Hōs versūs recitāvit magister quia ōtium nōbīs dare nōlēbat, sed nōn facere potuit (nē ā Mārtiāle praeclārissimō poētā abhorrēret) quīn lūsum nōs omnēs dīmītteret. Condiscipulī meī grātiās mihi ēgērunt quam māximās et valdē mihi grātulātī sunt quod tam callidum mē praestitissem. Īmmō vērō dīxērunt mē cornīcum oculōs cōnfīxisse.
Eōdem diē, quoniam magister nīl mihi dē somniīs exposuerat, patrem vesperī iterum quaesīvī, quem in tablīnō invēnī. Rēbus nescioquibus occupātum esse vīdī, rogāvī tamen num mihi vacāret, et pater quamquam negōtiōsus erat, benīgnē mihi respondit ‘Quid vīs, mī fīlī?’—quantō benīgnior pater est magistrō!—Cuī ego ‘Velim’ respondī, ‘iterum tē audīre dē somniīs loquentem’. ‘Nunc autem nōn possum’ inquit pater ‘namque epistulam ad amīcum quendam scrībō; sed, ut accidit, dē somniīs est epistula mea; tacē igitur et, cum scrīpserō, tibi recitābō’. Conticuī igitur, et librum quendam ē forulīs acceptum, dum pater scrībit, legēbam. Paulō posteā hanc epistulam mihi recitāvit:—
Sex. Cornēlius Polliō Suētōniō Tranquillō Suō S.‘Scrībis tē perterritum somniō verērī nē quid in āctiōne patiāris, rogās ut dīlātiōnem petam et pauculōs diēs, certē proximum, excūsem. Difficile est, sed experiar. Rēfert tamen, ēventūra soleās an contrāria somniāre. Mihi reputantī somnium meum istud, quod timēs tū, ēgregiam āctiōnem portendere vidētur. Suscēperam causam Iūnī Pastōris, cum mihi quiēscentī vīsa est socrus mea advolūta genibus nē agerem obsecrāre. Et eram āctūrus adulēscentulus adhūc, eram in quadruplicī iūdiciō,eram contrā potentissimōs cīvitātis atque etiam Caesaris amīcōs, quae singula excutere mentem mihi post tam trīste somnium poterant. Prōsperē tamen cessit, atque ideō illa āctiō mihi aurēs hominum, illa iānuam fāmae patefēcit. Proinde dīspice, an tū quoque sub hōc exemplō somnium istud in bonum vertās, aut, sī tūtius putās illud cautissimī cūiusque praeceptum: ‘Quod dubitēs, nē fēceris,’ id ipsum rescrībe. Ego aliquam stropham inveniam agamque causam tuam, ut istam agere tū, cum volēs, possīs. Est enim sānē alia ratiō tua, alia mea fuit. Nam iūdicium centumvirāle differrī nūllō modō, istud aegrē quidem, sed tamen potest. Valē.’Recitātā hāc epistulā ‘Perquam, pater’ inquam, ‘velim scīre, esse phantasmata et habēre propriam figūram nūmenque aliquod putēs an inānia et vāna ex metū nostrō imāginem accipere.’ ‘Ego ut esse crēdam’ respondit ‘in prīmīs eō addūcor, quod audiō accidisse Curtiō Rūfō. Tenuis adhūc et obscūrus obtinentī Āfricam comes haeserat. Inclīnātō diē spatiātur in porticū; offertur eī mulieris figūra grandior hūmānā pulchriorque; perterritō Āfricam sē futūrōrum praenūntiam dīxit; itūrum enim eum Rōmam honōrēsque gestūrum atque etiam cum summō imperiō in eandem prōvinciam reversūrum et moritūrum. Quae facta sunt omnia. Praetereā accēdentī Carthāginem ēgredientīque nāve eadem figūra in lītore occurrisse nārrātur. Ipse certē implicitus morbō futūra praeteritīs, adversa secundīs augurātus, spem salūtis, nūllō suōrum dēspērante, prōiēcit.’
Sex. Cornēlius Polliō Suētōniō Tranquillō Suō S.
‘Scrībis tē perterritum somniō verērī nē quid in āctiōne patiāris, rogās ut dīlātiōnem petam et pauculōs diēs, certē proximum, excūsem. Difficile est, sed experiar. Rēfert tamen, ēventūra soleās an contrāria somniāre. Mihi reputantī somnium meum istud, quod timēs tū, ēgregiam āctiōnem portendere vidētur. Suscēperam causam Iūnī Pastōris, cum mihi quiēscentī vīsa est socrus mea advolūta genibus nē agerem obsecrāre. Et eram āctūrus adulēscentulus adhūc, eram in quadruplicī iūdiciō,eram contrā potentissimōs cīvitātis atque etiam Caesaris amīcōs, quae singula excutere mentem mihi post tam trīste somnium poterant. Prōsperē tamen cessit, atque ideō illa āctiō mihi aurēs hominum, illa iānuam fāmae patefēcit. Proinde dīspice, an tū quoque sub hōc exemplō somnium istud in bonum vertās, aut, sī tūtius putās illud cautissimī cūiusque praeceptum: ‘Quod dubitēs, nē fēceris,’ id ipsum rescrībe. Ego aliquam stropham inveniam agamque causam tuam, ut istam agere tū, cum volēs, possīs. Est enim sānē alia ratiō tua, alia mea fuit. Nam iūdicium centumvirāle differrī nūllō modō, istud aegrē quidem, sed tamen potest. Valē.’
Recitātā hāc epistulā ‘Perquam, pater’ inquam, ‘velim scīre, esse phantasmata et habēre propriam figūram nūmenque aliquod putēs an inānia et vāna ex metū nostrō imāginem accipere.’ ‘Ego ut esse crēdam’ respondit ‘in prīmīs eō addūcor, quod audiō accidisse Curtiō Rūfō. Tenuis adhūc et obscūrus obtinentī Āfricam comes haeserat. Inclīnātō diē spatiātur in porticū; offertur eī mulieris figūra grandior hūmānā pulchriorque; perterritō Āfricam sē futūrōrum praenūntiam dīxit; itūrum enim eum Rōmam honōrēsque gestūrum atque etiam cum summō imperiō in eandem prōvinciam reversūrum et moritūrum. Quae facta sunt omnia. Praetereā accēdentī Carthāginem ēgredientīque nāve eadem figūra in lītore occurrisse nārrātur. Ipse certē implicitus morbō futūra praeteritīs, adversa secundīs augurātus, spem salūtis, nūllō suōrum dēspērante, prōiēcit.’
Patrem haec mihi nārrantem māter, quae māgnō cum impetū in tablīnum irruit, interpellāvit, atque ‘Cornēlī’, inquit, ‘audīvistīne quid Dāvō frātrīque ēius acciderit?(Dāvus est ūnus ē servīs nostrīs quī eōdem in lectō cum frātre suō dormīre solet). Mīrābilem nārrat rem, neque facere possum quīn eī crēdam. Sed omnia ab initiō tibi nārrābō. Hāc nocte cum frātre minōre, ut solet, eōdem in lectō quiēscēbat. Is vīsus est sibi cernere quendam in torō resīdentem admōtīsque capitī suō cultrīs ex ipsō vertice capillōs amputantem. Somnium modo sē vidēre ratus iterum dormit. Sed brevī rūrsus simile alterum somnium priōrī fidem fēcit. Nam vēnērunt per fenestrās (ut nārrat) in tunicīs albīs duo, cubantemque frātrem dētondērunt et, quā vēnerant, recessērunt. Ubi inlūxit, ipse Dāvus circā verticem tōnsus, capillī iacentēs sunt repertī. Frātrem quoque tōnsum sparsōsque circā capillōs diēs ostendit.’ Haec cum audīvissem vix facere potuī quīn rīdērem, sed nē poenās darem simulāvī mē summō terrōre afficī propter tam mīrābile somnium, māterque mē cubitum mīsit. Nēminī dīxī mē frātremque meum servōrum cubiculum per fenestrās intrāvisse atque iocī causā capillōs dētondisse.
Sed dum in lectulō iaceō hunc in modum mēcum reputābam: ‘Quicquid nocte accidit, omnēs putant aut somnium fuisse aut mānēs fēcisse,’ dolumque hunc excōgitābam. Cōnstituī persuādēre Mārcō, condiscipulō et aequālī meō, quī negat esse mānēs, ut in sepulcrō quōdam ūnam noctem dormīret. Posterō diē cōnsilium meum cum frātre commūnicāvī, et Mārcus prōmīsit sē in sepulcrō dormītūrum esse ut nōbīs dēmōnstrāret mānēs nōn esse. Nocte igitur ad sepulcrum Mārcus sē recēpit, ego et frāter haec parāvimus;—nigrīs amictī vestibus persōnās īnstar calvāriārum fīctās capitī imposuimus; quō habitū statim ad sepulcrum contendimus, circum quod saltāreincēpimus. Sed tantum aberat ut Mārcus timēret ut, capite modo ē sepulcrō ēlātō, imperāret nōbīs ut abīrēmus, neu ineptiās agerēmus. Spē dēiectī domum abīvimus, laqueō, ut prōverbium, nostrō captī.
Posterō diē nōnnūllī convīvae apud nōs cēnābant atque inter cēnam pater nārrābat quid Dāvō, servō nostrō, accidisset. Deinde omnēs mīrābilia commemorāre incipiunt. Ūnus ē convīvīs mortuōs futūra portendere posse dīxit. ‘Nōnnumquam tamen’ inquit, ‘falsa portendunt, ut fābula dē Gabiēnō mōnstrat.’ Flāgitantibus omnibus ut fābulam dīceret, haec nārrāvit.
‘Bellō Siculō Gabiēnus, Caesaris classiārius fortissimus, captus ā Sex. Pompēiō, iūssū ēius incīsā cervīce et vix cohaerente, iacuit in lītore tōtum diem. Deinde cum advesperāvisset, cum gemitū precibusque ē congregātā multitūdine petiit ut Pompēius ad sē venīret, aut aliquem ex amīcīs mītteret; sē enim ab īnferīs remīssum, habēre quae nūntiāret. Mīsit plūrēs Pompēius ex amīcīs, quibus Gabiēnus dīxit: Īnferīs deīs placēre Pompēī causās et partēs piās. Proinde ēventum futūrum quem optāret, hoc sē nūntiāre iūssum. Argūmentum fore vēritātis quod, perāctīs mandātīs, prōtinus exspīrātūrus esset. Idque ita ēvēnit.’
‘Sunt quī dīcant,’ inquit alius, ‘animam relictō corpore errāre solitam, multaque nūntiāre, quae nisi ā praesentī nōscī nōn possint. Ē duōbus enim frātribus, equestris ōrdinis, Corfidiō māiōrī accidit ut vidērētur exspīrāsse; apertōque tēstāmentō minor hērēs ex assecreātus fūnerī īnstitit; interim is, quī vidēbātur exstīnctus, plangentium sonitū concitus, dīxit ā frātre sē vēnisse. Dēmōnstrāvit praetereā quō in locō aurum, nūllō cōnsciō, dēfōdisset et ōrāvit ut eīs fūnebribus quae comparāta essent efferrētur. Quae cum dīxisset, frātris domesticī nūntiāvērunt exanimātum illum, et aurum ubi dīxerat repertum est.’
Convīvā hanc fābulam nārrante, pater cum omnēs animadvertisset fīnem fēcisse edendī; servōs iūssit tālōs et corōnās afferre. Quibus allātīs, omnēs convīvae rosārum corōnās, quisque suam, capitibus impōnēbant; deinde tālōs ē fritillō iaciendō rēgnum vīnī, ut dīcitur, sortīrī incipiēbant. Pater prīmus, quassātō fritillō, ‘Venus’ inquit, ‘exsiliat,’ sed iacientī eī ‘canis’ modo contigit; at ille ‘Quam rēctē’ exclāmat ‘Propertius scrīpsit:—
Mē quoque per tālōs Venerem quaerente secundōssemper damnōsī subsiluēre canēs’!
Mē quoque per tālōs Venerem quaerente secundōs
semper damnōsī subsiluēre canēs’!
tālōsque cum fritillō avō meō, quī proximus accumbēbat, dedit, cuī Venus statim exsiluit. Hic igitur, arbiter bibendī creātus, servīs imperāvit ut diōtam Massicī dēprōmerent. Itaque servī amphoram adportāvērunt tantā fūlīgine tēctam ut titulus nōn āgnōscī posset; corticem amphorae pice adstrictum dīmōvērunt, quadrīmumque merum in crātēram effūdērunt, avumque meum, ut bibendī arbitrum, rogāvērunt quantum aquae adhibendum esset. Iūssū ēius merum cum aquā hāc ratiōne mīscuērunt: —novem merī cyathōs (cyathus mēnsūra, duodecima sextāriī pars) cum tribus aquae mīscēbant—interdum inversā ratiōne trēs merī cyathōs cum novem aquae mīscēmus—deinde vīnum ē crātērā in cūiusque convīvae pōculum cyathīs īnfundunt.
Quibus parātīs, Sīlius, patruus meus, ‘Nōn Lupercī rītū, ut vidētur,’ inquit, ‘nōbīs est bibendum. Namque accidit ut homo minimē familiāris cēnārem apud istum, ut sibi vidēbātur, lautum et dīligentem, ut mihi, sordidum simul et sumptuōsum. Nam sibi et paucīs opīma quaedam, cēterīs vīlia et minūta pōnēbat. Vīnum etiam parvulīs lagunculīs in tria genera dīscrīpserat, nōn ut potestās ēligendī, sed nē iūs esset recūsandī; aliud suīs et nōbīs, aliud minōribus amīcīs (nam gradātim amīcos habet), aliud suīs nostrīsque lībertīs. Animadvertit, quī ā mē proximus recumbēbat, et num probārem interrogāvit. Negāvī. ‘Tū ergō’ inquit, ‘quam cōnsuētūdinem sequeris?’ ‘Eadem omnibus pōnō; ad cēnam enim, nōn ad notam invītō, cūnctīsque rēbus exaequō quōs mēnsā et torō aequāvī.’ ‘Etiamne lībertōs? ‘Etiam; convīctōrēs enim tunc, nōn lībertōs putō.’ Et ille: ‘Māgnō tibi cōnstat.’ ‘Minimē.’ ‘Quī fierī potest?’ ‘Quia scīlicet lībertī meī nōn idem quod ego bibunt, sed idem ego quod lībertī.’
Hōc tam facētē dictō omnēs plaudunt; iamque omnium sermōne laetitiāque convīvium celebrābātur. Deinde, alterā dēpromptā amphorā, pater meus nesciō quem ōrāvit ut fābulam dē Thrasyllō nārrāret, quī, pōculō haustō, hunc in modum exorsus est.
Thrasyllus valdē amābat Charitēn, eamque in mātrimōnium dūcere cupiēbat. Hoc autem nūllō modō facere poterat, nam Charitē Tlēpolemō cuīdam iam nūpserat, marītumque suum māximē dīligēbat. Thrasyllus igiturTlēpolemum, nūllō cōnsciō, interficere cōnstituit. Hic quondam, comitante Thrasyllō, capreās vēnātum profectus—neque enim ferōciōrēs ferās, dente vel cornū armātās, Charitē marītum suum quaerere patiēbātur—ad silvam dēnsissimam cum canibus vēnāticīs pervēnit. Repente ē mediā silvā immānis exsurgit aper, saetīs inhorrentibus squālidus, dentibusque frendentibus spūmeus, et fortiōrēs canum comminus aggrēssus, dentibus hāc illāc iactātīs lacerāvit interfēcitque; deinde calcātīs rētibus, quae prīmum retinuerant impetum, effūgit et sēsē in fugam dedit. Quae cum ita gererentur, Thrasyllus fraudis occāsiōnem nactus, sīc Tlēpolemum compellat. ‘Quid hīc dubitāmus pavōre perculsī et tam opīmam praedam ē mediīs manibus āmīttimus? quīn equōs ascendimus? quīn ōcius īnstāmus? ēn cape vēnābulum et ego sūmam lanceam.’ Neque morātī prōtinus īnsiliunt equōs summō studiō aprum īnsequentēs. Prior Tlēpolemus iaculum, quod gerēbat, īnsuper dorsum ferae contorsit. At Thrasyllus ferae quidem pepercit, sed equī, quō vehebātur Tlēpolemus, postrēmōs poplitēs lanceā amputat. Quadrupes dēlāpsus, quā sānguis efflūxerat, tōtō tergō supīnātus, invītus dominum suum ad terram dēvolvit; nec mora, sed eum ferōcissimus aper invādit iacentem, āc prīmō vestēs ēius, mox ipsum resurgentem multō dente laniāvit. Nec coeptī nefāriī bonum piguit amīcum, sed Tlēpolemō volnerāta crūra contegentī, auxiliumque miserē rogantī, per femur dexterum dīmīsit lanceam; ipsam quoque feram facilī manū transfōdit. Ad hunc modum interfectō dominō, servī ēius, quisque ē suā latebrā, concurrērunt. At ille, quamquam, vōtī compos, et prōstrātō inimīcō, laetus agēbat, voltū tamen gaudium tegēbat, dolōremque simulābat, et cadāver, quod ipse strāverat, avidē complexus omnia quidem lūgentiumofficia affīnxit. Sīc ad nostrī similitūdinem, quī vērē lāmentābāmur, maerōre fictō, manūs suae culpam aprō dabat. Charitē autem simul atque audīvit marītum suum esse mortuum, summā celeritāte ad silvam contendit et tōtam sē super corpus effūdit; aegrē manibus suōrum ērepta domum rediit; saepenumerō Thrasyllus manūs ēius ā pectore pulsandō āmovēre, lūctum sēdāre, blandīs vōcibus dolōrem mulcēre frustrā cōnābātur. Sed officiīs fūneris statim exāctīs, id prōtinus puella agēbat ut mortem quam celerrimē obīret ipsa. Crēderēs eam inediā velle vītam fīnīre; nihil enim edēbat, īmīs in tenebrīs abscondita lūcem sōlis vītābat. Sed Thrasyllus tandem, adiuvantibus amīcīs, eī persuasit ut aliquantulum cibī ederet, neque corpus suum omnīnō neglegeret. Nec sē retinēre potuit quīn flāgitāret eam, adhūc flentem marītum, adhūc vestēs lacerantem, capillōs adhūc distrahentem, ut priōris marītī oblīta sibi nūberet. Sed Charitē ā nefandō prōpositō abhorruit, cōnābāturque efficere ut flāgitantem dēciperet. Tālia recordantī somniīs umbra miserē trucidātī Tlēpolemī, saniē cruenta et pallōre dēfōrmis, surgere vidēbātur atque hunc in modum loquī. ‘Mea cōniux, vēnī ut necem meam in Thrasyllō vindicēs, nam scelestus ille lanceā suā mē ad Orcum mīsit.’ Deinde omnibus rēbus patefactīs umbra ēvānuit. Charitē tamen nēquissimum percussōrem pūnīre et miseriīs vītae sēsē subtrahere cōnstituit. Thrasyllum igitur prīmā vigiliā tacitum iūssit ad forēs suās accēdere nūllōque cōnsciō domum intrāre. Placuit Thrasyllō hoc cōnsilium; nec fraudis aliquid suspicātus, sed spē sublātus, cubiculum irrēpsit, Charitēque eī vīnum sopōriferō venēnō immīxtum dedit, quō pōtū sōpītum eum aggrēssa est, acūque ē crīnibus dēpromptā oculōs ēius volnerāvit prōrsusque caecum illum relīquit. Tunc nūdō gladiō arreptō per mediamurbem sē prōripuit āc prope marītī sepulcrum mortem sibi cōnscīvit. Thrasyllus vērō, omnibus rēbus cōgnitīs, nūllō aliō modō sē tantum scelus expiāre posse ratus, nec tantō facinorī gladium sufficere, sponte suā ad sepulcrum sē recēpit et ‘Ēn ultrō vōbīs, īnfestī Mānēs, adest victima’, saepe clāmitāns, valvīs super sēsē dīligenter obserātīs, inediā statuit fīnīre vītam suā sententiā damnātam.
Quibus iam nārrātis alius quīdam dīxit fābulam dē Gabiēnō sibi in memoriam revocāvisse et aliam dē poētā Simōnide fābulam, omnibusque flāgitantibus ut nārrāret sīc incēpit: ‘Ōlim Simōnidēs, cum ad lītus nāvem appulisset, inhumātumque corpus ibi inventum sepultūrā affēcisset, admonitus ab umbrā nē proximō diē nāvigāret, nam sī nāvigāsset naufragiō esse peritūrum, in terrā remānsit. Quī inde solverant, flūctibus et procellīs in cōnspectū ēius obrutī sunt. Ipse gāvīsus est, quod vītam suam somniō quam nāvī crēdere māluisset. Memor autem beneficiī ēlegantissimō carmine virum celebrāvit, quō melius illī et diūturnius in animīs hominum sepulcrum cōnstituit quam quod in dēsertīs arēnīs strūxerat.’
Mihi quidem brevior haec fābula multō magis placuit quam illa dē Thrasyllō longior, neque mē retinēre poteram quīn ita dīcerem. Quibus dictīs, longiōris fābulae auctor dīxit oportēre puerulōs tacēre neque stultōs sē praestāre, cuī is quī de Simōnide nārrāverat ‘Interdum’ respondit, ‘etiam stultus bene loquitur’.
Hī igitur iūrgiō alius alium lacessere coepērunt neque multum aberat quīn ē iūrgiō rīxa orerētur. Itaque pater statim ‘Ulixem’ inquit, ‘trāditum est errantem, ēversōiam Iliō, tempestātibus hūc illūc et ad aliās Ītaliae āc Siciliae urbēs et Temessam etiam appulsum; ibi dē nāvālibus sociīs ēius ūnum, virgine per vīnum violātā, ab oppidānīs contumēliam vindicantibus lapidibus obrutum. Ulixem quidem nūllā ratiōne mortem ulcīscendī initā inde profectum; peremptī vērō sociī mānēs nūllum saeviendī fīnem in cūiuslibet aetātis hominēs fēcisse, dōnec patriam relictūrī Temessēnsēs, ut eam pestem effugerent, Pȳthicī Apollinis respōnsō hērōem plācāre iūssī sunt et cōnsecrātō eī solō templum aedificāre; dēvovēre eī praetereā quotannīs virginem illam, quae ipsīs fōrmōsissima vīsa esset. Quod cum illī ex ōrāculō facere pergerent, nihil omnīnō gravius dehinc passī sunt. Forte vērō cum vēnisset Euthȳmus Temessam, eō ipsō tempore quō sollemne nūminī sacrum fīēbat, rē tōtā cōgnitā, āiunt illum postulāsse ut in templum intrōmītterētur; ibi virginem cōnspicātum, prīmō misericordiā commōtum, deinde etiam amōre incēnsum; āc puellam quidem, sī ab eō servāta esset, sē in ēius manum conventūram, fidem dedisse. Armīs igitur captīs cum geniō congrēssum; illum victum moenibus et agrō excessisse, ē cōnspectū prōrsus hominum in mare dēmersum ēvānuisse. Fuisse memorant, cīvitāte ūniversā ē foedissimā calamitāte līberātā, māximē illūstrēs Euthȳmī nūptiās’. Quibus nārrātīs ‘Mīrum’ inquit, ‘quam mīrābilēs apud māiōrēs nostrōs rēs acciderint; nūsquam tālia hodiē audīmus’. ‘Sed accidunt’ respondit alius, ‘et apud nōs.’
Quid enim Caesarī ōlim accidit dubitantī utrum Rubicōnem flūmen trānsīret necne? Nam post sōlis occāsum, mūlīs ē proximō pistrīnō ad vehiculum iūnctīs, occultissimum iter modicō comitātū ingrēssus est; et cum, lūminibus exstīnctīs, dēcessisset viā, diū errābundus, tandem sub lūcem duce repertō, per angustissimōs trāmitēs pedibus ēvāsit; cōnsecūtusque cohortēs ad Rubicōnem flūmen, quod prōvinciae ēius fīnis erat, paulum cōnstitit, āc reputāns quantum mōlīrētur, conversus ad proximōs ‘Etiam nunc’, inquit ‘regredī possumus; quod sī ponticulum trānsierimus, omnia armīs agenda erunt’. Cūnctantī ostentum fit hūiusmodi. Quīdam eximiā magnitūdine et fōrmā proximē sedēns repente appāruit, harundine canēns; ad quem audiendum cum praeter pastōrēs plūrimī etiam ex statiōnibus mīlitēs concurrissent, raptā ab ūnō tubā, ad flumen prōsiluit et ingentī spīritū classicum exōrsus ad alteram rīpam pertendit. Tunc Caesar ‘Eātur’ inquit ‘quō deōrum ostenta vocant; iacta ālea est’.
Equidem vērō quamquam vehementer cupiēbam fābulās audīre in summō eram terrōre nē quis mē dē Dāvī somniō percontārētur. Īmmō vērō dum pater nārrat mihi cōnscius eram animī perturbātiōnis neque procul aberam quīn rubēscendō omnēs certiōrēs facerem mē perturbārī. Nam Valerium, avunculum meum, foedā speciē senem et mihi invīsum, cūriōsē mē spectāre vidēbam. Id igitur ēgī ut quam celerrimē ē cōnspectū ēius effugerem, quārē hiāre incipiēbam et omnibus modīs simulāre mē fessum esse. Quibus animadversīs pater ‘Iamdūdum’ inquit ‘puerulōs dormīre oportet; age nunc, mī Lūcī, iubē omnēs valēre et ad cubiculum abī’. Simul atque haec audīvī summō cum gaudiō, salūtātīs convīvīs, discessī, nam, quamquam plērumque cubitum īre nōlō, sed adultōrum rītū pervigilāre mālō,—neque intellegere possum quam ob rem parentēs aliīque adultī tam mōrōsōs sē praestent ut iūniōrēs semper cubitum dīmīttant priusquam ipsī dormīre velint,—tunc autem minimē aegrē ferēbam mē dīmīttī. Quis enim serēnus esse potest cuī semper aliquis adsit terror? Beātum illum, cuī mēns rēctī sibi cōnscia; sed nēmo, cuī animī serēnitās abest, beātus dīcī potest quamvīs sit dīves. Ut Horātius dīcit:—
Dēstrīctus ēnsis cuī super impiācervīce pendet, nōn Siculae dapēsdulcem ēlabōrābunt sapōrem,nōn avium citharaeque cantūssomnum redūcent.
Dēstrīctus ēnsis cuī super impiā
cervīce pendet, nōn Siculae dapēs
dulcem ēlabōrābunt sapōrem,
nōn avium citharaeque cantūs
somnum redūcent.
Neque Dionȳsius, Syrācūsārum tyrannus, quī tantās habēbat dīvitiās, tantamque rērum abundantiam, putābat sē esse beātum. Nam cum quīdam ex assentātōribus ēius, Dāmoclēs, commemorāret in sermōne cōpiās ēius, opēs, māiestātem dominātūs, rērum abundantiam, māgnificentiam aedium rēgiārum; negāretque umquam beātiōrem quemquam fuisse: ‘Vīsne igitur,’ inquit, ‘Dāmoclē, quoniam haec tē vīta dēlectat, ipse eandem dēgustāre, et fortūnam experīrī meam?’ Cum sē ille cupere dīxisset, collocārī iūssit hominem in aureō lectō, strātō pulcherrimē textilī strāgulō, māgnificīsque operibus pīctō; abacōsque complūrēs ornāvit argentō aurōque caelātō. Tum ad mēnsam eximiā fōrmā puerōs dēlēctōs iūssit cōnsistere, eōsque nūtum ēius intuentēs dīligenter ministrāre. Aderant unguenta, corōnae; incendēbantur odōrēs; mēnsae conquīsītissimīs epulīs exstruēbantur. Fortūnātus sibiDāmoclēs vidēbātur. In hōc mediō apparātū fulgentem gladium, ē lacūnārī saetā equīnā aptum, dēmīttī iūssit, ut impenderet illīus beātī cervīcibus. Itaque nec pulchrōs illōs ministrātōrēs aspiciēbat, nec plēnum artis argentum; nec manum porrigēbat in mēnsam; iam ipsae dēfluēbant corōnae. Dēnique exōrāvit tyrannum ut abīre licēret, quod iam beātus nōllet esse.
Satisne vidētur dēclārāsse Dionȳsius nihil esse eī beātī, cuī semper aliquis terror impendeat?
Hodiē pater nōs omnēs iūssit vestēs mūtāre quia avus meus mortuus esset. Erat homo prōvectae aetātis, facilis ergā omnēs cōmisque, puerīs praecipuē benīgnus. Mihi saltem quotiēns eum vīsēbam, crustula, vel alia quaedam puerīs grāta, semper dabat. Summō igitur dolōre affectus sum cum audīvissem eum esse mortuum. Mortem obiit nūdius tertius, aviaque mea, quae aderat, oculōs ēius exstantēs rigentēsque clausit; quibus clausīs, cadāver inclāmābat ‘Avē’ vel ‘Valē’ identidem iterāns. Deinde cadāver humī dēpositum pollīnctōrēs (quasi pellis ūnctōrēs) quōs libitīnāriī mīserant, aquā calidā lavant unguentīsque variīs unguunt. Quae cum gererentur uxor, animī valdē commōta, hūc illūc ambulābat et ‘Utinam’ clāmāvit ‘adhūc vīveret; numquam anteā percēpī quam cārus mihi esset. Ō stultōs mortālēs! quī nisi quod Libitīna sacrāvit nihil mīrēminī’. At pollīnctōrēs, cum mūnera sua rīte cūrāvissent, corpus albā vestītum togā in lectō prope vēstibulum pedibus ad forēs versīs tanquam novissimē exitūrum composuērunt; mortuum sīc positum necessāriī lūgēbant; omnibusque rītūperāctīs et trientī ōrī impositō nē ad portitōrem illum sine viāticō abīret, discessērunt omnēs. Tum dēmum cupressī rāmus foribus est affīxus.
Posterō diē exsequiae dūcēbantur, multīque necessāriī fūnerī intererant; quattuor vespillōnēs (hōc modō appellantur quia vespertīnō tempore mortuōs efferunt) mortuum feretrō impositum pedibus efferēbant; accēnsīs facibus pompa longa sequēbātur, quam dēsīgnātor, līctoribus adiuvantibus, ōrdinābat; tībīcinēs prīmī incēdēbant; deinde praeficae quae ut mortuī laudēs, immīxtīs lāmentīs, canerent condūctae erant, histriōnēs deinde scurraeque, quī māgnō cum cantantium sonō sequēbāntur, inter quōs et archimīmus erat, quī persōnam avī meī agēbat atque, ut est mōs, facta āc dicta ēius imitābātur. Quod tam bene faciēbat ut frāterculus meus, quippe quī nōn dubitāre posset quīn mortuus iterum vīveret, summō terrōre afficerētur. Proximī erant lībertīnī pilleātī; ante ipsum cadāver imāginēs māiōrum ferēbantur, deinde necessāriī vestibus pullātīs amictī. Tandem ad būstum perventum est, ubi rogus ārae īnstar exstrūctus iam stabat. Cadāvere impositō necessāriī ardentī face, voltibus āversīs, pyram incendērunt; odōrēs, unguenta, alia mūnera, in īgnem iēcērunt; victimās quoque ut mānēs plācārent apud pyram mactāvērunt; combūstō rogō, exstīnctōque īgnī, vīnōque super cinerēs effūsō, ossa collēcta urnae sunt imposita, ipsaque urna sepulcrō. Quibus perāctīs vātes quīdam omnēs, quī aderant, aquā lūstrālī ē laurī rāmō iniectā lūstrāvit et ‘Īlicet’ clāmāvit; omnēs deinde priusquam abiērunt novissima verba dīxērunt mortuumque iūssērunt valēre. Nōn ita multō post hoc ēlogium in sepulcrō est sculptum:—
DĪS MĀNIBUS SACRUMHĪC IACETM. Cornēlius PolliōS.T.T.L. [sit tibi terra levis.]
DĪS MĀNIBUS SACRUM
HĪC IACET
M. Cornēlius Polliō
S.T.T.L. [sit tibi terra levis.]
Ā sōle exoriente suprā Maeōtis palūdēsnēmo est quī factīs aequiperāre queat.sī fās endo plagās caelestum ascendere cuīquam est,mī sōlī caelī māxima porta patet.
Ā sōle exoriente suprā Maeōtis palūdēs
nēmo est quī factīs aequiperāre queat.
sī fās endo plagās caelestum ascendere cuīquam est,
mī sōlī caelī māxima porta patet.
Tēstāmentō apertō atque recitātō haec invēnimus: hērēdēs īnstituerat prīmōs, Līviam (uxōrem suam) ex parte dīmidiā, Sīlium (avunculum meum et patre nātū māiōrem) ex parte tertiā; secundum, Sextum Cornēlium (patrem meum) ex sextante. Haec patris hērēditās fundus erat Sabīnus, quī māximae molestiae nōbīs erat initium. Namque in tēstāmentō ‘Sextus Cornēlius’ modo erat scrīptum cōgnōmine omīssō; alter tunc Rōmae erat Sextus Cornēlius, quī simul atque dē tēstāmentō audīvit fundum nostrum, ut hērēs, sibi vindicāvit. Amīcōrum operā pater diū cōnābātur lītem compōnere; tandem autem nōn facere potuit quīn adversārium suum (Libanus erat eī cōgnōmen) in iūs vocāret. Domum igitur profectus ‘In iūs’ inquit, ‘tē vocō; sequere ad tribūnal’. Cum negāret ille, pater ad praetereuntem quemdam versus ‘Licetne antestārī?’ rogāvit; hīc auriculam oppōnit et Libanus in iūs rapitur. Prīmō tamen simulāvit sē aegrōtāre nē in iūs īret; negāvit dēnique sē posse ambulāre. Sed pater plaustrum mīsit quō ad praetōrem veherētur. Sed etiam tunc Libanus domō suā, tūtissimō refugiō, ēgredī recūsābat. Itaque pater,quippe quī scīret eum fraudis modo causā latēre, epistulā mīssā, iterum eum in iūs ēvocāvit. Libanus igitur quī timēbat nē pater in bona sua mītterētur, sī diūtius latuisset, domō tandem ēgrēssus est, et pater sine morā eum in iūs rapuit. Fāstus, ut accidit, diēs erat—diēs fāstī ā ‘fandō’ appellantur, quod hīs diēbus praetōrī licet haec tria verba fārī
DŌ, DĪCŌ, ADDĪCŌ
nam praetor āctiōnem dat, iūs dīcit, bona vel damna alterutrī adversāriōrum addīcit. Hoc et Ovidius Nāso poēta expōnit:—
Ille nefāstus erit, per quem tria verba silentur:fāstus erit, per quem lēge licēbit agī.
Ille nefāstus erit, per quem tria verba silentur:
fāstus erit, per quem lēge licēbit agī.
Pater igitur, cum ad forum perventum est, cōram praetōre lītem quam in reum intendēbat, exposuit, āctiōnemque postulāvit. Libanus simul ōrāvit ut advocātus sibi darētur quī causam suam ageret. Āctiōne datā, pater lēgulēium arcessīvit quī fōrmulam scrīberet; timēbat enim nē, sī quid in fōrmulā concipiendā errāvisset, causa caderet; deinde fōrmulam hōc modō rēctē scrīptam Libanō recitāvit; vadēs quoque poposcit quī spondērent eum perendiē adfutūrum, cuī Libanus, nē in vincula iacerētur, vadimōnium dedit. Quibus factīs domum est discessum.
Apud nōs tōtus diēs summō cum silentiō agēbātur; īmmō vērō pater ita animī commōtus est ut nīl cēnae edere posset. Omnēs igitur rem compōnere cōnābāmur; pater prōmīsit fore ut reum iūdiciō absolveret sī modo fundum sibi reddidisset. Sed nūllō modō efficere potuimus ut hoc faceret.
Diē cōnstitūtō pater sē ad tribūnal praetōris mānecontulit; nōndum aderat Libanus; paululum vidēbātur vadimōnium dēsertūrus esse; tandem autem vēnit obiitque vadimōnium. Ingrēssus forum, ‘Ubi tū es’ inquit, ‘quī mē vadātus es? Ecce mē tibi sistō, tū contrā et tē mihi siste.’ ‘Adsum’ respondit pater; deinde ille ‘Quid ais?’ rogāvit, cuī pater ‘Āiō fundum, quem possidēs, meum esse; inde ego tē ex iūre manum cōnsertum vocō’; et Libanus respondit ‘Unde tū mē ex iūre manum cōnsertum vocāstī, inde ibi ego tē revocō’. Quibus dictīs praetor ‘Utrīsque’ inquit, ‘superstitibus praesentibus, istam viam dīcō.’ Statim ambo proficīscēbantur tamquam glaebam allātūrī; ubi autem praetor sine morā ‘Redīte viam’ inquit, ambo rediērunt, et praetor ‘Utī nunc possidētis, ita possideātis; vīm fierī vetō’, dīxit. Deinde hunc in modum agēbātur āctiō.
Pater meus, quippe quī possessiōne dēiectus esset, ad Libanum versus ‘Quando’ inquit ‘ego tē in iūre cōnspiciō, postulō an siēs auctor (id est possessor) unde iūs meum repetere possim’; deinde postulāvit ut satisdaret sē nihil dēterius in possessiōne factūrum vel abscīdendō arborēs vel aedificia dēlendō. Tunc praetor utrīque imperāvit ut sacrāmentum solveret. Quā pecūniā solūtā, pater rūrsus ‘Quando negās’ inquit, ‘hunc fundum esse meum, sacrāmentō tē quīngēnāriō prōvocō; spondēsne quīngentōs, sī meus est?’ ‘Quīngentōs’ respondit Libanus, ‘spondeō, sī tuus sit. Et tū spondēsne quīngentōs, nī tuus sit?’ Et ‘Spondeō’ respondit pater, ‘nī meus sit’; deinde ad praetōrem versus hōc modō pergit ‘Praetor, recuperātōrēs postulō ut dēs in diem perendinum’, et praetor recuperātōrēs sīc dedit: ‘C. Aquillī, iūdex estō. Sī pāret fundum Sabīnum, dē quō Cornēlius Polliō cum Libanō agit, Cornēlī esse ex iūre Quirītium, neque is Cornēliō ā Libanō restituātur, tum Libanum condemnā.’ Omnibus recuperātōribus hunc in modum addictīs, pater et Libanus inter sē in perendinum diem, ut ad iūdicium venīrent, dēnūntiāvērunt. Quibus factīs iterum domum est discessum.
Domī inter cēnandum māter cum animadverteret patrem tantā taciturnitāte oppressum ‘Utinam’ inquit, ‘pater tuus numquam esset mortuus, neque fundum istum tibi relīquisset; nam nīl nisi molestiam cūramque nōbīs praebet. Horātius scīlicet scrīpsit
Cūr valle permūtem Sabīnādīvitiās operōsiōrēs?
Cūr valle permūtem Sabīnā
dīvitiās operōsiōrēs?
Sed nesciō quid nōbīs saltem molestius fierī possit quam fundus ille Sabīnus’. At pater ‘Nīl muliere loquācius est’ respondit, et omnēs cubitum abiimus.
Tertiō diē iterum ad tribūnal rediimus. Quisque iūdex sē ex animī sententiā iūdicātūrum esse hōc modō iūrāvit: lapidem dextrā tenēns ‘Sī sciēns fallō’ dīxit, ‘tum mē Diēspiter, urbe salvā et arce, ē bonīs ēiciat, ut ego hunc lapidem’. Quibus dictīs in subselliīs sedēbat, quasi ad pedēs praetōris. Ipse praetor, togā praetextā amictus, in sellā curūlī sedēbat. Ut sūdābat! Ō miserum hominem aestīvō tempore tot vestibus vestītum! Equidem vērō mihi grātulābar quod nōn eram praetor nec togā praetextā, sed tunicā modo, amictus. Advocātī utriusque partis causās agunt, sed ōrātiōnēs omīttam, nē taedium vōbīs moveam. Causā utriusque perōrātā, iūdicēs paulisper dēlīberant, deinde sententiīs lātīs, praetor assurrēxit et clāmāvit ‘Secundum Sextum Cornēlium Polliōnem lītem dō’. Quibus audītīs nōs omnēs summō gaudiō affectī sumus et, līte tam bene iūdicātā, domum redīvimus.
Posterō diē pater sē ad hunc Sabīnum fundum abitūrum esse dīxit; et mē sēcum dūxit. Ō quam grātum mihi erat rūs post tot urbis strepitūs forīque negōtia! Mihi quidem rūs semper vidētur urbe multō melius esse. Ut dīcit Iuvenālis—
nam quid tam miserum, tam sōlum vīdimus ut nōndēterius crēdās horrēre incendia, lāpsūstēctōrum assiduōs āc mīlle perīcula saevaeurbis, et Augustō recitantēs mēnse poētās?
nam quid tam miserum, tam sōlum vīdimus ut nōn
dēterius crēdās horrēre incendia, lāpsūs
tēctōrum assiduōs āc mīlle perīcula saevae
urbis, et Augustō recitantēs mēnse poētās?
Diū per vīcōs artissimōs, raedīs, armentīs cōnfertōs, vehimur et
‘nōbīs properantibus ōpstatturba prior, māgnō populus premit āgmine lumbōsquī sequitur; ferit hic cubitō, ferit assere dūrōalter, at hic tīgnum capitī incutit, ille metrētam.Pinguia crūra lutō, plantā mox undique māgnācalcor et in digitō clāvus mihi mīlitis haeret;scinduntur tunicae sartae modo, longa coruscatserrācō veniente abiēs, atque altera pīnumplaustra vehunt, nūtant altē populōque minantur;nam sī prōcubuit quī saxa Ligustica portataxis et ēversum fūdit super āgmina montem,quid superest ē corporibus? quis membra, quis ossainvenit? obtrītum volgī perit omne cadāvermōre animae. Domus intereā sēcūra patellāsiam lavat et buccā foculum excitat et sonat ūnctisstrīglibus et plēnō compōnit lintea gūtō.Haec inter puerōs variē properantur, at illeiam sedet in rīpā taetrumque novīcius horretporthmea nec spērat caenōsī gurgitis alnum,īnfēlix nec habet quem porrigat ōre trientem’.
‘nōbīs properantibus ōpstat
turba prior, māgnō populus premit āgmine lumbōs
quī sequitur; ferit hic cubitō, ferit assere dūrō
alter, at hic tīgnum capitī incutit, ille metrētam.
Pinguia crūra lutō, plantā mox undique māgnā
calcor et in digitō clāvus mihi mīlitis haeret;
scinduntur tunicae sartae modo, longa coruscat
serrācō veniente abiēs, atque altera pīnum
plaustra vehunt, nūtant altē populōque minantur;
nam sī prōcubuit quī saxa Ligustica portat
axis et ēversum fūdit super āgmina montem,
quid superest ē corporibus? quis membra, quis ossa
invenit? obtrītum volgī perit omne cadāver
mōre animae. Domus intereā sēcūra patellās
iam lavat et buccā foculum excitat et sonat ūnctis
strīglibus et plēnō compōnit lintea gūtō.
Haec inter puerōs variē properantur, at ille
iam sedet in rīpā taetrumque novīcius horret
porthmea nec spērat caenōsī gurgitis alnum,
īnfēlix nec habet quem porrigat ōre trientem’.
Strigilis et gūtusStrigilis et gūtus
Strigilis et gūtus
Tandem ad pōmērium tūtī pervenīmus, et, urbe relictā, agrōs apertōs vidēmus. Quam fēlīcēs omnēs videntur esse rūsticī!
Ego vērō nōn facere poteram quīn Horātī versūs in memoriam revocārem
Beātus ille, quī procul negōtiīs,ut prīsca gēns mortālium,paterna rūra bōbus exercet suīs,solūtus omnī faenore,neque excitātur classicō mīles trucī,neque horret īrātum mare,forumque vītat et superba cīviumpotentiōrum līmina.
Beātus ille, quī procul negōtiīs,
ut prīsca gēns mortālium,
paterna rūra bōbus exercet suīs,
solūtus omnī faenore,
neque excitātur classicō mīles trucī,
neque horret īrātum mare,
forumque vītat et superba cīvium
potentiōrum līmina.
Circā merīdiem, itinere perfectō, ad fundum nostrum pervēnimus. Longē ab aliīs remōtus sōlus in valle reconditā iacēbat; vīlicus nōs excēpit et ubi vīllam intrāvimus prandium parātum nōbīs apposuit.
Prānsus per tōtum fundum vagābar, summā admīrātiōne affectus. Vīlicus mihi omnia dē variīs aedificiīs, dē animālibus expōnēbat. Tōta locī amoenitās māximē mihi cordī erat; quam bene nōs monet Iuvenālis:—
Hortulus hīc puteusque brevis nec reste movendusin tenuēs plantās facilī diffunditur haustū.vīve bidentis amāns et cultī vīlicus hortī;unde epulum possīs centum dare Pȳthagorēīs.est aliquid, quōcumque locō, quōcumque recessūūnīus sēsē dominum fēcisse lacertae.
Hortulus hīc puteusque brevis nec reste movendus
in tenuēs plantās facilī diffunditur haustū.
vīve bidentis amāns et cultī vīlicus hortī;
unde epulum possīs centum dare Pȳthagorēīs.
est aliquid, quōcumque locō, quōcumque recessū
ūnīus sēsē dominum fēcisse lacertae.
Equidem certē nīl magis cupiēbam quam tōtam nostrō in fundō vītam dēgere. Quam beātus mihi vidēbātur noster ‘cultī vīlicus hortī’ quī numquam ā fundō, nisi ad mortem, discessūrus esset. Sed in vītā perāctā multum errāverat, multāsque vīserat cīvitātēs. Multa enim mihidē aliīs terrīs nārrāvit, id tamen quod praecipuē mihi placuit erat fābula dē gruibus quam hunc in modum mihi exposuit.
‘Gruēs aestīvō tempore cum calōrem Aegyptī nōn amplius ferre possint abeunt; passīsque vēlōrum in modum ālīs, rēctā viā Scythiam versus per āëra feruntur. Cum vērō parum concinna corpora vix possint lībrāre (in mediō enim graviōra, suprā sunt nimis porrēcta, et quae caudam pars tangit, levior est) necesse est (nōn secus quam nāvis quae ventīs iactātur) in āëre flūctuent. Quod cum vel sēnsū vel ipsā compertum habeat experientiā, nōn prius in altum sē tollit grūs, quam lapidem ōre sūmat, quī illī et saburrae īnstar est, commodē ut volet, et salūtī nē pereat.’
Haec mihi mīrantī vīlicus ille de cervīs pergit. ‘Cervae quoque, aestīvō tempore, pāscendī causā, ex Siciliā Rhēgium trānsmīttunt; quī cum nōn exiguus sit trāiectus, fit tandem ut dēficiant, aegrēque suprā aquam capita tollant. Ergō hoc excōgitāvērunt remedium. Singillātim omnēs natant ōrdine, ut alteram sequātur altera, nōn aliter quam bene īnstrūctus prōcēdit exercitus. Sequentis enim caput priōris incumbit laterī, atque ita natant dōnec dēfatīgētur prīma quae āgmen dūcit. Quod cum fit, illa in tergō locātur, et alia prīmum tenet locum.’
Utrum haec fābula vēra sit necne, nesciō, sed cum vīlicum offendere nōllem, mē crēdere simulāvī. Deinde tot rēbus spectātīs dēfessus ad novum meum cubiculum abīvī.
Posterō diē, māne experrēctus, ad flūmen, quod fundum nostrum praeterit, vīlicō comitante, piscandī causa ambulāvī. Neque piscium cōpia dēerat, et dum apudrīpam sedēmus ‘Nōn eādem, quā Canius’ inquit vīlicus ‘fortūnā ūtimur’. ‘Deinde mihi rogantī quid eī accidisset hanc nārrāvit fābulam.
C. Canius, eques Rōmānus, cum sē Syrācūsās ōtiandī (ut ipse dīcere solēbat) nōn negōtiandī causā, contulisset, dīctitābat sē hortulōs aliquōs velle emere, quō invītāre amīcōs, et ubi sē oblectāre sine interpellātiōnibus posset. Quod cum percrēbuisset, Pȳthius eī quīdam, quī argentāriam faceret Syrācūsīs, dīxit vēnālēs quidem sē hortōs nōn habēre, sed licēre ūtī Caniō, sī vellet, ut suīs; et simul ad cēnam hominem in hortōs invītāvit in posterum diem. Cum ille prōmīsisset, tum Pȳthius, quī esset, ut argentārius, apud omnēs ōrdinēs grātiōsus, piscātōrēs ad sē convocāvit, et ab hīs petīvit ut ante suōs hortulōs postrīdiē piscārentur; dīxitque quid eōs facere vellet. Ad cēnam tempore vēnit Canius; opiparē ā Pȳthiō apparātum convīvium; cymbārum ante oculōs multitūdō; prō sē quisque quod cēperat, afferēbat; ante pedēs Pȳthiī piscēs abiciēbantur. Tum Canius ‘Quaesō’ inquit, ‘quid est hoc, Pȳthī, tantumne piscium, tantumne cymbārum?’ Et ille ‘Quid mīrum?’ inquit ‘hōc locō est, Syrācūsīs quidquid est piscium; haec aquātiō; hāc vīllā istī carēre nōn possunt’. Incēnsus Canius cupiditāte, contendit ā Pȳthiō ut venderet. Quid multa? Impetrat; emit tantī, quantī Pȳthius voluit, et emit īnstrūctōs; nōmina facit, negōtium cōnficit. Invītat Canius postrīdiē familiārēs suōs; venit ipse mātūrē. Scalmum nūllum videt; quaerit ex proximō vīcīnō num fēriae quaedam piscātōrum essent, quod eōs nūllōs vidēret. ‘Nūllae, quod sciam,’ inquit ille, ‘sed hīc piscārī nūllī solent; itaque herī mīrābar quid accidisset!’
Stomachābātur Canius; sed quid faceret?
Quae cum vīlicus ille mihi nārrāvisset ego aliquid in memoriam revocāre cōnābar quod eī nārrārem. In mentem vēnit fābula quam apud Līvium ōlim in lūdō recitāvimus. Hunc igitur in modum incēpī. Ut tū multa scīs dē piscibus, cervīs, gruibus, cēterīsque animālibus, ita ego multa dē lūdōrum magistrīs, quōrum dē scelerātissimō nunc audī fābulam:
‘Mōs erat Faliscīs eōdem magistrō līberōrum et comite ūtī, simulque plūrēs puerī ūnius cūrae dēmandābantur. Prīncipum līberōs, sīcut ferē fit, quī scientiā vidēbātur praecellere, ērudiēbat. Is cum in pāce īnstituisset puerōs ante urbem lūsūs exercendīque causā prōdūcere, nihil eō mōre per bellī tempus intermīssō, modo breviōribus, modo longiōribus spatiīs trahendō eōs ā portā lūsū sermōnibusque variātīs, longius solitō, ubi rēs dedit, prōgrēssus inter statiōnēs hostium, castraque inde Rōmāna (Rōmānī tunc oppidum obsidēbant) in praetōrium ad Camillum eōs perdūxit. Ibi scelestō facinorī scelestiōrem sermōnem addit; Faleriōs sē in manūs Rōmānīs dedisse, quando eōs puerōs quōrum parentēs capita ibi rērum sint, in potestātem dēdiderit. Quae ubi Camillus audīvit “Nōn ad similem” inquit, “tuī nec populum nec imperātōrem scelestus ipse cum scelestō mūnere vēnistī. Nōbīs cum Faliscīs, quae pāctō fit hūmānō, societās nōn est; quam ingenerāvit nātūra utrīsque, est eritque. Sunt et bellī sīcut pācis iūra, iūstēque ea nōn minus quam fortiter didicimus gerere. Arma habēmus nōn adversus eam aetātem, cuī etiam captīs urbibus parcitur, sed adversus armātōs et ipsōs, quī, nec laesī nec lacessītī ā nōbīs, castra Rōmāna ad Vēiōs oppūgnārunt. Eōs tū, quantum in tēfuit, novō scelere vīcistī; ego Rōmānīs artibus, virtūte opere armīs, sīcut Vēiōs, vincam”. Dēnūdātum deinde eum, manibus post tergum illigātīs, redūcendum Falēriōs puerīs trādidit, virgāsque eīs, quibus prōditōrem agerent in urbem verberantēs, dedit.’
Quā recitātā fābulā ‘Tālia quidem’ inquam ‘hodiē numquam accidunt. Sed et apud nōs, nostrō in lūdō, mīra quaedam nōnnumquam accidunt’.
‘Nam postrēmō annō physiōgnōmōn quīdam, Zōpyrus nōmine, Rōmam vēnit, quī sē nātūram cūiusque ex fōrmā perspicere profitēbātur. Hic quondam ad lūdum nostrum vēnit, ōrāvitque magistrum ut sibi licēret puerōrum mōrēs nātūrāsque ex corpore vultū oculīs expōnere. Magister igitur nōbīs imperāvit ut ōrdine stārēmus et capita advenae pertractanda adhibērēmus. At ille, mīrābile dictū, capite cūiusque manibus pertractātō, omnium nātūrās rēctē exposuit, et nōs omnēs “Macte” exclāmāvimus; etiam magister, quī plērumque sē trīstissimum praestat, nōn facere potuit quīn hominī grātulārētur. Quibus laudibus ērēctus physiōgnōmōn magistrō quoque persuāsit ut sibi licēret et ipsīus pertractāre caput; et dum pertractat, pariter āc nōbīscum anteā fēcit, mōrēs expōnēbat; tam submīssā vōce tamen loquēbātur ut nōs reliquī vix audīre possēmus; ego autem vīdī magistrum rubēre animōque plānē perturbārī. Itaque ā tergō clam appropinquāvī ut quid dīceret Zōpyrus audīrem; quid vērō dīxisset non invenīre poteram; nam simul atque ego tacitō gradū ad eōs pervēnī, magister summā īrā commōtus, correptā ferulā, caput Zōpyrī ingentī ictū pulsāvit et “Accipe” inquit “tū quoque tumōrem capitis ut omnēs sciant tē stultissimum esse”. Quō dictō hominem totverberibus onustum ē lūdō expulit. Nōs discipulī īrae ēius nōn oblītī, sī quando molestiam eī posteā volēbāmus afferre, semper rogābāmus num rē vērā animī nātūra ē corporis fōrmā posset cōgnōscī.’
Quibus nārrātīs iam tempus erat ad vīllam redīre.
Quō cum rediissem invēnī amīcum patris meī ad vīllam pervēnisse ut apud nōs aliquot diēs dēgeret. Centuriō est quī bellīs multīs interfuit. Contrā Germānōs, Britannōs, multās aliās nātiōnēs pūgnāvit. Nōn semel bisve sed saepe in proeliō est vulnerātus. Ōlim cum commīlitō quīdam ab hostibus oppressus in eō erat ut interficerētur, centuriō illī summā virtūtē succurrit, et vītā amīcī cōnservātā ipse graviter factus est saucius. Ō centuriōnem fortissimum! quam vellem et ipse mīles essem, ut contrā hostēs patriae meae strēnuē pūgnārem! Nōmen centuriōnī est Sulpiciō, Gādibus in Hispāniā nātō annīs abhinc quīnquāginta. Quam dīves hominum nōn modo fortium sed etiam ingeniōsōrum est et fuit terra illa Hispānia! Lucānus poēta, Seneca philosophus, Quīntiliānus rhētōr, Mārtiālis poēta, hī inter aliōs in Hispāniā nātī posteā Rōmam vēnērunt.
Multa pater meus et centuriō post cēnam inter sē collocūtī sunt, quibus sermōnibus ego quoque interfuī. Cum satis diū dē bellō Britannicō nārrāvissent, ‘Ō pater’ inquam ‘cūr necesse est bella tam longinqua gerant Rōmānī? Nōnne satis māgnum est imperium nostrum?’ ‘Satis sānē’ inquit pater ‘plūs quidem quam satis, ut arbitrantur nōnnūllī. Sed Sulpicius noster melius quam ego hīs dē rēbus tibi potest dīcere’. Cuī Sulpicius subrīdēns, ‘Libēns faciam’ inquit ‘quod rogās; negōtiīs enim aliīs vacō, et fīlius tuus scientiae cupidus vidētur.Multīs in regiōnibus nostrī bella gerere cōguntur, nōn ut imperium augeant sed ut fīnēs imperiī fīrmātī sint atque dēfēnsī. Quōmodo enim incolae longinquārum prōvinciārum sēcūrī possunt vīvere, sī semper eīs timendum est nē irrumpant barbarī, omnia rapiant, hominēs interficiant? Nōn aliēna cupimus, sed nostra nostrōsque dēfendere. Nōnnumquam tamen fit ut nostra dēfendere nōn possīmus nisi contrā aliōs populōs bellum ultrō gerāmus. Itaque et Britannōs oppūgnāvit Gāius Iūlius Caesar, quia Gallīs auxilium praebēbant. Mihi quidem vidētur nihil magis reī pūblicae prōdesse quam ut prōvinciae dēfendantur, etiam sī bella longinqua gerere cōgimur.’ Cuī ego ‘Grātiās agō’ inquam ‘quod haec omnia tam clārē exposuistī. Quam velim dē prīscīs Rōmānōrum factīs mihi aliquid nārrēs’. ‘Crās fortāsse’ respondit ‘nārrābō’. ‘Pergrātum’ inquam ‘faciēs’.
Postrīdiē igitur ego, frāter, sorōrēs (omnēs enim Sulpicium audīre cupiēbāmus) vesperī ad eum convēnimus. Quibus vīsīs subrīdēns ‘Nōn modo discipulōs’ inquit ‘sed etiam discipulās, ut vidētur, doctūrus sum. Strēnuē mihi rēs est agenda, ut omnibus placeam.’ Tum frāter, ‘Nōlī timēre,’ inquit, ‘nē nōbīs displiceās; nam et historiās amāmus et tē ipsum, quī fortissimum in proeliandō tē praestiteris. Scrīptōrēs rērum plērīque multa quidem scrībunt, ipsī agunt nihil. Audītōrēs habēbis nōn incūriōsōs.’ ‘Quod poterō’ respondet ‘faciam’.
Ōlim, ut scītis omnēs, populō Rōmānō Pyrrhus, rēx Ēpīrōtārum, bellum ultrō intulit. Nam cum Rōmānōs potentēs vidēret Apollinem dē bellō cōnsuluit. Ille ambiguē respondit ‘Āiō tē Rōmānōs vincere posse’. Hoc ad sē dictum ratus contrā Rōmānōs vēnit, adversus quōsvariō ēventū pūgnābat. Diū dē summō imperiō inter eum et Fabricium, imperātōrem Rōmānum, erat certāmen. Perfuga quondam ab eō in castra Fabricī vēnit, eīque est pollicitus, sī praemium sibi posuisset, sē, ut clam vēnisset, sīc clam in Pyrrhī castra reditūrum, et eum venēnō necātūrum. Hunc Fabricius redūcendum cūrāvit ad Pyrrhum; idque ēius factum laudātum ā senatū est. Nam sī glōriae causā imperium expetendum est, scelus absit, in quō nōn potest esse glōria; sīn ipsae opēs expetuntur quōquō modō, nōn poterunt ūtilēs esse cum īnfāmiā. Quod posteā Rēgulus quoque iterum arguit.
Hic erat vir ēgregiā virtūte quī prīmō Carthāginiēnsēs plūribus proeliīs vīcit, tandem tamen ab iīs duce Xanthippō Lacedaemoniō victus captusque, Rōmam mīssus est, dē captīvīs commūtandīs āctūrus, fidē datā, sē, sī nihil perfēcisset, reditūrum. Ille Rōmam cum vēnisset, in senātum indūctus, Rōmānīs persuāsit nē pāx cum Poenīs fieret; illōs enim frāctōs tot cāsibus spem nūllam habēre; sē tantī nōn esse, ut tot mīlia captīvōrum propter ūnum sē et senem, et paucōs, quī ex Rōmānīs captī essent, redderentur. Senātūs cōnsultō hanc in sententiam factō, ipse Carthāginem rediit; suādentibusque Rōmānīs ut Rōmae manēret, negāvit sē in eā urbe mānsūrum, in quā postquam Āfrīs servisset, dīgnitātem honestī cīvis habēre nōn posset. Regrēssus igitur ad Āfricam exquīsītissimīs suppliciīs interfectus est. Sed quam praeclāram fāmam sibi parābat! Audīte enim id quod dīcit Horātius.
Hoc cāverat mēns prōvida Rēgulīdissentientis condiciōnibusfoedīs, et exemplō trahentisperniciem veniēns in aevum,sī nōn perīret immiserābiliscaptīva pūbēs. ‘Sīgna ego Pūnicīsadfīxa dēlūbrīs et armamīlitibus sine caede,’ dīxit,‘dērepta vīdī; vīdī ego cīviumretorta tergō bracchia līberōportāsque nōn clausās, et arvaMārte colī populāta nostrō.Aurō repēnsus scīlicet ācriormīles redībit. Flāgitiō additisdamnum; neque āmīssōs colōrēslāna refert medicāta fūcō,nec vēra virtus, cum semel excidit,cūrat repōnī dēteriōribus.Sī pūgnat extrīcāta dēnsīscerva plagīs, erit ille fortisquī perfidīs sē crēdidit hostibus,et Mārte Poenōs prōteret alterō,quī lōra restrīctīs lacertīssēnsit iners timuitque mortem.Hic, unde vītam sūmeret īnscius,pācem duellō mīscuit. Ō pudor!Ō māgna Carthāgō, probrōsīsaltior Ītaliae ruīnīs!’Fertur pudīcae cōniugis ōsculumparvōsque nātōs ut capitis minorab sē remōvisse et virīlemtorvus humī posuisse vultum,dōnec labantēs cōnsiliō patrēsfīrmāret auctor numquam aliās datō,interque maerentēs amīcōsēgregius properāret exsul.atquī sciēbat quae sibi barbarustortor parāret; nōn aliter tamendīmōvit obstantēs propinquōset populum reditūs morantem,quam sī clientum longa negōtia,dīiūdicātā līte, relinqueret,tendēns Venāfrānōs in agrōsaut Lacedaemonium Tarentum.
Hoc cāverat mēns prōvida Rēgulīdissentientis condiciōnibusfoedīs, et exemplō trahentisperniciem veniēns in aevum,
Hoc cāverat mēns prōvida Rēgulī
dissentientis condiciōnibus
foedīs, et exemplō trahentis
perniciem veniēns in aevum,
sī nōn perīret immiserābiliscaptīva pūbēs. ‘Sīgna ego Pūnicīsadfīxa dēlūbrīs et armamīlitibus sine caede,’ dīxit,
sī nōn perīret immiserābilis
captīva pūbēs. ‘Sīgna ego Pūnicīs
adfīxa dēlūbrīs et arma
mīlitibus sine caede,’ dīxit,
‘dērepta vīdī; vīdī ego cīviumretorta tergō bracchia līberōportāsque nōn clausās, et arvaMārte colī populāta nostrō.
‘dērepta vīdī; vīdī ego cīvium
retorta tergō bracchia līberō
portāsque nōn clausās, et arva
Mārte colī populāta nostrō.
Aurō repēnsus scīlicet ācriormīles redībit. Flāgitiō additisdamnum; neque āmīssōs colōrēslāna refert medicāta fūcō,
Aurō repēnsus scīlicet ācrior
mīles redībit. Flāgitiō additis
damnum; neque āmīssōs colōrēs
lāna refert medicāta fūcō,
nec vēra virtus, cum semel excidit,cūrat repōnī dēteriōribus.Sī pūgnat extrīcāta dēnsīscerva plagīs, erit ille fortis
nec vēra virtus, cum semel excidit,
cūrat repōnī dēteriōribus.
Sī pūgnat extrīcāta dēnsīs
cerva plagīs, erit ille fortis
quī perfidīs sē crēdidit hostibus,et Mārte Poenōs prōteret alterō,quī lōra restrīctīs lacertīssēnsit iners timuitque mortem.
quī perfidīs sē crēdidit hostibus,
et Mārte Poenōs prōteret alterō,
quī lōra restrīctīs lacertīs
sēnsit iners timuitque mortem.
Hic, unde vītam sūmeret īnscius,pācem duellō mīscuit. Ō pudor!Ō māgna Carthāgō, probrōsīsaltior Ītaliae ruīnīs!’
Hic, unde vītam sūmeret īnscius,
pācem duellō mīscuit. Ō pudor!
Ō māgna Carthāgō, probrōsīs
altior Ītaliae ruīnīs!’
Fertur pudīcae cōniugis ōsculumparvōsque nātōs ut capitis minorab sē remōvisse et virīlemtorvus humī posuisse vultum,
Fertur pudīcae cōniugis ōsculum
parvōsque nātōs ut capitis minor
ab sē remōvisse et virīlem
torvus humī posuisse vultum,
dōnec labantēs cōnsiliō patrēsfīrmāret auctor numquam aliās datō,interque maerentēs amīcōsēgregius properāret exsul.
dōnec labantēs cōnsiliō patrēs
fīrmāret auctor numquam aliās datō,
interque maerentēs amīcōs
ēgregius properāret exsul.
atquī sciēbat quae sibi barbarustortor parāret; nōn aliter tamendīmōvit obstantēs propinquōset populum reditūs morantem,
atquī sciēbat quae sibi barbarus
tortor parāret; nōn aliter tamen
dīmōvit obstantēs propinquōs
et populum reditūs morantem,
quam sī clientum longa negōtia,dīiūdicātā līte, relinqueret,tendēns Venāfrānōs in agrōsaut Lacedaemonium Tarentum.
quam sī clientum longa negōtia,
dīiūdicātā līte, relinqueret,
tendēns Venāfrānōs in agrōs
aut Lacedaemonium Tarentum.
Nūdius tertius Rōmam rediimus et pater mē sinit sēcum ad theātrum īre. In quattuordecim ōrdinibus, quippe quī equestrī nātus sit locō, sedēbat; namque post senātōrēs ex vetere īnstitūtō quattuordecim graduum ōrdinēs equestrī ōrdinī assīgnātī sunt. Postquam cōnsēdimus, pater aurī meae ōre suō admōtō susurrāns ‘Vidēsne’ inquit ‘senem istum prōmīssā barbā, quī, dēsīgnātōre appropinquante, ē locō suō semper cēdit et quasi currit per ōrdinēs equestrēs?’ ‘Cūr, pater,’ rogāvī ‘ita agit? Dēsīgnātōrem vidētur timēre’. ‘Et iūre timet’ respondit pater ‘nam cēnsū equestrī caret; itaque nōn licet eī inter hōs ōrdinēs sedēre. Nēmo enim inter equestrēs adscrībī potest cuī nōn sint quadringenta sēstertia’. Adhūc loquente patre, dēsīgnātōrem iterum hominī appropinquantem vīdī et quid esset ēventūrum mīrābar, cum ‘Spectā’ inquit pater ‘quid sit factūrus; rīdiculam enim agit rem, et omnibus lūdibriō est; īmmō vērōMārtiālis poēta carmen scrīpsit ut eum irrīdeat’. Tum vērō Nannēium vīdī (ita enim mihi pater dīxit hominem appellārī) dēsīgnātōrī cēdere dōnec ad ultimam sēdem quartīdecimī ōrdinis perventum est. Sed nē hanc quidem sēdem retinēre potuit et ā dēsīgnātōre dīmōtus est. Genū igitur flexō apud hanc sēdem manēbat, ut vidērētur inter equitēs sedēre, quamquam rē vērā nūllam obtinēbat sēdem, sed extrā ōrdinēs in foribus erat. Mihi certē ita rīsum movit ut posterō diē carmen sine morā legere cuperem quod pater mihi dīxit Mārtiālem scrīpsisse; eō magis legere cupiēbam quod virum ipsum vīderam. Et putō vōs quoque quī dē homine iam nunc audīveritis omnēs velle audīre. Audīte igitur:—
Sedēre prīmō solitus in gradū sempertunc, cum licēret occupāre, Nannēiusbis excitātus terque trānstulit castra,et inter ipsās paene tertius sellāspost Gāiumque Lūciumque cōnsēdit;illinc cucullō prōspicit caput tēctusoculōque lūdōs spectat indecēns ūnō,et hinc miser dēiectus in viam trānsit,subselliōque sēmifultus extrēmōet male receptus alterō genū iactatequitī sedēre Lēitōque sē stāre.
Sedēre prīmō solitus in gradū semper
tunc, cum licēret occupāre, Nannēius
bis excitātus terque trānstulit castra,
et inter ipsās paene tertius sellās
post Gāiumque Lūciumque cōnsēdit;
illinc cucullō prōspicit caput tēctus
oculōque lūdōs spectat indecēns ūnō,
et hinc miser dēiectus in viam trānsit,
subselliōque sēmifultus extrēmō
et male receptus alterō genū iactat
equitī sedēre Lēitōque sē stāre.
Nunc autem ad theātrum redeāmus, nam carmen posterō modo diē lēgī. Simul atque aulaeum mīttitur histriōnemque vidēmus in scaenā stantem, quantum audiō strepitum! Īmmō vērō vōx histriōnis plaudentium sonum nōn ēvaluit pervincere. Tragoedia quaedam agēbātur, sed inter tot plaudentium strepitum nīl audīre poteram. Neque rē vērā spectātōribus placuit, nam mediam inter tragoediam clāmāre incēpērunt etposcere ut ursī vel pugilēs adhibērentur. Deinde turmae equitum peditumque catervae trāns scaenam currunt; sequuntur rēgēs manibus retortīs, esseda, pīlenta, nāvēs, panthērae, camēlī, elephantī, tantaque omnium rērum animāliumque multitūdō ut mē quidem tam longae pompae mox taedēret. Nec nōn spectātōrum clāmōrēs molestiam mihi afferunt, namque ut Horātius dīcit
Gargānum mūgīre putēs nemus aut mare Tūscum,tantō cum strepitū lūdī spectantur et artēs.
Gargānum mūgīre putēs nemus aut mare Tūscum,
tantō cum strepitū lūdī spectantur et artēs.
Tandem autem fīnis aderat et dum aulaeum tollitur rem mīrābilem vīdī, nam Britannōrum figūrae in ipsō aulaeō erant intextae; cum igitur aulaeum tollerētur ipsī Britannī manibus suīs id tollere vidēbantur. Equidem vērō putāvī vīvōs eōs esse gigantas, sed postquam ē theātrō discessum est pater mihi tōtam rem exposuit.
Dum domum redīmus dē tantā animālium varietāte in scaenā vīsā disserēbāmus, paterque dīxit absurdum esse hās omnēs ferās; ē regiōne quamque sibi idōneā, Rōmam comportāre. ‘Mox et alcem’ inquit ‘arcessent’, et mihi negantī mē scīre quāle animal esset alcēs, ‘Hārum’ est cōnsimilis caprīs figūra’ dīxit, ‘et varietās pellium, sed magnitūdine paulō antecēdunt mutilaeque sunt cornibus, et crūra sine nōdīs articulīsque habent, neque quiētis causā prōcumbunt, neque, sī quō afflīctae cāsū concidērunt, ērigere sēsē aut sublevāre possunt. Hīs sunt arborēs prō cubīlibus; ad eās sē applicant atque ita paulum modo reclīnātae quiētem capiunt. Quārum ex vēstīgiīs cum est animadversum ā vēnātōribus, quō sē recipere cōnsuērint, omnēs eō locō aut rādīcibus subruunt, aut accīdunt arborēs, tantum ut summa speciēs eārum stantium relinquātur.Hūc cum sē cōnsuētūdine suā reclīnāvērunt īnfīrmās arborēs pondere afflīgunt atque ūnā ipsae concidunt. Quō modō quippe quae surgere nōn possint facile ā vēnātōribus capiuntur.’ Haec dum fābula nārrātur celeriter domum pervēnimus, ubi ego quidem tot rēbus vīsīs dēfatīgātus cubitum sine morā abiī, et dum in lectō crūra quasi in circulum, fēlis īnstar, colligō, dīs grātiās ēgī quod nōn nātus eram alcēs.