224.Ceterùm ut telorum artem probe exercerem, intimo in portu clipeum quendam ingentem, velut metam scopumve, erexi. Compages erat ex assulis : velorum praetensis laciniis, in medio (protaurino, quem vocant, oculo) pullum lanam affixi. Unamquamque ignipultarum suâ in vice exercebam, aliquando majoribus glandibus, aliquando aut olorinis aut minimis : sed plumbum omne diligenter recollegi, quantum poteram : spatia quoque sedulo notavi, ut in collineando peritior fierem. Nisi me aliquo modo aut exercerem aut oblectarem, moestitia me incessit ; etenim non jam laboribus fatigabar.225.Sed multus eram tunc temporis in coquendo et condiendo, ne fructus perirent plures. Ollas Europaeas aliquot habebam, sed operculis egebam, quae aëra excluderent. Emangisrēsīnam quandam elicui, quâ velut pice oblinerem velorum lacinias. Hae, operculis circumdatae, satis bene concludebant ollas ; at rēsīnam de novo superlevi.226.Oblītus sum quaedam de ejectamentis maris narrare. Uno in dolio plura invēni ornamenta, praesertim specilla ac vitreas bullas. Specillorum orae detrimentum tulerunt ; sed bullae erant incolumes. Tria item fascicula invēni, discolorum vestium plena. Postquam aperui, sub umbrâ exponendas decerno. Non integra fuit colorum pulcritudo, necnon plures vestium quasi rigescebant. Omnes in cavernis reposui, si forte posthàc utiles fierent. Bullas autem plurimas, resticulis, sive filis conjunctos, super jumentorum cervicibus ornandi causâ suspendi.Caput (IX.) Nonum.227.Talesinter curas exercebar, quando nova res me vehementer excitavit, Octobri mense. Quodam mane, dum eram in culinâ, mare versùs aspiciens, repente video navigium, nigris hominibus plenum, quod ad portum meum videbatur tendere. Haesito exanimis, neque audeo in armamentarium excurrere, ne cernar ; metuoque ne animadvertant aut retia mea aut tramitem. Appellunt sub coeruleâ rupe, extrahuntque captivum, cui brachia post tergum erant retorta. Dum obstupesco contemplans, subitò in navigium redeunt cum captivo et remigantes abeunt. Extemplò alterum video navigium, quod promontorium coeruleae rupis studet exsuperare : jam intelligo priores eòdem tendere, ne a sociis suis dividerentur.228.Ut primùm evanuere, surgo. Ignipultam corripio bitubam, quae Helvetici militis fuerat ; quâ quidem hâc in insulâ nunquam usus eram, praeterquam in exercitando, quoties in clipeum collinearem. Quum paulò gravior esset, furcam quandam pro fulcro adhibebam : quâ in terram defixâ, multo certiùs jaculabar. Utrumque tubum nunc diligenter suffarcio, hunc magnâ glande, illum olorinis ; item par pistolarum. Vescor parce ; placentam in sinu vestis recondo. Accinctus balteo, gladium sumo, pistolas, bitubam suâ cum furcâ, item prospeculum, quod de collo suspensum gerebam funiculo crassiore, quia loris delicatis deficiebar. Perulam quoque capio, pulveris ac pilulorum repositorium. Tum aliquoties ad Numen Supremum vota vel preces attollens, egredior prospecturus. Canem abegi, qui me comitari voluit.229.Ad speculam meam quantâ poteram celeritate ascendo. Inde video circiter viginti quinque viros cum duobus captivis. Ignem jam accenderant : mox unum e captivis nudum in arenâ extendunt, caput clavâ obterunt, et confestim membra discerpunt. Cultros non clare dispexi, sed (quod horrorem simul ac nauseam mihi mōvit) torrefactis membris vescuntur. Dum facinus exsecro, credo licere mihi, si possim, omnes trucidare, qui hospitium insulae meae tam foede violent. Ego autem consedi immotus et tanquam fascinatus.230.Repente alium video captivum praeter oram maris fugĕre : hunc quinque persequunter summo ardore. Ille, colles versùs tendens, pone rupem evanescit. Tum exsurgens curro, cavens tamen ne exanimis fiam ; tandem iterum fugitivum discerno. Viam Lunatam ascendit ; pone tres viri sectantur, quorumprimus clavam habuit bellicam. Duo illi sagittas. Fugitivum credo a primo secutore velocitate superari, tantummodo praeoccupasse cursum. Ego in fossà quâdam lateo, defigoque furcam in sŏlo.231.Intelligo fugitivum non posse evadere : etenim anhelabat graviter. A primo secutore prehensus, ab illis necabitur ; sed opperior dum prope veniant. Tranquillissime collineo, dein olorinis pilulis jaculor. Illicò prostratus cadit primus secutor. Saltat metu fugitivus, fragorem audiens, sed nescit primò quid acciderit. Mox capite inflexo respiciens, vidit hostem dejectum : tum ipse quoque subsistit, animam recipiens. Secundus adhuc currit : jam sagittâ arcui applicatâ parat transfigere fugitivum. Id me iterum accendit, nec tamen occīdere eum volo. Glande majore ex altero tubo crura ejus peto, affligoque actutum. Qui tertius accurrit, duo socios prostratos cernens, auditoque fragore, summâ celeritate retro cedit. Mox duos alios qui pone sectabantur, hic vertit retro ; itaque evanuere omnes.232.Tum egomet egredior. Fugitivus obstupescebat etiam. Tandem accurrit, et corâm provolutus, terram fronte tangit. Id erat pro veneratione. Excito hunc, et, Anglicē loquens, plane tanquam intelligat, impero ut mecum veniat. Vulneratos volo invisere. Posterior volutabatur humi, nec potuit surgere ; tamen ab arcu ejus aliquantum metui. Sed fugitivus circumsultans arcum e manu ejus eripit : protinus correpti erat oblisurus fauces, nisi ego iratissimâ voce prohibuissem.233.Vulneratus ille stolide admiratur : angor (credo) vulneris metum domuerat ; nam per femur transfossus est. Fugitivum jussi brachia vulnerati mănibus constringere, funemque e loculis petii, frustra. Sed funiculum illum collo detraxi, qui prospeculum meum sustinebat : hic pro compede sufficiebat. Dein vulnere inspecto, mappam e loculis vestis meae extractam applico, et linteis infulae firmiter ligo.234.Tum fugitivo imperavi, ut mecum tollat virum et in proximo quodam cavo reponat. Non reluctatur ille saucius : credo eum, quum vulnera ligarem, intellexisse tale facinus non inimici esse. Sed ad primum secutorem convertens me, mortuum esse cognosco ; fortasse in cor penetraverant pilulae. Confestim fugitivum accersens, reviso speculum. En autem ! duo illa navigia jam sunt in mari, abeuntque : id quod mihi erat gratissimum. Credidi eos, perterritos quasi miraculo, aufugisse.235.In re tam novâ vix me recolligo ; spatium considerandi cupio ; sed fugitivus me suscitat, osculans talos meos. Equidem tum ejus demulceo genas, jubeoque me sequi. Descendo ad cavernas :vestem induo, cibos appono, ipse quoque vescor. Veste sane ac cibo gaudet, mox iterum iterumque me veneratur.236.At ego traham paro cum duobus jumentis. Quando gregem aspexit, video quantùm excitetur. Impono trahae lecti vestimenta, ligonem ac palam quandam. Arma mea, praeter gladium, exuor : tum cum fugitivo ac cane ascendo novum meum tramitem, jumenta ducens. Longiore hoc circuitu regressus ad mortuum, incipio humum ligone aperire, ut corpus recondam. Id verò fugitivus me non vult facere : sumit ferramenta, operam strenue perficit : tum mortuum humo obtegimus. Clavam ejus curiosus asservavi.237.Exinde sine morâ sauciatum hominem in traham assumtum reporto, et gestu signisque benignis permulceo. Profectò volui hominem sanare, nec ignarus eram quantum impediret sanationi pavor et anxietas. Quare quidquid potui excogitare, feci, tanquam fratri. Aquam libenter bibit, vesci noluit. Postquam vulnus summâ meâ ope sedulò curavi, hunc relinquo : dein fugitivi manūs paro ligare, ut videam quô se modô gesturus sit.238.Is autem, genibus procumbens, summâ humilitate manūs offert, ut colligem, si velim. Id satis erat. Ego subridens funem retraho : ille rursus gestu demonstrat, velle se mihi servire : atque ego accipio. Jubeo in arenâ consīdĕre. Ipse sericam umbellam, fastûs causâ, effero, et sub hâc compositus, in optimâ meâ sellâ sedens, delibero quid faciendum.239.Arbitror duo hos viros pro servis et pro amicis esse mihi a Deo datos, si horum possim èt venerationem et caritatem conciliare. Utrumque arguo per me esse morte ereptum ; quoniam, ille alter ne stranguletur, id per me stetit. Utrique credidi novam prorsus esse vim jactûs ignei. Igitur sperabam mentibus eorum posse me dominari. Decerno largam caritatem majestate temperatam adhibere. Protenus fugitivo indo nomenElapso; alterum appelloSecutorem.240.Sed novus me incessit timor, ne Elapsus, cymbâ visâ, evadet remigans ; quare remos primò recondidi. Porro, si domo solus abirem, vinciebam Elapsum ; sed, domum reversus, non solvi modo, sed blandissime alloquebar, Anglicâ linguâ prorsus garriens. Optimos dabam cibos, socium operis assumebam, industriam ejus collaudans : multa docui, mox ab eo multa quoque didici. Vidi eum esse gratum et sedulo obedire. Leni cum risu vinciebam eum ; necnon ille ridebat, saepius osculabatur manūs meas. Sed ante nundinas tertias pudebat me vincire, nec jam faciebam.241.Jam quô magis ambobus augerem reverentiam mei, spectaculum jaculationis machinatus sum. Duas tabulas ostento ligneas :demonstro ambos esse lēves, sine puncto vel incisurâ. Unam pone alteram apposui, modico intervallo ; sic autem ut Secutor, quamvis claudus, aspiceret. Dein e parvâ pistolâ emitto ignem. Glans, transverberatâ priore tabulâ, defoditur in secundum. Igne ac detonatione territi ejulabant ambo : mox visâ glande, Elapsus priorem scrutatur tabulam, et mirabundus Secutori demonstrat parvum, immo minimum, foramen. Nec alteruter audebat pistolam tangere. Ipsam rem volueram. Pòst paullo Elapsum per prospeculum meum aspectare feci ; id quod cum admiratione commovet. Procedente autem tempore horologium meum ostentavi, apertis interioribus machinamentis. Talibus rebus credebam barbarorum mentes salubriter capi.242.Jam magnam facio jacturam. Gnarus quantum barbaris noceant vina ardentia, anxius ne his aliquando depravati sint atque efferati, quidquid hujus generis habebam, Deo invocato, effudi, praeter unam lagunculam, quam idcirco in arcanis reposui, si forte pro medicinâ aliquando foret utilis.243.Nondum memoravi, Secutorem bonis esse indutum sandaliis, Elapsi pedes nudos fuisse. Uterque praecinctorium gerebat, Secutor balteum quoque cum cōrȳto sagittario. Sandalia illa e cortice erant plicata ; Elapsus autem, dum sedet domi otiosus, a me quidem vinctus, sandalia propter meos usūs imprimis, dein propter suos, e meâ vetere materiâ confecit. Talem virum cur vincire oportebat ?244.Ego rursùm illi dono vestem versicolorem, ex iis quas ex mari recuperaveram. Is accipit gratus. Post triduum video eum hâc veste fulgentem : colorum splendor, qui aliquantum erat immutatus, integer redierat. Interrogo eum Anglicē, unde hoc miraculum ? Ridet ille, laetaturque, sed linguâ nequit explicare.245.Necnon omisi narrare, lacernam propter nocturnum praesertim frigus utrique me dedisse ; id quod libentissime accepēre. Etenim Secutor, qui ambulare nequibat, frigus si quod erat, graviter persentiebat ; quare accuratiùs eum protegebam ; et sane gratus animi videbatur. Ego autem multis signis doceo, illos inter se amicissimos esse debere.246.Tandem Elapsum in cymbâ mecum colloco, post matutinam pluviam. Mensis fortasse Februarius erat, serenum coelum, mare tranquillum. Ad tertium remigo sĭnum, ubi horrendum illud epulum vidi. Tum subit animum, foedas reliquias non esse amotas : nec fallebar. Ipso in loco ossa trucidati viri albescebant. Carnis reliquias aut aves aut insectae aboleverant ; sed calvariam humanam quivis noverit : item spinam dorsi atque alia. Elapsus, pietate (credo) gentiliciâ motus, arenâ manibus corrasâ, omneshas reliquias quamvis moerens defodit. Mox ad alias res convertimur. Arbores ille magno contemplatur gaudio, fruticesque explorat diligentissime, folia multa asportat.247.Ne longus sim, ut primùm verbis explicare poterat, plurimos indicabat mihi fruticum atque arborem usūs : hinc et oleo et funibus cito abundabam. Ex humili quodam rubo oleum hic mihi extraxit, itaque non jam confugiendum erat ad ricinum. Mox tria magni pretii indicavit legumina, inter humidiora convallis ; primùm, rapa maxima et optima, nostratibus solidiora et suaviora ; deinde, quiddam e fabarum genere, grande ac bonum sane. De Ægyptiorum fabâ audivi. Nescio an haec et illa consimiles fuerint. Tum genus quoddam, ut putabam, cucurbitae ; sed formâ fere cylindricâ, velut pulvinulum, colore purpureo, optimâ cucumi praestantius. Postea īdem oryzam detexit humidis in locis, quos ego evitaveram. Porro gossypium mihi retexit. Ex aliis rebus stuppas quasdam vel villos extraxit, cannabi vel lino pares.248.Aliam quandam rem voluit Elapsus me docere, sed intelligere nequibam. Grandiores aliquot aves, quas ego phasianis rettuli dum propiùs praeter volant, ille manibus plaudens columbas et capras esse dicit. Primò sic interpretatus sum, ut diceret has edules esse, ut carnem columbinam et caprinam. Posteà explicatum est, has aves posse domari et mansuescere, ut capras columbasque meas : de quô seriùs narrabo.249.Itidem de palmis multa ille me docuit. Equidem noveram alias esse nuciferas, quascocosappellabam ; alias phoenices, vel dactyliferas, nanas illas quidem meâ in insulâ. Jam disco, tertium genus ét funiferum esse et saccharum praebere ;caryotumappellari audio. Mollissimi fiunt hinc restes, tanquam lora optime depsta, qui propter capistra jumentorum aut cingula possunt adhiberi, necnon propter balteos. Attamen ex aspero nucum villo robustiores contexuntur funes, crassae tegetes, scōpae rigidae.250.Quartum dixit esse oleïferum ; id quod in Braziliâ quoque audieram ; anne prorsus eadem arbor sit, nescio. Quintum porro nobilissimum, robore procerissimo et optimo, cujus folia pro umbellâ essent. Denique ex tribus generibus ad minimum, oleum, vinum, saccharum, ab uno ceram, ab alio farinam optimam, provenire. Sed me juvabat, unumquidque inde sumere, unde minimi esset laboris.251.Tam cito tot res Anglicē Elapsus didicit, ut crederem posse me jam, hôc ministro, scapham reducere. Equidem in hortos eum deduxi, ubi multa me docuit : sed melius arbitrabar, ad reducendam scapham, Secutoris opperiri vires.252.Ille ex vulnere convalescebat, et summam mihi demonstrabatreverentiam. Ut primùm sine periculo reptare poterat, ad focum accedebat, rem culinariam observabat, paulatim ipse coquebat, et quae Anglicē dicebam, coepit intelligere, etsi pauciora cum eo locutus eram, quam eum Elapso, qui mihi erat socius laborum. Glans plumbea sine dubio e crure ejus exierat : nihil intus remansit, quare simplicior erat ejus curatio, donec solide convaluit.253.Quodam die Elapsus vitreas illas bullas capris detrahit, et, humillime me veneratus, meo collo circumponit. Ego ridens dolium ei ostendo, ubi plures habeo bullas ; mox detractas collo meo capris paro reddere. Ille verò reclamat, obtestatur : tunc e dolio aliquas delegit, quae lucentissimae videbantur ; has significat mihi convenire. Minores quasdam ac minùs fulgentes suo collo suspendendas rogat.254.Quanquam primò irridebam, mox video rem non esse contemnendam. Non barbari sōlum, verùm omnes homines regem suum vel imperatorem insignibus imperii decoratum volunt. Majestati meae conveniebat, ut regium aliquod insigne gestarem. Itaque demùm his bullis, quas pro regulorum Afrorum lenocinio imperaveram, egomet regium quiddam inesse opinor.255.Si autem in regno meo ad res ordinandas gradūs quosdam honoris constituam, Elapsus sine dubio summus minister regius esse debeat, et secundariis gemmis fulgere. Ingenium quŏque ejus versutius esse et capacius quàm Secutoris cognoveram, ut erant hi viri valde dispares.256.Elapsus gracilis erat, procerus, amplâ fronte, micantibus oculis, vultu valde mobili, ore autem suavissimo. Secutor humeros latior erat, minùs procerus, genis plenioribus, vultu non malo illo quidem sed tardiore. Crura, brachia, crassiora quàm Elapsi, qui quidem vix summas suas vires attigerat. Hunc credidi tria et viginti annos aetatis habere, Secutorem triginta vel amplius. Ut, quae ⸤mei vicarius⸥ Elapsus juberet, Secutor obediret, profore credidi, si Elapsum quasi magistratûs insignibus decorarem. Itaque monilia illa, majora et minora, mihi atque Elapso comprobavi.257.Inter haec re fabrili Elapsum exerceo, usumque doceo omnis meae supellectilis. Jam intelligebat omnia fere quae dicerem, sed loqui vix conabatur, praeter aliquot vocabula negandi, affirmandi, approbandi, interrogandi. Artem ego ferrariam neque exercueram neque multum fortasse solus potuissem : sed quum ille de ferramentis curiosum se demonstrat, nova me ambitio capit, si forte, his ministris, ars quoque illa mihi serviat. Nunc explico tantùm, per ignem et malleum rem confici.258.Barbarorum uterque contexendisviminibus, juncis, arundinibus, cannis, valde excellebat. Quidquid hujus modi ego confēci, erat sane inhabile. Jam vero illi magnam mihi vim qualorum, corbium, fiscorum rapide contexunt, Elapso materiem harum rerum comportante ; necnon, quod praesertim mihi cordi erat, idoneas perficiunt caligas textiles. Ut aquam excluderent, res nullius momenti videbatur, si lapidum ac saxorum asperitates, necnon insectas defenderent.259.Secutor autem in re coquinariâ excellebat. E cocorum nucibus placentas delicatissimas, item quasi florem quandam lactis, faciebat. Pisces, dioscoreas, manioces, bananas, plurimas nuces ita condītas proferebat, ut nihil supra : etenim pro condimentis habebat ananassas, zingiberim, piper et alia aromata, saccharum e palmis et oleum vel optimum. Mox, postquam inter silvas vagari potuit, aves plurimas insidiis capiebat ; unde nullo nitrati pulveris dispendio, suave habebamus epulum. Porrò fruticem invenit, cujus foliis in sole desiccatis aquam aspergebat calefactam : horum jus tepidum, saccharo admisto, praesertim cum flore coci lacteo, gratissimum fuit.Potionem foliaceamappellabam.260.Saepius mecum deliberavi, anne satis tuto sĕcures penes hos viros relinquerem : video tamen, si quid in hâc re sit periculi, id fortiter dissimulando optime defendi. Si suspicionem fassus ero, pravum consilium ipse submonebo. Tela omnia amŏvere, quae possint esse lethalia, prorsus non possum. Si (quod minime est veri simile) ambo homines in me conjurabunt, fortasse vix potero servari ; nam igniaria mea tela surripient. Sed nisi conjurabunt, alteruter mihi auxiliabitur : nec credo alienari posse amborum animos, dum majestatem ac vim meam benignitate tempero.261.His rebus perpensis, quia lusus corporeus mentem levat, ludum gladiatorium decerno. Etenim si redeant barbari, si depugnare cogamur, meos viros velim totidem barbaris longe praestare ; at si neque suas habeant sagittas neque fusili plumbo exerceantur neque gladiis bonis rem gerant, inferiores barbaris fiant. Igitur Elapsum protenus, Secutorem simul ac sanitas permisit, gladiatoriam doceo artem.262.Vimineis quibusdam munimentis caput, humeros, crura protegimur, ut magnâ vi possīmus sine periculo caesim ferire ; et effusos ex ictibus habebamus risūs. Postea ludum variabam, ne ullâ ratione pugnandi deficerent. Sane ventrem, pectus, vultum protegere, si hostis punctim petat, longe difficilius est. Spissâ tegete ac larvâ robustâ armaturam concinnavi ; sed ipsi viminea scuta fecerunt, quae, laevo brachio gestata, ictūs repellerent. Video tamen hanc ludi formam, quantumvis obtusumsumas pro gladio baculum, oculis et ventri esse periculosam. Psittacus autem re gladiatoriâ abhorrebat cunctâ, multoque cum ejulatu absiliebat.263.Mox Secutor, qui suum retinebat arcum atque aliquot sagittas, pennis anatum ac ferreis clavis vult sagittas novas fabricari. Ipsius sagittis mucrones ex piscium ossibus erant, nam ferri suâ in gente exstabat nihil. Clavos eos quotquot maxime viderentur idonei, libens dono ; is autem valde peritum se ostendit, quum insuper limam et cultrum operi commodo.264.At ego vel parvam catapultam magno arcui longe anteponebam, pigebatque me quòd pessulum ejus tractorium chartâ describere, nedum ligno fingere, tam difficile videretur. Sed calamis et chartâ designando meditor, experior, donec pessulum cum talo suo tandem recte excogitaverim.265.Tum caprarum cornua, quae reservaveram, exquiro, et idoneum proponens stipitem caedo, sculpo, terebro : denique mollissimo e ligno, satis magnâ cum diligentiâ, rude et grande constituo exemplar : quo viso totam rem intellexere. Itaque ipsis opus remisi elegantius perficiendum ; nec spe meâ falsus eram, nam catapultas haud spernendas pòst paùlo confecerunt. Ego autem glandes idoneas e plumbo confeci, sed spicula avebam.Caput (X.) Decimum.266.Circiterid temporis statui scapham, si possem, reducere, ne vela prorsus corrumperentur. Elapsus autem jam satis intelligebat, quid juberem. Malleum, clavos, serram parvam, argillam vitreariam,[V]acūs sarcinarias, funiculos, velorum aliquot lacinias, in mulctrali composui : haec Elapsus portat. Ego cibum, poculum, cultellum, pistolas porto. Flumen convallis vado transivimus, saxis adjuti modicis, quorum ope credebam pontem sine magno opere posse construi. Sic breviore cursu ad scapham pertingimus.267.Primùm vela expando, inspicio, tento : tribus in locis valde infirma esse opinor. Denoto, ubi resarcienda sint : id Elapsus strenue perficit. Intereā mulctrali aquam pluvialem marinamque scaphâ exhaurio : fructus in aquâ putrescentes vehementer aversor : subtùs invenio solida omnia, nec quidquam rimarum esse timendum. Fabri ope non egent tabulae ; itaque perfectis velis ingredimur.268.Aura, sicutexpectaveram, adversa erat. Remigamus ex ostio, dein expansis velis, ad dextram excurrimus, gubernante Elapso, id quod optime calluit : ego jubeo et vela rego. Ut primùm deflectendum in terram opinor, exclamo “Ad sinistram !” et protinus torqueo vela. Obedit ille : scapha optime convertitur : tunc praecipuus meus decessit timor. Sine ullo periculi sensu primum illud exsuperamus promontorium, quamvis adversante vento, postea celeriùs proficiscentes praevertimur, denique littus intra cautes legimus usque ad portum meum, ubi in navale scapham laetus repono.269.Ego autem Elapsum interrogo, “Anne bona sit scapha ?” Responsum exspectabam, “Sic, sic ;” vel “Bona, bona :” sed admiror, quum ille clare ac deliberate respondet, “Bona non est ; bonam faciemus posthàc.” Iterum interrogo, Cur ? Is verò quasi novam vōcis facultatem exhauserit, nihil respondet nisi, “Sic.”270.Quod cibos collegeram et sēvĕram longe amplius quàm quod mihimet, uni viro, erat opus, sāne gavisus eram : sed quum Secutor, injussu meo, in agello meo novam operam inciperet, iracundiùs paullò rationem ejus rei reposco. Is humillime mănibus ac vultu deprecans, “Sic optime” esse confirmat. Ego vero gaudeo, quòd, tardior ingenior qui visus erat, per se possit bonas operas excogitare ; nec diu est, quum video, in hortulo eum pariter atque in culinâ fore utilem. Jumentis ĭdem gaudebat ; inde spes mihi, fore ut ex diversis famulorum ingeniis cumulatior proveniret opera nostra.271.Ut primùm, sanato crure, natare ausus est, admodùm gestiebat ; nam propter tepōrem maris, nigritae omnes natandi sunt studiosissimi. Equidem post primum illum diem nunquam in ipsum mare me committebam, ne intra cautes quidem ; tanta me timiditas in solitudine invasit : in portu modò natabam. Sed cum Elapso etiam inter fractos fluctūs amabam ludere ; mox aquâ, velut telo, inter natandum, aves grallatorias petebamus, quô in ludo acerrimum se Secutor ostentabat.272.Oleo jam abundans,saponemfacere volui ; nec poteram Secutori, quid vellem, explicare. Algas vere marinas plurium generum cremavi : earum cineres oleo admistas igne lentissimo percoquebam, aquâ calidiore circumpositâ. Item e mangarum fructu quum spissum quandam extraxissem rēsīnam, hanc oleo commistam itidem decoxi. Post aliquot experimenta, duobus modis saponem non ita mălum confeci : tum omnem rem perspexit Secutor, meque in sapone componendo facile superavit. Usum autem saponis edocui, atque exinde in curando corpore utebar.273.Rideo sane, quum video quantâ ille superbiâaurigam se e trahâ jactet, in vilissimo quodem scamillo sedens, tribus jumentis vectus. Ceterùm omnia quae imperaverim, recte perficit, usuque trahae impetrato, multas reportat radices cum ipsarum humo : has dividit aut circumcīdit, fimum curatissime ingerit ; demùm satis magno cum labore amplum facit seminarium. Tum mecum arguo, si nimium praeparetur cibi, id minime culpandum, quoniam tres viri vesci e meo oportebit : item industrios homines non e suis laboribus effugituros ; jam pro patriâ adoptasse hanc insulam.274.Elapsus quoque suas inveniebat operas : atque ego, dum uterque mihi, quidquid jubeam, obediat, gaudeo quòd liberrimâ utuntur diligentiâ, neque socordiae sint amantes. Tamen ne subitò defessi concĭdant, saepius excogitabam, aut ludo aut varietate, levamenta laboris. Remigando, piscando, gladiatoriis ludis, natando quotidie, telis et catapultâ, ordinarium opus variabatur.275.Tunc autem texendo vel plicando praesertim exercebat se Elapsus, nec quidnam conficeret, satis intelligebam. Ex cannis diffissis quasi tabulas complicat arcte reticulatas, juncosque sic internectit, ut foramina concludat. Levissimum sane erat opus, quamquam firmum. Artem ejus admirans, quaero tandem, quorsum haec spectent. Respondet, “Propter scapham, sed ferro quŏque opus esse.”276.Amplius interroganti, totum suum propositum explicat, partim verbis, partim rem ipsam demonstrando. Ait, scapham in fluvio esse non semper malam, in mari cum velo plenam periculi ; quippe quae neque fluctūs neque vim venti tolerare possit. Duplex opus scaphae esse addendum. Ne fluctus a fronte supercurreret, erigendam tanquam loricam in prorâ, dein praeter latera quasi alas expandendas, sed has firmandas ferro. Id mihi esse curandum, se paraturum cetera.277.Admirabar hominis ingenium, nec tamen proram praealtam approbabam ; ille vero negat sine his rebus vela profore. Mox ingemo, nescius quare, quorsum, quando, in magnum mare sim invasurus. Sed memet objurgo : Cur tandem, priusquam hi viri ad te venerunt, tu tantopere hanc scapham fovisti ? Agnosco oportere, in casūs necessarie incertissimos, scapham quàm robustissime reconcinnare, vēlis idoneam. Itaque de ferrariâ re etiam atque etiam commeditor, modò chartâ delineans, modò ipsa ferramenta colligens, comparans, examinans.278.Inter haec libet cum Elapso caprorum scopulos visitare. Equidem semper timidus fueram, quoties ibi forem, (nam inter saxa prospicere nequibam) ne novum quid atque infestum latens subitò ingrueret. Fateor me, dum solus manebam, timidiorem indies factum. Minùs minùsque me in densos arctosque locosvolebam committere ; sed aperta amabam spatia, ubi cuncta longe possem prospectare : idcirco quoque minùs inter saxa caprina pervaseram. Nunc cum Elapso fortiorem me gerens, cum pistolis prodeo : ille sicam gerebat : explorare, non venari volo. Ascendimus tramitem ; verna prata floribus suaveolentia praeterimus ; locos notos recognosco. Mox longiùs penetrans, ab excelsiore quodam saxo repente novum gratissimumque video prospectum. Lacus longissimus, quasi amnis flexuosus, per plura millia passuum in fronte jacebat. Aquas quasdam vicinas anteà notaveram ; jam agnosco aut membra hujus fuisse lacûs, aut ejus quasi cisternas naturales. In orâ erant herbae fruticesque viridissimi, uberrimum mitibus bestiis praebentes alimentum. Circa surgebant acclives scopuli, quibus decurrentes sine numero rivuli lacum replebant. Maxima vis hîc versabatur aquatilium alitum tanquam suâ in domo.279.Dum haec me valde excitant, Elapsus antiloparum gregem viderat, magnâ cum delectatione : mihi inpaludesaspicienti illud jam succurrit, fortasse has ejus esse generis quodpalustreappellatur. Sed nolo eas perturbare, atque ad mare potiùs duco, ubi juga montium altiùs assurgebant. Lacum a septentrionibus circumeo, inde pergens mare versùs. Tandem, per scopulos enisi, mare non longe videmus, sed descensu asperrimo a nobis divisum. Subjacebat ora terrae, longula, palmis praesertim abundans ; sed rupes ulteriùs ipsas in undas videbantur se praecipitare. Nullum sane portum hâc in orâ dispicio, quod orientem versùs patebat. Circumversi, sed mare despicientes, redimus domum.280.Ego verò, quanquam augescebant imbres, operâ ferrariâ identidem exercebar. Incudem, folles, malleos, forcipes, e re tormentariâ navis nostrae habebam. Fornacem de novo, famulis meis adjutus, decrevi exstruere, lateritiam materiem residuam adhibens. Carbones e ligno parare uterque probe calluit. Mox, Elapso folles exercente, ego ac Secutor ferreolos calefactos tundebamus. Etiam calidum frigido pertundere docebam, dum Secutor forcipem tenet. Sic virgae ferreae, quales propter scapham postulabat Elapsus perficiuntur. Aliud post aliud paullatim conamur ; primò multimodis clavos ferreos mutabamus,—in hamos, in annulos, mox in spicatos annulos ; sic plures in formas discebamus ferrum fingere. Tandem illi, re totâ perspectâ, significant, meo labore non jam esse opus : se hujus artificii esse compotes.281.Inter haec, magno sum dolore afflictus, occiso psittaco. Hunc accipiter quidam incautum excepit, neque ego ulcisci poteram, quanquam strepitum carissimae avis audiens. Sed antequam ignipultam attinerem, hostiscum praedâ evanuit. Hanc sane rem aegerrime tuli. Quod postquam animadvertit Elapsus, solari me volens, psittacos non bonas esse aves dicit, alias quasdam longe meliores ; neque dolendum esse, quando tanta mihi superesset avium pulcerrimarum atque utilissimarum varietas, quaevelut caprae aut columbaecibatum ab homine accipere vellent. Tunc memini, eum tale quid de phasianis illis dixisse ; mox interrogando comperio, ipsas has aves facile mansuescere et ova parĕre plurima : id quod libenter audio. Tum Secutori denuncio, si aliquot harum avium possit insidiis capere vivas, id mihi fore gratissimum.282.Plurima per imbres parabamus. Catapultas indies perfectiùs figurabant : loricam ego et alas scaphae summâ curâ maturabam. Scilicet Elapsus bitumine quodam opus suum perunxerat, ut aquam rejicerent junci cannaeque : a me postulabat ut compagem totam firmiter conjungerem. Alia quaedam in melius novabam, quae longum est dicere :—de supellectile tractoriâ, item de arcīs penariis. Famuli autem mei operas quasdam inter se exercebant, de quibus non consulebar. Id me non conturbat, quoniam industrios sentio. Inter imbres pabula vel ligna colligunt, folia, cannas, alia reportant, fimum humo ingerunt, gregi inserviunt, natant, remigant, gladio vel telis se exercent. Sic dies praetereunt celeriter.283.Jam Secutor ad me venit, veneransque humiliter ait, “Pessimos esse lepŏres : velle se occīdere.” Dioscoreas et maniocas ostendit, non corrosas modo, sed ex humo evulsas. Lepores si supra sint, “bonos” esse ait, sed “infra non bonos.” Etsi parùm bene loquebatur, intelligo quid velit, et video non esse absonum. Attamen vexare mitissimam gentem, quam egomet tanquam colonos deduxeram, id nimis crudele puto. Tandem, multùm reluctatus, escâ atque blanditiis veteres mansuetosque parentes capio, et in pristinam caveam concludo. Ceteros ad arbitrùm Secutoris abigi aut occīdi patior.284.Duorum jam ministrorum operâ adjutus, paullò amplius poteram litteris me dare : id vero ipsum illi mirabantur. Aliquando quasdam res iis e lĭbro legebam, si quid possent intelligere : pòst paullò id eos penetrabat altiùs. Nempe videbant, sibi esse aut suam aut senum aliquot ⸤quibuscum vixissent⸥ sapientiam ; me ex libro plurimorum cognitiones ad libitum meum haurire.285.Quoniam neque librorum habui copiam, neque otium iis esse poterat, litteras docere supervacaneum credidi ; sed libere colloquebar multis de rebus. Illi autem, arrectis animis, studiose auscultabant. De meis fortunis aliquot res enarravi, denique de naufragio. Magnitudinemdemonstravi navĭs et uberem rerum copiam, quam ex meris ruinis excepi. Talia dum narrabam, illi textilia continuabant opera et linguae meae indies fiebant intelligentiores : id quod maximi sane erat momenti.286.Tandem se aperiunt, explicantque quidnam elaboraverint. Regium mihi vestitum exhibent atque imponunt. Primum erat capitis decoramen, crista vel corona ex pennis multicoloribus : hanc infulae meae superimpositum volebant. Dein tegĕs dorsualis ex palmeis cannis atque arundinibus ; quae sic erant dispositae, ut ipsarum colores pro pulcerrimo fuerint ornamento. Praecinctorium item erat ex mollibus juncis, quod a ventre ad genu pertingebat. Tum calcei, ex palmarum fune supra, ex cocorum villo infra. E bullis vitreis catellas fecerant, collarem talaremque : porro alias bullas aut vesti aut praecinctorio assüerant, tanquam gemmas. Talia fidelitatis documenta laetissime et benignissime accepi : sensi profectò, posse barbarica regni insignia multùm valere, aut apud hos ipsos, aut apud alios barbaros. Decerno quotidie, finitis operibus, uno alterove horum me ornare ; et si qua dies solemnior videretur, gestare universa. Nunc, benignitatis ostentui, utrumque fidelium ministrorum super oculis osculor.287.Longum foret si narrarem, quantâ cum industriâ messem fructuum, radicum ac foliorum suâ in tempestate collegerīmus, tres viri cum tribus jumentis. Ego autem post biennium hâc in insulâ jam factus sum temporum peritior : si verō antea ego nimium fui avidus, hi nunc meam aviditatem superant. Nec culpo, immo laudo et gratias ago, quòd tam laboriose victum et delicias comparent. Pluviae, calores, procellae, fulgura, suo in ordine, velut anno superiore rediēre. Demùm, tempestate illâ peractâ, coeli serenitas rediit ; atque illi sub auroram laborantes, scapham perficiebant praeseptam labrosamque. Dein post autumnales procellas prorsùs finitas, ut ipso in mari probaretur opus, erecti sunt omnium animi. Vēlis accuratissime recognitis, varias cursûs experimur formas. Pro saburra ⸤ponderosa aliquot saxa⸥ portabamus ; haec cum ipsâ ancorâ ita collocavimus, ut scapham male deprimerent ; quae nihilominus se solidam stabilemque praestitit. In portum regressi, novam loricam exploramus, num quà laxetur vel firmitate careat. Sane plauditur ab universis.288.Postridie coram me submisse veniunt, dicuntque, “esse quod velint orare : sperare se, benigne me auditurum.” Impetratâ veniâ, lībere curtēque explicant, “sine uxoribus vitam non bene transigi : velle se in scaphâ uxores ex adversâ terrâ reportare.” Id mesane perculit : tot res in mentem irruebant ; vultusque meus, ut credo, retegebat, quid sentirem. Breviter aio : “omni in re me illis consultum velle ; si possim, facturum ; sed multa esse perpendenda, nec posse me illicò responsum dare. Ad munia sua redirent, crederentque me de suo commodo anxie meditarî.”289.De mobilitate et perfidiâ barbarorum multa audiveram. Memet interrogabam, anne idcirco regiis me honoribus cumulaverint, ut scapham furati abirent. Id vero posse nego ; hi namque viri fuêre hostes : uterque ad me quàm ad alterum propior est. Tum si aufugere velint, Quamne ad terram ? anne ad patriam ? sed patriae sunt diversae. Sed sint sane fideles : mene scapham meam cum meis ministris mari committere, domi sedentem ? qui si fluctibus hausti nunquam redeant, iterùm sum orbatus, et pejus quoque, spe abruptâ. Melius arbitror pericula participare. At si omnes egredimur, quis gregem custodiet ? quis fruges decerpet, servabit ? Talia commeditatus, crastino die iterùm colloquor.290.Primùm interrogo, Anne jam uxores habeant. Secutor abruptiùs respondet : “per me suam uxorem a se distractam :” fuscus autem rubor, dum loquebatur, vultum oculosque implebat, in quo tenerum aliquid inesse putabam. “Mortuum esse se uxori suae,” addidit ; “quae, secundùm gentis morem, jam alii viro sine dubio nupsisset ; quoniam, se vivere, nemo suorum posset credere.” Recte eum dicere judicabam. Mox Elapsus humescente oculo incertâque linguâ respondet, “sibi virginem quandam fuisse desponsam, quando ab hostibus surreptus esset.” Nihil ultra addidit.291.Deinde interrogo, unde velint uxores petere ? ab Elapsi patriâ an a Secutoris ? et quo signo cursum in mari possint dirigere ? Respondet Elapsus, “Secutorem ad ipsius patriam nolle reverti : id uxori ejus fore crudelissimum : Elapsi patriam ambo petituros. Ceterùm si vento favente hanc insulam ipsâ vesperâ relinquant, cum luce terram continentem propiùs visurum, cunctam sibi satis notam ; deinde, ut primùm popularibus suis aspiciantur, his approbantibus ad terram appulsuros.” Talia quum audissem, respondi : Recte se res habere ; sed amplius esse ponderandas.292.Vespere post operam, ad rem redeo, interrogans : “Quis autem tot buccis cibum dabit, si hâc in insulâ quinque erimus,—tres viri, uxores duae ?” Tum Secutor arridens ait, “Octo hominibus satis esse jam cibi, superque.” Elapsus autem, genibus meis provolutus, dextram osculatur, oratque, “ne irascar ; sed amplius quiddam illos in animo habere. Interroganti mihi, Quidnam igitur ?” respondet : Matrem suam esse mortuam,fratres occisos : velle se, si possit id fieri, patrem suum hûc transvehere. Hoc quum dixisset, vultum meum sollicite contemplans, addit : “Numne aliud quiddam audeam dicere ?” “Perge :” inquam. Tum dicit, “Nescire se, quis sit uxorem daturus : posse autem fieri, ut parens, qui unam habeat virginem filiamitavelit dare,sicum eâ sit iturus. Anne ego nolim insulam meam frequentari ?” Res ipsa non mihi displicebat : quanquam id quoque reputo, cavendum esse, ne nimiâ barbarorum frequentiâ ipse in servitutem redigar. Ergo benigne respondeo, de tot novis rebus considerate cogitandum. Illud tantum affirmo, si proficiscentur, me socium periculi habituros.293.Postridie iis annuncio, gratissimum esse id mihi, quòd tam longe prospexerint tamque industrie laboraverint, praeparantes cibum, instrumenta, materiem, ipsamque scapham. Talibus viris, quidquid restet ardui, sperare me fore pronum ; sed priusquam aliis de rebus dicam, illud apprime necessarium, ut nostram nos insulam exploremus, antequam in casūs maris committamur. Hoc enim stare mihi certum, ut non sine me navigent. Jam si procella ingruet, si vi venti in aliud insulae lătus detrudamur, quid ignavius, quàm non nôsse portūs, littora, rivos, ubi tutò recondamur ? Circumnavigandam insulam, indagandas profluentes maris, tentandas bolĭde profunditates, notandas in chartâ montium formas, priusquam in incerta maris ruamus. Haec quum dixissem, illi primò vix intelligebant ; sed postquam bis terque explicavi, tandem aequissimis animis decretum meum acceperunt.Caput (XI.) Undecimum.294.Posthos sermones uterque magis magisque in operas ruit. Vestitus nuptiales ac dona sponsalia credebam praeparari. Cannarum, arundinum, juncorum, restium vel filorum, pinnarum plumarumque magnam vim comportabant. Postea explicatur, patrio Elapsi regulo plumatam vestem ac dorsualem tegetem pro dono destinari. Id quum intellexi, e vitreis meis bullis plures obtuli, ut pro torque collari essent : has accepit Elapsus libentissime. Video quoque lectorum opercula vel stragula e mollibus juncis contexi : igitur versicolores vestes ⸤quas habebam fulgentissimas⸥ in sponsarum usum dono.295.Ego vero bŏlĭde (quam Graeci vocant) quaesitâ ;—etenimplures in nave fuerant—saepius cum alterutro virorum egrediebar longiùs, interdum in cymbâ, si valde esset serena tempestas, quia tum remis certior est cursus. Tunc totam illam oram quae Caprino Jugo subjacet, satis exploravi ; nusquam patebat scaphae receptaculum : sed colles accurate delineavi, ut locos posthac recognoscerem. Necnon cum ambobus in scaphâ egressus, oram adversam juxta hortos ulterius visitavi ; quidquid de littore, de profunditate, de montibus erat notandum, id conscripsi, notatis coeli regionibus. Necnon unicuique montium nomen indidi aliquod, cum suâ figurâ descriptum.296.Quum die quodam in hortis cum Elapso permansi, Secutore domum misso propter varios usus, per inferiora prata diligentius exspatiantes, oryzam invēnĭmus in uvidiore loco late crescentem, ubi nunquam anteà incesseram. Hanc rem credidi posse aliquando magni esse momenti.297.Postridie quiescente aurâ, excurrimus in cymbâ usque ad portum hortorum. Montem illum altissimum judico praecipuum esse oportere locorum documentum. Quare a tribus lateribus figuram ejus accurate delineo ; tum credidi, me, si hâc in parte insulae forem, in die quamvis nubilo posituram meam agniturum. Cautes quoque, si quas vidērem, scripto notavi.298.Profluentes maris multò erat difficilius observare vel conjectare ; nam aestus diurnus atque aura conturbabat rationes meas. Insulam a Septemtrionibus praeverti non ausus sum. Multa navigando expertus, tandem despero de profluentibus cognoscendis, nec valde perturbor, sed de hac re reticui.299.Domum revertenti delicatissimum mihi prandium apponit Secutor, ex avibus grandioribus membratim concīsīs. Genus avium nesciebam : num otides*[W]esse possint, dubitabam. Ille explicat, esse eas ex hôc genere, quod mansuefactum volebam ; sed hactenùs nullam se cepisse vivam. Neque ille neque Elapsus vult vesci : sed postquam finivi, vescebantur. Tum interrogo, quidnam de grege possit fieri, si nos omnes peregrinamur. Tacent paulisper ; mox Elapsus respondet : “Si faveant aurae atque Fortuna Maritalis, triduo nos posse reverti. Solvendum esse gregem, compedibus fortasse vel objicibus praepeditum. Quando redeamus, fistulae cantui obedituros : sin minùs, si forte haedorum aliquot amittantur, ferendum damnum. Nos e colle Caprino novos haedos, si libeat, venari posse ; uxores non posse.” Quando haec serio ac deliberatissime dixit, vix risum continui.300.Sed pergo interrogare, Quot remos habeamus scaphae. “Duos tantùm,” respondent ; eos nempe quos egomet fabricavi.Id sufficere nego ; quippe si aurâ deficiamur, fortasse remigantes tres viri quatuor remis novum assequemur ventum, sed duobus utentes remis in stagnante aëre haerebimus. Novos remos, clamant, caedendos ; id quod ego comprobo.301.Tum alium injicio scrupulum. Si barbaris foret confligendum, ego ignipultâ pistolisque valeo ; ministri mei cominùs gladio bene pugnant, sed eminùs a barbaris superantur. Nam neque multas habent sagittas, neque multum in hâc arte sunt exerciti : porro si maxime essent sagittarii, duo viri a multis facile obruuntur. Melioribus opus est telis,—Hìc pausam facio.302.Illi primò tacuere : tandem invito sermonem. Elapsus timide interrogat, “anne sciam, quot habeamus in usum catapultarum praeparata spicula missilia ?” Tum respondeo, “Ego certe nescio.” Ille vero, tanquam veritus ne me reprehensione corripiat, tacet iterum. Sed Secutor, paullo audentior, testatur, “non posse illos portare spiculorum jam confictorum pondus : plura confingere, inutile esse : quod genus telorum sit melius, se nescire, nisi si ignipultas denotare velim.”303.Sensi me errâsse ; nam nolui igniaria tela tunc eos edocere. Itaque benigne dixi, “industriam illorum omni laude esse dignam, meque gaudere, quòd tantam haberent spiculorum vim : sperare me, sine praelio aut jurgio nos redituros ; sed quotidie catapultas exercerent, et tot uterque secum assumeret spicula, quot res ipsa permitteret.” Tali responso contentos se demonstrabant.304.Caesis duobus cocorum truncis, dissecamus, dolamus, in remos fingimus ;—nam quatuor remos placebat conficere. Variatâ operâ ac ludo, in labores reficimur, aemulatione ac spe erecti. Haec inter negotia multum colloquinur. De ipsorum patriâ interrogo viros, numne earumdem rerum sit ferax, quae hâc in insulâ gignuntur.305.Illi explicant, paene contiguas se habitasse regiones, scopulosâ orâ divisas, quae ⸤ipsos propter scopulos⸥ ab utrisque concupisceretur ; hinc illos internecinis involvi bellis. Nam ceteram suorum terram ex merâ humo consistere, molli, uvidâ, arboribus fruticibusque uberrimâ, sed siccis solidisque locis carente : porro per inopiam ferri optimum lignum minus esse utile ; igitur saxo destitutis nulla esse domorum fundamenta.306.Domos gentilicias, ut plurimùm, nidos esse, inter ramos arborum contextas, ut ab udo solo submoveantur, praesertim tumescentibus fluviis. In uvidâ calidâque illâ humo procēras nasci arbores, egregios fructūs ; plura tamen genera meis in montibus vigere, quae illic uvidus calor non patiatur. Interrogo, Habeant-ne uvas ? “Habebamus,” inquit Secutor,“sed gustu his dispares : nil erant nostrae, nisi dulcis quaedam in ore aqua.” “Ergo,” inquam, “tu exquire, quidnam e siccatis nostris uvis sit optimum, quod patri sponsae tuae des dono.” Arridet.307.Tum in Elapsum conversus : “Tuâne in patriâ nuptias tum celeriter perficiunt, ut parens tribus horis unicam filiam viro ignoto foràs ducendam tradat ?” Paullum pudibundus respondet ille : “Si pater domi relinquendus erit, non potest id fieri : sin pater cum filiâ sit iturus, potest nonnunquam. Atqui neque ego inter meos sum ignotus, et propter me confident Secutori. Te autem regie vestitum postquàm viderint ac vim telorum noverint, audierintque a me qualis et quantus sis, quidlibet mihi tui gratiâ concedent.” Dubitabam, merane esset hoc adulatio, an veritas ; vera tamen eum dicere, libebat credere.308.Mox e Secutore quaerebam, quapropter ipse atqui ipsius populares ad insulam meam tunc pervenerint et nunquam aliàs. Rem ab initio narrat. Scopulosa illa regio erat ab alteris occupata : hinc coeptum est bellum. Quisquis hostium erat in praesidio, comedendus destinabatur : id gravissimum iis supplicium. Inter alios correptus est illic Elapsus. Sed patriam versùs redeuntes oppressit procella, quae duas scaphas in apertum mare abripuit. Totam noctem frustra luctati, summo mānĕ insulam meam non longe vidērunt. Volentes neque vēnēre neque iterum venient ; nam ignei mei teli vis pro fulgure praestigiatoris divini sine dubio nunciatur.309.Tum volo scire, utrum hic esse insulam prorsus nesciverint. Tum Elapsus confirmat, montem insulae excelsissimum interdum distingui ; sed non vacare ut merâ curiositate mari se committant,—tumido, an tranquillo. Percontor, numne caro humana propter lubidinem palati exquiratur. Ambo vehementer negant : in ultionem summae injuriae, idcirco tantùm aiunt quasi religiose comĕdi.310.Mox Secutor urget, ut diserte dicam quô die velim navigare ; nam certum se habere, benigna mea verba pro factis valere, nec velle me sine causâ diem proferre. Tum video decernendum esse sine ignaviâ diverticulorum. Respondeo, si cuncta parata sint, intra triduum nos profecturos. Rursus interrogat, anne velim eum omnia, quae victûs causâ sunt commoda, praeparare : ego autem assentior.311.Crastino die, dum aliis in rebus absum, Secutor haedum jugulat, sanguinem in agello suo diffundit, cornua reservat, membra discerpit ; alia coquit, alia suspendit in fumo. Ungulas Elapsus pro glutine arripit, pellemque incipit patrio more depsere. Haec rediens invenio obviam ; sed neque probo neque culpo, quoniam veniam meam praeripuerat Secutor.312.Ad Elapsus conversusquaero, anne suâ in patriâ tales sint capri, sive aliarum pellium abundantia. Respondet, apud suos abundare ursulos, porcillos, immo porcos varii generis, macacos, sciuros, et quadrupedes capris meis pares, paene aquaticos ; ex quibus pelles diversas habeant ; porrò formidandos sed raros pardos, quorum pellis optima sane : item audisse se, longe inter scopulosos colles capros fere hujusmodi existere : se nunquam vidisse.—Lubet me talia sciscitari et colloqui.313.Post biduum mihi nunciant, parata omnia : occidente sole navigandum. Hic nuncius me quasi stupore defixit ; nam mille res prius videbantur conficiendae. Sed video me multa imperasse : nunc dicto obediendum : ergo de bellico apparatu primùm satago, postpositis rebus ceteris.314.Mox repperio Secutorem lepŏres meos occīdisse, coxisso, sub crustulâ condidisse. Vultu angorem demonstro : sed ille, me commotum sentiens, humi consĭdet tacitus, reprehensionem (credo) expectans. Demùm fractâ voce ait : “Poenitet me, siquid te, here, laesi.” Tum suspirans dixi, “Mutari non potest : fortasse non male fecisti : ceterùm ne canem meum occīdas. Ego verò tibi ignosco.”315.Ne longus sim, fere Nonis Novembribus, sub noctem navigamus, nunc remis, nunc aurâ adjuti. Astris facile dirigebatur cursus ad meridiem. Quum vento tranquille ferebamur, quieti me dĕdi, jubens, si quid mutaretur, expergefacere. Ante lucem stagnavit aura ; tunc evigilo ; jubeo remigare.316.Orto mox sole, Elapsus grumos patrios procul agnoscit : uterque moestior videbatur : susurrabant inter se. Sed Elapsum dormire jubeo : ego cum Secutore propello scapham. Post horulam video Elapsum propter inquietam mentem non posse dormire ; itaque Secutori impero somnum. Quando intra conspectum venimus, Elapsus in mālo erigit signum, apertâque arcâ, regiis vestibus me exornat. Tum extracto cibo vesci hortatur. Secutor mox evigilat, et vescimur omnes, căne non invito.317.Jam linter a terrâ cautiùs appropinquat : tres inerant viri : credo, quia nos erant tres. “Quid autem te tui cives vocant ?” Elapsum interrogo. “Ego apud eos” inquit, “sum Gelavi.” “Dehinc ergo apud me eris Gelavius,” inquam. “Ego vero apud meos eram Totopil,” infit Secutor. “Ergo tu,” inquam, “eris Totopillus.” Dum risu et alloquio oblectamur, accesserat linter : mox noster Gelavius nescio quid clarâ voce pronunciat. Illi gestientes strepunt, proxime accedunt, me mirabundi aspectant. Postquam iterum peroravit Gelavius, illi rapide ad terram remigant, nos sequimur tardiuscule. Tandem, jubente Gelavio, ancoram jacimus :me viri mei, honoris causâ, humeris suis in littus deportant. Stratis tapetibus, consideo : sericam meam umbellam Totopillus super me praetendit ; Gelavius evanuerat.318.Opperīmur reditum ejus. Redit demum cum catervâ magnâ. In fronte erat ipse, cum seniore viro et virgine. Tum me compellans aït, “En pater meus ! En unica soror !” Pater genua mea manūsque fervide osculatus est, virgo quasi venerans constitit. Mox Gelavius cum Totopillo verba secreto habet, post quae intimos credidi sermones misceri. Interea tota nobis caterva circumfunditur, mox ad scapham se convertit. Id me aliquantum commovet. Gelavius autem multas res, dona principi, effert ; dein ignipultas meas cum sacculis subsidiariis : mox Totopillum video scutulum pro metâ erexisse.319.Quinque juvenes cum arcubus astabant. A viginti passibus sagittas ad scutulum direxere ; nemo medium ferit, nemo per tabulam penetrat. Deinde Gelavius et Totopillus a triginta passibus e catapultis jaculantur. Hi ét justius collineabant, et altius penetrabant : facile erant victores. Postea ad me venerans accedit caterva, orans ut ignipultae ostentem vim : tum multò cum honore ad carcer ducunt. Quinquaginta passus metari jubeo : bitubam meam suâ cum furcâ comportaveram. Demisso genu, bis ignem ejicio : utraque glans medium transverberat scutulum. Ejulabant territi, mox murmure collaudabant : deinde magnum erat silentium. Gelavius tunc cunctis explicat, his telis se per me fuisse servatum.320.Inter haec Gelavii pater cum filiâ coram me redit, Totopillus autem pro interprete mihi explicat, velle illum se suamque filiam fidei atque insulae meae committi. Tum ego abruptiùs Totopillo, “Ego-ne hanc pro tuâ uxore mecum reportabo ?” Is autem erubescens annuit : “Here ! reportabis sane, si libet, ét uxorem meam et patrem uxoris.” “At vero,” inquam, “principi oportet me obviam venire honoris causâ, nec tanquam clanculum abire.” Respondet Totopillus, “Immo, id principi foret ingratum. Ille neque tibi vult offensam afferre, neque nimio erga te honore se suis elevare.[X]Sed donis Gelavii placatus, honorificam coram multitudine de te fecit mentionem.”321.Jamque accurrit Gelavius, excitatus ut nunquam videram. Hic secum habebat virum ac mulierem cum virgine. Me recta petit, et rem omnem aperit.“Ellam ! quae mihi erat desponsa. Propter mei amorem nondum voluit nubere : en pater materque ejus ! Tu-ne nolis, O here ! hanc meam familiam mecum revehere ? Omnes sunt tui cupidissimi.” “Ego sane volo,” inquam : “sed quot post horas ?” “Jam sunt parati,” respondet : “ad tenuem comportandam supellectilem vix semihorâ opus est.”322.Fateor, haec mihi nimia erant : velut in somnio esse videbar. Tandem ministris meis dico : “Quod bene vortat Deus, ex intimo pectore gratulor vobis. Nunc, ne tempestas se mutet, quàm celerrime redeamus.” Illi cum senioribus colloquuntur ; tandem renunciant, tribus post meridiem horis esse navigandum. Id admirans, aio non posse fieri. “Immo,” aiunt : “sic erit melius, ipso te judice.”323.Video alias aliasque accedere lintres, et multa inter se parare. Praestitutâ horâ scapham ingredimur, quinque viri, una mulier, duae virgines, cum căne optimo, quem pueri valde mirati sunt. Hospitum unusquisque spississimas suas vestes indutus est : stragulas quoque in scaphâ composuerant. Aura paullum erat adversa ; sed octo lintres cum robustis remigibus nos fune trahebant, tribus horis amplius. Simul ut Auster ventus flabat, Gelavius, multis actis gratiis, bonos remiges valere jubet, munusculo quŏque unumquemque proretam honorat, sed tantâ res tradidit celeritate, ut, quid dederit, nesciam scribere.324.Excusso remulco, vēlis navigamus. Gelavius clavum tenet. Illud tantum narrabo, me propter concitationem mentis non potuisse dormire ; Gelavium, qui prius non potuit, post aliquot horas dormivisse optime. Jucundissimam sensi noctis auram, et de futuro meditabar, non sine precibus ac gratiis Deo oblatis.325.Primâ cum luce ⸤montis nostri figuram⸥ agnosco. Tandem Austro cessante, Subsolanus ventus surgit vehementior, torquetque nos nimium ad sinistram. Equidem nolebam tam pretiosum onus vel minimo periculo committere : igitur, quoniam nemo omnium erat invalidus, in hortorum portum direxi cursum. Ibi sumto matutino cibo, scapham Gelavio commisi, cum patre, quando faveat ventus, circumducendam : ego cum ceteris domum revertor, colles escendens. Nos ante meridiem cavernas assequimur : illi seriùs perveniunt.326.Summam autem rupem dum pervadimus, fistulâ canendo recolligo gregem. Desunt duo tantùm e junioribus. Hos crastino die Totopillus acerrime anquisitos recuperat, cane adjutore. Sic illa res faustum habuit exitum.Caput (XII.) Duodecimum.327.Nominanovae familiae hic libet narrare. Gelavii pater eratPachus, sororLaris. Sponsa autem GelaviiFenisappellabatur ; hujus părentesCalefusetUpis. Upim credidi vix amplius quadraginta quatuor habere annos, et neque Pachum neque Calefum exsuperare quinquaginta. Biduum praeparandis nuptiis destinantur ; quae quidem omnia ipsis relinquo. Nuncio tamen parentibus per interpretes meos,—si quid vestis apud me sit, quod utendum velint sumere propter filias suas, vel si quae de cavernis videantur pro cubiculis commodae, ne graventur quidvis me rogare.328.Inter haec maximo cum gaudio accurrit Totopillus, nunciatque se alites tres, ex eo genere quod posset mansuescere, cepisse vivos. Atqui non erant phasiani, neque, quantum ego poteram intelligere, otides ; sed nostratium gallos gallinasque potius referebant, quanquam longè erant grandiores augustioresque, ac sane splendidi. Equidem Gallum Indicum pro nomine indidi. Libenter credebam, hoc avium genus numero ovorum apprime excellere : tum mansuefacienda decerno. Mas unus erat, duae feminae : nesciebam, anne pares numero conjuges esse deberent : sed Totopillo imperavi, asservaret omnes summâ cum sedulitate, daretque operam, ut proles gigneretur plurima ac mansueta. Ipsum erat genus alitum, quod olim mihi Gelavius denotaverat.329.Quando autem fructuarium meum intro, fures ibi video res despoliasse. Cocorum aliquot nuces, sacculo quodam discisso, abreptae fuerant : id sine dubio macacorum erat opus. Atque anteā, me absente, unam nucem surripuerat macacus, neque, qui rem vidit Totopillus, poterat prohibere. Alias res mire disjectas suis e locis invenimus : feles inculpat Totopillus. Equidem non credo : sed ille urget vehementer, petitque ut liceat unam reservare felem cum pusillo mare, ceteras abigere : ego vero, ne nimium adversarer, tandem permisi.330.Exploratis cavernis, tres pro conjugalibus cubiculis destinantur : sed quoniam opera quaedam priùs videbantur necessaria, meo ipsius cubiculo cedo. Hoc atque museum novis nuptis permitto, fructuarium Calefo et Upi : ego in armamentario dormio. Nuptias suo fere in more transigunt : sed postquam uterque pater sponsum sponsam suam osculari jussit, (id quod solemnes ceremonias mihi videbatur terminare,) ego, indutus regium vestitum, peroraturus assurrexi, jussique Gelavium interpretari.331.Dixi me, Dei nomine, in meam eos insulamconvexisse, ut forent beati, me regente : ceterùm obsequentiam postulo : jamque imprimis, mea lingua est ab omnibus perdiscenda, et quantum fieri potest, semper dehinc hâc in insulâ audietur.—Tum Gelavio et Totopillo impero, ut prandium nuptiale apponatur. Post prandium, in rupem ambulabant, mirantes insulam. Vespere, obortis tenebris, e corrupto pulvere nitrato aliquot egopyroboloscremavi, gestientibus barbaris. Sic confectae sunt nuptiae.332.Jam ego Upi matres antilopas, a căne vigilanter custoditas, demonstraveram, et de mulgendi arte conatus eram explicare. Ea curam lactariam acerrime suscipit : duae autem erant matres cum haediculis, nec multum sane expectabam lactis, quanquam corpore erant grandiores. Eademcassavampanem ex maniocâ ettapiocamoptime conficiebat. Mox Calefus pollicetur nova vasa fictilia, ac meliora quidem, se facturum ; atque ego de caseo, de butyro, de lactis flore, quidquid noveram, per Totopillum communico, sed caseum praesertim censeo faciendum. Item plumbum liquefactum, ad vitream vasorum superficiem quantum conferat, demonstro.333.Pachus instrumenta agri colendi atque omnem rem ferrariam vehementer admiratur : mox per Gelavium edoctus, princeps evadit faber ferrarius, item agricola. Calefus operam figulinam, lorariam, funariam potiùs exercebat ; materiam quoque caedebat lubens. Totopillus, ut antea, culinae se dabat : item calo erat atque auriga, et hortulanus et lanius et auceps. Multam hic habuit in condendis decipulis peritiam. Nunquam ego ne unum quidem cuniculum resticulis potui capere ; at Totopillus porcillos plurimos, aves innumerabiles, laqueis convolutis aut suspensis capiebat : hinc illae coenarum deliciae, illa pennarum plumarumque copia, quam miratus eram ; hinc nuperrime gallus Indicus cum gallinis. Etenim Gelavius patrio suo regulo vestem pulcerrimam, e multicoloribus avium plumis contextam, dono dedit, qualis in Angliâ caballi pretium afferret.334.Video porro me ipsum, velut in Braziliâ quondam, oportere nunc pro operarum praefecto esse. Nauticam quidem rem ipse pro me suscepi ; sed in nendo e foliis filum, in complicando cannas, juncos,—multa faciebant feminae. Linamenta lucernarum torquent, oleam palmarum exprimunt. E lignariâ fabrorum arte pleraque jam Gelavius exercebat et quidquid juberem, perficiebat prudentissime. In viminibus cannisque contexendis peritissimi erant omnes. Hic autem loci affirmare oportet quid de barbaris sentiam, non omnibus, sed multis, quos nos Angli nimium contemnimus. Erras valde et pessimeconsulis, si longe ex ipsorum consuetudine velis eos detorquere ; attamen hunc errorem si declinas,—si aperte ingenue fideliter juste agas,—multo fideliores tibi erunt quàm quis putaverit ; mox miram sagacitatem, gratos animos generososque, aliasque virtutes neutiquam spernendas deprehendes summam inter barbariem. Nos autem, heu lugubri fato ! nostra communicamus vitia, illosque dediscimus nativas ipsorum virtutes ; dein incertis ex causis inimicitiae insurgunt, donec hostile odium mitia commercia pessumdet.335.Prima autem mihi cura post nuptias erat, ut ⸤res comparatas⸥ melius ordinarem, unamquamque suo in loculo. Novas ut ollas largioresque praepararet Calefus, urgebam, argillamque unde haberet, indicavi. Ego autem, quoniam veteres non sufficiunt arcæ, majus quiddam, armarii instar, eum mensis interioribus, condo. Fores illas diaetae nauticae principalis, quae supra biennium apud me jacuerant, pro hujus armarii foribus adhibeo. Illud opus me per sex dies exercuit. Totopillum jussi curatissime deligere, quid primum deberet consumi, quid in saccharo conservandum, quid per se posset consistere. Is autem dioscoreis, maniocis, cucumibus in novo agello per se dedit operam. Quoties aliquid aut piscium aut carnis erat consumendum, plures didicerat reservare reliquias, quibus ⸤elixis propter canem ac feles⸥ massae farinulentae vel alius cibus gustum derivarent idoneum.336.Mox de oleo ac saccharo erat providendum, dequesagone*(quod appellant) et de cerâ palmarum. Palmis aliquot succisis, aut farinulentam medullam aut ceram habebamus : folia, cannas, stipites, ad suos quidque usus adhibemus. Maximam autem et olei et sacchari copiam jam nunc censui parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, e palmâ quâdam affătim detulit :Borassum Flabelliformem, ut nunc audio, appellant arborem.337.Post haec de agriculturâ dubitabam.Zeamquàm maxime accurandam opinabar.Oryzaeplantas in hortis dixi invenisse Gelavium ; sed illam culturam minùs esse salubrem credidi, nec posse nisi uvidissimo in loco exerceri. Attamen Pachus et Calefus orant, ut sibi liceat hanc rem administrare : itaque ipsis remisi, simul indicans zeam a me oryzae anteponi.338.Pachus in cavernis ordinandis strenuum se praebet. Feminae, adjuvante Gelavio et materiem suppeditante, in vestibus nectendis valde erant industriae ; mox datosapone, vestimenta lavare edocui. Tandem, post duos fere menses, tota mea familia suas habebat sedes, satis ornatas, suasque operas.339.Tantis adjumentis suffultus, poteram esse otiosior, immosegnior : nec laetior tamen eram. “Quorsum haec ?” interrogabam. “Num tota mea vita sic est degenda,—res opimas colligendo, consumendo ? An meliorem aliquam religionem potero his barbaris impertire ? Tentandum est fortasse : sed linguam meam imprimis perdiscant oportet. Anne horum operâ ecquando patriam recuperabo meam ?” Talibus exercĭtus cogitationibus moestior fiebam ac taciturnior : id vero sentio pessimi esse exempli. Etenim nisi multum colloquar, ne Gelavius quidem nec Totopillus garrient Anglicē ; tum cēteri non poterunt discere. Statuo fabellis ac narratiunculis, quoties coenamus, abundare ; et, cum Gelavio imprimis, item cum Totopillo, de religione sermones habere seorsim.340.Equidem jam pridem de meâ ipsius historiâ quaedam, praecipue de naufragio, illis narraveram ; sed plurima tunc parùm intellexere, atque iterum audire avebant. Nunc autem primùm clare dixi quondam fuisse me Mauri hominis barbari servulum ; id quod animos eorum adeo perculit, ut singula quaeque audire cupiverint magnopere. Ego autem quae plures per dies tunc narravi, non celarem lectorem meum, nisi dictu longiuscula forent. Profecto illa servĭtus crudum meum et praeferocem animum salubriter mitigavit ; et quoniam herum non crudelem habui, multa tum didici sub Experientiâ magistrâ. Porro illâ in terrâ caloribus assuevi, immò robustior fiebam. Sol orae Marocanae, nostro longe acrior, aurâ Oceani temperatur, neque nobis est insaluber, modo caput fasciâ sindonis involvas, et vino abstineas prorsùs. Illic quoque plurima didici de frugibus, de oleribus, de fruticibus, quae postea erant utilia. Plurimas res item minore didici apparatu facere, quâm quô apud nos fiunt. Quippe ferramenta agrestia, domesticam supellectilem, instrumentum culinae, pistrini, fabricae,—offendi illic rudiora omnia ; sed Necessitas inventrix multa simpliciter conficit, quae fato quodam meo discebam. Denique ipso industriae fructu superbiens, strenuus operis evasi, versutus ad excogitandum patiensque laboris.341.Sed ad rem redeo. Aliud quoque jam aequum videbatur. Quoniam continuus labor ad vitam non jam erat necessarius, festique aliquot dies ipsis barbaris assolent, septimus dies (quemprimumvelDominidiem appellamus) Cristianorum more debebat tandem distingui ; ex quo religionis aliqua posset cura exoriri. Itaque Kalendario meo recensito, quisnam sit “dies Domini” discerno : tum subditis meis edīco, ut festus sit hic dies : quo die item coram me post matutinum cibum congregentur. Ego regium monile gerens, precem brevem Numini Supremo pronuncio, ut suo halitu mentesnostras purget ; illum quoque ipsius propter virtutes adoro : postea litterarum rudimenta cunctos doceo, ut novam linguam profundiùs animis defigam.342.Si pluvia cadit, in musēo congregamur ; ego in tabulam ligneam cretâ scribo : sin serenum est caelum, ubi arena subtilis ac plana est potissimùm, ibi radio maximas designo litteras. Ea imprimis vocabula, quae saepissime pronunciantur, docui scribere, ut nomina rerum, Homo, Vir, Femina, Cănis, Panis ; ut verba communia, Fac, Dic, Da mihi, Vĕni, Abi ; ut pronomina, Ego, Tu, Nos, Vos, Hic, Ille, Sic.—Primo quidnam vellem faceremve, parùm intelligebant ; sed quum īdem sonus eâdem cum litterâ saepiùs audiebatur, sentiebam eos excitari. Gelavius primus orabat, ut sibi liceret rem iterare. Dein incipit a Me, Te, Se ; item Nos, Vos, Hi, Hos, Sic, Dic ; et postquàm bis terque est a me edoctus, optime perdidicit brevia vocabula tot, quot omnibus elementis comprehendendis sufficerent. Mox ego totam litterarum seriem, in parvâ chartâ conscriptam, ipsi trado.343.Gelavius sane et Totopillus, qui quae dicerem intelligebant, longe celeriùs ipsas discebant litteras. Hos amplius indies edocui. Proximo die Dominico ceteris ipsi praecipiebant. Tandem furor discendi cunctos pervasit magnus, quando hos viderunt ét intelligere et pro magistris esse : sed multa non poterant legĕre, qui paucissima vocabula noverant.344.Mox a me exquirit Gelavius, ex quânam re conficiatur charta. Ego de papyro, de lino, de gossypio facio certiorem ; explico item de membranâ sive pergamenâ. Multa posteā folia grandiuscula ad me reportat, siccat in sole, premit, lēvigat ; juncos item aquâ maceratos contundit, gummi miscet, explanat, chartas meas imitans, sed parùm res cessit : tandem e praegrandibus palmae cujusdam foliis satis bonam censet haberi chartam. Dixi huic arundines ac pennas avium pro calamis scriptoriis sufficere, pro atramento succum sepiae ; gummi addendum, si liquor in chartâ nimis difflueret. Ille confirmat, nunquam sibi defuturum scribendi instrumentum, modò artem ipsam mente arripuerit. Jam unam quotidie horam litteras eum doceo. Die Domini quaecunque nova vocabula ceteri didicerint, ea doceo scribere ; paullatimque, quum plura intelligunt, quaedam de religione incipio inculcare.345.Cum Gelavio liberiùs de rebus divinis loquebar. Quidquid de Deo Creatore, de lege morali atque officiis, de sancto Dei judicio, de ejusdem in sanctos gratiâ dicerem, id omne illi facile esse et quasi naturale comperio : etiam de immortalitate humani animi (id quod mirabar) jam eredebat. Sed quoties auderem deCristo, de Moyse, de Judaeis narrare, otiosus audiebat, quasi qui miraretur quid haec ad se attinerent : aliquando fortiter contrà dicebat. Tandem diffisus posse me tantis argumentis suam impertire gravitatem, abstinui, ne profundius me demergerem.346.Non absurdum erit narrare, quantum Pachus suâ arte ferrariâ feminas adjuverit. Erant e meo instrumento acūs quaedam minores, item majores sarcinariae. Has Pachus multum admiratur. Minores nequit imitari, sed utriusque formae plures procudit grandes, quas exacuit politque satis pulcre, oculis recte pertusis. Unicuique feminae dono dat tres formae utriusque : his vestes, tegetes, stragula consuunt.347.Gelavius identĭdem quaerit ex me, numne poeniteat me, quòd plures sumus : num velim ad tres viros rursùm redigi : num si pro octo octoginta forenus, id oporteret dolere : num malim paucorum esse quàm plurimorum regulus. Nesciebam quorsum haec intenderent : subesse quiddam mihi videbatur. Demum interrogo directà, anne consulto talia loquatur. Tum modeste ac candide respondet : “O here ! talis est hujus insulae jucunditas, talis omnium rerum copia atque commoditas, talis tua ipsius benevolentia, aequitas, sapientia ; ut ego populares meos vellem sane multos hisce rebus mecum frui. Nec dubito fore ut illi velint eadem, si modò liceret : tuum erit dicere, si id licebit nunquam.” Haec quum responderet, haesitavi consilii incertus. Mox dixi : “sane suis esse illum benevolum : ego quid velle, quid nolle deberem, id mihi ipsi neutiquam līquĕre.” Notavi posteā cunctos, ultra quod necesse erat, ampliare culturam. Id ipsum anteā fecisse Totopillum memineram, tum quum hancce coloniam clam meditabantur : itaque credo omnes eandem fovere spem, quam indicaverat Gelavius. Hoc me male habet, ne nimis adverser, neve periculosum quidpiam gratificer.348.Iterum e Gelavio quaero quot novos colonos tutò posse venire credat, et quânam sub lege : num tot modò quot in unâ familiâ nobiscum aetatem possint degere.—Respondet, “semper se credere, fore ut ego in patriam restituar : quippe, ubi una venerit navis, aliquando tandem venturam esse alteram. Tum se suosque, optimo defensore orbos, parvam manum pollentibus barbaris relinqui : nam hos quoque aliquando venturos, nec, nisi aut igneis telis aut majore catervâ, posse abigi. Tot erga novas familias, quot firmo sint praesidio, esse optandas. Mille viros nimis multos non fore, sed quinquaginta contra ejectamenta maris sufficere.” Interrogo, quid sibi velint maris ejectamenta. Sic ille explicat, ut dicat,“viros qui in scaphis per casūs maris hùc advehantur inviti.” Vis ergo (inquam) quinquaginta importare familias ? “Si liceret, vellem,” respondet. At Gelavi ! (rursus aio) id non per me licebit. Propter locos, arbores, antilopas, pisces, aves, nulla non erit pugna atrox. Nemo mihi obtemperabit nemo intelliget : ego inter primos occīdar.349.“Ah, ne talia fingas,” (inquit) : “ne metuas, here ! Priùs certe ego moriar : sed non nôsti meam gentem.” Dic quomodo (inquam). “Primùm, here ! (respondet) homines sumus, non bestiae ; itaque èt Deum et principem veneramur. Quisquis fortitudine, prudentiâ, justitiâ excellit, hunc extollere, decorare, sequi amamus. Talis tu es vir, qui strenue ac juste regere calles. Nostrorum virorum quot te noverint, te prae nostris regulis omnibus anteponent. Dein, audi, quaeso, ampliùs. Summi nostri reguli patruus est Cortops quīdam, optimus ille quidem vir, sed fratris filium sibi praeponi aegrē fert, habetque factionem non parvam. Mitis est ac senior vir ; filii autem ejus omnes praelio occubant. Is profecto talem in insulam colonos deducere vehementer cupiat : immo, id ipsum audivi, ac credo. Jam si hùc adveniret, ille et suos cunctos facile regeret, et tibi obsequeretur officiosissime. Tum omnia illa de locis, arboribus, antilopis, ex consuetudine nostrâ ac sine pugnâ ordinabuntur.” Optime causam dicis, O Gelavi (respondeo) et callide adularis ; sed nimiâ me solicitudine tota haec res excruciaret : quare amplius de eâ ne colloquamur.350.Nos autem, ita ut dixi, cursum nostrum tenebamus, nec poenitebat me meorum subditorum. Singula narrare de tot hominibus, longum foret. Omnia quae egomet inveneram, paullatim discunt ; sed Pachus novam rem reperit. Per Gelavium a me exquisiverat, unde veniret ferrum. Dixi, e montibus effodi, ejusque aspectum esse, tanquam in humum influxisset, massasque humi suâ gravitate implevisset. Post aliquot dies laetus renunciat, ferrum a se in monte repertum. Ostendit marram, novo quodam metallo crustatam. Explicant mihi, vidisse eum, in ulteriore altissimi illius montis latere, rivulum quendam discolorem, turbidum : marrâ postquàm conciverit, hanc concrevisse crustam. Video non ferream esse crustam illam, sed aheneam. Respondeo, posse hoc multi esse usûs, quanquam non sit ferrum ; amplius oportere examinari. Posteā doceo tale aes colligere et fabricare, quoties usus venerit.351.Hiems hujus regionis praeterierat. Calidior tempestas appropinquabat ; quotidiani imbres augescebant. Die quodam Martii ⸤solito acriùs⸥ flabat ventus et continenter per noctem duravit. Sub ipsum mane per tenuem pluviam ego cum Totopillococorum sĭnum versùs pergebam, atque a speculâ meâ video lintrem terrae appropinquantem. Egrediuntur duo viri, una femina : tot modo inerant. Video protinus piratas non esse hos : viri defessi esse videntur, femina algescere. Haec ubi a vento protegatur, vestibus contectam collocant : ipsi vagantur, ramos aspectantes, ut qui cibum anquirunt.352.Pistolas mecum habui, sed nihil erat quod timerem. Ramulo arboris raptim abscisso, hunc elate gerens, cum Totopillo descendi, ciebamque eos clamore : neque illi a nobis fugerunt. Jussi Totopillum colloqui, si forte intelligerent. Is cito confirmat, esse eos Gelavii populares, vento abreptos, jamque fame, labore, frigore enectos. Nolui, in portum admissis, secreta domûs aperire : sed jussi eum dicere, “cibum iis missum iri,” et ipsum juxtā manere. Ego actutùm redeo, tum Gelavium remitto cum cibo, uxoremque ejus cum spissis siccisque vestibus. Ipsi frustra conantur ignem fovere. Fenis et Totopillus apud eos morantur : Gelavius illico ad me redit : sic jussi. Tum colloquimur.353.Ego aio : si per ventum non poterunt ante noctem regredi, nunquam regredi debere, ne plures posteā in nos reportent, pervulgato insulae arcano.—Is laudat consilium meum, modò possit fieri. Mox addit : velle se quĭdem plures insulae cives ; sed invitos retinere, nisi vincias, fore lubricum ; nam posse aliquando scapham meam furari.—Id me perculit, nec quidquam ultra dixi : tamen eundem illum in sĭnum hospites cöercere statuo. Fenis autem rediens ait, sibi illam feminam antea notam esse, et vero dilectam, atque ejus se misereri.354.Quando refoti sunt, tertio die de reditu consulitur. Erat sane difficilis lintri reditus, si ventus eâdem ex regione perstaret flare, quamvis clementer. Imperavi ut nemo retineret eos, nemo abigeret, sed suis relinquerentur consiliis. Multas nobis gratias agunt, viatico accepto, aiuntque velle se, ut primum possint, domum redire. Quarto demúm die evanuerant, sub noctem regressi.355.Haec erant in mense Martio, neque ego tunc suspicabar quò me invitum divina duceret Providentia : nam novos colonos arcessere pertinaciter nolui, quamvis timerem ne meis forem iniquus : sed sollicitudo acris semper me vetabat. Continuabantur menses, et nostra omnium opera. Praeteriere suo in ordine genialis pluvia ac foeda tempestas : tertiùm jam mihi redibat siccior aestatis pars. Nos quidem in fructibus colligendis tum maxime fuimus occupati.356.En autem ipso Sextili mense, dum cum Calefo et Totopillo per rupem incedo, e saltu prodeuntduo viri barbari. Pistolâ correptâ, jubeo Totopillum eos compellare. Respondent, “amicos esse se, et regem insulae amicissime petere.” Jubeo, mei honoris causâ, tela in humum projicere : projiciunt. Tunc ut amicos saluto, recipere tela jubeo, et dicere cur, unde, venerint. Totopillus, parum facile, tamen interpretatur responsa. Senior autem e duobus illis, mitis aspectu vir, qui fere septuaginta habere videbatur annos, in hunc modum loquitur. “Ego sum Cortops. Cum quindecim lintribus venio, octo et viginti familiis, ut tuâ veniâ cum bonâ pace consideamus hâc in insulâ, tibi pro summo principe obtemperaturi. Ceteros infrà relīqui, dum tua reportamus jussa. Agrum autem ex tuâ abundantiâ a te oramus.” Quia de re inopinatâ illicò respondere erat difficile, multùm salvere jussi ; hìc in saltu requiesceret paulisper : honoris causâ hos duos meorum apud eum relinqui : me celeriter cum servis cibisque rediturum : tum nos de omni hâc re lībĕre collocuturos.357.Itaque decessi solus. Proditum me credidi. Gelavius sine dubio nuncium Cortopi per illos viros miserat, quoniam me obstinatum sensit. Tamen si triginta viri armati jam in terram expositi erant, per vim telorum malè resisto palam : arte et solertiâ est opus. Aut suadere debeo ut protenus abeant, aut deliberare quo tandem pacto minimo cum periculo maneant, sive ad tempus, sive in perpetuum.358.Interim irascor Gelavio et incipio objurgare. Ille admirans, obnixe ac simplicissime negat quidquam nuncii se aut misisse aut missum velle ; idque iteravit tam anxie, ut nequiverim persistere. Jam hunc cum Pacho cibos ac dona aliquot relaturum mitto. Ipse, regalia assumens, memini Fenim fuisse feminae illius amicam. Igitur, missâ ad eam Lari, arcesso, et iratâ voce interrogo, quidnam hospiti dixerit. Illa, quanquam malè loqueretur, tamen, quae dicebam, satis intellexit.359.Effusa in lacrimas respondet, se, ab amicâ suâ rogitatam, anne commode se hìc haberet, dixisse ; “Immo optime : sane se esse beatissimam sub benignissimo ac justissimo principe in jucundissimâ insulâ.” Talia eam velle dicere, sermone quamvis incondĭto, intellexi. “An nihil aliud dixisti ?” interrogo. “Sane plurima,” inquit. Quid ergo ? “At ego nescio.”—Nonne tu nuncium ad Cortopem misisti, ut hùc vĕniret ? “Certe nihil tale auderem (inquit) neque ausa sum.” Sed neminem tu hùc invitâsti ? “Oh here (respondet), invitavi neminem ; tantùm, ut credo, amicae meae dixi,—Vellem ipsam et quàm plurimos meorum sub optimo te principe esse beatos, velut memet.” Postquam experior nihil ultra sciscitando extorqueri, vultumcompono : bono animo eam esse jubeo : dein egredior.360.Incedens simul reputo. Si re verâ propter famam mei, non propter cupiditatem mălam, tot viri veniunt ; tum verò, si prorsus eos venisse nolim, ipse memet objurgare debeo, quòd non fuerim injustior ; neque adeò sunt timendi, qui ad imperata perferenda festinant. Meae me laudes fortasse emolliebant : nulla convincitur proditio. Tum illud surgit :—quatuor ope virorum nunquam hic navem fabricabor : si redire ad patriam volŏ, per plures id debet confici. Quid si nunc plures Deus ipse ad me misit ? Ego-ne illos abigam, in aeternam memet redacturus barbariem ? Reputans talia, cum alio prorsus animo ad Cortopem reverti, qui cibos jam confecerat, et cane meo, propter offulas blandienti, se oblectabat.361.Nunciatur mihi, cunctam ejus plebem esse in portu hortorum ; sub arboribus a calore protegi : habere secum maximum zeae atque oryzae numerum, item maniocarum ; coria quoque comportare et maximas vestes, tegetesque quae malignam imbrium vim possint arcere : quadraginta duos viros puerosve esse, septem et quinquaginta feminas : Cortopis omnes dicto obedire : ipsum Cortopem mihi profecto velle submitti, constanter autem a me orare sedem idoneam.—Responsum feci plenum benevolentiâ. Pollicitus sum, illicò me demissurum, qui ligna secaret in focos, atque alterum qui plura ⸤cibo commoda⸥ distribueret, velut oleum, sal, aromata : tertium qui ollas cacabosque ferret. Interim me de sede dandâ meditaturum.—Mox nos redimus cavernas versùs, duo illi viri ad suos. Quando animadverti auram extra ordinem a meridie continuari modicam, melius censeo ut in scaphâ ⸤Gelavius cum patre soceroque⸥ supellectilem ac cibum portet. Gelavius ⸤minoribus gemmis fulgens⸥ me repraesentat. Hic lignum secat, illi prandium properant.362.Ego autem sub sericâ umbellâ propter fastum ac calorem tectus, ad Caprinum jugum deflecto, atque, inde prospectans, novae coloniae decerno longam illam oram subter jugo, cum primo sinu citra Lunatam Viam, si eo quoque ĕgērent. Sed ora illa facile suffectura erat. Postulo ut septimus quisque dies pro festo habeatur ; ut, quot possint, illo die coram me veniant ; ut Cortops quater in anno, ad minimum, me veneraturus adeat ; ut mea lingua pro imperatoriâ linguâ aestimetur, quam cuncti, ut primùm possint, discant elŏqui. His acceptis legibus, proximo die circumremigant, suamque capiunt sedem.
224.Ceterùm ut telorum artem probe exercerem, intimo in portu clipeum quendam ingentem, velut metam scopumve, erexi. Compages erat ex assulis : velorum praetensis laciniis, in medio (protaurino, quem vocant, oculo) pullum lanam affixi. Unamquamque ignipultarum suâ in vice exercebam, aliquando majoribus glandibus, aliquando aut olorinis aut minimis : sed plumbum omne diligenter recollegi, quantum poteram : spatia quoque sedulo notavi, ut in collineando peritior fierem. Nisi me aliquo modo aut exercerem aut oblectarem, moestitia me incessit ; etenim non jam laboribus fatigabar.225.Sed multus eram tunc temporis in coquendo et condiendo, ne fructus perirent plures. Ollas Europaeas aliquot habebam, sed operculis egebam, quae aëra excluderent. Emangisrēsīnam quandam elicui, quâ velut pice oblinerem velorum lacinias. Hae, operculis circumdatae, satis bene concludebant ollas ; at rēsīnam de novo superlevi.226.Oblītus sum quaedam de ejectamentis maris narrare. Uno in dolio plura invēni ornamenta, praesertim specilla ac vitreas bullas. Specillorum orae detrimentum tulerunt ; sed bullae erant incolumes. Tria item fascicula invēni, discolorum vestium plena. Postquam aperui, sub umbrâ exponendas decerno. Non integra fuit colorum pulcritudo, necnon plures vestium quasi rigescebant. Omnes in cavernis reposui, si forte posthàc utiles fierent. Bullas autem plurimas, resticulis, sive filis conjunctos, super jumentorum cervicibus ornandi causâ suspendi.
227.Talesinter curas exercebar, quando nova res me vehementer excitavit, Octobri mense. Quodam mane, dum eram in culinâ, mare versùs aspiciens, repente video navigium, nigris hominibus plenum, quod ad portum meum videbatur tendere. Haesito exanimis, neque audeo in armamentarium excurrere, ne cernar ; metuoque ne animadvertant aut retia mea aut tramitem. Appellunt sub coeruleâ rupe, extrahuntque captivum, cui brachia post tergum erant retorta. Dum obstupesco contemplans, subitò in navigium redeunt cum captivo et remigantes abeunt. Extemplò alterum video navigium, quod promontorium coeruleae rupis studet exsuperare : jam intelligo priores eòdem tendere, ne a sociis suis dividerentur.228.Ut primùm evanuere, surgo. Ignipultam corripio bitubam, quae Helvetici militis fuerat ; quâ quidem hâc in insulâ nunquam usus eram, praeterquam in exercitando, quoties in clipeum collinearem. Quum paulò gravior esset, furcam quandam pro fulcro adhibebam : quâ in terram defixâ, multo certiùs jaculabar. Utrumque tubum nunc diligenter suffarcio, hunc magnâ glande, illum olorinis ; item par pistolarum. Vescor parce ; placentam in sinu vestis recondo. Accinctus balteo, gladium sumo, pistolas, bitubam suâ cum furcâ, item prospeculum, quod de collo suspensum gerebam funiculo crassiore, quia loris delicatis deficiebar. Perulam quoque capio, pulveris ac pilulorum repositorium. Tum aliquoties ad Numen Supremum vota vel preces attollens, egredior prospecturus. Canem abegi, qui me comitari voluit.229.Ad speculam meam quantâ poteram celeritate ascendo. Inde video circiter viginti quinque viros cum duobus captivis. Ignem jam accenderant : mox unum e captivis nudum in arenâ extendunt, caput clavâ obterunt, et confestim membra discerpunt. Cultros non clare dispexi, sed (quod horrorem simul ac nauseam mihi mōvit) torrefactis membris vescuntur. Dum facinus exsecro, credo licere mihi, si possim, omnes trucidare, qui hospitium insulae meae tam foede violent. Ego autem consedi immotus et tanquam fascinatus.
230.Repente alium video captivum praeter oram maris fugĕre : hunc quinque persequunter summo ardore. Ille, colles versùs tendens, pone rupem evanescit. Tum exsurgens curro, cavens tamen ne exanimis fiam ; tandem iterum fugitivum discerno. Viam Lunatam ascendit ; pone tres viri sectantur, quorumprimus clavam habuit bellicam. Duo illi sagittas. Fugitivum credo a primo secutore velocitate superari, tantummodo praeoccupasse cursum. Ego in fossà quâdam lateo, defigoque furcam in sŏlo.231.Intelligo fugitivum non posse evadere : etenim anhelabat graviter. A primo secutore prehensus, ab illis necabitur ; sed opperior dum prope veniant. Tranquillissime collineo, dein olorinis pilulis jaculor. Illicò prostratus cadit primus secutor. Saltat metu fugitivus, fragorem audiens, sed nescit primò quid acciderit. Mox capite inflexo respiciens, vidit hostem dejectum : tum ipse quoque subsistit, animam recipiens. Secundus adhuc currit : jam sagittâ arcui applicatâ parat transfigere fugitivum. Id me iterum accendit, nec tamen occīdere eum volo. Glande majore ex altero tubo crura ejus peto, affligoque actutum. Qui tertius accurrit, duo socios prostratos cernens, auditoque fragore, summâ celeritate retro cedit. Mox duos alios qui pone sectabantur, hic vertit retro ; itaque evanuere omnes.232.Tum egomet egredior. Fugitivus obstupescebat etiam. Tandem accurrit, et corâm provolutus, terram fronte tangit. Id erat pro veneratione. Excito hunc, et, Anglicē loquens, plane tanquam intelligat, impero ut mecum veniat. Vulneratos volo invisere. Posterior volutabatur humi, nec potuit surgere ; tamen ab arcu ejus aliquantum metui. Sed fugitivus circumsultans arcum e manu ejus eripit : protinus correpti erat oblisurus fauces, nisi ego iratissimâ voce prohibuissem.
233.Vulneratus ille stolide admiratur : angor (credo) vulneris metum domuerat ; nam per femur transfossus est. Fugitivum jussi brachia vulnerati mănibus constringere, funemque e loculis petii, frustra. Sed funiculum illum collo detraxi, qui prospeculum meum sustinebat : hic pro compede sufficiebat. Dein vulnere inspecto, mappam e loculis vestis meae extractam applico, et linteis infulae firmiter ligo.234.Tum fugitivo imperavi, ut mecum tollat virum et in proximo quodam cavo reponat. Non reluctatur ille saucius : credo eum, quum vulnera ligarem, intellexisse tale facinus non inimici esse. Sed ad primum secutorem convertens me, mortuum esse cognosco ; fortasse in cor penetraverant pilulae. Confestim fugitivum accersens, reviso speculum. En autem ! duo illa navigia jam sunt in mari, abeuntque : id quod mihi erat gratissimum. Credidi eos, perterritos quasi miraculo, aufugisse.235.In re tam novâ vix me recolligo ; spatium considerandi cupio ; sed fugitivus me suscitat, osculans talos meos. Equidem tum ejus demulceo genas, jubeoque me sequi. Descendo ad cavernas :vestem induo, cibos appono, ipse quoque vescor. Veste sane ac cibo gaudet, mox iterum iterumque me veneratur.236.At ego traham paro cum duobus jumentis. Quando gregem aspexit, video quantùm excitetur. Impono trahae lecti vestimenta, ligonem ac palam quandam. Arma mea, praeter gladium, exuor : tum cum fugitivo ac cane ascendo novum meum tramitem, jumenta ducens. Longiore hoc circuitu regressus ad mortuum, incipio humum ligone aperire, ut corpus recondam. Id verò fugitivus me non vult facere : sumit ferramenta, operam strenue perficit : tum mortuum humo obtegimus. Clavam ejus curiosus asservavi.237.Exinde sine morâ sauciatum hominem in traham assumtum reporto, et gestu signisque benignis permulceo. Profectò volui hominem sanare, nec ignarus eram quantum impediret sanationi pavor et anxietas. Quare quidquid potui excogitare, feci, tanquam fratri. Aquam libenter bibit, vesci noluit. Postquam vulnus summâ meâ ope sedulò curavi, hunc relinquo : dein fugitivi manūs paro ligare, ut videam quô se modô gesturus sit.238.Is autem, genibus procumbens, summâ humilitate manūs offert, ut colligem, si velim. Id satis erat. Ego subridens funem retraho : ille rursus gestu demonstrat, velle se mihi servire : atque ego accipio. Jubeo in arenâ consīdĕre. Ipse sericam umbellam, fastûs causâ, effero, et sub hâc compositus, in optimâ meâ sellâ sedens, delibero quid faciendum.
239.Arbitror duo hos viros pro servis et pro amicis esse mihi a Deo datos, si horum possim èt venerationem et caritatem conciliare. Utrumque arguo per me esse morte ereptum ; quoniam, ille alter ne stranguletur, id per me stetit. Utrique credidi novam prorsus esse vim jactûs ignei. Igitur sperabam mentibus eorum posse me dominari. Decerno largam caritatem majestate temperatam adhibere. Protenus fugitivo indo nomenElapso; alterum appelloSecutorem.240.Sed novus me incessit timor, ne Elapsus, cymbâ visâ, evadet remigans ; quare remos primò recondidi. Porro, si domo solus abirem, vinciebam Elapsum ; sed, domum reversus, non solvi modo, sed blandissime alloquebar, Anglicâ linguâ prorsus garriens. Optimos dabam cibos, socium operis assumebam, industriam ejus collaudans : multa docui, mox ab eo multa quoque didici. Vidi eum esse gratum et sedulo obedire. Leni cum risu vinciebam eum ; necnon ille ridebat, saepius osculabatur manūs meas. Sed ante nundinas tertias pudebat me vincire, nec jam faciebam.241.Jam quô magis ambobus augerem reverentiam mei, spectaculum jaculationis machinatus sum. Duas tabulas ostento ligneas :demonstro ambos esse lēves, sine puncto vel incisurâ. Unam pone alteram apposui, modico intervallo ; sic autem ut Secutor, quamvis claudus, aspiceret. Dein e parvâ pistolâ emitto ignem. Glans, transverberatâ priore tabulâ, defoditur in secundum. Igne ac detonatione territi ejulabant ambo : mox visâ glande, Elapsus priorem scrutatur tabulam, et mirabundus Secutori demonstrat parvum, immo minimum, foramen. Nec alteruter audebat pistolam tangere. Ipsam rem volueram. Pòst paullo Elapsum per prospeculum meum aspectare feci ; id quod cum admiratione commovet. Procedente autem tempore horologium meum ostentavi, apertis interioribus machinamentis. Talibus rebus credebam barbarorum mentes salubriter capi.242.Jam magnam facio jacturam. Gnarus quantum barbaris noceant vina ardentia, anxius ne his aliquando depravati sint atque efferati, quidquid hujus generis habebam, Deo invocato, effudi, praeter unam lagunculam, quam idcirco in arcanis reposui, si forte pro medicinâ aliquando foret utilis.243.Nondum memoravi, Secutorem bonis esse indutum sandaliis, Elapsi pedes nudos fuisse. Uterque praecinctorium gerebat, Secutor balteum quoque cum cōrȳto sagittario. Sandalia illa e cortice erant plicata ; Elapsus autem, dum sedet domi otiosus, a me quidem vinctus, sandalia propter meos usūs imprimis, dein propter suos, e meâ vetere materiâ confecit. Talem virum cur vincire oportebat ?244.Ego rursùm illi dono vestem versicolorem, ex iis quas ex mari recuperaveram. Is accipit gratus. Post triduum video eum hâc veste fulgentem : colorum splendor, qui aliquantum erat immutatus, integer redierat. Interrogo eum Anglicē, unde hoc miraculum ? Ridet ille, laetaturque, sed linguâ nequit explicare.245.Necnon omisi narrare, lacernam propter nocturnum praesertim frigus utrique me dedisse ; id quod libentissime accepēre. Etenim Secutor, qui ambulare nequibat, frigus si quod erat, graviter persentiebat ; quare accuratiùs eum protegebam ; et sane gratus animi videbatur. Ego autem multis signis doceo, illos inter se amicissimos esse debere.246.Tandem Elapsum in cymbâ mecum colloco, post matutinam pluviam. Mensis fortasse Februarius erat, serenum coelum, mare tranquillum. Ad tertium remigo sĭnum, ubi horrendum illud epulum vidi. Tum subit animum, foedas reliquias non esse amotas : nec fallebar. Ipso in loco ossa trucidati viri albescebant. Carnis reliquias aut aves aut insectae aboleverant ; sed calvariam humanam quivis noverit : item spinam dorsi atque alia. Elapsus, pietate (credo) gentiliciâ motus, arenâ manibus corrasâ, omneshas reliquias quamvis moerens defodit. Mox ad alias res convertimur. Arbores ille magno contemplatur gaudio, fruticesque explorat diligentissime, folia multa asportat.247.Ne longus sim, ut primùm verbis explicare poterat, plurimos indicabat mihi fruticum atque arborem usūs : hinc et oleo et funibus cito abundabam. Ex humili quodam rubo oleum hic mihi extraxit, itaque non jam confugiendum erat ad ricinum. Mox tria magni pretii indicavit legumina, inter humidiora convallis ; primùm, rapa maxima et optima, nostratibus solidiora et suaviora ; deinde, quiddam e fabarum genere, grande ac bonum sane. De Ægyptiorum fabâ audivi. Nescio an haec et illa consimiles fuerint. Tum genus quoddam, ut putabam, cucurbitae ; sed formâ fere cylindricâ, velut pulvinulum, colore purpureo, optimâ cucumi praestantius. Postea īdem oryzam detexit humidis in locis, quos ego evitaveram. Porro gossypium mihi retexit. Ex aliis rebus stuppas quasdam vel villos extraxit, cannabi vel lino pares.
248.Aliam quandam rem voluit Elapsus me docere, sed intelligere nequibam. Grandiores aliquot aves, quas ego phasianis rettuli dum propiùs praeter volant, ille manibus plaudens columbas et capras esse dicit. Primò sic interpretatus sum, ut diceret has edules esse, ut carnem columbinam et caprinam. Posteà explicatum est, has aves posse domari et mansuescere, ut capras columbasque meas : de quô seriùs narrabo.249.Itidem de palmis multa ille me docuit. Equidem noveram alias esse nuciferas, quascocosappellabam ; alias phoenices, vel dactyliferas, nanas illas quidem meâ in insulâ. Jam disco, tertium genus ét funiferum esse et saccharum praebere ;caryotumappellari audio. Mollissimi fiunt hinc restes, tanquam lora optime depsta, qui propter capistra jumentorum aut cingula possunt adhiberi, necnon propter balteos. Attamen ex aspero nucum villo robustiores contexuntur funes, crassae tegetes, scōpae rigidae.250.Quartum dixit esse oleïferum ; id quod in Braziliâ quoque audieram ; anne prorsus eadem arbor sit, nescio. Quintum porro nobilissimum, robore procerissimo et optimo, cujus folia pro umbellâ essent. Denique ex tribus generibus ad minimum, oleum, vinum, saccharum, ab uno ceram, ab alio farinam optimam, provenire. Sed me juvabat, unumquidque inde sumere, unde minimi esset laboris.251.Tam cito tot res Anglicē Elapsus didicit, ut crederem posse me jam, hôc ministro, scapham reducere. Equidem in hortos eum deduxi, ubi multa me docuit : sed melius arbitrabar, ad reducendam scapham, Secutoris opperiri vires.252.Ille ex vulnere convalescebat, et summam mihi demonstrabatreverentiam. Ut primùm sine periculo reptare poterat, ad focum accedebat, rem culinariam observabat, paulatim ipse coquebat, et quae Anglicē dicebam, coepit intelligere, etsi pauciora cum eo locutus eram, quam eum Elapso, qui mihi erat socius laborum. Glans plumbea sine dubio e crure ejus exierat : nihil intus remansit, quare simplicior erat ejus curatio, donec solide convaluit.
253.Quodam die Elapsus vitreas illas bullas capris detrahit, et, humillime me veneratus, meo collo circumponit. Ego ridens dolium ei ostendo, ubi plures habeo bullas ; mox detractas collo meo capris paro reddere. Ille verò reclamat, obtestatur : tunc e dolio aliquas delegit, quae lucentissimae videbantur ; has significat mihi convenire. Minores quasdam ac minùs fulgentes suo collo suspendendas rogat.254.Quanquam primò irridebam, mox video rem non esse contemnendam. Non barbari sōlum, verùm omnes homines regem suum vel imperatorem insignibus imperii decoratum volunt. Majestati meae conveniebat, ut regium aliquod insigne gestarem. Itaque demùm his bullis, quas pro regulorum Afrorum lenocinio imperaveram, egomet regium quiddam inesse opinor.255.Si autem in regno meo ad res ordinandas gradūs quosdam honoris constituam, Elapsus sine dubio summus minister regius esse debeat, et secundariis gemmis fulgere. Ingenium quŏque ejus versutius esse et capacius quàm Secutoris cognoveram, ut erant hi viri valde dispares.256.Elapsus gracilis erat, procerus, amplâ fronte, micantibus oculis, vultu valde mobili, ore autem suavissimo. Secutor humeros latior erat, minùs procerus, genis plenioribus, vultu non malo illo quidem sed tardiore. Crura, brachia, crassiora quàm Elapsi, qui quidem vix summas suas vires attigerat. Hunc credidi tria et viginti annos aetatis habere, Secutorem triginta vel amplius. Ut, quae ⸤mei vicarius⸥ Elapsus juberet, Secutor obediret, profore credidi, si Elapsum quasi magistratûs insignibus decorarem. Itaque monilia illa, majora et minora, mihi atque Elapso comprobavi.257.Inter haec re fabrili Elapsum exerceo, usumque doceo omnis meae supellectilis. Jam intelligebat omnia fere quae dicerem, sed loqui vix conabatur, praeter aliquot vocabula negandi, affirmandi, approbandi, interrogandi. Artem ego ferrariam neque exercueram neque multum fortasse solus potuissem : sed quum ille de ferramentis curiosum se demonstrat, nova me ambitio capit, si forte, his ministris, ars quoque illa mihi serviat. Nunc explico tantùm, per ignem et malleum rem confici.258.Barbarorum uterque contexendisviminibus, juncis, arundinibus, cannis, valde excellebat. Quidquid hujus modi ego confēci, erat sane inhabile. Jam vero illi magnam mihi vim qualorum, corbium, fiscorum rapide contexunt, Elapso materiem harum rerum comportante ; necnon, quod praesertim mihi cordi erat, idoneas perficiunt caligas textiles. Ut aquam excluderent, res nullius momenti videbatur, si lapidum ac saxorum asperitates, necnon insectas defenderent.259.Secutor autem in re coquinariâ excellebat. E cocorum nucibus placentas delicatissimas, item quasi florem quandam lactis, faciebat. Pisces, dioscoreas, manioces, bananas, plurimas nuces ita condītas proferebat, ut nihil supra : etenim pro condimentis habebat ananassas, zingiberim, piper et alia aromata, saccharum e palmis et oleum vel optimum. Mox, postquam inter silvas vagari potuit, aves plurimas insidiis capiebat ; unde nullo nitrati pulveris dispendio, suave habebamus epulum. Porrò fruticem invenit, cujus foliis in sole desiccatis aquam aspergebat calefactam : horum jus tepidum, saccharo admisto, praesertim cum flore coci lacteo, gratissimum fuit.Potionem foliaceamappellabam.260.Saepius mecum deliberavi, anne satis tuto sĕcures penes hos viros relinquerem : video tamen, si quid in hâc re sit periculi, id fortiter dissimulando optime defendi. Si suspicionem fassus ero, pravum consilium ipse submonebo. Tela omnia amŏvere, quae possint esse lethalia, prorsus non possum. Si (quod minime est veri simile) ambo homines in me conjurabunt, fortasse vix potero servari ; nam igniaria mea tela surripient. Sed nisi conjurabunt, alteruter mihi auxiliabitur : nec credo alienari posse amborum animos, dum majestatem ac vim meam benignitate tempero.261.His rebus perpensis, quia lusus corporeus mentem levat, ludum gladiatorium decerno. Etenim si redeant barbari, si depugnare cogamur, meos viros velim totidem barbaris longe praestare ; at si neque suas habeant sagittas neque fusili plumbo exerceantur neque gladiis bonis rem gerant, inferiores barbaris fiant. Igitur Elapsum protenus, Secutorem simul ac sanitas permisit, gladiatoriam doceo artem.
262.Vimineis quibusdam munimentis caput, humeros, crura protegimur, ut magnâ vi possīmus sine periculo caesim ferire ; et effusos ex ictibus habebamus risūs. Postea ludum variabam, ne ullâ ratione pugnandi deficerent. Sane ventrem, pectus, vultum protegere, si hostis punctim petat, longe difficilius est. Spissâ tegete ac larvâ robustâ armaturam concinnavi ; sed ipsi viminea scuta fecerunt, quae, laevo brachio gestata, ictūs repellerent. Video tamen hanc ludi formam, quantumvis obtusumsumas pro gladio baculum, oculis et ventri esse periculosam. Psittacus autem re gladiatoriâ abhorrebat cunctâ, multoque cum ejulatu absiliebat.263.Mox Secutor, qui suum retinebat arcum atque aliquot sagittas, pennis anatum ac ferreis clavis vult sagittas novas fabricari. Ipsius sagittis mucrones ex piscium ossibus erant, nam ferri suâ in gente exstabat nihil. Clavos eos quotquot maxime viderentur idonei, libens dono ; is autem valde peritum se ostendit, quum insuper limam et cultrum operi commodo.264.At ego vel parvam catapultam magno arcui longe anteponebam, pigebatque me quòd pessulum ejus tractorium chartâ describere, nedum ligno fingere, tam difficile videretur. Sed calamis et chartâ designando meditor, experior, donec pessulum cum talo suo tandem recte excogitaverim.265.Tum caprarum cornua, quae reservaveram, exquiro, et idoneum proponens stipitem caedo, sculpo, terebro : denique mollissimo e ligno, satis magnâ cum diligentiâ, rude et grande constituo exemplar : quo viso totam rem intellexere. Itaque ipsis opus remisi elegantius perficiendum ; nec spe meâ falsus eram, nam catapultas haud spernendas pòst paùlo confecerunt. Ego autem glandes idoneas e plumbo confeci, sed spicula avebam.
266.Circiterid temporis statui scapham, si possem, reducere, ne vela prorsus corrumperentur. Elapsus autem jam satis intelligebat, quid juberem. Malleum, clavos, serram parvam, argillam vitreariam,[V]acūs sarcinarias, funiculos, velorum aliquot lacinias, in mulctrali composui : haec Elapsus portat. Ego cibum, poculum, cultellum, pistolas porto. Flumen convallis vado transivimus, saxis adjuti modicis, quorum ope credebam pontem sine magno opere posse construi. Sic breviore cursu ad scapham pertingimus.267.Primùm vela expando, inspicio, tento : tribus in locis valde infirma esse opinor. Denoto, ubi resarcienda sint : id Elapsus strenue perficit. Intereā mulctrali aquam pluvialem marinamque scaphâ exhaurio : fructus in aquâ putrescentes vehementer aversor : subtùs invenio solida omnia, nec quidquam rimarum esse timendum. Fabri ope non egent tabulae ; itaque perfectis velis ingredimur.268.Aura, sicutexpectaveram, adversa erat. Remigamus ex ostio, dein expansis velis, ad dextram excurrimus, gubernante Elapso, id quod optime calluit : ego jubeo et vela rego. Ut primùm deflectendum in terram opinor, exclamo “Ad sinistram !” et protinus torqueo vela. Obedit ille : scapha optime convertitur : tunc praecipuus meus decessit timor. Sine ullo periculi sensu primum illud exsuperamus promontorium, quamvis adversante vento, postea celeriùs proficiscentes praevertimur, denique littus intra cautes legimus usque ad portum meum, ubi in navale scapham laetus repono.269.Ego autem Elapsum interrogo, “Anne bona sit scapha ?” Responsum exspectabam, “Sic, sic ;” vel “Bona, bona :” sed admiror, quum ille clare ac deliberate respondet, “Bona non est ; bonam faciemus posthàc.” Iterum interrogo, Cur ? Is verò quasi novam vōcis facultatem exhauserit, nihil respondet nisi, “Sic.”
270.Quod cibos collegeram et sēvĕram longe amplius quàm quod mihimet, uni viro, erat opus, sāne gavisus eram : sed quum Secutor, injussu meo, in agello meo novam operam inciperet, iracundiùs paullò rationem ejus rei reposco. Is humillime mănibus ac vultu deprecans, “Sic optime” esse confirmat. Ego vero gaudeo, quòd, tardior ingenior qui visus erat, per se possit bonas operas excogitare ; nec diu est, quum video, in hortulo eum pariter atque in culinâ fore utilem. Jumentis ĭdem gaudebat ; inde spes mihi, fore ut ex diversis famulorum ingeniis cumulatior proveniret opera nostra.271.Ut primùm, sanato crure, natare ausus est, admodùm gestiebat ; nam propter tepōrem maris, nigritae omnes natandi sunt studiosissimi. Equidem post primum illum diem nunquam in ipsum mare me committebam, ne intra cautes quidem ; tanta me timiditas in solitudine invasit : in portu modò natabam. Sed cum Elapso etiam inter fractos fluctūs amabam ludere ; mox aquâ, velut telo, inter natandum, aves grallatorias petebamus, quô in ludo acerrimum se Secutor ostentabat.272.Oleo jam abundans,saponemfacere volui ; nec poteram Secutori, quid vellem, explicare. Algas vere marinas plurium generum cremavi : earum cineres oleo admistas igne lentissimo percoquebam, aquâ calidiore circumpositâ. Item e mangarum fructu quum spissum quandam extraxissem rēsīnam, hanc oleo commistam itidem decoxi. Post aliquot experimenta, duobus modis saponem non ita mălum confeci : tum omnem rem perspexit Secutor, meque in sapone componendo facile superavit. Usum autem saponis edocui, atque exinde in curando corpore utebar.273.Rideo sane, quum video quantâ ille superbiâaurigam se e trahâ jactet, in vilissimo quodem scamillo sedens, tribus jumentis vectus. Ceterùm omnia quae imperaverim, recte perficit, usuque trahae impetrato, multas reportat radices cum ipsarum humo : has dividit aut circumcīdit, fimum curatissime ingerit ; demùm satis magno cum labore amplum facit seminarium. Tum mecum arguo, si nimium praeparetur cibi, id minime culpandum, quoniam tres viri vesci e meo oportebit : item industrios homines non e suis laboribus effugituros ; jam pro patriâ adoptasse hanc insulam.274.Elapsus quoque suas inveniebat operas : atque ego, dum uterque mihi, quidquid jubeam, obediat, gaudeo quòd liberrimâ utuntur diligentiâ, neque socordiae sint amantes. Tamen ne subitò defessi concĭdant, saepius excogitabam, aut ludo aut varietate, levamenta laboris. Remigando, piscando, gladiatoriis ludis, natando quotidie, telis et catapultâ, ordinarium opus variabatur.275.Tunc autem texendo vel plicando praesertim exercebat se Elapsus, nec quidnam conficeret, satis intelligebam. Ex cannis diffissis quasi tabulas complicat arcte reticulatas, juncosque sic internectit, ut foramina concludat. Levissimum sane erat opus, quamquam firmum. Artem ejus admirans, quaero tandem, quorsum haec spectent. Respondet, “Propter scapham, sed ferro quŏque opus esse.”276.Amplius interroganti, totum suum propositum explicat, partim verbis, partim rem ipsam demonstrando. Ait, scapham in fluvio esse non semper malam, in mari cum velo plenam periculi ; quippe quae neque fluctūs neque vim venti tolerare possit. Duplex opus scaphae esse addendum. Ne fluctus a fronte supercurreret, erigendam tanquam loricam in prorâ, dein praeter latera quasi alas expandendas, sed has firmandas ferro. Id mihi esse curandum, se paraturum cetera.277.Admirabar hominis ingenium, nec tamen proram praealtam approbabam ; ille vero negat sine his rebus vela profore. Mox ingemo, nescius quare, quorsum, quando, in magnum mare sim invasurus. Sed memet objurgo : Cur tandem, priusquam hi viri ad te venerunt, tu tantopere hanc scapham fovisti ? Agnosco oportere, in casūs necessarie incertissimos, scapham quàm robustissime reconcinnare, vēlis idoneam. Itaque de ferrariâ re etiam atque etiam commeditor, modò chartâ delineans, modò ipsa ferramenta colligens, comparans, examinans.
278.Inter haec libet cum Elapso caprorum scopulos visitare. Equidem semper timidus fueram, quoties ibi forem, (nam inter saxa prospicere nequibam) ne novum quid atque infestum latens subitò ingrueret. Fateor me, dum solus manebam, timidiorem indies factum. Minùs minùsque me in densos arctosque locosvolebam committere ; sed aperta amabam spatia, ubi cuncta longe possem prospectare : idcirco quoque minùs inter saxa caprina pervaseram. Nunc cum Elapso fortiorem me gerens, cum pistolis prodeo : ille sicam gerebat : explorare, non venari volo. Ascendimus tramitem ; verna prata floribus suaveolentia praeterimus ; locos notos recognosco. Mox longiùs penetrans, ab excelsiore quodam saxo repente novum gratissimumque video prospectum. Lacus longissimus, quasi amnis flexuosus, per plura millia passuum in fronte jacebat. Aquas quasdam vicinas anteà notaveram ; jam agnosco aut membra hujus fuisse lacûs, aut ejus quasi cisternas naturales. In orâ erant herbae fruticesque viridissimi, uberrimum mitibus bestiis praebentes alimentum. Circa surgebant acclives scopuli, quibus decurrentes sine numero rivuli lacum replebant. Maxima vis hîc versabatur aquatilium alitum tanquam suâ in domo.279.Dum haec me valde excitant, Elapsus antiloparum gregem viderat, magnâ cum delectatione : mihi inpaludesaspicienti illud jam succurrit, fortasse has ejus esse generis quodpalustreappellatur. Sed nolo eas perturbare, atque ad mare potiùs duco, ubi juga montium altiùs assurgebant. Lacum a septentrionibus circumeo, inde pergens mare versùs. Tandem, per scopulos enisi, mare non longe videmus, sed descensu asperrimo a nobis divisum. Subjacebat ora terrae, longula, palmis praesertim abundans ; sed rupes ulteriùs ipsas in undas videbantur se praecipitare. Nullum sane portum hâc in orâ dispicio, quod orientem versùs patebat. Circumversi, sed mare despicientes, redimus domum.280.Ego verò, quanquam augescebant imbres, operâ ferrariâ identidem exercebar. Incudem, folles, malleos, forcipes, e re tormentariâ navis nostrae habebam. Fornacem de novo, famulis meis adjutus, decrevi exstruere, lateritiam materiem residuam adhibens. Carbones e ligno parare uterque probe calluit. Mox, Elapso folles exercente, ego ac Secutor ferreolos calefactos tundebamus. Etiam calidum frigido pertundere docebam, dum Secutor forcipem tenet. Sic virgae ferreae, quales propter scapham postulabat Elapsus perficiuntur. Aliud post aliud paullatim conamur ; primò multimodis clavos ferreos mutabamus,—in hamos, in annulos, mox in spicatos annulos ; sic plures in formas discebamus ferrum fingere. Tandem illi, re totâ perspectâ, significant, meo labore non jam esse opus : se hujus artificii esse compotes.281.Inter haec, magno sum dolore afflictus, occiso psittaco. Hunc accipiter quidam incautum excepit, neque ego ulcisci poteram, quanquam strepitum carissimae avis audiens. Sed antequam ignipultam attinerem, hostiscum praedâ evanuit. Hanc sane rem aegerrime tuli. Quod postquam animadvertit Elapsus, solari me volens, psittacos non bonas esse aves dicit, alias quasdam longe meliores ; neque dolendum esse, quando tanta mihi superesset avium pulcerrimarum atque utilissimarum varietas, quaevelut caprae aut columbaecibatum ab homine accipere vellent. Tunc memini, eum tale quid de phasianis illis dixisse ; mox interrogando comperio, ipsas has aves facile mansuescere et ova parĕre plurima : id quod libenter audio. Tum Secutori denuncio, si aliquot harum avium possit insidiis capere vivas, id mihi fore gratissimum.
282.Plurima per imbres parabamus. Catapultas indies perfectiùs figurabant : loricam ego et alas scaphae summâ curâ maturabam. Scilicet Elapsus bitumine quodam opus suum perunxerat, ut aquam rejicerent junci cannaeque : a me postulabat ut compagem totam firmiter conjungerem. Alia quaedam in melius novabam, quae longum est dicere :—de supellectile tractoriâ, item de arcīs penariis. Famuli autem mei operas quasdam inter se exercebant, de quibus non consulebar. Id me non conturbat, quoniam industrios sentio. Inter imbres pabula vel ligna colligunt, folia, cannas, alia reportant, fimum humo ingerunt, gregi inserviunt, natant, remigant, gladio vel telis se exercent. Sic dies praetereunt celeriter.283.Jam Secutor ad me venit, veneransque humiliter ait, “Pessimos esse lepŏres : velle se occīdere.” Dioscoreas et maniocas ostendit, non corrosas modo, sed ex humo evulsas. Lepores si supra sint, “bonos” esse ait, sed “infra non bonos.” Etsi parùm bene loquebatur, intelligo quid velit, et video non esse absonum. Attamen vexare mitissimam gentem, quam egomet tanquam colonos deduxeram, id nimis crudele puto. Tandem, multùm reluctatus, escâ atque blanditiis veteres mansuetosque parentes capio, et in pristinam caveam concludo. Ceteros ad arbitrùm Secutoris abigi aut occīdi patior.284.Duorum jam ministrorum operâ adjutus, paullò amplius poteram litteris me dare : id vero ipsum illi mirabantur. Aliquando quasdam res iis e lĭbro legebam, si quid possent intelligere : pòst paullò id eos penetrabat altiùs. Nempe videbant, sibi esse aut suam aut senum aliquot ⸤quibuscum vixissent⸥ sapientiam ; me ex libro plurimorum cognitiones ad libitum meum haurire.285.Quoniam neque librorum habui copiam, neque otium iis esse poterat, litteras docere supervacaneum credidi ; sed libere colloquebar multis de rebus. Illi autem, arrectis animis, studiose auscultabant. De meis fortunis aliquot res enarravi, denique de naufragio. Magnitudinemdemonstravi navĭs et uberem rerum copiam, quam ex meris ruinis excepi. Talia dum narrabam, illi textilia continuabant opera et linguae meae indies fiebant intelligentiores : id quod maximi sane erat momenti.
286.Tandem se aperiunt, explicantque quidnam elaboraverint. Regium mihi vestitum exhibent atque imponunt. Primum erat capitis decoramen, crista vel corona ex pennis multicoloribus : hanc infulae meae superimpositum volebant. Dein tegĕs dorsualis ex palmeis cannis atque arundinibus ; quae sic erant dispositae, ut ipsarum colores pro pulcerrimo fuerint ornamento. Praecinctorium item erat ex mollibus juncis, quod a ventre ad genu pertingebat. Tum calcei, ex palmarum fune supra, ex cocorum villo infra. E bullis vitreis catellas fecerant, collarem talaremque : porro alias bullas aut vesti aut praecinctorio assüerant, tanquam gemmas. Talia fidelitatis documenta laetissime et benignissime accepi : sensi profectò, posse barbarica regni insignia multùm valere, aut apud hos ipsos, aut apud alios barbaros. Decerno quotidie, finitis operibus, uno alterove horum me ornare ; et si qua dies solemnior videretur, gestare universa. Nunc, benignitatis ostentui, utrumque fidelium ministrorum super oculis osculor.287.Longum foret si narrarem, quantâ cum industriâ messem fructuum, radicum ac foliorum suâ in tempestate collegerīmus, tres viri cum tribus jumentis. Ego autem post biennium hâc in insulâ jam factus sum temporum peritior : si verō antea ego nimium fui avidus, hi nunc meam aviditatem superant. Nec culpo, immo laudo et gratias ago, quòd tam laboriose victum et delicias comparent. Pluviae, calores, procellae, fulgura, suo in ordine, velut anno superiore rediēre. Demùm, tempestate illâ peractâ, coeli serenitas rediit ; atque illi sub auroram laborantes, scapham perficiebant praeseptam labrosamque. Dein post autumnales procellas prorsùs finitas, ut ipso in mari probaretur opus, erecti sunt omnium animi. Vēlis accuratissime recognitis, varias cursûs experimur formas. Pro saburra ⸤ponderosa aliquot saxa⸥ portabamus ; haec cum ipsâ ancorâ ita collocavimus, ut scapham male deprimerent ; quae nihilominus se solidam stabilemque praestitit. In portum regressi, novam loricam exploramus, num quà laxetur vel firmitate careat. Sane plauditur ab universis.288.Postridie coram me submisse veniunt, dicuntque, “esse quod velint orare : sperare se, benigne me auditurum.” Impetratâ veniâ, lībere curtēque explicant, “sine uxoribus vitam non bene transigi : velle se in scaphâ uxores ex adversâ terrâ reportare.” Id mesane perculit : tot res in mentem irruebant ; vultusque meus, ut credo, retegebat, quid sentirem. Breviter aio : “omni in re me illis consultum velle ; si possim, facturum ; sed multa esse perpendenda, nec posse me illicò responsum dare. Ad munia sua redirent, crederentque me de suo commodo anxie meditarî.”289.De mobilitate et perfidiâ barbarorum multa audiveram. Memet interrogabam, anne idcirco regiis me honoribus cumulaverint, ut scapham furati abirent. Id vero posse nego ; hi namque viri fuêre hostes : uterque ad me quàm ad alterum propior est. Tum si aufugere velint, Quamne ad terram ? anne ad patriam ? sed patriae sunt diversae. Sed sint sane fideles : mene scapham meam cum meis ministris mari committere, domi sedentem ? qui si fluctibus hausti nunquam redeant, iterùm sum orbatus, et pejus quoque, spe abruptâ. Melius arbitror pericula participare. At si omnes egredimur, quis gregem custodiet ? quis fruges decerpet, servabit ? Talia commeditatus, crastino die iterùm colloquor.290.Primùm interrogo, Anne jam uxores habeant. Secutor abruptiùs respondet : “per me suam uxorem a se distractam :” fuscus autem rubor, dum loquebatur, vultum oculosque implebat, in quo tenerum aliquid inesse putabam. “Mortuum esse se uxori suae,” addidit ; “quae, secundùm gentis morem, jam alii viro sine dubio nupsisset ; quoniam, se vivere, nemo suorum posset credere.” Recte eum dicere judicabam. Mox Elapsus humescente oculo incertâque linguâ respondet, “sibi virginem quandam fuisse desponsam, quando ab hostibus surreptus esset.” Nihil ultra addidit.291.Deinde interrogo, unde velint uxores petere ? ab Elapsi patriâ an a Secutoris ? et quo signo cursum in mari possint dirigere ? Respondet Elapsus, “Secutorem ad ipsius patriam nolle reverti : id uxori ejus fore crudelissimum : Elapsi patriam ambo petituros. Ceterùm si vento favente hanc insulam ipsâ vesperâ relinquant, cum luce terram continentem propiùs visurum, cunctam sibi satis notam ; deinde, ut primùm popularibus suis aspiciantur, his approbantibus ad terram appulsuros.” Talia quum audissem, respondi : Recte se res habere ; sed amplius esse ponderandas.
292.Vespere post operam, ad rem redeo, interrogans : “Quis autem tot buccis cibum dabit, si hâc in insulâ quinque erimus,—tres viri, uxores duae ?” Tum Secutor arridens ait, “Octo hominibus satis esse jam cibi, superque.” Elapsus autem, genibus meis provolutus, dextram osculatur, oratque, “ne irascar ; sed amplius quiddam illos in animo habere. Interroganti mihi, Quidnam igitur ?” respondet : Matrem suam esse mortuam,fratres occisos : velle se, si possit id fieri, patrem suum hûc transvehere. Hoc quum dixisset, vultum meum sollicite contemplans, addit : “Numne aliud quiddam audeam dicere ?” “Perge :” inquam. Tum dicit, “Nescire se, quis sit uxorem daturus : posse autem fieri, ut parens, qui unam habeat virginem filiamitavelit dare,sicum eâ sit iturus. Anne ego nolim insulam meam frequentari ?” Res ipsa non mihi displicebat : quanquam id quoque reputo, cavendum esse, ne nimiâ barbarorum frequentiâ ipse in servitutem redigar. Ergo benigne respondeo, de tot novis rebus considerate cogitandum. Illud tantum affirmo, si proficiscentur, me socium periculi habituros.
293.Postridie iis annuncio, gratissimum esse id mihi, quòd tam longe prospexerint tamque industrie laboraverint, praeparantes cibum, instrumenta, materiem, ipsamque scapham. Talibus viris, quidquid restet ardui, sperare me fore pronum ; sed priusquam aliis de rebus dicam, illud apprime necessarium, ut nostram nos insulam exploremus, antequam in casūs maris committamur. Hoc enim stare mihi certum, ut non sine me navigent. Jam si procella ingruet, si vi venti in aliud insulae lătus detrudamur, quid ignavius, quàm non nôsse portūs, littora, rivos, ubi tutò recondamur ? Circumnavigandam insulam, indagandas profluentes maris, tentandas bolĭde profunditates, notandas in chartâ montium formas, priusquam in incerta maris ruamus. Haec quum dixissem, illi primò vix intelligebant ; sed postquam bis terque explicavi, tandem aequissimis animis decretum meum acceperunt.
294.Posthos sermones uterque magis magisque in operas ruit. Vestitus nuptiales ac dona sponsalia credebam praeparari. Cannarum, arundinum, juncorum, restium vel filorum, pinnarum plumarumque magnam vim comportabant. Postea explicatur, patrio Elapsi regulo plumatam vestem ac dorsualem tegetem pro dono destinari. Id quum intellexi, e vitreis meis bullis plures obtuli, ut pro torque collari essent : has accepit Elapsus libentissime. Video quoque lectorum opercula vel stragula e mollibus juncis contexi : igitur versicolores vestes ⸤quas habebam fulgentissimas⸥ in sponsarum usum dono.295.Ego vero bŏlĭde (quam Graeci vocant) quaesitâ ;—etenimplures in nave fuerant—saepius cum alterutro virorum egrediebar longiùs, interdum in cymbâ, si valde esset serena tempestas, quia tum remis certior est cursus. Tunc totam illam oram quae Caprino Jugo subjacet, satis exploravi ; nusquam patebat scaphae receptaculum : sed colles accurate delineavi, ut locos posthac recognoscerem. Necnon cum ambobus in scaphâ egressus, oram adversam juxta hortos ulterius visitavi ; quidquid de littore, de profunditate, de montibus erat notandum, id conscripsi, notatis coeli regionibus. Necnon unicuique montium nomen indidi aliquod, cum suâ figurâ descriptum.296.Quum die quodam in hortis cum Elapso permansi, Secutore domum misso propter varios usus, per inferiora prata diligentius exspatiantes, oryzam invēnĭmus in uvidiore loco late crescentem, ubi nunquam anteà incesseram. Hanc rem credidi posse aliquando magni esse momenti.297.Postridie quiescente aurâ, excurrimus in cymbâ usque ad portum hortorum. Montem illum altissimum judico praecipuum esse oportere locorum documentum. Quare a tribus lateribus figuram ejus accurate delineo ; tum credidi, me, si hâc in parte insulae forem, in die quamvis nubilo posituram meam agniturum. Cautes quoque, si quas vidērem, scripto notavi.298.Profluentes maris multò erat difficilius observare vel conjectare ; nam aestus diurnus atque aura conturbabat rationes meas. Insulam a Septemtrionibus praeverti non ausus sum. Multa navigando expertus, tandem despero de profluentibus cognoscendis, nec valde perturbor, sed de hac re reticui.
299.Domum revertenti delicatissimum mihi prandium apponit Secutor, ex avibus grandioribus membratim concīsīs. Genus avium nesciebam : num otides*[W]esse possint, dubitabam. Ille explicat, esse eas ex hôc genere, quod mansuefactum volebam ; sed hactenùs nullam se cepisse vivam. Neque ille neque Elapsus vult vesci : sed postquam finivi, vescebantur. Tum interrogo, quidnam de grege possit fieri, si nos omnes peregrinamur. Tacent paulisper ; mox Elapsus respondet : “Si faveant aurae atque Fortuna Maritalis, triduo nos posse reverti. Solvendum esse gregem, compedibus fortasse vel objicibus praepeditum. Quando redeamus, fistulae cantui obedituros : sin minùs, si forte haedorum aliquot amittantur, ferendum damnum. Nos e colle Caprino novos haedos, si libeat, venari posse ; uxores non posse.” Quando haec serio ac deliberatissime dixit, vix risum continui.300.Sed pergo interrogare, Quot remos habeamus scaphae. “Duos tantùm,” respondent ; eos nempe quos egomet fabricavi.Id sufficere nego ; quippe si aurâ deficiamur, fortasse remigantes tres viri quatuor remis novum assequemur ventum, sed duobus utentes remis in stagnante aëre haerebimus. Novos remos, clamant, caedendos ; id quod ego comprobo.301.Tum alium injicio scrupulum. Si barbaris foret confligendum, ego ignipultâ pistolisque valeo ; ministri mei cominùs gladio bene pugnant, sed eminùs a barbaris superantur. Nam neque multas habent sagittas, neque multum in hâc arte sunt exerciti : porro si maxime essent sagittarii, duo viri a multis facile obruuntur. Melioribus opus est telis,—Hìc pausam facio.302.Illi primò tacuere : tandem invito sermonem. Elapsus timide interrogat, “anne sciam, quot habeamus in usum catapultarum praeparata spicula missilia ?” Tum respondeo, “Ego certe nescio.” Ille vero, tanquam veritus ne me reprehensione corripiat, tacet iterum. Sed Secutor, paullo audentior, testatur, “non posse illos portare spiculorum jam confictorum pondus : plura confingere, inutile esse : quod genus telorum sit melius, se nescire, nisi si ignipultas denotare velim.”303.Sensi me errâsse ; nam nolui igniaria tela tunc eos edocere. Itaque benigne dixi, “industriam illorum omni laude esse dignam, meque gaudere, quòd tantam haberent spiculorum vim : sperare me, sine praelio aut jurgio nos redituros ; sed quotidie catapultas exercerent, et tot uterque secum assumeret spicula, quot res ipsa permitteret.” Tali responso contentos se demonstrabant.
304.Caesis duobus cocorum truncis, dissecamus, dolamus, in remos fingimus ;—nam quatuor remos placebat conficere. Variatâ operâ ac ludo, in labores reficimur, aemulatione ac spe erecti. Haec inter negotia multum colloquinur. De ipsorum patriâ interrogo viros, numne earumdem rerum sit ferax, quae hâc in insulâ gignuntur.305.Illi explicant, paene contiguas se habitasse regiones, scopulosâ orâ divisas, quae ⸤ipsos propter scopulos⸥ ab utrisque concupisceretur ; hinc illos internecinis involvi bellis. Nam ceteram suorum terram ex merâ humo consistere, molli, uvidâ, arboribus fruticibusque uberrimâ, sed siccis solidisque locis carente : porro per inopiam ferri optimum lignum minus esse utile ; igitur saxo destitutis nulla esse domorum fundamenta.306.Domos gentilicias, ut plurimùm, nidos esse, inter ramos arborum contextas, ut ab udo solo submoveantur, praesertim tumescentibus fluviis. In uvidâ calidâque illâ humo procēras nasci arbores, egregios fructūs ; plura tamen genera meis in montibus vigere, quae illic uvidus calor non patiatur. Interrogo, Habeant-ne uvas ? “Habebamus,” inquit Secutor,“sed gustu his dispares : nil erant nostrae, nisi dulcis quaedam in ore aqua.” “Ergo,” inquam, “tu exquire, quidnam e siccatis nostris uvis sit optimum, quod patri sponsae tuae des dono.” Arridet.307.Tum in Elapsum conversus : “Tuâne in patriâ nuptias tum celeriter perficiunt, ut parens tribus horis unicam filiam viro ignoto foràs ducendam tradat ?” Paullum pudibundus respondet ille : “Si pater domi relinquendus erit, non potest id fieri : sin pater cum filiâ sit iturus, potest nonnunquam. Atqui neque ego inter meos sum ignotus, et propter me confident Secutori. Te autem regie vestitum postquàm viderint ac vim telorum noverint, audierintque a me qualis et quantus sis, quidlibet mihi tui gratiâ concedent.” Dubitabam, merane esset hoc adulatio, an veritas ; vera tamen eum dicere, libebat credere.308.Mox e Secutore quaerebam, quapropter ipse atqui ipsius populares ad insulam meam tunc pervenerint et nunquam aliàs. Rem ab initio narrat. Scopulosa illa regio erat ab alteris occupata : hinc coeptum est bellum. Quisquis hostium erat in praesidio, comedendus destinabatur : id gravissimum iis supplicium. Inter alios correptus est illic Elapsus. Sed patriam versùs redeuntes oppressit procella, quae duas scaphas in apertum mare abripuit. Totam noctem frustra luctati, summo mānĕ insulam meam non longe vidērunt. Volentes neque vēnēre neque iterum venient ; nam ignei mei teli vis pro fulgure praestigiatoris divini sine dubio nunciatur.309.Tum volo scire, utrum hic esse insulam prorsus nesciverint. Tum Elapsus confirmat, montem insulae excelsissimum interdum distingui ; sed non vacare ut merâ curiositate mari se committant,—tumido, an tranquillo. Percontor, numne caro humana propter lubidinem palati exquiratur. Ambo vehementer negant : in ultionem summae injuriae, idcirco tantùm aiunt quasi religiose comĕdi.310.Mox Secutor urget, ut diserte dicam quô die velim navigare ; nam certum se habere, benigna mea verba pro factis valere, nec velle me sine causâ diem proferre. Tum video decernendum esse sine ignaviâ diverticulorum. Respondeo, si cuncta parata sint, intra triduum nos profecturos. Rursus interrogat, anne velim eum omnia, quae victûs causâ sunt commoda, praeparare : ego autem assentior.311.Crastino die, dum aliis in rebus absum, Secutor haedum jugulat, sanguinem in agello suo diffundit, cornua reservat, membra discerpit ; alia coquit, alia suspendit in fumo. Ungulas Elapsus pro glutine arripit, pellemque incipit patrio more depsere. Haec rediens invenio obviam ; sed neque probo neque culpo, quoniam veniam meam praeripuerat Secutor.312.Ad Elapsus conversusquaero, anne suâ in patriâ tales sint capri, sive aliarum pellium abundantia. Respondet, apud suos abundare ursulos, porcillos, immo porcos varii generis, macacos, sciuros, et quadrupedes capris meis pares, paene aquaticos ; ex quibus pelles diversas habeant ; porrò formidandos sed raros pardos, quorum pellis optima sane : item audisse se, longe inter scopulosos colles capros fere hujusmodi existere : se nunquam vidisse.—Lubet me talia sciscitari et colloqui.
313.Post biduum mihi nunciant, parata omnia : occidente sole navigandum. Hic nuncius me quasi stupore defixit ; nam mille res prius videbantur conficiendae. Sed video me multa imperasse : nunc dicto obediendum : ergo de bellico apparatu primùm satago, postpositis rebus ceteris.314.Mox repperio Secutorem lepŏres meos occīdisse, coxisso, sub crustulâ condidisse. Vultu angorem demonstro : sed ille, me commotum sentiens, humi consĭdet tacitus, reprehensionem (credo) expectans. Demùm fractâ voce ait : “Poenitet me, siquid te, here, laesi.” Tum suspirans dixi, “Mutari non potest : fortasse non male fecisti : ceterùm ne canem meum occīdas. Ego verò tibi ignosco.”315.Ne longus sim, fere Nonis Novembribus, sub noctem navigamus, nunc remis, nunc aurâ adjuti. Astris facile dirigebatur cursus ad meridiem. Quum vento tranquille ferebamur, quieti me dĕdi, jubens, si quid mutaretur, expergefacere. Ante lucem stagnavit aura ; tunc evigilo ; jubeo remigare.316.Orto mox sole, Elapsus grumos patrios procul agnoscit : uterque moestior videbatur : susurrabant inter se. Sed Elapsum dormire jubeo : ego cum Secutore propello scapham. Post horulam video Elapsum propter inquietam mentem non posse dormire ; itaque Secutori impero somnum. Quando intra conspectum venimus, Elapsus in mālo erigit signum, apertâque arcâ, regiis vestibus me exornat. Tum extracto cibo vesci hortatur. Secutor mox evigilat, et vescimur omnes, căne non invito.317.Jam linter a terrâ cautiùs appropinquat : tres inerant viri : credo, quia nos erant tres. “Quid autem te tui cives vocant ?” Elapsum interrogo. “Ego apud eos” inquit, “sum Gelavi.” “Dehinc ergo apud me eris Gelavius,” inquam. “Ego vero apud meos eram Totopil,” infit Secutor. “Ergo tu,” inquam, “eris Totopillus.” Dum risu et alloquio oblectamur, accesserat linter : mox noster Gelavius nescio quid clarâ voce pronunciat. Illi gestientes strepunt, proxime accedunt, me mirabundi aspectant. Postquam iterum peroravit Gelavius, illi rapide ad terram remigant, nos sequimur tardiuscule. Tandem, jubente Gelavio, ancoram jacimus :me viri mei, honoris causâ, humeris suis in littus deportant. Stratis tapetibus, consideo : sericam meam umbellam Totopillus super me praetendit ; Gelavius evanuerat.318.Opperīmur reditum ejus. Redit demum cum catervâ magnâ. In fronte erat ipse, cum seniore viro et virgine. Tum me compellans aït, “En pater meus ! En unica soror !” Pater genua mea manūsque fervide osculatus est, virgo quasi venerans constitit. Mox Gelavius cum Totopillo verba secreto habet, post quae intimos credidi sermones misceri. Interea tota nobis caterva circumfunditur, mox ad scapham se convertit. Id me aliquantum commovet. Gelavius autem multas res, dona principi, effert ; dein ignipultas meas cum sacculis subsidiariis : mox Totopillum video scutulum pro metâ erexisse.
319.Quinque juvenes cum arcubus astabant. A viginti passibus sagittas ad scutulum direxere ; nemo medium ferit, nemo per tabulam penetrat. Deinde Gelavius et Totopillus a triginta passibus e catapultis jaculantur. Hi ét justius collineabant, et altius penetrabant : facile erant victores. Postea ad me venerans accedit caterva, orans ut ignipultae ostentem vim : tum multò cum honore ad carcer ducunt. Quinquaginta passus metari jubeo : bitubam meam suâ cum furcâ comportaveram. Demisso genu, bis ignem ejicio : utraque glans medium transverberat scutulum. Ejulabant territi, mox murmure collaudabant : deinde magnum erat silentium. Gelavius tunc cunctis explicat, his telis se per me fuisse servatum.320.Inter haec Gelavii pater cum filiâ coram me redit, Totopillus autem pro interprete mihi explicat, velle illum se suamque filiam fidei atque insulae meae committi. Tum ego abruptiùs Totopillo, “Ego-ne hanc pro tuâ uxore mecum reportabo ?” Is autem erubescens annuit : “Here ! reportabis sane, si libet, ét uxorem meam et patrem uxoris.” “At vero,” inquam, “principi oportet me obviam venire honoris causâ, nec tanquam clanculum abire.” Respondet Totopillus, “Immo, id principi foret ingratum. Ille neque tibi vult offensam afferre, neque nimio erga te honore se suis elevare.[X]Sed donis Gelavii placatus, honorificam coram multitudine de te fecit mentionem.”321.Jamque accurrit Gelavius, excitatus ut nunquam videram. Hic secum habebat virum ac mulierem cum virgine. Me recta petit, et rem omnem aperit.“Ellam ! quae mihi erat desponsa. Propter mei amorem nondum voluit nubere : en pater materque ejus ! Tu-ne nolis, O here ! hanc meam familiam mecum revehere ? Omnes sunt tui cupidissimi.” “Ego sane volo,” inquam : “sed quot post horas ?” “Jam sunt parati,” respondet : “ad tenuem comportandam supellectilem vix semihorâ opus est.”322.Fateor, haec mihi nimia erant : velut in somnio esse videbar. Tandem ministris meis dico : “Quod bene vortat Deus, ex intimo pectore gratulor vobis. Nunc, ne tempestas se mutet, quàm celerrime redeamus.” Illi cum senioribus colloquuntur ; tandem renunciant, tribus post meridiem horis esse navigandum. Id admirans, aio non posse fieri. “Immo,” aiunt : “sic erit melius, ipso te judice.”
323.Video alias aliasque accedere lintres, et multa inter se parare. Praestitutâ horâ scapham ingredimur, quinque viri, una mulier, duae virgines, cum căne optimo, quem pueri valde mirati sunt. Hospitum unusquisque spississimas suas vestes indutus est : stragulas quoque in scaphâ composuerant. Aura paullum erat adversa ; sed octo lintres cum robustis remigibus nos fune trahebant, tribus horis amplius. Simul ut Auster ventus flabat, Gelavius, multis actis gratiis, bonos remiges valere jubet, munusculo quŏque unumquemque proretam honorat, sed tantâ res tradidit celeritate, ut, quid dederit, nesciam scribere.324.Excusso remulco, vēlis navigamus. Gelavius clavum tenet. Illud tantum narrabo, me propter concitationem mentis non potuisse dormire ; Gelavium, qui prius non potuit, post aliquot horas dormivisse optime. Jucundissimam sensi noctis auram, et de futuro meditabar, non sine precibus ac gratiis Deo oblatis.325.Primâ cum luce ⸤montis nostri figuram⸥ agnosco. Tandem Austro cessante, Subsolanus ventus surgit vehementior, torquetque nos nimium ad sinistram. Equidem nolebam tam pretiosum onus vel minimo periculo committere : igitur, quoniam nemo omnium erat invalidus, in hortorum portum direxi cursum. Ibi sumto matutino cibo, scapham Gelavio commisi, cum patre, quando faveat ventus, circumducendam : ego cum ceteris domum revertor, colles escendens. Nos ante meridiem cavernas assequimur : illi seriùs perveniunt.326.Summam autem rupem dum pervadimus, fistulâ canendo recolligo gregem. Desunt duo tantùm e junioribus. Hos crastino die Totopillus acerrime anquisitos recuperat, cane adjutore. Sic illa res faustum habuit exitum.
327.Nominanovae familiae hic libet narrare. Gelavii pater eratPachus, sororLaris. Sponsa autem GelaviiFenisappellabatur ; hujus părentesCalefusetUpis. Upim credidi vix amplius quadraginta quatuor habere annos, et neque Pachum neque Calefum exsuperare quinquaginta. Biduum praeparandis nuptiis destinantur ; quae quidem omnia ipsis relinquo. Nuncio tamen parentibus per interpretes meos,—si quid vestis apud me sit, quod utendum velint sumere propter filias suas, vel si quae de cavernis videantur pro cubiculis commodae, ne graventur quidvis me rogare.
328.Inter haec maximo cum gaudio accurrit Totopillus, nunciatque se alites tres, ex eo genere quod posset mansuescere, cepisse vivos. Atqui non erant phasiani, neque, quantum ego poteram intelligere, otides ; sed nostratium gallos gallinasque potius referebant, quanquam longè erant grandiores augustioresque, ac sane splendidi. Equidem Gallum Indicum pro nomine indidi. Libenter credebam, hoc avium genus numero ovorum apprime excellere : tum mansuefacienda decerno. Mas unus erat, duae feminae : nesciebam, anne pares numero conjuges esse deberent : sed Totopillo imperavi, asservaret omnes summâ cum sedulitate, daretque operam, ut proles gigneretur plurima ac mansueta. Ipsum erat genus alitum, quod olim mihi Gelavius denotaverat.329.Quando autem fructuarium meum intro, fures ibi video res despoliasse. Cocorum aliquot nuces, sacculo quodam discisso, abreptae fuerant : id sine dubio macacorum erat opus. Atque anteā, me absente, unam nucem surripuerat macacus, neque, qui rem vidit Totopillus, poterat prohibere. Alias res mire disjectas suis e locis invenimus : feles inculpat Totopillus. Equidem non credo : sed ille urget vehementer, petitque ut liceat unam reservare felem cum pusillo mare, ceteras abigere : ego vero, ne nimium adversarer, tandem permisi.
330.Exploratis cavernis, tres pro conjugalibus cubiculis destinantur : sed quoniam opera quaedam priùs videbantur necessaria, meo ipsius cubiculo cedo. Hoc atque museum novis nuptis permitto, fructuarium Calefo et Upi : ego in armamentario dormio. Nuptias suo fere in more transigunt : sed postquam uterque pater sponsum sponsam suam osculari jussit, (id quod solemnes ceremonias mihi videbatur terminare,) ego, indutus regium vestitum, peroraturus assurrexi, jussique Gelavium interpretari.331.Dixi me, Dei nomine, in meam eos insulamconvexisse, ut forent beati, me regente : ceterùm obsequentiam postulo : jamque imprimis, mea lingua est ab omnibus perdiscenda, et quantum fieri potest, semper dehinc hâc in insulâ audietur.—Tum Gelavio et Totopillo impero, ut prandium nuptiale apponatur. Post prandium, in rupem ambulabant, mirantes insulam. Vespere, obortis tenebris, e corrupto pulvere nitrato aliquot egopyroboloscremavi, gestientibus barbaris. Sic confectae sunt nuptiae.
332.Jam ego Upi matres antilopas, a căne vigilanter custoditas, demonstraveram, et de mulgendi arte conatus eram explicare. Ea curam lactariam acerrime suscipit : duae autem erant matres cum haediculis, nec multum sane expectabam lactis, quanquam corpore erant grandiores. Eademcassavampanem ex maniocâ ettapiocamoptime conficiebat. Mox Calefus pollicetur nova vasa fictilia, ac meliora quidem, se facturum ; atque ego de caseo, de butyro, de lactis flore, quidquid noveram, per Totopillum communico, sed caseum praesertim censeo faciendum. Item plumbum liquefactum, ad vitream vasorum superficiem quantum conferat, demonstro.333.Pachus instrumenta agri colendi atque omnem rem ferrariam vehementer admiratur : mox per Gelavium edoctus, princeps evadit faber ferrarius, item agricola. Calefus operam figulinam, lorariam, funariam potiùs exercebat ; materiam quoque caedebat lubens. Totopillus, ut antea, culinae se dabat : item calo erat atque auriga, et hortulanus et lanius et auceps. Multam hic habuit in condendis decipulis peritiam. Nunquam ego ne unum quidem cuniculum resticulis potui capere ; at Totopillus porcillos plurimos, aves innumerabiles, laqueis convolutis aut suspensis capiebat : hinc illae coenarum deliciae, illa pennarum plumarumque copia, quam miratus eram ; hinc nuperrime gallus Indicus cum gallinis. Etenim Gelavius patrio suo regulo vestem pulcerrimam, e multicoloribus avium plumis contextam, dono dedit, qualis in Angliâ caballi pretium afferret.
334.Video porro me ipsum, velut in Braziliâ quondam, oportere nunc pro operarum praefecto esse. Nauticam quidem rem ipse pro me suscepi ; sed in nendo e foliis filum, in complicando cannas, juncos,—multa faciebant feminae. Linamenta lucernarum torquent, oleam palmarum exprimunt. E lignariâ fabrorum arte pleraque jam Gelavius exercebat et quidquid juberem, perficiebat prudentissime. In viminibus cannisque contexendis peritissimi erant omnes. Hic autem loci affirmare oportet quid de barbaris sentiam, non omnibus, sed multis, quos nos Angli nimium contemnimus. Erras valde et pessimeconsulis, si longe ex ipsorum consuetudine velis eos detorquere ; attamen hunc errorem si declinas,—si aperte ingenue fideliter juste agas,—multo fideliores tibi erunt quàm quis putaverit ; mox miram sagacitatem, gratos animos generososque, aliasque virtutes neutiquam spernendas deprehendes summam inter barbariem. Nos autem, heu lugubri fato ! nostra communicamus vitia, illosque dediscimus nativas ipsorum virtutes ; dein incertis ex causis inimicitiae insurgunt, donec hostile odium mitia commercia pessumdet.335.Prima autem mihi cura post nuptias erat, ut ⸤res comparatas⸥ melius ordinarem, unamquamque suo in loculo. Novas ut ollas largioresque praepararet Calefus, urgebam, argillamque unde haberet, indicavi. Ego autem, quoniam veteres non sufficiunt arcæ, majus quiddam, armarii instar, eum mensis interioribus, condo. Fores illas diaetae nauticae principalis, quae supra biennium apud me jacuerant, pro hujus armarii foribus adhibeo. Illud opus me per sex dies exercuit. Totopillum jussi curatissime deligere, quid primum deberet consumi, quid in saccharo conservandum, quid per se posset consistere. Is autem dioscoreis, maniocis, cucumibus in novo agello per se dedit operam. Quoties aliquid aut piscium aut carnis erat consumendum, plures didicerat reservare reliquias, quibus ⸤elixis propter canem ac feles⸥ massae farinulentae vel alius cibus gustum derivarent idoneum.336.Mox de oleo ac saccharo erat providendum, dequesagone*(quod appellant) et de cerâ palmarum. Palmis aliquot succisis, aut farinulentam medullam aut ceram habebamus : folia, cannas, stipites, ad suos quidque usus adhibemus. Maximam autem et olei et sacchari copiam jam nunc censui parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, e palmâ quâdam affătim detulit :Borassum Flabelliformem, ut nunc audio, appellant arborem.337.Post haec de agriculturâ dubitabam.Zeamquàm maxime accurandam opinabar.Oryzaeplantas in hortis dixi invenisse Gelavium ; sed illam culturam minùs esse salubrem credidi, nec posse nisi uvidissimo in loco exerceri. Attamen Pachus et Calefus orant, ut sibi liceat hanc rem administrare : itaque ipsis remisi, simul indicans zeam a me oryzae anteponi.338.Pachus in cavernis ordinandis strenuum se praebet. Feminae, adjuvante Gelavio et materiem suppeditante, in vestibus nectendis valde erant industriae ; mox datosapone, vestimenta lavare edocui. Tandem, post duos fere menses, tota mea familia suas habebat sedes, satis ornatas, suasque operas.
339.Tantis adjumentis suffultus, poteram esse otiosior, immosegnior : nec laetior tamen eram. “Quorsum haec ?” interrogabam. “Num tota mea vita sic est degenda,—res opimas colligendo, consumendo ? An meliorem aliquam religionem potero his barbaris impertire ? Tentandum est fortasse : sed linguam meam imprimis perdiscant oportet. Anne horum operâ ecquando patriam recuperabo meam ?” Talibus exercĭtus cogitationibus moestior fiebam ac taciturnior : id vero sentio pessimi esse exempli. Etenim nisi multum colloquar, ne Gelavius quidem nec Totopillus garrient Anglicē ; tum cēteri non poterunt discere. Statuo fabellis ac narratiunculis, quoties coenamus, abundare ; et, cum Gelavio imprimis, item cum Totopillo, de religione sermones habere seorsim.340.Equidem jam pridem de meâ ipsius historiâ quaedam, praecipue de naufragio, illis narraveram ; sed plurima tunc parùm intellexere, atque iterum audire avebant. Nunc autem primùm clare dixi quondam fuisse me Mauri hominis barbari servulum ; id quod animos eorum adeo perculit, ut singula quaeque audire cupiverint magnopere. Ego autem quae plures per dies tunc narravi, non celarem lectorem meum, nisi dictu longiuscula forent. Profecto illa servĭtus crudum meum et praeferocem animum salubriter mitigavit ; et quoniam herum non crudelem habui, multa tum didici sub Experientiâ magistrâ. Porro illâ in terrâ caloribus assuevi, immò robustior fiebam. Sol orae Marocanae, nostro longe acrior, aurâ Oceani temperatur, neque nobis est insaluber, modo caput fasciâ sindonis involvas, et vino abstineas prorsùs. Illic quoque plurima didici de frugibus, de oleribus, de fruticibus, quae postea erant utilia. Plurimas res item minore didici apparatu facere, quâm quô apud nos fiunt. Quippe ferramenta agrestia, domesticam supellectilem, instrumentum culinae, pistrini, fabricae,—offendi illic rudiora omnia ; sed Necessitas inventrix multa simpliciter conficit, quae fato quodam meo discebam. Denique ipso industriae fructu superbiens, strenuus operis evasi, versutus ad excogitandum patiensque laboris.341.Sed ad rem redeo. Aliud quoque jam aequum videbatur. Quoniam continuus labor ad vitam non jam erat necessarius, festique aliquot dies ipsis barbaris assolent, septimus dies (quemprimumvelDominidiem appellamus) Cristianorum more debebat tandem distingui ; ex quo religionis aliqua posset cura exoriri. Itaque Kalendario meo recensito, quisnam sit “dies Domini” discerno : tum subditis meis edīco, ut festus sit hic dies : quo die item coram me post matutinum cibum congregentur. Ego regium monile gerens, precem brevem Numini Supremo pronuncio, ut suo halitu mentesnostras purget ; illum quoque ipsius propter virtutes adoro : postea litterarum rudimenta cunctos doceo, ut novam linguam profundiùs animis defigam.342.Si pluvia cadit, in musēo congregamur ; ego in tabulam ligneam cretâ scribo : sin serenum est caelum, ubi arena subtilis ac plana est potissimùm, ibi radio maximas designo litteras. Ea imprimis vocabula, quae saepissime pronunciantur, docui scribere, ut nomina rerum, Homo, Vir, Femina, Cănis, Panis ; ut verba communia, Fac, Dic, Da mihi, Vĕni, Abi ; ut pronomina, Ego, Tu, Nos, Vos, Hic, Ille, Sic.—Primo quidnam vellem faceremve, parùm intelligebant ; sed quum īdem sonus eâdem cum litterâ saepiùs audiebatur, sentiebam eos excitari. Gelavius primus orabat, ut sibi liceret rem iterare. Dein incipit a Me, Te, Se ; item Nos, Vos, Hi, Hos, Sic, Dic ; et postquàm bis terque est a me edoctus, optime perdidicit brevia vocabula tot, quot omnibus elementis comprehendendis sufficerent. Mox ego totam litterarum seriem, in parvâ chartâ conscriptam, ipsi trado.343.Gelavius sane et Totopillus, qui quae dicerem intelligebant, longe celeriùs ipsas discebant litteras. Hos amplius indies edocui. Proximo die Dominico ceteris ipsi praecipiebant. Tandem furor discendi cunctos pervasit magnus, quando hos viderunt ét intelligere et pro magistris esse : sed multa non poterant legĕre, qui paucissima vocabula noverant.344.Mox a me exquirit Gelavius, ex quânam re conficiatur charta. Ego de papyro, de lino, de gossypio facio certiorem ; explico item de membranâ sive pergamenâ. Multa posteā folia grandiuscula ad me reportat, siccat in sole, premit, lēvigat ; juncos item aquâ maceratos contundit, gummi miscet, explanat, chartas meas imitans, sed parùm res cessit : tandem e praegrandibus palmae cujusdam foliis satis bonam censet haberi chartam. Dixi huic arundines ac pennas avium pro calamis scriptoriis sufficere, pro atramento succum sepiae ; gummi addendum, si liquor in chartâ nimis difflueret. Ille confirmat, nunquam sibi defuturum scribendi instrumentum, modò artem ipsam mente arripuerit. Jam unam quotidie horam litteras eum doceo. Die Domini quaecunque nova vocabula ceteri didicerint, ea doceo scribere ; paullatimque, quum plura intelligunt, quaedam de religione incipio inculcare.
345.Cum Gelavio liberiùs de rebus divinis loquebar. Quidquid de Deo Creatore, de lege morali atque officiis, de sancto Dei judicio, de ejusdem in sanctos gratiâ dicerem, id omne illi facile esse et quasi naturale comperio : etiam de immortalitate humani animi (id quod mirabar) jam eredebat. Sed quoties auderem deCristo, de Moyse, de Judaeis narrare, otiosus audiebat, quasi qui miraretur quid haec ad se attinerent : aliquando fortiter contrà dicebat. Tandem diffisus posse me tantis argumentis suam impertire gravitatem, abstinui, ne profundius me demergerem.
346.Non absurdum erit narrare, quantum Pachus suâ arte ferrariâ feminas adjuverit. Erant e meo instrumento acūs quaedam minores, item majores sarcinariae. Has Pachus multum admiratur. Minores nequit imitari, sed utriusque formae plures procudit grandes, quas exacuit politque satis pulcre, oculis recte pertusis. Unicuique feminae dono dat tres formae utriusque : his vestes, tegetes, stragula consuunt.
347.Gelavius identĭdem quaerit ex me, numne poeniteat me, quòd plures sumus : num velim ad tres viros rursùm redigi : num si pro octo octoginta forenus, id oporteret dolere : num malim paucorum esse quàm plurimorum regulus. Nesciebam quorsum haec intenderent : subesse quiddam mihi videbatur. Demum interrogo directà, anne consulto talia loquatur. Tum modeste ac candide respondet : “O here ! talis est hujus insulae jucunditas, talis omnium rerum copia atque commoditas, talis tua ipsius benevolentia, aequitas, sapientia ; ut ego populares meos vellem sane multos hisce rebus mecum frui. Nec dubito fore ut illi velint eadem, si modò liceret : tuum erit dicere, si id licebit nunquam.” Haec quum responderet, haesitavi consilii incertus. Mox dixi : “sane suis esse illum benevolum : ego quid velle, quid nolle deberem, id mihi ipsi neutiquam līquĕre.” Notavi posteā cunctos, ultra quod necesse erat, ampliare culturam. Id ipsum anteā fecisse Totopillum memineram, tum quum hancce coloniam clam meditabantur : itaque credo omnes eandem fovere spem, quam indicaverat Gelavius. Hoc me male habet, ne nimis adverser, neve periculosum quidpiam gratificer.348.Iterum e Gelavio quaero quot novos colonos tutò posse venire credat, et quânam sub lege : num tot modò quot in unâ familiâ nobiscum aetatem possint degere.—Respondet, “semper se credere, fore ut ego in patriam restituar : quippe, ubi una venerit navis, aliquando tandem venturam esse alteram. Tum se suosque, optimo defensore orbos, parvam manum pollentibus barbaris relinqui : nam hos quoque aliquando venturos, nec, nisi aut igneis telis aut majore catervâ, posse abigi. Tot erga novas familias, quot firmo sint praesidio, esse optandas. Mille viros nimis multos non fore, sed quinquaginta contra ejectamenta maris sufficere.” Interrogo, quid sibi velint maris ejectamenta. Sic ille explicat, ut dicat,“viros qui in scaphis per casūs maris hùc advehantur inviti.” Vis ergo (inquam) quinquaginta importare familias ? “Si liceret, vellem,” respondet. At Gelavi ! (rursus aio) id non per me licebit. Propter locos, arbores, antilopas, pisces, aves, nulla non erit pugna atrox. Nemo mihi obtemperabit nemo intelliget : ego inter primos occīdar.349.“Ah, ne talia fingas,” (inquit) : “ne metuas, here ! Priùs certe ego moriar : sed non nôsti meam gentem.” Dic quomodo (inquam). “Primùm, here ! (respondet) homines sumus, non bestiae ; itaque èt Deum et principem veneramur. Quisquis fortitudine, prudentiâ, justitiâ excellit, hunc extollere, decorare, sequi amamus. Talis tu es vir, qui strenue ac juste regere calles. Nostrorum virorum quot te noverint, te prae nostris regulis omnibus anteponent. Dein, audi, quaeso, ampliùs. Summi nostri reguli patruus est Cortops quīdam, optimus ille quidem vir, sed fratris filium sibi praeponi aegrē fert, habetque factionem non parvam. Mitis est ac senior vir ; filii autem ejus omnes praelio occubant. Is profecto talem in insulam colonos deducere vehementer cupiat : immo, id ipsum audivi, ac credo. Jam si hùc adveniret, ille et suos cunctos facile regeret, et tibi obsequeretur officiosissime. Tum omnia illa de locis, arboribus, antilopis, ex consuetudine nostrâ ac sine pugnâ ordinabuntur.” Optime causam dicis, O Gelavi (respondeo) et callide adularis ; sed nimiâ me solicitudine tota haec res excruciaret : quare amplius de eâ ne colloquamur.
350.Nos autem, ita ut dixi, cursum nostrum tenebamus, nec poenitebat me meorum subditorum. Singula narrare de tot hominibus, longum foret. Omnia quae egomet inveneram, paullatim discunt ; sed Pachus novam rem reperit. Per Gelavium a me exquisiverat, unde veniret ferrum. Dixi, e montibus effodi, ejusque aspectum esse, tanquam in humum influxisset, massasque humi suâ gravitate implevisset. Post aliquot dies laetus renunciat, ferrum a se in monte repertum. Ostendit marram, novo quodam metallo crustatam. Explicant mihi, vidisse eum, in ulteriore altissimi illius montis latere, rivulum quendam discolorem, turbidum : marrâ postquàm conciverit, hanc concrevisse crustam. Video non ferream esse crustam illam, sed aheneam. Respondeo, posse hoc multi esse usûs, quanquam non sit ferrum ; amplius oportere examinari. Posteā doceo tale aes colligere et fabricare, quoties usus venerit.
351.Hiems hujus regionis praeterierat. Calidior tempestas appropinquabat ; quotidiani imbres augescebant. Die quodam Martii ⸤solito acriùs⸥ flabat ventus et continenter per noctem duravit. Sub ipsum mane per tenuem pluviam ego cum Totopillococorum sĭnum versùs pergebam, atque a speculâ meâ video lintrem terrae appropinquantem. Egrediuntur duo viri, una femina : tot modo inerant. Video protinus piratas non esse hos : viri defessi esse videntur, femina algescere. Haec ubi a vento protegatur, vestibus contectam collocant : ipsi vagantur, ramos aspectantes, ut qui cibum anquirunt.352.Pistolas mecum habui, sed nihil erat quod timerem. Ramulo arboris raptim abscisso, hunc elate gerens, cum Totopillo descendi, ciebamque eos clamore : neque illi a nobis fugerunt. Jussi Totopillum colloqui, si forte intelligerent. Is cito confirmat, esse eos Gelavii populares, vento abreptos, jamque fame, labore, frigore enectos. Nolui, in portum admissis, secreta domûs aperire : sed jussi eum dicere, “cibum iis missum iri,” et ipsum juxtā manere. Ego actutùm redeo, tum Gelavium remitto cum cibo, uxoremque ejus cum spissis siccisque vestibus. Ipsi frustra conantur ignem fovere. Fenis et Totopillus apud eos morantur : Gelavius illico ad me redit : sic jussi. Tum colloquimur.
353.Ego aio : si per ventum non poterunt ante noctem regredi, nunquam regredi debere, ne plures posteā in nos reportent, pervulgato insulae arcano.—Is laudat consilium meum, modò possit fieri. Mox addit : velle se quĭdem plures insulae cives ; sed invitos retinere, nisi vincias, fore lubricum ; nam posse aliquando scapham meam furari.—Id me perculit, nec quidquam ultra dixi : tamen eundem illum in sĭnum hospites cöercere statuo. Fenis autem rediens ait, sibi illam feminam antea notam esse, et vero dilectam, atque ejus se misereri.354.Quando refoti sunt, tertio die de reditu consulitur. Erat sane difficilis lintri reditus, si ventus eâdem ex regione perstaret flare, quamvis clementer. Imperavi ut nemo retineret eos, nemo abigeret, sed suis relinquerentur consiliis. Multas nobis gratias agunt, viatico accepto, aiuntque velle se, ut primum possint, domum redire. Quarto demúm die evanuerant, sub noctem regressi.
355.Haec erant in mense Martio, neque ego tunc suspicabar quò me invitum divina duceret Providentia : nam novos colonos arcessere pertinaciter nolui, quamvis timerem ne meis forem iniquus : sed sollicitudo acris semper me vetabat. Continuabantur menses, et nostra omnium opera. Praeteriere suo in ordine genialis pluvia ac foeda tempestas : tertiùm jam mihi redibat siccior aestatis pars. Nos quidem in fructibus colligendis tum maxime fuimus occupati.356.En autem ipso Sextili mense, dum cum Calefo et Totopillo per rupem incedo, e saltu prodeuntduo viri barbari. Pistolâ correptâ, jubeo Totopillum eos compellare. Respondent, “amicos esse se, et regem insulae amicissime petere.” Jubeo, mei honoris causâ, tela in humum projicere : projiciunt. Tunc ut amicos saluto, recipere tela jubeo, et dicere cur, unde, venerint. Totopillus, parum facile, tamen interpretatur responsa. Senior autem e duobus illis, mitis aspectu vir, qui fere septuaginta habere videbatur annos, in hunc modum loquitur. “Ego sum Cortops. Cum quindecim lintribus venio, octo et viginti familiis, ut tuâ veniâ cum bonâ pace consideamus hâc in insulâ, tibi pro summo principe obtemperaturi. Ceteros infrà relīqui, dum tua reportamus jussa. Agrum autem ex tuâ abundantiâ a te oramus.” Quia de re inopinatâ illicò respondere erat difficile, multùm salvere jussi ; hìc in saltu requiesceret paulisper : honoris causâ hos duos meorum apud eum relinqui : me celeriter cum servis cibisque rediturum : tum nos de omni hâc re lībĕre collocuturos.357.Itaque decessi solus. Proditum me credidi. Gelavius sine dubio nuncium Cortopi per illos viros miserat, quoniam me obstinatum sensit. Tamen si triginta viri armati jam in terram expositi erant, per vim telorum malè resisto palam : arte et solertiâ est opus. Aut suadere debeo ut protenus abeant, aut deliberare quo tandem pacto minimo cum periculo maneant, sive ad tempus, sive in perpetuum.358.Interim irascor Gelavio et incipio objurgare. Ille admirans, obnixe ac simplicissime negat quidquam nuncii se aut misisse aut missum velle ; idque iteravit tam anxie, ut nequiverim persistere. Jam hunc cum Pacho cibos ac dona aliquot relaturum mitto. Ipse, regalia assumens, memini Fenim fuisse feminae illius amicam. Igitur, missâ ad eam Lari, arcesso, et iratâ voce interrogo, quidnam hospiti dixerit. Illa, quanquam malè loqueretur, tamen, quae dicebam, satis intellexit.359.Effusa in lacrimas respondet, se, ab amicâ suâ rogitatam, anne commode se hìc haberet, dixisse ; “Immo optime : sane se esse beatissimam sub benignissimo ac justissimo principe in jucundissimâ insulâ.” Talia eam velle dicere, sermone quamvis incondĭto, intellexi. “An nihil aliud dixisti ?” interrogo. “Sane plurima,” inquit. Quid ergo ? “At ego nescio.”—Nonne tu nuncium ad Cortopem misisti, ut hùc vĕniret ? “Certe nihil tale auderem (inquit) neque ausa sum.” Sed neminem tu hùc invitâsti ? “Oh here (respondet), invitavi neminem ; tantùm, ut credo, amicae meae dixi,—Vellem ipsam et quàm plurimos meorum sub optimo te principe esse beatos, velut memet.” Postquam experior nihil ultra sciscitando extorqueri, vultumcompono : bono animo eam esse jubeo : dein egredior.360.Incedens simul reputo. Si re verâ propter famam mei, non propter cupiditatem mălam, tot viri veniunt ; tum verò, si prorsus eos venisse nolim, ipse memet objurgare debeo, quòd non fuerim injustior ; neque adeò sunt timendi, qui ad imperata perferenda festinant. Meae me laudes fortasse emolliebant : nulla convincitur proditio. Tum illud surgit :—quatuor ope virorum nunquam hic navem fabricabor : si redire ad patriam volŏ, per plures id debet confici. Quid si nunc plures Deus ipse ad me misit ? Ego-ne illos abigam, in aeternam memet redacturus barbariem ? Reputans talia, cum alio prorsus animo ad Cortopem reverti, qui cibos jam confecerat, et cane meo, propter offulas blandienti, se oblectabat.361.Nunciatur mihi, cunctam ejus plebem esse in portu hortorum ; sub arboribus a calore protegi : habere secum maximum zeae atque oryzae numerum, item maniocarum ; coria quoque comportare et maximas vestes, tegetesque quae malignam imbrium vim possint arcere : quadraginta duos viros puerosve esse, septem et quinquaginta feminas : Cortopis omnes dicto obedire : ipsum Cortopem mihi profecto velle submitti, constanter autem a me orare sedem idoneam.—Responsum feci plenum benevolentiâ. Pollicitus sum, illicò me demissurum, qui ligna secaret in focos, atque alterum qui plura ⸤cibo commoda⸥ distribueret, velut oleum, sal, aromata : tertium qui ollas cacabosque ferret. Interim me de sede dandâ meditaturum.—Mox nos redimus cavernas versùs, duo illi viri ad suos. Quando animadverti auram extra ordinem a meridie continuari modicam, melius censeo ut in scaphâ ⸤Gelavius cum patre soceroque⸥ supellectilem ac cibum portet. Gelavius ⸤minoribus gemmis fulgens⸥ me repraesentat. Hic lignum secat, illi prandium properant.362.Ego autem sub sericâ umbellâ propter fastum ac calorem tectus, ad Caprinum jugum deflecto, atque, inde prospectans, novae coloniae decerno longam illam oram subter jugo, cum primo sinu citra Lunatam Viam, si eo quoque ĕgērent. Sed ora illa facile suffectura erat. Postulo ut septimus quisque dies pro festo habeatur ; ut, quot possint, illo die coram me veniant ; ut Cortops quater in anno, ad minimum, me veneraturus adeat ; ut mea lingua pro imperatoriâ linguâ aestimetur, quam cuncti, ut primùm possint, discant elŏqui. His acceptis legibus, proximo die circumremigant, suamque capiunt sedem.