃ mg̃a katiwalian ng̃ pagpapalakad ng̃ nasirang̃ Pámahalaán ng̃ mg̃a kastilà dito sa Kapuluán.
At nang̃ sumapit siyá sa sapát na gulang̃, nang̃ ang̃ pagwawarì ay lalo nang̃ maliwanag sa tulong̃ ng̃ pinagaralan ay ipinagtang̃gól niyá ng̃ úbos kaya sa lahát ng̃ kátaón ang̃ mg̃a karapatan ng̃ mg̃a tubò rito sa atin. Ang̃ ganitó niyáng̃ mg̃a kilos at gawî na kapansinpansín nang̃ mg̃a panahóng̃ yaón na ang̃ pagibig sa bayan ay kasalanang̃ ikinamámatáy, ay nagíng̃ sanhî ng̃ boóng̃ pagiing̃at sa kanyá ng̃ mg̃a naghahawak ng̃ ugit ng̃ Pámahalaán at dî naglaón at si G. José Ma. Basa, kasama ni G. Antonio Regìdor, Parì Mariano Sevilla at iba pá ay pinagdadakíp at ipinatapon sa Pulô ng̃ Marianas.
Ang̃ kasalanang̃ sa kanilá'y ipinaratang̃ ay kinaalam «daw» sa hímagsikang̃ kawal na nang̃yari sa Kabite niyaóng̃ 1872, na ikinábitay ng̃ magigitíng̃ na Paríng̃ Tagalog na siná Padre Burgos, Gómez at Zamora.
Ang̃ panahón ay lumipas, at sumapit sa pang̃yayaring̃ ang̃ noón ay pinaguusig ay nagíng̃ karang̃alan at kabayanihan.
Ilang̃ buwan ding̃ nanahanan sa Guam si G. José Ma. Basa at pagkuwa'y lumipat sa Sakop ng̃ Inglés na bayan ng̃ Hong̃kong̃ at doón na ng̃â namuhay ng̃ may mg̃a tatlong̃puong̃ taón. Sa bayang̃ itó isinagawâ ni G. José Ma. Basa ang̃ táhasa't waláng̃ kiling̃ na pagling̃ap sa kanyáng̃ mg̃a kalahì.
Kailan ma't nakabalità si G. José Ma. Basa na may pilipinong̃ lulan ang̃ alin mang̃ sasakyáng̃ dádaóng̃ doón, karakaraka niyáng̃ ipinasásalubong̃ at dî tinútulutang̃ tumulóy sa ibáng̃ bahay kung̃ mang̃yayari at ang̃ kanyáng̃ táhanan, dulang̃at hihing̃án ay handâ sa kanyáng̃ mg̃a kalahì.
Buhat kay Gat José P. Rizal, Graciano López Jaena, Marcelo H. del Pilar at hang̃gáng̃ sa kahulihulihang̃ grumete ng̃ mg̃a sasakyán, ay kanyáng̃ ginawaran ng̃ pagkakandili sa lupaing̃ yaón na napilì niyáng̃ panahanán, kayá't lagì siyáng̃ nagíng̃ sang̃gúnian, kanlung̃an at takbuhan ng̃ alín mang̃ pilipino na nang̃ailang̃an ng̃ kanyáng̃ pagkukupkóp.
Isáng̃ kahang̃ahang̃ang̃ pagibig sa alin mang̃ bagay na may kulay pilipino ang̃ tinaglay ni G. José Ma. Basa, sa boó niyáng̃ buhay. Ang̃ kanyáng̃ mg̃a dulang̃ ó hapág, mg̃a likmuan, mg̃a palamuti sa bahay, mg̃a kasang̃kapan sa paglulutò, palyók, tapayan, lumbó at mg̃a iba pang̃ kábabakasán ng̃ tinubuang̃ lupà, saro, salakót, bilao, bakyâ, papag, ay nasa sa mabuting̃ panig na lahát ng̃ kanyáng̃ táhanan. Tung̃kól buhat sa sariling̃ lupà ay kanyáng̃ ipinagmamalakí.
Kanyáng̃ ipinagpáparang̃alan at kailán má'y hindî ikinahiyá sa mg̃a tagaibang̃ lupaing̃ sa kanyá'y tumuloy, ang̃ mg̃a bagay na yarì sa Pilipinas.
Ang̃ mg̃a aklát ng̃ ating̃ mg̃a kalahì ay iniing̃atan niyáng̃ higít sa gintô sa kanyáng̃ mayamang̃ aklatan.
Buhat sa Hong̃kóng̃ ay sumulat siyá sa mg̃a páhayagan sa España at lagì niyáng̃ pinasapit doón ang̃ tanáng̃ karaing̃an ng̃ Pilipinas.
Namatáy si G. Ma. José Basa niyaóng̃ ika 10 ng̃ Hulyo ng̃ 1907 na tagláy sa pusò ang̃ kasiyahang̃ loób na makatupad ng̃ kanyáng̃ katung̃kulan sa Tinubuang̃ Lupà at sa tanan niyáng̃ kalahì, lalong̃ lalò na sa nang̃akasapit sa lupaing̃ yaón ng̃ mg̃a Inglés na pinakipamuhayan niyáng̃ mahigit na tatlong̃ puong̃ taon.
Isáng̃ pang̃yayaring̃ kapansínpansín sa himaling̃ ni G. José Ma. Basa na dî dapat maligtan bago tapusin ang̃ bubót na alaalang̃ itó sa kanyáng̃ kagiting̃an, ay itóng̃ sumusunod:
Kung̃ siyá'y may nákikitang̃ kalahì roon na dahil sa kakulang̃an ng̃ mágugugól sa pagbalík sa sariling̃ lupà, at walâ namáng̃ hanap buhay bagáng̃ pang̃gágaling̃an ng̃ isáng̃ kabuhayang̃ marang̃ál, si G. José Ma. Basa ay may bukas na kamáy upáng̃ sumaklolo sa násabing̃ kalahì, matang̃ì pa ang̃ pabaon at kaupahán sa sasakyán hang̃gáng̃ makabalík sa sariling̃ lupà.
Isáng̃ panahón ay may sumapit doóng̃ panirang̃ puri sa atin, na dî ibá't ang̃ mg̃a sipì ng̃ mg̃a hubô at hubád na mg̃a igorrote na ipinang̃ang̃alandakan niná Worcerter at mg̃a kasamahán na yaón ang̃ lahing̃ nananahanán sa boóng̃ Kapuluang̃ Pilipinas at siyáng̃ naghahagád ng̃ kalayaan. Sa haráp ng̃ panirang̃ puring̃ itó ay walang̃ minainam si G. José Ma. Basa na panlaban kundî ang̃ bilhín lahát ang̃ mg̃a siping̃ nákita, na sa mabuting̃ palad ay hindî naman káramihan, at ang̃ lahát ay ining̃atan ng̃ boóng̃ pítagan, at ipinakita sa mg̃a may aral na banyagà at anyá:
«Itó ang̃ pinang̃galing̃an ng̃ aming̃lahì. Masdán ninyó ang̃ pinagdaanán naming̃ pagunlád».
Ang̃ sariling̃ wiká ay minahál, linináng̃ at ipinamana ni G. José Ma. Basa sa kanyáng̃ mg̃a anák na karamiha'y sa Hong̃kóng̃ na nakákita ng̃ unang̃ liwanag.
Kay lakí ng̃ pagmamahál ni G. José Ma. Basa sa alin mang̃ bagay na may kulay Pilipinas.
Nariyán ang̃ isáng̃ dakilang̃ pilipino.
"Ang̃ Tagumpay ng̃ Kamatayan" lilok ni Dr. José Rizal."Ang̃ Tagumpay ng̃ Kamatayan" lilok ni Dr. José Rizal.
Pedro A. Paterno
Inalosa duyan ng̃ kariwasaán at tunáy na Máginoó, sa lawak ng̃ katuturán ng̃ karang̃alang̃ itó, magíng̃ sa sariling̃ bahay, at magíng̃ sa kapamayanán, kayá't lahát ng̃ sinulat ng̃ mg̃a banyagà tung̃kól sa karang̃alan at katang̃ian ng̃ kababayang̃ itó, ay nagbábanság ng̃ waláng̃ patumang̃gáng̃ pagpaparilág sa kanyá dahil sa pagwawaldás ng̃ kanyáng̃ kayamanan, sa ikátatagpô ng̃ mg̃a kaibigang̃ mákakatulong̃, sa minana niyáng̃ katutubong̃ ugalì na mahalin at ipagtang̃gól ang̃ karapatán ng̃ Bayan Tinubuan.
Aní Retana, ang̃ Prínsipeng̃ Tagalog na itó, sa kanyáng̃ mg̃a pigíng̃ na waláng̃ katulad, ang̃ mg̃a kasang̃kapang̃ pawang̃ gintóng̃ lantáyay paubayá niyáng̃ ihináhandóg sa mg̃a pánaohín niyáng̃ nagsasamantalá ng̃ mg̃a gayóng̃ mg̃a pagtitipon, upáng̃ bilang̃ «pabalutan» ay matagláy ng̃ bawa't may ibig ang̃ kanyáng̃ mg̃a gintóng̃ gamit.
Ang̃ kanyáng̃ kagalang̃galang̃ na amá sa pang̃yayari, niyaóng̃ 1872 na ang̃ kabantugan at karang̃alan ng̃ «Tatlong̃ Parè», na pawang̃ kababayan natin ay nápasang̃kót at nabitay, ay naghandóg ng̃dalawang puo't limang libong pisoupang̃ máligtás lamang̃ sa bibitayan ang̃ tatlóng̃ banal na pawáng̃ waláng̃ sala.
Nang̃ mg̃a panahóng̃ yaón ang̃ libong̃ piso ay lubhang̃ malaking̃ bagay, at ang̃ handóng̃ na yaón ay sukat upang̃ ang̃ mg̃a Gobernador na hindî lubháng̃ maing̃at sa karang̃alan, ay madalás mapagaláw ng̃ salapî, ng̃uni't ang̃ nagíng̃ bung̃a ng̃ gayóng̃ banál na handóg ay ang̃ sampuô ng̃ kanyáng̃ kalayaan ay sumapang̃anib at mábilang̃ siyá sa mg̃a ipinatapon sa nagíng̃ mahabang̃ buntót ng̃ himagsikang̃ kawal na yaón na nang̃yari sa Kabite niyaóng̃ 1872.
Lulan ng̃ Sasakyang̃ «Flores de María» ay ipinatapon sa Marianas ang̃ mg̃a Gg. Agustín Mendoza José de Guevarra, Miguel Laza, Felíciano Gómez, Anacleto Desiderio, Vicente del Rosario, Toribio H. del Pilar, Mariano Sevilla, Justo Guazon, Pedro Dandan, Antonio Ma. Regidor, Joaquín Pardo de Tavera, Mauricio de León, José Basa Enriquez, Pedro Carrillo, Gervacio Sánchez, Balbino Mauricio, José Basa, Ramón Maurente, Pio Basa at Máximo Paterno.
Tung̃kól kay G. Pedro Paterno ay sinabi ng̃ káunaunaháng̃ Gobernador Civil dito sa Pilipinas na nagíng̃ Pang̃ulo ng̃ Estados Unidos na si Mr. William H. Taft at kasalukuyan ng̃ayóng Pang̃ulo ng̃ Pinakamataás na Húkuman sa Amerika, na: «Si G. Pedro A. Paterno, anya, ay isáng̃ politikong̃ pilipino na sa aking̃ mg̃a nákilala ay bugtóng̃ sa lahat na hindî ko kináring̃gáng̃ magsabi nang̃ anô mang̃ masamâ na ukol sa ibá».
Nang̃ kasalukuyan siyáng̃ nábibilang̃gô sa makasaysayang̃ kalle Anda, loób ng̃ Maynilà, at nang̃ ang̃ mg̃a pulutóng̃ ng̃ mg̃a kawal ng̃ Hímagsikang̃ ay nagpapahirap ng̃ gayón na lamang̃ sa mg̃a kawal na amerikano na naglagák na ng̃ isáng̃ mahalagáng̃ buhay ng̃ isá sa matatapang̃ niyá at nápabantóg na Heneral na si Mr. Lawton, sa mg̃a lawak ng̃ San Mateo, Rizal, ay inakalà ng̃ Heneral McCartur na gamitin ang̃ kapang̃yarihan ni G. Pedro Paterno, upáng̃ ang̃ kapayapaan ay lúbusan nang̃ magharì, ng̃uni't ang̃ gayóng̃ nasà ay waláng̃ sinapit, at ang̃ mg̃a pulutóng̃ ng̃ naghíhimagsík ay nagpatuloy ng̃ kápupuksâ sa mg̃a kalaban ng̃ kanyáng̃ kalayaan.
Si G. Pedro A. Paterno ay sumilang̃ sa mayamang̃ bayan ng̃ Santa Cruz, Maynilà, liping̃ Tagalog ng̃ mg̃a Lakán, na buhat sa kaugatugatan ng̃ kanyáng̃ lipì ay likás na mairugín sa ikagagaling̃ ng̃ Bayang̃ Tinubuan.
Isáng̃ anák nitóng̃ Maynilà na sumilang̃ niyaóng̃ taóng̃ 1858, iká 27 ng̃ Abril, ang̃ aming̃ pinagúukulan gayón nitóng̃ munting̃ haláw ng̃ kanyáng̃ pagkátao, bilang̃ putong̃ sa kanyáng̃ mg̃a punyagî na ang̃ liping̃ Tagalog ay málagáy sa isáng̃ kalagayang̃ karapatdapat sa kanyáng̃ pagkabansâ.
Ang̃ una niyáng̃ pagáaral ay sinimulán sa «Ateneo Municipal» magbuhat sa gulang̃ na siyam na taón, at noóng̃ taóng̃ 1871 ay natapos ang̃ kanyáng̃ pagáaral doón; lumipat siyá sa Páaralang̃-madlà sa Salamanca at nagaral ng̃ «Filosofia», «Teología» at «Leyes Canónicas» at kanyáng̃ tinapos sa «Universidad Central de Madrid» na kanyáng̃ tinang̃gapán ng̃ katibayang̃ «Doctor».
Sa pagkamánunulat si G. Pedro A. Paterno ay napatang̃i rin at dahil doón ay ginawaran siyá ng̃ «Gran Cruz de Isabel la Católica» isáng̃ tusón na dî madalíng̃ tamuhín at nagbúbukás sa may tagláy noón ng̃ Gusalì ng̃ dakilang̃ Harì sa España.
Nang̃ manumbalik na mulî rito sa bayang̃ sarili, at sapagka't siyá'y matalik na kaibigan ng̃ dakilang̃ Tagalog, niyaóng̃ bayaning̃ tagá Kalambà, ay pinágtang̃kaán siyáng̃ isang̃kót sa mg̃a kilusang̃ tung̃o sa pagtiwalag, ng̃uni't sa mabuting̃ sandali ay hindî nagtagumpáy ang̃ gayóng̃ nais at ang̃ kanyáng̃ kaya ay nang̃kapanahong̃ máihandóg niyá sa mg̃a kapakanán ng̃ Bayan.
Nang̃ ang̃ nagiinapóy na Hímagsikan niyóng̃ 1896, ay kasalukuyang̃ lumálaganap, at ang̃ kapang̃yarihang̃ tagaganáp ng̃ Gobernador Heneral na si G. Fernando Primo de Rivera, ay dî makaapulà, si G. Pedro A. Paterno ay inatasan ni Heneral Primo de Rivera, niyaóng̃ Disyembre iká 15 ng̃ taóng̃ 1897, na magíng̃ sugò ng̃ Pámahalaáng̃ kastilà, upáng̃ makipagkasundô sa nang̃aghihimagsik, at ang̃ «Pacto de Biak na Bato»[1]ay tinamó niyá sa mg̃a Pámunuán ng̃ Hímagsikan niyaóng̃ iká 9 ng̃ Agosto ng̃ taóng̃ 1897.
Sa gayóng̃ bung̃a ng̃ kanyáng̃ sikap ay nakapagling̃kód siyá sa dalawáng̃ kapang̃yarihan, sa Ináng̃ España at sa Ináng̃ Pilipinas.
Ang̃ kasaysayan ay magtataán sa kanyá ng̃ mg̃a ginintuang̃ dahon tung̃kól sá bagay na itó.
Niyaóng̃ iká 15 ng̃ Septiembre ng̃ taóng̃ 1898 ang̃ Kapulung̃ang̃ Pilipino ay nagdaos sa Barasoain, Bulakan, ng̃ isáng̃ Sang̃guniang̃ binúbuô ng̃ siyám na puong̃ kasangunì, pilì sa lahat ng̃ poók, magìng̃ sa karunung̃an at katang̃ian. Binubuo ang̃ Sanguniang̃ yaón ng̃ apat na puong̃ abogado, labing̃ anim na médico, limang̃ farmaceútico, dalawáng̃ ingeniero, isáng̃ parè, mg̃a máng̃ang̃alakal at mg̃a tang̃ing̃ hugot sa mg̃a tanyag na taong̃ bayan; sa kapulung̃ang̃ yaón ay náhirang̃ si G. Pedro A. Paterno na Pang̃ulo ng̃ Sangunian.
Nang̃ ang̃ mg̃a kastilà ay talunin ng̃ mg̃a amerikano sa dagat, at ng̃ mg̃a mang̃hihimagsik sa katihan, sa isáng̃ dî maiiwasang̃ pang̃yayari, ang̃ magkalutong̃ na itó sa pagguguhò ng̃ kapang̃yarihang̃ maka hari ay siyáng̃ nagkálaban. Sa pulong̃ na idinaos sa Bagong̃ Ecija, ay náhirang̃, si G. Pedro A. Paterno na sugò ng̃ Pamahalaang̃ Pilipino, upáng̃ makipulong̃ kay General Otis, at doó'y tamuhin ang̃ «autonomía», ng̃uni't hindî niyá inabot na mákapulong̃ ang̃ Punong̃ Hukbó ng̃ mg̃a amerikano. Ihinalál siyáng̃ pamuli sa pang̃alawáng̃ Lupon sa gayón ding̃ layon, at siyá ay nakarating̃ rito sa Maynilà na sinalasà ang̃ hangahan ng̃ kamatayan; ng̃uni't di niyá ipinagtagumpáy ang̃ láyuning̃ kanyáng̃ sinadyâ sa mg̃a Pámunuáng̃ amerikano.
Umurong̃ siyá na kasama ng̃ mg̃a naghihimagsik hang̃gáng̃ Trinidad, Benget, na kinabihagan sa kanyá ng̃ mg̃a kaaway.
Bung̃a ng̃ waláng̃ pagál niyáng̃ panitik ang̃ mg̃a sumusunód:Ang Dating Kabihasnan Ng Mga Pilipino, Ang mga Tagalog Sa Kasaysayan ng Sandaigdigan, Ang mga Salaysay ni Pare Placencia tungkol sa Kapakanakan ng mga Kristiyano, at mg̃a ibá pang̃ dî mabilang̃ na mg̃a babásahing̃ bayan.
Niyaóng̃ Agosto, ika 16 ng̃ taóng̃ 1902, ang̃ Dulaang̃ Tagalog ay dinalaw ng̃ isá niyang̃ mainam na «opereta» na pinamagatáng̃: «Sandugong̃ Panaginip». Ang̃ tugtugin ng̃ marikít na tang̃hál na itó ay utang̃ sa Guróng̃ si G. Bonus. Kun saan mapagkíkitang̃ sa gitnâ ng̃ kanyáng̃ mg̃a tagumpáy ay dî niyá nalimutan ang̃ sariling̃ wikà.
Niyaóng̃ 1900 na ipahayag ni General Mc. Artur, ang̃ «amnistia», ay sumailalim siyá noón, at naging̃ masugid na tagapamayapa, matapos tamuhín ang̃ kanyáng̃ kalayaan.
Naging̃ Guró si G. Pedro A. Paterno sa Páaralang̃ «Liceo de Manila» at kanyáng̃ inihayág ang̃ kanyáng̃Ang Bagong Ayos ng Municipio sa Pilipinas at ang Pamahalaang Bayan.
Si G. Pedro A. Paterno ay nagíng̃ Sugò sa Unang̃ Kapulung̃ang̃ Bayan at nagíng̃ masugid na katulong̃ ng̃ ating̃ mg̃a mambabatás. Namatáy siyá niyaóng̃ Abril ng̃ taong̃ 1911 nang̃ dî man nápahiwaláy sa pagká Guró sa káunaunahang̃ Páaraláng̃ Pilipino na nakilala sa tawag na «Liceo de Manila».
[1]Ang salaping tinamo niya sa mga kastila dahil sa kasunduang ito, ay siyang ipinamili ng sandatang ginamit sa pangalawang bugso ng Himagsikan niyaong 1898.
[1]Ang salaping tinamo niya sa mga kastila dahil sa kasunduang ito, ay siyang ipinamili ng sandatang ginamit sa pangalawang bugso ng Himagsikan niyaong 1898.
Decorative motif
Antonio Ma. Regidor
Ditosa makasaysayang̃ bayan ng̃ Maynilà ay sumilang̃ niyaóng̃ taóng̃ 1843 ang̃ isáng̃ dakilang̃ pilipino: si G. Antonio Ma. Regidor.
Ang̃ kanyáng̃ mg̃a unang̃ pagaaral ay ginawâ sa «Colegio» ng̃ San Juan de Letrán hang̃gáng̃ sa tinamó ang̃ katibayang̃ «Bachiller en Artes». Lumipat sa Páaraláng̃ madlâ ni Sto. Tomás upáng̃ doón tapusin ang̃ kanyáng̃ láyunin sa pagáaral at doón siyá nagtamó ng̃ katibayang̃ sa pagká «Doctor en Derecho Civil».
Naglayág siyá at sa silong̃ ng̃ ibáng̃ lang̃it ninasang̃ lalong̃ sumakláw ng̃ mg̃a ibáng̃ mátututuhan at mápagáaralan, at sa España, sa dati nating̃ pang̃ulong̃ bansa, ay tinamó niya ang̃ karang̃alan at katibayang̃ nauukol sa «Derecho Canónico» sa «Universidad Central», sa Madrid.
Sa kanyáng̃ panahón ng̃ ipinagaral ay lagi siyáng̃ nápatang̃i sa kanyáng̃ mg̃a kapanahán at tuwî na ay nagtamó ng̃ lalong̃ matataás na kabukuran at minahál siyáng̃ lagi ng̃ kanyáng̃ mg̃a Guró.
Ang̃ kanyáng̃ mg̃a karunung̃ang̃ ná tuklás ay pawang̃ naging̃ hiyás ng̃ kanyáng̃ Tinubuang̃ Lupà, at nang̃ siyá'y manumbalik dito sa minámahál na Pilipinas ay nanung̃kulan siyáng̃ Kalihim ng̃ «Audiencia» na katumbás ng̃ ng̃ayó'y ating̃ Mataás na Húkuman.
Sa sangunian ng̃ «Ayuntamiento» ay ginanáp niyá ang̃ mg̃a tung̃kulang̃ Tagausig ng̃ Kagawaran ng̃ mg̃a Páaralán ng̃ «Artillería» at «Inginiería», at nagíng̃ Kalihim ng̃ tang̃ing̃ Lupon ng̃ Palátuntunan ng̃ Pagtuturò sa mg̃a tagarito sa ating̃ lupain. Ang̃ kakayahán ng̃ Tagalog ay ilinagay niyá sa mataás na kalagayan.
Naging̃ Tagasiyasat at Pang̃ulo ng̃ Kagawarán ng̃ mg̃a Páaralán, at sa panunupád niyá ng̃ maselang̃ na tung̃kuling̃ itó ay nagawâ niyáng̃ buhat sa España ay mátamó ang̃ isáng̃ pasyá na magkáhaluhalò ang̃ mg̃a nagáaral na mg̃a anák ng̃ mahirap at mayaman na dati ay nagkákabukód at nagpapanaghilian:Isáng̃ tagumpay ng̃ «demokracia» sa loób ng̃ isáng̃ Pámahalaang̃ makahari.
Nang̃ panahóng̃ Gobernador Heneral dito sa Pilipinas si G. Carlos Ma. La Torre, na pinausig dahil sa kanyáng̃ malayang̃ pang̃ang̃asiwà, dito sa Kapuluan, na nása salung̃át sa dating̃ palakad na makahari, si G. Antonio Ma. Regidor ang̃ nagsang̃galang̃ at ang̃ kanyáng̃ pagkamabutíng̃ anák ng̃ Pilipinas at pagká dalubhasáng̃ Abogado ay pinatunayan niyá sa haráp ng̃ madlà.
Siyá ay isáng̃ tanyág na mánunulat sa wikáng̃ Kastilà at Inglés noón pa mang̃ panahong̃ ang̃ wikáng̃ Inglés dito sa ating̃ tinubuang̃ bayan ay isáng̃ wikáng̃ palamuti lamang̃ at dî pa panlahát.
Ang̃ mg̃a kahirapan sa pagkabilang̃gô ay dinanas din namán niyá, sapagká't siyá at siná G. Joaquin Pardo de tavera, José Ma. Basa at ibp., ay pinagdadakip at ibinilang̃gô niyaóng̃ Himagsikan sa Kabite niyaóng̃ taóng̃ 1872. Págkaraán ng̃ iláng̃ araw na kaniláng̃ pagkábilang̃gô, silá'y ipinatapon sa Pulô ng̃ Marianas. Nanahanan siyá sa Guám na may ilán ding̃ buwán na kayakap ang̃ kahirapan ng̃ isáng̃ «tapon» at tiwaláng̃ sa mg̃a kapilas ng̃ buhay. Buhat sa Guám ay nakasapit siyá sa Pulô ng̃ Yap sa pamamagitan ng̃ isáng̃ sasakyáng̃ amerikano, at buhat dito, sa tulong̃ ng̃ isáng̃ sasakyáng̃ inglés ay nakasapit siyá sa Pulô ng̃ Solomón haggáng̃ sa Palaos.
Buhat sa Pulô ng̃ Palaos, sa pamamagítan ng̃ lahát ng̃ paraán ng̃ magagawâ ng̃ isáng̃ salát sa layà ay sumapit siyá sa Pulò ng̃ Malakán, buhat dito ay nagtanan siyá hang̃gáng̃ sa karatig nating̃ sakop ng̃ Inglés na Lunsód ng̃ Hong̃kóng̃, at pagkalipas ng̃ isáng̃ bugsò ng̃ panahón ay lumayag siyá na patung̃o sa Pransia, doón sa bayan ng̃ layà, at Iná ng̃ bagong̃ kabihasnán.
Niyaóng̃ 1876 ay nagharáp siyá ng̃ isáng̃ kahiling̃an sa Konsul ng̃ Kastilà sa París upáng̃ gawaran siyá ng̃ «indulto» at ang̃ gayó'y kanyáng̃ tinamó sa mabuting̃ palad.
Lumipat sa Londres, sa makasaysayang̃ bayan ng̃ mg̃a dakilang̃ Pólítiko at mg̃a Harìng̃ demókrata, nang̃ siyá'y makalagán na niyaóng̃ kasigalutan ng̃ isáng̃ pinaguusig; ng̃ masamang̃ Talà, at sa bayang̃ itó ay nakipagisáng̃ pusò siyá sa isáng̃ anák ng̃ matimtimang̃ Irlanda.
Niyaóng̃ 1896, nang̃ ang̃ punyaging̃ magsarilí ng̃ boóng̃ bayanang̃ Pilipinas ay nagsisikip na sa ating̃ Kapuluan, ay tumang̃gáp siyá ng̃ anyaya nina G. Felipe Agoncillo at Sixto López, upáng̃ lumipat siyá sa Washing̃ton, upáng̃ buhat doón ay sikapin ang̃ pagtatamó ng̃ mg̃a kagaling̃ang̃ pambansâ sa Pilipinas; ng̃uni't isáng̃ pagkakalayô ó dî pagkakaúnawaán ng̃ mg̃a kaparaanan ni G. Agoncillo, ang̃ nakapagudyók sa kanyáng̃ mulíng̃ bumalik sa Londres at doón ay sinikap niyáng̃ makatulong̃ sa mg̃a nagsísilakad sa pakikipagkáyarì sa Pransiya ng̃ kapakanan ng̃ palad ng̃ ating̃ mutyáng̃ Pilipinas.
Nang̃ ang̃ ating̃ dakilang̃ Bayani, si Gat Rizal ay lulan ng̃ isáng̃ sasakyáng̃ dagat sa Hong̃kong̃ upáng̃ iuwî dito sa Pilipinas, ay sinikap ni G. Antonio Ma. Regidor na si Gat Rizal ay magtamó ng̃ layà sa pamamagitan ng̃ «Habeas Corpus», ng̃uni't pinawaláng̃ bisà ng̃ mg̃a Hukóm doón ang̃ ganitó niyáng̃ punyagî.
Nariyán ang̃ maigsíng̃ banháy ng̃ isáng̃ labí ng̃ mg̃a pininsalà ng̃ aklasang̃ kawal niyaóng̃ 1872. Nagíng̃ tagapagtang̃gól tuwina ng̃ Pilipinas, ng̃ mg̃a mairugin sa Pilipinas, at ng̃ mg̃a pilipino.
Ang̃ kanyáng̃ palad ay nagíng̃ kayakap ng̃ mg̃a páng̃arapín ng̃ tatlóng̃ unang̃ pininsalà ng̃ kabang̃isan: ng̃ tatlóng̃ Pareng̃ Tagalog, na binitay dahil sa kilusáng̃ yaón.
Sa kanyáng̃ kabantugan ay nahandugán niyá ng̃ palà ang̃ ating̃ Inang̃ Pilipinas at dahil dito ay dapat tumang̃gap ng̃ turing̃ ng̃ lahát ng̃ kalahing̃ sumisibol.
Magíng̃ saksí ang̃ maigsíng̃ ulat na itó ng̃ paghang̃à ng̃ aking̃ mg̃a kapanahón sa magandáng̃ halimbawà na ilinagak sa atin ng̃ kanyáng̃ buhay.
Namatáy si G. Antonio Ma. Regidor na nagiwan ng̃ isáng̃ mabuting̃ bakás biláng̃ pamana sa kanyáng̃ Tinubuang̃ Lupà.
Decorative motif
Felipe G. Calderón
Isang̃bantóg na makamang̃gagawà at masigasig na mánanagalóg, si G. Felipe G. Calderón na sumilang̃ sa maliwanag, sa bayan ng̃ Sta. Cruz de Malabon, Kabite niyaóng̃ iká 4 ng̃ Abril ng̃ 1868. Siyá ay anák ni G. José at ni Gng̃. Manuela Roca.
Nagsimulâ si G. Felipe G. Calderón ng̃ pagáaral sa «Ateneo de Manila» hang̃gáng̃ magtamó ng̃ katibayan «Bachiller en Artes» ay saká lumipat sa Páaraláng̃ madlâ ni Sto. Tomás upáng̃ magaral ng̃ «Derecho.»
Gaya ng̃ lahát ng̃ masikap na magpakataás na magisá, ay kasabáy ng̃ pagáaral niyáng̃ itó ang̃ paghahanap buhay, at siyá'y sumulat sa mg̃a Páhayagáng̃ «La Opinión» at «El Resumen». Siyá'y nakatapos ng̃ boóng̃ ning̃níng̃ ng̃ kanyáng̃ layon sa pagaáral niyaóng̃ 1894, at ang̃ kanyáng̃ pagsasanay ay ginanáp niyá sa kagawarán ng̃ nagíng̃ bantóg at pinagpitaganang̃ Pang̃ulo ng̃ Kátaastaasang̃ Húkuman na si G. Cayetano Arellano.
Nagsigasíg din siyá ng̃ pagáaral ng̃ «Ley Constitucional», «Economía Política», «Historia», «Filosofía y Letras» at «Ciencias Físicas», tang̃ì pa sa kanyáng̃ sadyáng̃ paglalakbáy sa Hong̃kóng̃, Singapur at India, na kung̃ saan niyá pinagaralan sa sariling̃ lupà ang̃ pamamahalà ng̃ mg̃a Inglés sa kanyáng̃ mg̃a sakop na bayan.
Ang̃ mg̃a karunung̃ang̃ itó na kanyáng̃ pinágpakatang̃ian ay lubós niyáng̃ nágamit sa kapakinabang̃án ng̃ ating̃ Tinubuang̃ Lupà, sapagká't niyaóng̃ 1898 ay siyá'y nagbigáy ng̃ mung̃kahì kay G. Emilio Aguinaldo, na hing̃ín nitó kay Almirante Dewey, ang̃ mg̃a katibayang̃ buhat sa Congreso ng̃ EE. UU., upáng̃ makipagkayarì sa isáng̃ Lupon ng̃ mg̃a pilipino tung̃kól sa hináharáp ng̃ Pilipinas, at kung̃ ang̃ gayón ay hindî gawín ng̃ «Almirante», ang̃ nang̃aghihimagsík na pilipino ay dî dapat tumulong̃ sa mg̃a amerikano, sa kanyáng̃ digmaang̃ laban sa España.
Ang̃ paning̃in ni G. Felipe G. Calderónay nang̃úguna sa mg̃a pang̃yayari, at para niyáng̃ nahúhulaang̃ ang̃ panahón ay sásapit na ang̃ lahát ng̃ pakikipagkasundô at nasà ni Dewey, ay hindî paháhalagahán ng̃ «Congreso sa Washing̃tón.»
Ang̃ kasaysayan ng̃ Pilipinas ay siyáng̃ labis na makapagúulat kung̃ ang̃ mung̃kahing̃ itó ni G. Felipe G. Calderón, na hindî tinang̃gap ni G. Emilio Aguinaldo, dahil sa malakíng̃ katiwalà sa karang̃alan ng̃ «Almirante Dewey» at ng̃ «Congreso» ng̃ EE. UU., ay may matuwíd ó walâ. Ang̃ mg̃a pang̃yayari, ay hindî mababago at dî matátalimwáng̃ ng̃ sino man, sapagká't doó'y saksí ang̃ sambayanang̃ nagpakasakit magtigís ng̃ dugô sa pagtatang̃gól ng̃ kanyáng̃ katuwiran.
Nagíng̃ Kinatawán sa Congreso sa Malolos, si G. Felipe G. Calderón, nang̃ lalawikang̃ Paragwa, at sa kanyáng̃ pagkakinatawáng̃ itó ay kanyáng̃ yinarì at ihinaráp sa Kapulung̃an ang̃ kanyáng̃ pinaká dakilang̃ gawâ, na nápabantóg na Pátakarán ng̃ Repúblika Pilipina, at pinagtibáy pagkatapos na mapagtalunan ng̃ mg̃a Kinatawán sa dambanang̃ yaóng̃ ng̃ mg̃a Batás.
Nang̃ magharì na ang̃ kapayapaan ay ikinatiwalà sa kanyá ng̃ Pámahalaáng̃ amerikano, ang̃ Pagtatatag ng̃ mg̃a Pámahalaáng̃ Bayan at siyá'y sumulat ng̃ isáng̃ Palátuntunan ukól sa bagay na itó.
Itinatag din namán niyá ang̃ pinagpalang̃ «Protección de la Infancia» ang̃ «Colegio de Abogados de Manila» at «Escuela de Derecho» na kanyáng̃ pinagturuan at pinaghandaán ng̃ mg̃a bagong̃ sibol na mg̃a abogado na makapagliling̃kód sa ating̃ Tinubuang̃ Lupà. ¡Gaanong̃ biyayà ang̃ náihandog niyá sa Pilipinas, sa mg̃a nátukoy na kapisanáng̃ kanyáng̃ likhâ!
Nagturo rin namán ng̃ «Matemáticas» at «Historia Universal» sa Páaraláng̃ «Instituto de Mujeres» ng̃ mg̃a taóng̃ 1902-1904, nang̃ dî tumangáp ng̃ anó máng̃ kabayarán sa kanyáng̃ mg̃a pagpapagál, sa paniwalang̃ ang̃ Páaraláng̃ itó ay gumáganáp ng̃ isáng̃ dakilang̃ tung̃kuling̃ maghandâ ng̃ mabubuti at may sapát na kayang̃ mg̃a mámamayán.
Sa kanyáng̃ mg̃a sinulat na aklát na lubháng̃ mapakinabang̃, ay matukoy ang̃ «A.B.C.» ng̃ mg̃a mamamayáng̃ pilipino na siyáng̃ kátututuhan ng̃ mg̃a karapatan ng̃ mg̃a mámamayán.
Kung̃ ang̃ kahoy ay nákikilala sa bung̃a, gaya ng̃ kasabihán, si Ginoong̃ Felipe G. Calderón ay mákikilala sa kanyáng̃ mg̃a ginawáng̃ pamana sa mg̃a náhuhulí.
Siyá'y namatáy niyaóng̃ iká 6 ng̃ Hunio ng̃ 1908, nang̃ hindî man natapos ang̃ hulì niyáng̃ ulat tung̃kól sa «Enciclopedia Filipina».
Karapat dapat uliranin ang̃ kanyáng̃ halimbawa.
Decorative motif
CAYETANO ARELLANO
Kung̃sino yaóng̃ nagsásabing̃ ang̃ karunung̃an at kariwasaan ay kaaway ng̃ mg̃a dukhâ ay nabubulaanan sa halimbawang̃ sa kanyáng̃ sariling̃ kabuhayan ay ipinakita ng̃ Mrgl. na G. Cayetano Arellano.
Buhat sa isáng̃ muntíng̃ bayang̃ nakilala sa tawag na Udyóng̃, sakop ng̃ lalawigang̃ Bataan, at nakyát sa kátaastaasang̃ likmuan ng̃ Pinakamataás na Húkuman dito sa Pilipínas. Nakyát na dî sa tagubilin at pagkakaling̃à ng̃ isáng̃ pagkating̃ politiko gaya ng̃ karaniwang̃ mang̃yari sa mg̃a tung̃kuling̃ Pámahalaan, kundi sa sariling̃ karapatán, kakayahán at karunung̃an, palibhasa'y isáng̃ dalubhasang̃ karapatdápat sa alin máng̃ lalong̃ maselang̃ na tung̃kulin.
Nagsisikíp sa sang̃sinukob ang̃ pagkilala sa kanyáng̃ manining̃ning̃ na mg̃a kurókurò sa kanyáng̃ mg̃a hatol, magíng̃ sa pagsasarili niyá sakaling̃ ang̃ pasyá ng̃ kanyáng̃ mg̃a kasamahán ay dî niyá marapatin, maging̃ sa kung̃ siyá'y makaayon na magbigay ng̃ sariling̃ ulat. Si Gat Cayetano Arellano ay isáng̃taong̃ may mabuting̃ ugalì, mabuting̃ gawî at mabuting̃ mg̃a gawâ na ipinamana sa kanyáng̃ mg̃a kalahi sa háharaping̃ panahón.
May mabuting̃ ugali, sapagká't sa kanyáng̃ diwang̃ nagsisikíp sa karunung̃an ay may siwang̃ ang̃ mg̃a súliranin ng̃ liping̃ tumatang̃is at tuwî na ay nakátagpô sa kanyáng̃ mg̃a hatol ng̃ isáng̃ kasiyahang̃ loób, palibhasà ay nábabatáy tuwî na sa malinis na udyók ng̃ budhî. Ang̃ mg̃a ulila ay nakatagpô sa kanyáng̃ maáwaing̃ pusò ng̃ isáng̃ tapát na tagapagkaling̃à at tagasaklolo; at waláng̃ sukat na paglilimós ang̃ ginagampanán niyá nang̃ walang̃ sino máng̃ nakamalay, kahit na ng̃ tunay na sinasaklolohan.
May mabuting̃ gawî sapagká't sa habang̃ panahón ng̃ kanyáng̃ ikinabuhay ay waláng̃ unang̃ nagíng̃ himaling̃ kundî ang̃ tahás na pagúubos kaya upáng̃ mapagaralan ang̃ mg̃a súliraning̃ sanhî ng̃ mg̃a paghihirap ng̃ sang̃katauhan, at magawaran ng̃ tumpák na lunas; pagáaral na waláng̃ maliw hang̃gáng̃ sa huling̃ sandalî ng̃ kanyáng̃ buhay. At hindî sukat ang̃ pagsisikap sa sarili ang̃ kanyáng̃ hinaráp, dî mabilang̃ na mg̃a dukhâ, na waláng̃ kayang̃ ipagpáaral sa kaniláng̃ mg̃a anák, ang̃ nakatagpô kay Gat Arellano, ng̃ isáng̃ ganáp na biyayà. Pinággugulan niyá sa pagáaral ang̃ lubháng̃ maraming̃ maásahan sa háharapin, sapagká't sa ganitóng̃ paraán niyá ináakalang̃ makapagling̃kód ng̃ táhasan sa minámahál niyáng̃ Tinubuang̃ Lupà.
Ang̃ lahát ng̃ kanyáng̃ inisip sa paghahandóg ng̃ ginhawa sa nang̃ahíhirapan ay kanyáng̃ isinang̃awáng̃ pawà, at kaypala'y dî iilán sa ng̃ayón ang̃ tumátamasa ng̃ ginhawa at nagpapasasà sa mg̃a kaaliwang̃ dulot ng̃ karunung̃an, na pawang̃ utang̃ sa pagkakawang̃-gawâ ng̃ Mrng̃l. na G. Cayetano Arellano.
Isáng̃ masayang̃ araw ng̃ Marso, ikalawá sa buwan ng̃ taóng̃ 1847, ang̃ Pilipinas ay nagkapalad magkaroón ng̃ isáng̃ anák na kagiliwgiliw, isáng̃ anák na nagtampók sa kanyá sa isáng̃ kalagayang̃ karapatdapat, at itó ay ang̃ ating̃ pinagúukulan nitóng̃ mg̃a katagáng̃ ulat.
Ang̃ mg̃a páng̃unahíng̃ pagáaral ay idinaos sa sariling̃ táhanan at nagpatuloy sa Páaraláng̃ «San Juan de Letrán» at sa «Universidad de Sto. Tomás» na tinang̃gapán nang̃ mg̃a katibayang̃ sumusunod: «Bachiller en Filosofía» (1862) «Bachiller en Teología» (1867) «Bachiller en Derecho Canónico» at «Bachiller en Derecho Civil» (1871), «Licenciado en Jurisprudencia» (1876).
Naghawak ng̃ tung̃kuling̃ abogado ng̃ «Audiencia Territorial de Manila» at niyaóng̃ 1879, sa mung̃kahì ng̃ Pang̃ulo ng̃ «Audiencia» ay náhirang̃ na Hukóm na may pananahanan sa «Gobierno Político Militar de Tárlac», at nang̃ makalipas ang̃ tatlóng̃ taón, niyaóng̃ 1872, ay náhirang̃ na «Catedrático» sa Sto. Tomás sa Karunung̃ang̃ «Derecho Civil» at niyaóng̃ 1886 ay ginawaran ng̃ kapang̃yarihang̃ magíng̃ «Mang̃istradosuplente» ng̃ «Audencia» dito sa Maynilà.
Nanung̃kulan ng̃ pagkakasang̃gunì ng̃ «Ayuntamiento» niyaóng̃ 1887; at niyaóng̃ taóng̃ 1898 ay ihinalál na Kalihim pang̃labas ng̃ ating̃ Pámahalaáng̃ sarili sa Malolos.
Pagkatapos magíng̃ Presidente ng̃ «Servicio Civil» ay ihinalál na Pang̃ulong̃ samantala ng̃ Mataás na Húkuman sa lilim ng̃ Pámahalaáng̃ Hukbó dito sa Pilipinas, at niyaóng̃ Hunyo ng̃ taóng̃ 1901, ay náhalál na Pang̃ulong̃ Pálagian ng̃ násabing̃ Mataás na Húkuman.
Niyaóng̃ siyá ay maglakbáy sa Amerika niyaóng̃ 1904, ay pinagkalooban ng̃ dì karaniwang̃ karang̃alang̃ «Doctor en Derecho» ng̃ «Yale University», karang̃alang̃ sa bihirang̃ tao lamang̃ ipinagkákaloób.
Náriyán ang̃ kabuhayan ng̃ isáng̃ maning̃níng̃ na Talà, ba ang̃ liwanag ay dî magkásiyá sa ating̃ lupaín, hinang̃aan ng̃ mg̃a banyagà at kinilalang̃ isáng̃ pantás na katang̃ítang̃ì.
Ang̃ maliliit na bayan, magmulâ pa ng̃ mulâ at mulâ, ay nang̃ápabantóg dî sa kayamanan ng̃ kanyáng̃ mg̃a pataním, dî sa kasaganaan at kasipagan ng̃ kanyáng̃ mg̃a magsasaká, dî sa kabantugan ng̃ kanyáng̃ tikmâ, dî sa mg̃a naglalakihang̃ mg̃a gamlayan, pagkápalibhasa ay dî itó ang̃ nang̃ing̃ibabaw at ikinatatang̃ì sa ibá, kundî ang̃ pagkakaroón ng̃ mg̃a anák na dî karaniwan, niyáng̃ mg̃a tao niláng̃ sa maliliít na bayan sumisiból upáng̃ ang̃ mg̃a bayang̃ násabi ay mápabantóg at hang̃aan ng̃ mg̃a bayang̃ lalong̃ malalaki at maginhawa.
Si Gat Cayetano Arellano ay isáng̃ tapat na anák ng̃ Pilipinas, at máituturing̃ na isáng̃ karapat dapat na kawal ng̃ sandaigdian na kanyáng̃ pinagling̃kuran ng̃ malaganap na kisláp ng̃ kanyáng̃ diwà.
Pagpalain nawa ni Bathalà ang̃ kanyáng̃ mabuting̃ aláala at ang̃ kanyáng̃ mg̃a katang̃ian ay ipagpatuloy ng̃ dî mabilang̃ niyáng̃ kinandili.
Decorative motif
SUSANA REVILLA
Huwagmong̃ akalain giliw na mambabasa na ang̃ sanhî ng̃ muntíng̃ ulat na itó sa karang̃alan ng̃ magandáng̃ dalagang̃ tagalog na si Bb. Susana Revilla ay likhâ ng̃ mg̃a karaniwang̃ paghang̃à, sa mg̃a dî karaniwang̃ gandáng̃ nakáaakit na umawit tuwî na sa pusong̃ lalakì; hindî makalilibong̃ hindî; sapagká't si Bb. Susana Revilla ay kabilang̃ diyán sa mg̃a likháng̃ karapatdapat lamang̃ pintuhuin at igalang̃, dahil sa ang̃ kanyáng̃ talagháy ay dî katulad ng̃ sa lubháng̃ maraming̃ gandáng̃ nakayayakag sa mg̃a gawî ng̃ kalupaán. Isáng̃ kagandahan na linikhà mandin upáng̃ magíng̃ huwaran ng̃ mg̃a babaing̃ Tagalog. Ang̃ kabinihang̃ kayakáp ng̃ isáng̃ kabaitang̃ likás ay nagpapating̃kád ng̃ karang̃alan ng̃ kanyáng̃ lipì, at may isáng̃ dî karaniwang̃ talino, palibhasà, kayá't nagagawáng̃ ang̃ lahát ng̃ kanyáng̃ magíng̃ kakilala ay huwág magimbót ng̃ anó máng̃ haluang̃ pagmamahál, at lahát ay magíng̃ maligaya sa kanyáng̃ piling̃.
Pakingán nating̃ sandalì ang̃ salaysáy ni G. Camilo Sala, tung̃kólsa kanyáng̃ katang̃ian: «Sa labíng̃ dalawang̃ taón pa lamáng̃ na guláng̃ ay nasok na «colegiala» sa Concordia, ng̃uni't masasaktín palibhasà ay hindî nakapagpatuloy; subali't nang̃ sumunód na taón sa «Escuela Municipal de Manila», sa ilalim ng̃ pamamatnugot ng̃ mg̃a «Madres de Caridad» nások, at dî nalaunan at kaniláng̃ nákilala ang̃ kamahalan ng̃ hiyás na yaóng̃ nások sa kaniláng̃ pintuan, sapagká't nang̃ sumunód na taón ay hinirang̃ siyáng̃ magíng̃ Pang̃ulo ng̃ kalipunan ng̃ «Mg̃a Anák ni Maria», at pagkalipás ng̃ dalawa pang̃ taón, si Susana na lalabíng̃animing̃ taón pa lamáng̃, niyaón 1887, ay tumang̃gáp na ng̃ Katibayang̃ pagká «Maestra Elemental.»
Aní Ginang̃ ni Alvero, kasalukuyang̃ Patnugot ng̃ Páaralang̃ «Instituto de Mujeres»: «Si Susana ay isáng̃ likháng̃ dî karaniwan; ang̃ kanyáng̃ Páaralán niyaóng̃ taóng̃ 1900, na balakin kong̃ magtatag ng̃ isáng̃ Páaraláng̃ babai na mapagháhandaán ng̃ mangákakatulong̃ ng̃ mg̃a lalaki sa mg̃a súliraning̃ bayan at pang̃ang̃asiwà sa táhanan, ay kasalukuyang̃ bukás at maraming̃ araláng̃ nakatirá at nagúuwian; ng̃uni't yaón ay kanyáng̃ ipininíd upáng̃ bigyán daán ang̃ tawag na itó ng̃ ating̃ bayan, at ang̃Instituto de Mujeresay aming̃ itinatag.»
Kun saan mapagkikita, na kay Bb. Susana Revilla ang̃ kapakanang̃ sarili ay isáng̃ walang̃ kabuluháng̃ bagay sa piling̃ ng̃ mg̃a kahiling̃an ng̃ bayan at ng̃ kapanahunan.
Tung̃kól sa kanyáng̃ kabuhayang̃ tang̃i sa loób ng̃ táhanan ay hindî mapagalinlang̃anang̃ nápapalayô sa kanyáng̃ buhay na hayág, gaya ng̃ karaniwang̃ mang̃yari sa karamihan na may ugaling̃ «pang̃labás» at may «panloób»; sa haráp ng̃ kapisanan at sa sarili mang̃ táhanan, si Bb. Susana Revilla ay hindî nagbabago; siyá rin ang̃ masayáng̃ anák ng̃ Pilipinas na sa loób at labas ng̃ bahay, ay nakátatagpô ng̃ ligaya sa paggawâ ng̃ mabuti; ang̃ kabaitan niyáng̃ siból ay hinang̃aan tuwî na ng̃ lahát niyáng̃ nákapiling̃ at nagkapalad na sa kanyá'y makákilala; at tung̃kól sa bagay na itó ay ani Pari Ulpiano Herrero: «Su via privada era la de una santa».
Sumilang̃ sa maliwanag si Bb. Susana Revilla, sa mayamang̃ bayan ng̃ Sta. Cruz, Maynila niyaóng̃ iká 24 ng̃ mg̃a Bulaklak palibhasà nang̃ kanyáng̃ mákita ang̃ unáng̃ liwanag, ay hiniyasán ang̃ kanyáng̃ buhay, ng̃ mg̃a «sampaga» ng̃ kanikaniyáng̃ katang̃ián; ang̃ kalinisan ng̃ kampupot ay iginayák sa kanyang̃ kálolwá, ang̃ kayumian ng̃ babaan ng loób, ang̃ «alejandria» ay nagdulot sa kanyá ng̃ isáng̃ kagandahang̃ katang̃itang̃i, at ang̃ «ilang̃-ilang̃» ay nagbigáy ng̃ samyô sa kanyá, na waláng̃ pagkapawì.
Siyá'y anák na tunay ni G. Ceferino at ni Gg. Rosenda San José, maririwasá at mapapalad na nakapagdulót sa Ináng̃ Bayan ng̃ mg̃a anák na karapatdapat; Pinagpalá, sapagká't makapagmamalaki at waláng̃ anó mang̃ ipinang̃imbulosa mg̃a ibáng̃ ang̃kán sa haráp ng̃ kapamayanan. Kapatíd ni Bb. Susana Revilla ang̃ kamámatáy pa lamáng̃ na Hukóm sa Unáng̃ Dulugan, Kgl. na Bartolomé, Revilla.
Tung̃kól sa kanyáng̃ likás na kabaitan at sanhî ng̃ kaligayahan ng̃ kanyáng̃ nang̃ákasama sa «Instituto de Mujeres», ay pakingán nating̃ sandalì ang̃ iláng̃ katagâ ng̃ Revista «Cultura Social»: «Toda suavidad en el mandar, no bien previa que alguna carga resultaba pesada para las demás, cuando la tomara en silencio para sí».
Nang̃ ang̃ mg̃a «Asuncionistas» ay dumaóng̃ dito sa ating̃ Lunsód at magbukás ng̃ kaniláng̃ «Colegio» ay nagpatuloy ng̃ pagáaral si Bb. Susana Revilla, upáng̃ magkaroón ng̃ katibayang̃ «Maestra Superior» at siyá'y isá sa unáng̃ labíng̃ tatlóng̃ Maestra na nagtamó ng̃ gayóng̃ katibayan.
Niyaóng̃ taóng̃ 1909, ay náhirang̃ siyáng̃ Tagapamatnugot ng̃ «Instituto de Mujeres». Sa panahóng̃ itó ay dî kakaunting̃ sikap ang̃ ginawâ ng̃ mg̃a maing̃giting̃ Páaralán upáng̃ siyá máialis doón, at hinandugan siyá ng̃ malalakíng̃ sahod, ng̃uni't sa haráp ng̃ naghihikahós na «Instituto» noón, ay pinilì niyá ang̃ manatili sa piling̃ ng̃ kanyáng̃ minámahál na «Instituto» na kanyáng̃ pinaghandugan ng̃ isáng̃ pagliling̃kód na waláng̃ pasubali, pinang̃gugulan niyá ng̃ lahát ng̃ pinakamabuti niyáng̃ panahón sa kanyáng̃ buhay, at dî miminsáng̃ kinailang̃ang̃ ang̃ kanyáng̃ mg̃a hiyás ay másanlâ, huwag lamáng̃ máuntól ang̃ mabutíng̃ lakad ng̃ «Instituto» dahil lamáng̃ sa kasalatán.
May isáng̃ dakilang̃ pagting̃in at paghahakà sa kautang̃án si Bb. Susana Revilla, gaya ng̃ lahát nang̃ may wagás na pusò, at aní Sor Dolores Velarde, nagíng̃ Guró ng̃ «Instituto» at gayón ay «Madre de la Caridad» sa isá niyáng̃ lathalà tung̃kól sa bagay na itó: «Nuestra Ilorada Directora tenía una idea sublime del deber.......! Cuantas veces la hemos sorprendido en su aposento dando clases a sus alumnas desde su cama!» Hang̃gang̃ sa kalubhaán na ng̃ sakit na dî na makatindíg halos ay ginagampanán ang̃ kanyáng̃ katung̃kulang̃ pagtuturò.
Buhat pa niyaóng̃ iká 28 ng̃ Disyembre ng̃ 1916 ay náratay na sa baníg, ng̃uni't nang̃ buksan ang̃ Páaralán niyaóng̃ Enero, ay dî pa man halos makagulapay ay dumaló rin sa kanyáng̃ bulwagang̃ pinagtuturuan. Si Bb. Susana ay isáng̃ tunay na alipin ng̃ kautang̃án. Ihinatíd sa Págamutang̃ «San Juan de Dios» niyaóng̃ iká 24 ng̃ Marso, ang̃ lahát ng̃ sikap ng̃ mg̃a mang̃gagamót na isá rito ay si Dr. Miciano, ay na waláng̃ lahát ng̃ halagá, at ang̃ pinagpitaganan tuwî na ng̃ kanyáng̃ mg̃a kaibigan, ang̃ matalinong̃ Tagapamatnugot ng̃ «Instituto de Mujeres», ang̃ dalubasà, mayumì at mabait hang̃gang̃ sa huling̃ sandalî ng̃ pakikitalad sa buhay, ay binihag ng̃ walang̃ awang̃ kamatayan, niyaóng̃ iká 11 nang̃ Abril ng̃ taóng̃ 1917.
Sumalang̃it nawâ ang̃ butihing̃Guró at ang̃ kayáng̃ diwà na naghaharì sa Páaraláng̃ «Insituto de Mujeres» ay magíng̃ tang̃láw tuwî na ng̃ kanyáng̃ mg̃a kasamahan.
Lumipat sa kabilang̃ buhay ang̃ isáng̃ marilág na Guró na nátutong̃ maglagáy sa isáng̃ mataás na kalagayan ng̃ mabuting̃ pang̃alan ng̃ kanyáng̃ pinamatnugutan Páaralan.
Pinagpalang̃ «Instituto de Mujeres», na makapagmamalakíng̃ nagkaroón ng̃ mg̃a diwang̃ gaya ng̃ kay Bb. Susana Revilla, pinagpalang̃ «Instituto de Mujeres» na linabasan ng̃ mg̃a babaing̃ katang̃ítang̃ì, salamat sa banal na simulaing̃ «Pananampalataya at Karunung̃an». Narián ang̃ Páaralán ng̃ mg̃a Páaralán.