President.Hwet wolle jy dêr mei sizze, kaptein? Jy siikje it fier, as je fen China op úsgenootschapdel komme scille.Ynse.It bôget hwet om; mar dat binne de Eastynjefarjers sa hwet wend mei de passaetwinen. Dêr lavearje wy ek, en meitsje wol ’ris oersneden fen dagen en wiken lang. Nou, om koart to gean, der binne do in pear sindelingen fen de Ingelsken yn China optein, en dy hawwe twa Chineezen bikeard en doopt, en dy hawwe se do in silveren doopbekken jown; hwent dy scoene den wer op hjar bar fen hjar lânsljue bikeare en dope, omdet it for Europeanen sa’n slim ding is om fluch mei it Chineesk om to gean; alteas om dêr yn sa mûlryp to wirden, det men de Chinezen oerhelje kinne om de âlde godstsjinst fen ’t lân ôf to swarren en it Christendom oan to nimmen. Nou, ja, dizze twa splinternije Chineeske christenen scoene den yn hjar eigen moers tael it evangeelje oan hjar lânsljue preekje, en dat scoe gean as in liere. It like, miljoenen Chinezen scoene oan hjar Budha de skop jaen en christen wirde. Mar de Chineezen hienen nin smucht op in jenevergod ef de jenevertsjinst, seinen se. Hja founen Budha en de opium better. Dy twa sindelingen forkochten as goede Chinezen it silveren doopbekken for âld silver; it jild stieken se yn in lytse smouzenegoasje, dy se yn in merse lâns de hûzen tôgene,[54]en dêr hawwe jimme nou it ein fen it Christendom yn China. Dat wier nou bûtelâns; lit Hessel jo ’ris fortelle ho it binnenlâns is. Hy komt ’er om de fjouwer wike. Den laeit er mei de aek to Londen.Hessel.Ja, dat sûpen dêr moatte men sjen om it to leauwen, president. As it arbeidersfolk snjeon-to-jouns it wykjild bart, den keapje se earst iten for de folgjende wike, en hwet der den oerbliuwt dat forsûpe se mei wiif en bern, en dat libben dûrret faek fen snjeon-to-joune oan moandei-to-moarne ta.President.De frouljue ek?Hessel.De frouljue, president? It jild rint by de frouljue as wetter troch de ielbonne. Aste in frommis dêr in trijegoune jowste, dat is krekt sa folle aste in deade smous yn ’e hel skopste. Hwent de frouljue fen it ambachtsfolk nimme hjar drippen krekt sa goed as it manfolk, en dy snjeon-to-joune ’ris yn in jeneverpaleis giet, (hwent kroegen lykje dêr wol bitsjoende paleizen)....Jappe.In jeneverpaleis; is ’er den in kening yn?Hessel.Né, mar sa moai binne dy húzen. It liket wol, det de satan se mei goud en ljocht oppronke hat, om de earme sielen noch better to forlieden. Ja, hy hat syn eigen dochters, de moaiste jonge frouljue fen Londen, yn peaskepronk ’er efter de toanbank by set, dy taepje. En fregeste: Is der yn sa ’n paleis in kening? den siz ik, né; mar wol keninginnen, en dat binne dy fammen.—Nou siz ik, aste snjeon-to-jouns ris yn sa ’n jeneverpaleis gieste, den kinste ’ris sjen, ho dy Ingelske arbeidersfrouljue it raende fjûr sa mar yn de termen jitte. Dat is neat om der yn ien kertier in tweintich fen dy ljitskes to sjen, dy de iene foar, de oare nei, troch eltsoar in romerfol ef trije sa mar foar de toanbank wei ’er yn wippe. Hwent de Ingelsken priuwkje ’er net oer lyk as wy. Hjar slane hjar brandy en whisky troch krekt as in swolch reinwetter, sûnder in each to forlûken.Jappe.Den scil der snjeon-to-jouns ek wol skeef folk lâns de strjitte swiere.Hessel.Nei tsjienen leau ik, net ien, dy suver nofteren is. Us Abe wier okkerdeis to Glasgow, do ’er krekt in publicatie oanplakt stie om de boargers oan to moanjen tamatigheid, en dêr sei de boargemaster yn, det ’er snjeon-to-jouns nei tsjienen tsjientûzen Glasgowers, sa frouljue as mânljue, stomdronken laeinen, dy moandeis noch net goed wer by hjar wé wierne.Jalke.Nou ha je de getugen heard, president. Sûpe as kreupels; nin noed fen it jild stean, en den fen in arbeidersdeihier bistean. Hwer moast dat oars bilânje as by de earmesteat? Mar dy earmesteat sei gau: “Mannen, jimme frette my op; ik ha net mear.” Dêrom leinen se in earmtax op alle huzen en lânnerijen. Do wier der bod, dat bigryp’ je, president. De earmen fregen net mear, mar hja easken ûnderhâld. “De wet kent it ús ta, seinen hja. En sa lang as er noch in pounmjitte lân forboud wirdt, en ’er fen in hûs noch twa stiennen op eltsoar steane, wolle wy úzers ’er fen ha. En as jimme it net jane, frjeonen, den scille we jimme ’t blanke mês ’ris sjen litte, en ich ef rich mei jimme boartsje; en den scil rich brea en ich bloed wêze.” Jy kinne jo bigripe, president, ho dat de bisitters smakke. Bloedich for de earme opbringe, en fen de selde ljue, dy hjar opfrieten, noch in wize bek ta. Dêr moast remeedzje for wêze, it gong sa it gong, en do bigriepen se gau, det se de kwael yn de wirtel oantaeste moasten. Mei it ûnderhâld fen de earmetax hienen se tûzenen forlaet om hjar by de earmesteat oan to jaen, dy ’er to foaren net om tocht hienen; hja hienen de earmen en de earmoede tûzenris greater makke. Dêrom seinen se: “As wy de earmen net leare, om it sûpen to litten en sunich to wêzen, den komme wy yn der ivichheit net út de luzen, en hja scille ús op it lêst mei hûd en hier opfrette. En dêr tsjin founen de Ingelsken do útHet matigheids-genootschapende Spaarbank, twa echte Ingelske ynstellingen. It iene wol sizze: “Lit de drank stean!” en it oare; “Pas op de heale cinten, de ryksdaelders scille wol op hjar sels pasje.” Nou, omdet de Ingelsken it hienen, moasten wy it ek ha, dat spriik as in boek; hwent as wy net for aep spylje, hwet scille wy den dwaen? In Nederlânske útfininge is it net, president, en as it in Nederlânske útfininge wier, scoenen de Nederlânners it ek net ienders habbe wolle. Mar as wy den dochs neiaepje moatte, den koene wy al net better útsiikje, as om de minsken nofteren en sunich to meitsjen.Geale.Dat is wier. Mar wy binne nin goede apen. Wy sette it ding op ’e kop. De Ingelsken hienen earstde earmtax, en dode spaarbankenhet matigheidsgenootschap. Mar wy earstde spaarbanken hetmatigheids-genootschap, neijerhânde earmtax. Yn ’e Dongeradelen dêr forlustigje de ljue hjar al yn dizze seine. Dêr binne al boeren, dy fjouwer-, fiif-, ja, ta acht-hûndert goune ta jiers oan earmejild bitelje. Helje oan mar! Ho mear hja bitelje, ho mear earmen hja krije! Jouke bier is swiet bier. Der binne rju, dy de seine to great wirdt; hja forkroadzje nei oare gritenijen, en ek wol nei Amerika. De ljue gean’ ljeaver de wrâld út as hjar libbend opfrette to litten.President.It liket wol, boade, det jy yn dy dingen omstudearre habbe.Jalke.Studearre ef net, mar as ik hwet hear den merk ik op, en den gean ’k as de hearen fen ’t Fryske Hôf to rie mei it soune boereforstân, sûnder to harkjen nei it gekraei fen de domenijs en de philanthropen, dy noch meitsje scille, det de earmen ús tsjinstjonke fen loaijens, en ús mei ham en gram opplúzje.President.Nou, lit it in apespil ef eigen baksel wêze, as itgenootschapfen sûpers mar nofteren minsken makket, den moatte jy en elts syn bêst dwaen om it op ’e proppen to helpen.Ynse.Dêr hat de president gelyk oan.Hajonides.(Mjirkus-domenij, lid fen de rie). Mar foar det wy fierder geane, frjeonen, woe ’k wol ’ris witte, eft ús foarâlders ek úsgenootschapnet nedich hienen? Gongen dy hjar ek net to bûten? As ik de registers fen de censuer yn ús âld tsjerkeboek neisjen, den komme der eltse kear rju dronkene lidmaten foar de knobus, dy fen ’tavondmaelset wirde.President.En hwet in drinkark hat me noch net fen hjar oer, dy nou noch yn de kasten fen de âldheitkenners pronkje! Wy hawwe ien romer, en dêr hâldt it mei op. Hja hienen wol tweintich, elts fen in oar makelei, en elts for in bysûnder oansit. Sint-Geertruden-minne, Hansje-yn-de-kelder, Duc-d’Alfs, romers mei bellen, en hwa wit al net mear. Den noch dy nifeldinkjes om eltsoar de wyn ta to pijen, sa as silveren bekerkes mei mounlekes, ef in drink- en klinkglês mei in foet as in moarmert, dy net stean koe, en yn ienen op moast. Den noch dy greate bekers fen silver; dy oeribele bokalen fen grien glês mei grouwe warten ’er op; dy fleachten fen lange bôgige oksehoarnen mei silver bislein, dy allegearre earder útfoun lykje to wêzen om bisten to boarnen as minsken to laevjen.Tamke.Dat liket al nuver; mar de âlden hienen fen dy dagen en riten, det hja it ’er ta setten. Den gongen se der oan ’e hoasbânnen mei sûpen troch, en den krigen hja faek wer yn in healjier neat mear as in glêske húsbier, dat hja op it fet hiene. Dat wier sa folle as ús kofje en thé.Grypsma.(Abbekaet, lid fen de rie). Dêr seiste hwet, skroarke, dat is wier. Wy hawwe noch fen hjar oerhâlden de merken; den dogge w’ ús ek to goed. Mar ho folle feesten hienen hja boppe dat? Den hienen se kopermendei; den in gildemieltiid; den de bûrrerekkening; den prinsejierdei; den in brilloft; om it fearns- ef healjier wier der altiten hwet to rêdden. En omdet hja it oars net krigen, sûpten hja den, det hja pûleagen. Yn de mindere klasjes roun dat den jamk sa fier, det hja as earme helden yn eltsoar omsloegen, ek wol de rún fen stâl hellen, en eltsoar sneinen, det de termen op ’e skoen hingen. Hja seinen: “dat feest is der for; de tiid seit sa,” en nimmen bitocht hjar dêr tonei om. Hja slepten de rûs út, en de hûd hie jamk in healjier facantie. Sa koenen hja dy bealchpartijen útstean, en it bleauwen ’er geve keardels mei rêgen ûnder, dat siz ik jimme. Wy sûpe op in stuit net in tredde part, hwet ús foarâlders dienen; wy hawwe der ek sa folle gefjucht en geskras net by as hja, omdet ’er sa folle pit net yn ús sit; en dêrom ropt it sa lûd net. Mar wy nimme de drippen alle dagen, op eltse ûre fen de dei yn; moarns, middeis en jouns; wy nimme se altyd, en howol by lytser dosis, sa giet it ús dochs as de stêdsljue sizze:Al weêr an, al weêr an,Maakt menig out peert lam.Wopke.(In âld rintenier, lid fen de rie). Dou haste it goed yn de gatten, Grypsma. De âlden koenen it fiterje; it wierne ljue mei ynhâlden. Nou scoenen se mei de helt stomdronken wêze, dêr se do mar in sneedke fen yn ’e noas hienen. Om de streek fen sauntsjinhûndertfyftich bigounen de rike ljue it hjir wakker yn it Fransk djûrhollich swiet to lizzen, lyk as ús Gysbert-omme seit; dat is, yn de reade-baei. Mar do siet ’er noch sa folle fen it âlde pit yn de minsken, det hja der in ammerfol fen bergje koenen. In âlde nift fen de grêftswâl, jiffrou Wopkens, forhelle my wol ’ris, det ’er, do hja in jongfaem wier, fjouwer hearen fen de kinde fen hjar heit wierne, dy jouns by ’t kaertspyljen elts in kwartke wyn efter hjar stean hienen, en as hja opstienen, hie elts syn âlve flessen himmele. Dêr kuijeren dy hearen hiel dimmen mei nei hûs, krekt eft hja in kopke thé brûkt hienen.President.Sokke talinten hawwe wy, godtank, net mear, en wy hawwe der net for to kedizen. Wy moatte mar meitsje, det ús jeneversûpers nofteren en bikwaem wirde, en as úsgenootschapsa folle mansk is, leau ik det eltse gnappe keardel it op proppen helpe moat.Ynse.Dêr hat de president gelyk oan, mar mei domenijs en rike ljue, dy ite en drinke hwet se lêste, scil it net lokke; der moatte oare prikken yn ’t wirk steld wirde. Yn Noard-Amerika wirdt ek grousom sûpt, mar dêr hawwe se remeedzjes, dêr ik hjir net fen hear. Sa is ’t wier, det de skippen, dêr it measte sûpt wirdt, ek it measte forgean. De kapteins, dy bang binne, sûpe allegearre om courage to krijen as de need oan ’e man komt, en den is boi baes. Kliuwt de need op it heechst, jan-maet slacht de fetten mei rum iepen, en sûpt sa folle as hy lade kin; den giet er stil sitten en lit gods wetter oer gods akker rinne, yn pleats fen syn man to roer to stean, en sa hinke hja stomdronken yn de ivichheit op. De assurantie-maatschappijen nimme dêrom de skippen, dêr matrozen fen dematigheidbinne, for folle lytser premie oan as de oare. De reders op hjar bar jowe folle greater moanjilden oan dit folk, en sa wirde tûzenen, dy oars drankswiet wierne, troch it heger lean bilêzen om yn dematigheidto gean.Hessel.Ja, mar nou wit ik yet hwette, dat fûlder lûkt as alle assuradeurs, reders, premies, moanjilden, domenijs en pastoars mei eltsoar, en dat binne de jonge frouljue.Geale.Dat seistou goed, Hessel. Us dôge, lyk astou wiste, is oars sa hiemfêst as in mûrre, en jister wier er dochs op ’e dril. Bijke fen ’t heech-hiem hie him meitokke, en dêr ha ’k him hjoed mei kneppel en keatting wer weihelle.Hessel.Dou haste it goed yn ’e gaten, Geale. Sa tinke en dogge krekt de Matigheidsljue yn Amerika mei hjar Amerikanen. Hja strike en flaeije alle moaije jongeladiessa fynkes, det hja lid fen ’t Geneatskip wirde. As nou in hear oansiik by hjar docht en hy is nin lid, den sjenne se him mei de skeane nekke oan. Dy de tsjeppe jonge frouljue knipt, hat de manljue op de keap ta. Wolstou wol leauwe, det dat ynstreminten binne, dy noch better lûke as de beffen fen de domenijs en de prûken fen kattechiseermasters?President.Dat is net mis, dêr scil ’k oer neitinke. Yankee-en-hjarre binne bitûfte feinten. Jild en moaije jonge frouljue regearje de wrâld. En as wy de frouljue oan ’t snoer habbe binne wy in stik om de hoek. Hja rûke goed, en de man, dy hjar in fûgel jaen wol, moat wol suver oan de heak wêze.Jappe.Bihalven de âlde wyfkes, hwent dy spije sels net yn in lawaske.Grypsma.Dêrom sizze wy ek fenjongefrouljue, Jappe. Nou, in skerp tasicht is ’er wol nedich. Hwent in oprjucht ljeafhabber fen Jan Doedel is de divel to slim ôf om efter it gûd to kommen. Dêr ha ’k in set fen sjoen, do ’k studint yn de rjuchten wier, dy my net licht forjitte scil. Anno 1834 seach ik yn it militaire tichthús jamk in nuvere feint, dy syn kammeraten de lange winterjounen koarte mei teltsjes, dêr er ytlike dezinen fen yn ’e merse hie. As ’t net aerdiger-nôch wier, den liigde hy ’er by det er swart waerd; en hy koe in ding sa moai opsmukke, det hy egenlik for domenij yn ’e widze lein wier, om nei de mode fen ús tiid it Evangeelje yn syn preken ta in roman to meitsjen. Mar by abús kaem er yn it tichthús to lânne, en dêr, yn pleats fen komeedzjechristenen yn ’e tsjerke hwette wys to meitsjen, formakke er de tichtelingen mei syn telkes. Hja hienen sa’n nocht oan syn telkes, det se him elk in dripke fen hjar rantsoen jenever joegen, om him noch wolsprekkender to meitsjen. Mar sa folle spraekwetter kaem wol ’ris to hird oan, en de cipier foun de redenaer, as syn preek út wier, faek yn in sûske. De directeur, dy nin gekheit ûnder syn kostgongers dildde, liet elk syn rantsoenke, wylst de bottelier it seach, opdrinke; as ’t ’er ynlapt wier, koenen se ’t eltsoar net werjaen; dat wier klear. En lykwol it wier wol mis; de redenaer waerd oerskis skeef, skeef as in ûl, kin ’k jimme sizze, krekt as to foaren. Ho kaem er oan dy jenever? dat wier ’t riedsel. De directeur hâldde in each yn ’t seil as de tichtelingen de slok ophiene; den kamen se yn de policieseal, dêr in pypgatke yn ien fen de mûrren wier, en dêr loerde er troch. En hwet seach hy dêr, mienste wol? De tichtelingen hienen in lyts hapke fen hjar rantsoen efter de kiezzen biwarre, dat se de redenaer de ien efter de oare yn de mûle opsnjitten, en dat skau mynhear den troch as in fortoarste houn in swolch wetter. Mei ien stau de directeur de doar yn, en kaem it tropke oer ’t mat. Hja foelen dadelik troch ’e koer: sont de redenaer syn Jan-Doedel-collecte net mear barde, seinen se, wier ’t krekt eft him geast en tonge beide boun waerden, en hja forfeelden hjar yn de lange winterjounen sa grouwelik, det se ’er dy snjitkes op útpraktesearre hienen, om him wer op de hichte to bringen. De onbarmhertige directeur hie nin earbied for in jenever-genie; en as de tichtelingen hjar slok krigen moast elts, as hy ’t binnen hie, sizze:Wel mag ’t u bekomen!Dy praet, kin nin fochte efter de kiezzen hâlde, en sa, by gebrek fen oalje yn de lampe, waerd it ljocht fen dat hearlike genie útdompt. Dêrom is ’t, pas op! As de seupelers it habbe wolle, witte se it wol yn to slûkjen, al wierne der ek tûzen eagen wachtsjende. De divel binne se to slim ôf; en as dy hjar yn itmatigheids-genootschaphie, scoenen se ’t noch troch de helsdoarren ynslûkje. Dy in grien faem hjar feint en de seupelaer syn slok ontkeare wol, moat ier opstean. Hja moatte it sels wolle, en den is alles klear; dêr hat it geneatskip gelyk oan.President.Hwet seistou der fen, Ynse? Wirdt it nin tiid; det wy sa’n divel de tosken út de bek brekke? En biste net foar úsgenootschap?Ynse.Ja wol, mei liif en siele. Mar jimme hawwe wyn en stream tsjin; en it wirdt ek net goed oanlein. Nin doarp- ef stêdsbistjûr, en folle minder noch de lânsregearring, kinne jimme mei goede eagen oansjen.President.Dochs in bulte, dy op it kjessen sitte, habbe teikene, en scoene dy der tsjin wêze?Ynse.Wiereftich binne dy er tsjin.Geale.Ja, president, hja binne der tsjin; mar hja kinne soms nin kop by hjar frjeonen hiel hâlde, as se hjar hân net by jo sette. Hja binne as myn kij; as dy troch in droege sleat rinne, den frette se fen beide wâlskanten. Mar meitsje dou dyn eigen plak mar skjin, Ynse!Ynse.Kom, Grypsma; dou biste sels lid fen de rie. Dou scilste net tsjin itgenootschapleagje. Dou haste de lyst fen de opbringsten fen de ymposten. Lêz op, en doch ’er nin hier by ef ôf.Grypsma.It lân mei jierliks fen ympost op de sterke dranken twiske de twa-en-trije-miljoen barre, en it sit oan kop en earen ta yn de skild.Ynse.Maet, helje dy nou ’ris foar de eagen ús minister fen finansjes goeman, dy de holle kardet, ho er 35 miljoen rinten jierliks by eltsoar skraebje scil. Tinkstou, det hy ef ien fen syn collega’s ef ien fen dy tûzen-en-ien ampteners ûnder him, dy út it greate rib foerre wirde, itmatigheidsgenootschapforsterkje scille? Dat kinste sa bigripe! As datgenootschapta syn eachmerk kaem en der nin drank mear brûkt waerd, den forlearen se twa- ef trije-miljoen ynkommen, en mei ien de macht fen dat leger fen kommizen, dy út dy bilêsting ûnderhâlden wirde, en as soldaten fen hjar winken fleane. Den scoenen se ommers steapelgek wêze; hja scoenen hjar sels de noas ôfsnije mei hjar eigen kniif. It lân scoe op de rânne fen ’t bankrot komme, en hja sels, tink ik, scoene gau hjiljoun krije. Scille sokke potentaten jo helpje, president?Iebele.En stêds- en doarpsbistjûren noch folle minder. Earst skoert it ryk sines fen de jeneverljue, en den bigjinne stêdden en doarpen nei to swyljen. Dy lizze der opcinten op.Jappe.Nou, hwet wier dat, heite? It wier al wakker hwet! It is nin bilêsting; it binne ommers mar opcinten.Geale.Rin dou nei de divel! De ontfangers lúzje myn pong moai; en eft hja my opcintsje ef bilêstje, dat kin my neat skele; ik reitsje myn jild kwyt ûnder de beide nammen. Ik hâld om de donder net fen dy Farisieuske bilêstingen. Siz mar yn ienen, ho folle jimme habbe wolle, en ik scil bitelje.Iebele.Nou, nou, sa hird net, Geale! Dou wiste ommers wol, hjir to lânne moatte men altyd oankomme as fine lju en stourein, om efter it jild fen de minsken to kommen. Ik wit like goed as dou, dy opcinten knipe ta, mar hja laepje de kassen fen doarp en stêd de broek. Yn Ljouwert stiet om it tredde hûs, sizze se, sa hwet in sûphúske, en hja barre sa hwet in 60 ef 70 tûzen goune jiers oan opcinten op de sterke dranken. En hjir op ’t platte lân is ’t ommers fen ’t selde lekken in pakje, de opcinten op de jenever is ommers ien fen de bêste ynkomsten, dêr wy ús net bûten rêdde kinne. As itmatigheids-genootschapsyn sin krige, den scoenen alle sûphúskes as timpels fen de satan ôfbritsen ef forbarnd wirde, en it jild, dat nou oan drank útjown wirdt, dêr scoene se den spek en brea en wol for keapje. Wolle je wol leauwe, president, as dat barde, det it ryk mei alle stêdden en doarpen in biddach útskriuwe scoene to ôfwarring fen dizze nationale ramp; dat wol sizze, ta útroeijinge fen allematigheids-genootschappen, en ta herstelling fen alle barnderijen, taperijen, kroegen en sûphúskes?Hessel.It giet it lân as ús, Iebele. As wy oan ’e earen ta yn de luzen sitte moat ’er hoffene wirde, ef hja frette yen gatten yn de hûd. En as wy yn de skilden sitte, den moatte wy rinten bitelje, al scoenen ús wiif en dochters ek for hoer spylje. Hwent oars sette se ús de boelgûdstafel foar de doar, en ús sels efter de traeljes.President.Dat is hird sein. Mar it moat bûgje ef boarste, dat is wier. It jild moat ’er wêze, ef hja spylje allegearre bankerot. En it is dy God yn den hegen himel klage, det it mei ús lân sa fier komd is, det de ynwenners hjar earm en ondogensk sûpe moatte om it op proppen to hâlden. Mar to greater eare for ús, as wy ús lân njunkenlytsen út sa ’n falske, sa ’n skandelike wolfeart, ik scoe hast sizze, út sa’n sedeleaze stjonksleat, weihelpe. Hwent as it ús lokt om de jenever fen kant to helpen, den scil der in langsumme mindering yn de accynzen komme, mar eltse goune, dy it lân dêr yn forliest, scil opwoegen wirde troch tsjien oare gounen, dy de krêft, en de moed, it gedild en de skranderheit fen in nofteren en bikwaem geslacht yn al hjar bidriuw en ûndernimmingen mear opbringe scil. Fen jeneverljue kin de steat op den dûr krekt sa min as in húsgesin bistean en bloeije. Hja kinne yn de oarloch net fjuchte, en yn frede neat opbringe.Geale.Dêr ha jy gelyk oan, president. In tsjirmer fen in kou, en dy noch op in keallegêrske, dêr kin de bûter net fen komme.Jappe.Mar is dat sûpen den sa ombidich, as der fen geid wirdt? Der scille, tinkt my, noch wol plakken oerbliuwe, dêr sa dageliks nin brûkme fen drank makke wirdt.Iebele.Dêr hinget de kaert fen itRijk der Nederlanden, en aste dêr ien stêd, ien flek, ien doarp, ja, ien bûrren wiste oan to wizen, dêr nin jenever tape wirdt by boarnammerfollen, den scil ik in jier for de earmen by siktaris skriuwe. En dat kinste ek wol bigripe, Jappe, aste dizze rekkening ’ris oandachtich neigean wolste. Litte wy mar ’ris bigjinne mei de soldaten; ljue, dy, altiten sa droevich oan in droege lever sukkelje. Yn 1833 (jow my ’t kryt ’ris!) hat ús leger to fjilde, dat do oan de grinzen fen Brabân stoe, it hiele jier lâns brûkt 42.666 Nederlânske fetten jenever, en dêrfor oan it lân in bilêsting bitelle fen 512.000 goune.Ynse.Nou, dat binijt my net. It leger sûpte út klinkkleare forfelinge. Jonge, astou dêr njoggen jier út dyn ambacht moaste, en steane dêr al dy tiid for spek mei it snaphaen op skouder, sûnder in koegel op de fyand sjitte to meijen, den scoeste ommers grien wirde; dou scoeste ommers dy sels forgrieme. Is ’t wonder, det de minsken for it gedild drippen ynnamen?Iebele.Ja mar, dat is it net. De ljue sûpe hjir altyt, hwet hja dogge, hwer ’t hja binne, ef hwer ’t se hinne geane. Ride se yn ’e moarntiid op in wein, der moat by it earste hillige húske in romerfol wêze, om de dauwe fen de mage to striken. Foarmiddeis nimme se in wjirmforskrikker. Nei thédrinken nimme se in ôfsetterke. Om acht ûre sitte se nei ’t swiere bodzjen fen de dei ûnder in slok to smoken en to petearjen. En jouns nei it iten, it sprekt fen selme, sette se in sliepmûtse op; hwent hwet kristenminske scoe sûnder dat middel it fel oer de eagen krije kinne? En fen sokke loffelike oanwensten komt de folgjende rekkening oer ’t hiele lân. It kryt, Jappe!De accyns op it distelearre hat yn 1835 oer it hiele ryk opbrocht 2,911,947 goune. De accyns op it Nederlânske fet wier 12 goune, en dat omslein oer it hiele kaptael jowt 24,266,225 kannen jenever dy de Nederlânners yn dat jier oppreaun habbe. Dat kin noch al for sa ’n gnappe, sedelike en godstsjinstige naesje as de Nederlânners, nei it sizzen fen hjar sels, binne.Hessel.Fjouwer-en-tweintich miljoen kannen jenever! Dat is saun-en-tweintich miljoenen flessen jenever! Men scoene sizze, det se ’er de strjitten mei skrobje.Jappe.Nou, it is rikelik genôch. Mar it is ek net for de goezzen broud. Ljue, dy ’t barre mei, komt sa ’n forkwikkinge ta.Iebele.Ljue, dy ’t barre mei? Dêr scil ’k dy op tsjinje. Yn de hongerjierren fen 1847 en 1848 hienen de measte drankforkeapers ’t foaral net minder as oare jierren; in bulte slieten wol de helte mear jenever. En dat komt dêr fen dinne, det ho earmer de minsken wirde ho mear as hja sûpe. Yn dy slimme jierren, by foarbyld wierne to Swol allinne 162 patinten fen weardshûzen, tapers, kroechhâlders en sliters; dat is, ien patint op de hûndert sielen. Ljue, dy it dwaen kinne, drinke hjir to lânne yn ’e stêdden nou folle wyn, en de measte part jenever wirdt troch de gemiene man brûkt. Stel mar, det se beide in gelyk poarsje krije; en den scil ik noch iendris mei jimme rekkenje, en dêr mei ôfdien. Jow my ’t kryt ’ris, Jappe!Yn 1835 telde Nederlân 2,528,367 sielen, en dêr wierne 237,766 bidielden ûnder, dy for hjar poarsje 22,588 Nederlânske fetten jenever lege habbe. It fet op 20 goune rekkene, habbe se forpreaun forf451,760De accyns, opcinten, pleatselike lêsten &c. noch ’ris– 451,760f903,520Winst fen de kroegen sa hwat ⅔ fen de fabrykwearde en bilêstingf602,346makketf1,505,866Sa det de bidielden yn ien jier fortard habbe oan jenever rikelik oardel-miljoen gounen.Geale.Ik tankje dy for de ûnderrjuchtinge, Iebele. Ik wit nou hwer in poarsje fen it earmejild bilânnet, dêr se my jiers op sette.Iebele.Ik scil dy neijer sizze, Geale. Myn rekkening is noch net oan ein. Hwet de goede minsken de earmen sa dageliks wei yn ’e hânnen treaun habbe, dat bidraegt tonnen gouds, mar ho folle kin nimmen witte. Ik praet hjir fen bikende opgaven. Yn it selde jier 1835 hawwe de earmen fen dit ryk mei eltsoar fen gemeinten, earmbistjûren, doarpen, stêdden en sa foart hinne tritsen 3,081,171 goune, dy hjar meast yn klean, iten, brânje en sok biderf tadield binne. Fen dy somme habbe se for ’t sûpke ôfnomd, lyk as wy seinen, 1,505,866 goune, en dy ôftritsen fen def3,081,171– 1,505,866jowtf1,575,305En sa bleau der den fen rikelik trije-miljoenen gounen oan de earmen, sa hwet de helte for hjar egentlike needdrift oer. It oare hiene se op yntres fen ellinde en dea yn de jenever set.Jalke.En ho folle fen de gaven fen de goede minsken scoenen se wol forpreaun habbe?Iebele.Lyk as ik dy siz, Jalke, dat kin men net witte. Mar ta dy trije-miljoen hiene de collecten bydragenf1,048,402,225It ûnderhâld fen tsjerkfâdijen, earmbistjûren, dyaconijen etc. -1,259,190,465mei eltsoarf2,307,592,69Dêr fen binne twatredden sa hwet oan jenever gien.Geale.Hwet donder! dat binne cifers. Dy kinne se sa mar net weibabbelje. Dy ljue, dy wy nei den Haech ta stjûre om it wird for ús to dwaen, witte dy dat net?Iebele.Krekt sa goed en better as wy.Geale.Hwerom foroarje se dat den net? Ik kin ’t hjar ommers mei boerekryt op de tafel útrekkenje, det de earmen de greatste helte fen ús giften en gaven forsûpe.Iebele.Makkeliker sein as dien, Geale. It is in âlde kanker, dy der útsnein wirde moat. En al wier it makkelik, den leau ik noch amper, det hja it gau foroare krigen. En dêr scil ’k dy reden fen sizze. De greate Dupin hat biwiisd, en hy hat it wer biwiisd mei cifers, dêr nimmen ta dizze dei tsjin kikke doar, det in lân, dat inStaatsloterijútskriuwt, in sedelike hel ûnder syn folk bout; hy hat biwiisd, det as ’er nei rato fen de rykdom trijeris sa folle lotte wirdt yn dizze provinsje as yn ien oare, det ’er yn dizze provinsje den ek trijeris sa folle for de galge opgroeije. Dupin hat biwiisd, det yn dizze provinsje trijeris sa folle boaden hjar breahearen bistielen; trijeris sa folle manljue wiif en bern forlieten, ef onminskelik tantearren; trijeris sa folle ondogensk jild slein ef goed jild bisnoeid waerd; trijeris sa folle ynbraek en moart dien waerd; ja, ek trijeris sa folle troch it lotsjen ontaerde bern hjar heit en mem moarddedich skopten en sloegen, ef by de hierren lâns de groun slypten. Al de direkteuren fen deloterijhienen hjar de kiel heas gûld tsjin Dupin; sa hienen hja ’t grou op him.Hajonides.Al wer it âlde ding!Leve de Diana van Ephesen!Iebele.Alle de debitanten en splissers fen deloterijhiene him útmakke for in gaudief en lânforrieder; en alle de toalf stammen Israëls en de tûzenen onbisneine Joden, dy allegearre frieten fen lotterijbriefkes en biskiten, dy piuwden Dupin nei; hja smieten him mei fûlens. Mar do er mei dizze rekkening yn it Franske parlement opkaem, wierne se sa stil as piseamelers, en yn it selde eagenblik hawwe de Franske representanten deloterijfor ivich út Frankryk band. Dat witte se yn den Haech, tinkt my, krekt en allike goed as ik it wit, mar hja litte dochs úsStaatsloterijyn wêzen om jinnige tûzenen, dy it opsmyt. En sa soarget de regearing yn Frankryk, dêr wy yn ús geastelike greatskens sa leech as ongodstsjinstich, sedeleas en lichtsinnich op delsjenne wylst wy ús sels forhefje as de godstsjinstichste en earlikste naesje fen de wrâld; sa soarget de regearing fen Frankryk, siz ik, for de onskild en de wolfeart fen ’t folk, wylst hjir to lânne de ynwenners yn deStaatslotterijde poarte nei de hel iepene wirdt. Dêr kinne se nou, as se mar wolle, hjar sels mei wiif en bern nei siel en lichem yn tiid en ivichheit formoardzje.Jappe. Dou gieste der divelsk út, Iebele. Dat roait ich ef kant. Hja koene dy dyn ontslach wol ’ris thús stjûre, en aste noch lûder geiste, ek wol ’ris for in pear jier fêst wirk jaen. Mar hwet wolste dêr nou mei sizze?Iebele. Dêr wol ’k dit mei sizze, det as se de lotterij net weidwane om ’er in stoerke út to heljen, det se den ek nin finger útstekke scille tsjin it jeneversûpen; hwent dat bringt hjar noch folle mear op. Dêr komt by, det hja om deloterijôf to skafjen hjar allinne mar net hoeve út to skriuwen, en den is it lotsjen dien, wylst it in tûzen foetten yn ’e ierde habbe scoe om it sûpen to stuitsjen.Tamke. (In skroar mei in kop sa fyn as in nidle). Scoe der den waraftich nin middel op wêze?Hajonides. Hielendal leau ik it net; hwent it scoe in oarloch wêze tsjin de minskelike natûr, en dy lit him mei nin foarken útdriuwe, ef hja komt altiten werom.Geale. Sûpen en bealgjen ús natûr? Ik miende, det wy minsken en nin bargen wierne, domenij. Hwet seistou der fen, skroar?Tamke. Ja, wy binne minsken, mar just dêrom sûpe wy, en ’t djier net. Wy binne minsken troch ús forstân, en mei dat forstân, is de minske just forlegen. Domenij Hajonides hat my dat lêsten ’ris útlein, do ’k him in japon meat. Kom, domenij, jy binne better fen de tongriem snien as ik. Liz jy de ljue dat ’ris út.Hajonides. Ja, de minske wol syn eigen ik, wol syn lot en de wrâld net sjen lyk as se binne; hy wol ’er net oer tinke lyk as hja binne; hwent den steane se him net oan. Soms forfele hja him; soms hat hy der in wearze yn, en noait is hy der fen foldien. Hy miende, det it in klompke goud wier, en nou ’t er ’t goed bisjocht it ’t mar in stien. Dêrom, hwerste de minske op it ierdryk fynste, oeral siket er ’t forstân to bilommerjen mei in tinne blinkjende wolken, dêr er alles folle moaijer troch skimerjen sjocht, as it yn wierheit bistiet. As er yn dy wolke sitte mei, den hat er for him sels wysheit, krêft en eare; de wrâld wirdt him in paradys, alle minsken syn frjeonen ef syn oanbidders, en de takomst is mei goud ynlein en mei roazen bisiedde. Om syn forstân nou yn sa ’n glansrike forbjusteringe to bringen brûkt er de wyn dêr de wyn groeit, en dêr er net groeit tôget er de wyn by skipsladingen oan út fiere waerme lânnen oer sé, as hy it mar bitelje kin. Hat er dêr to min jild ta, hy brout bier út koarn en weet, en sûpt him in sûs oan it bierke lyk as de oare oan de wyn. Do it bier net hirdernôch tatroefte, bigoun de satan út rogge en weet jenever, út rezinen en ierdappels brandewyn to stoken, en sa geat er it fjûr fen syn gleone hel krekt as wetter yn ’t yngewant fen de earme minsken. Mahomet bigriep dy kinsten fen de divel, en sei: “Dêr scille wy ’n boerdke foar skouwe.” Hy forbea yn syn koran bier, wyn, jenever en brandewyn, mei ien wird, it drinken fen alle kinstfochten, dy de hearlikste gave fen God oan de minske, it forstân, fortsjusteren. Nou, dat binne syn folgers trou neikomd; de twahûndertmiljoen minsken fen de Islam drinke net, mar hja smoke de opium, dêr in swolch trije, fjouwer fen it forstân mear bidwelmje as alle sterke dranken mei eltsoar. Sa binne de Turken de koran, dy hja oanbidde, ontkomd. Is ’t den net wier hwet Tamke seit, det de minske mei syn forstân forlegen, skjin forlegen is? En as hy it den perfoars bidwelmje wol, den woe ’k wol ’ris sjen, hostou hjar dat allehiel bilette scilste. Ontnimste hjar de wyn, hja nimme it bier; ontnimste hjar it bier, hja nimme de brandewyn; ontnimste hjar de brandewyn, hja nimme de jenever. Ontnimste hjar de wyn, bier, brandewyn en jenever, en seiste, lyk as Mahomet: “Fen dat alles scilstou net drinke, ef dou gieste koegelsfeart nei de hel”, den roke hja de opium.President.Nou as hja den hwet ha moatte, dat it forstân forbjustert, litte wy hjar dat den jaen, hwet it minste bidwelmet en it measte op brea liket, ik mien it bier.Jalke.Dêr komme jy op de rjuchte wei, president. Der moat altyd in remplaçant komme for de jenever, en better as bier is der net to bitinken. Mar den nin sûr bier, dêr de minsken skeve bekken fen lûke, en snijingen fen yn de termen krije, lyk as de kasteleins nou forkeapje, om de ljue oan de jenever to hâlden. Né, krêftich bier dêr men waerm en sterk op wirdt, dêr men in goed sin fen kriget; mei ien wird, bier lyk as ús foarâlders dronken, en dêr se sokke krêftige koppen fen út de kragen opstieken, det ús jeneverljue der mar spjuchten en geasten by lykje; bier, dat hja dronken foar det hja it Romeinske leger by Baduhenna forgriemden, en letter de bjizzem yn ’e hân namen, om de oceaen fen Spaenske ef Ingelske en Franske fleaten skjin to feijen.President.Wy komme al yn ien skipke to lânne; it komt der mar op oan om to meitsjen, det de remplaçant goedkard wirdt. Mar dêr scil in slimme wize op gean. Do Tamke en ik as jonges boartten, wierne de ljue noch wakkere dipper en sunich, en der yn alles op út om de spillen by eltsoar to hâlden. Hja dronken do sterk bier, ek rju tsjok en swiet bier, net allinne omdet se ’t jerne mochten en der in noflik sin fen krigen, mar mei ien om hwet iten út to winnen; hwent hja seinen: “Dêr de brouwer sit, kin de bakker net sitte.” Nou keare se it blêdke om, en sizze: “Wy drinke nin bier foar iten, omdet it ús de mieltiid bidjert.” Hja wolle in bulte ite, ja, frette. Hwet it kostet kin hjar minder skele; en dêrom drinke se bittere jenever; dat skerpet de mage op, krekt as de swipe in âlde knol, en den kinne se frette as wolven. Dat jowt in dûbelde wille; earst de jenevernectar mei in piip hearebaei, en den it liif op ’e leest. Ho scilste sa’n geslacht bierdrinken leare?Jalke.Staf oer nacht giet dat net; mar as goede ljue de hânnen yn eltsoar slane en der gedild en tiid ta dwane, den witte men noch net, ho fier hja it bringe kinne. Mar den moat der earst in soarte fen in mirakel gebarre; de lânsregearringe moat meidwaen. Hja moat alle bilêsting fen it bier ôfnimme, en op de sterke dranken omsmite. En as dat dien wier, den moast itGenootschapoeral bier- en kofjehuzen for it algemien stichtsje, dêr boeren en boargers, foaral op merkedagen, bêst bier, brea en bôle mei bûter en tsjiis, en in pantsje kofje keapje koene. En de seal, dêr dat forkoft waerd, moast sa rom, geryflik en gnap wêze, de bitsjinning sa fluch en frjeonlik, en de priis sa binlik, det se op nin foetten ef fiemen nei yn in jeneverkroech sa goed to rjuchte koene as yn de bier- en kofjetimpels fen ’tMatigheids-Genootschap.Iebele.Fen de rie fen de stêd hoefste dy timpels net to forwachtsjen. Hwent dy scoenen miene, det se hjar sels de glêzen útsmieten, as se it gebrûk fen sterke dranken tsjingongen.Jalke.Nou dêrom hoopje ik, det alle ljue mei rêgen yn ’tGenootschapgean scille en sa folle by eltsoar tôgje, det se dy kofje- en bierhuzen iepenje kinne, en litte it de rie, fen de stêd oansjen. Ik hâld it derfor, det as men sa folle naem, det men der efkes mei útkoe, en der neat oan woun, det sokke huzen op it ein noch klandyzje krije scoenen.Jappe.Jimme hawwe noch hwet forgetten; dat binne de ambachtsljue, dy moarns foar ’t wirk, jouns nei it wirk, en deis twisken de skoften yn ’e kroech om in romerfol wippe. Dat dogge ek brabiers, deabidders, omroppers, mostertljue, brief- en krantebistellers, en al dat rypske en rapske, dat om hjar bidriuw by de strjitte wêze moat. As jimme al dy oxhoofden fen Skiedam ’ris by eltsoar seagen, dy dat soartke allinne jierliks opslabbet, den scoene jimme sizze, det de fammen der de strjitten fen Ljouwert wol mei skrobje koenen.Jalke.Dy klanten haw ik wol tige yn it eachmerk hawn. Dy moatte op elke ûre fen de dei, moarns ier en jouns let, yn de winter in waerme seal fine, en altiten goekeape kofje, stikken iten, bier mei pipen en tabak, en alle kranten fen de foarige wike, dy men mar by eltsoar swylje koene. Oflêzen lytse boekjes oer útfiningen en ambachten; blêdkes mei printkes, lietkes en koartswilige setten, moatte oer de tafels sjidde wêze; de mûrren bihinge mei lysten, kaerten en caricatuerprinten. Domenijspillen, damboerden, heak- en ringspillen, moatte by de hân wêze. Hwent dy mei de divel skipe is moat him oanslach jaen. In bulte sûpe yn ús lân út dommens en forfelinge; hja witte hjar mei neat oars as mei de romer onliddich to hâlden. Hienen se nocht oan lêzen en ûndersiikjen, den scoenen se sa folle net sûpe. Gelokkich as greate en lytse bern hwet to boartsjen en to giisgobjen hawwe; hwent den dogge se nin kwea.Ubele(Studint). Mei ik ek in duit yn ’t ponkjen dwaen, president?President.Hwerom net, Ubele? Wy wolle fen in bern leare, en scoene wy den net nei in studint harkje wolle? Lêz’ op, man!Ubele.Der wirdt nea mear sûpt, den as it folk foar de fyoele is. En dounsje wolle se op merke. Keamerop, en net dounsje, dat giet net. Mar stomnochteren dounset nin Fries. Der moat al hwet foer ynsitte foar det hy de skonken troch eltsoar smyt. In Franskman dounset op in glêske wetter mei sûker, det it lillet; mar dat kinne wy net, en ik rekkenje sa, det in stomnofteren Franskman, en in Fries, dy in flesse wyn efter de knopen hat, sa hwet op de selde hichte binne.Nemo saltat sobrius.Jappe.Nin smousepraet! Mar al wer prebearje. Helte better dounsseal, helte lûder ljocht, helte mear muzyk as op de herbergen, en dêr sterk bier by, dat koe noch al ’ris mannich ta in trantke forliede. En as der ien skiep oer de daem springt, springe se der jamk allegearre oer.President.Wy hawwe de striid tsjin in taeije divel, dy nou omtrint tachtich jier syn helske skepter oer Nederlân swaeit, en it scil hwet ynhâlde om him fen syn troan to wrikjen, en de tosken út de bek to brekken. Dêr komt nin jenever yn ús kofjehuzen, en nou moatte se oan de oare kant sa folle better en moaijer wêze, det se dêrom de jeneverkroegen foarbygeane en ús kofjehuzen opsiikje. De remplaçant moat sa goed wol wêze as de conscrit, en dat scil der om spanne, frees ik. Hwent yn de jenever sit inerlike nocht, ynbylding, goud, krêft en hearlikheit; dêr hat de satan in drip út syn helske distelearslange ynmingd, dy ús arbeidersfolk yn ien romerfol jenever mear goud en heil foargûchelt, as yn alle skatten fen ierde en himel beide mei eltsoar bisletten binne.Geale.Jimme binne allegearre koudom. It alderfoarnaemste forgetten! As jimme dounsers hawwe wolle, jaen den de muzyk mar forgeefs, en jimme krije mear foar de fyoele as jimme bergje kinne; hwent dat is ’t jinnichste, det de ljue hjir tsjin it dounsjen hawwe: “in bulte wirk, en jild tajaen.” Dêrom dounsje de boerefeinten de iene deis op ’e keamer, en steane de oare deis yn ’e sleat to hekkeljen en to skriemen.Ynse.Dêr hear ik dy, sei doave Japik, en der roun in lûs oer ’e souder. De muzyk moat as yn Frankryk forgeefs wêze. Dat docht for in Nederlânner de doar ticht! Fjouwer deuntsjes in dûbelke, dat slingert oan, hear! Dat fret jild as it de hiele nacht trochsjout; en as hja mar weiskotse koene, jonge, den scoeste der noch kluften fen sjen.Jappe.Dat is wier; mar dounsjen sûnder jenever ef brandewyn, dat liket my raer ta. It is krekt sa goed as hirddraven mei soare tsjillen; der moat earst smard wirde.President.Sa tinkstou, Jappe, en tûzenen mei dy; mar probearjen, lyk as Jalke it foar hat, is ’t neiste rjucht. En ik leau, det it dounsjen noch hwette mear is as in útspanninge. Ho nuttich is sa’n biweginge for it jongfolk! Hja krije der in moaije flinke hâlding troch; it hâldt hjar linich en fluch, en hja bliuwe der soun by. Wy forstjonke nou yn de hirdsherne mei de noas yn ’t fjûr, en de romer en de piip yn ’e hân. De Fransken dounsje folle, mar hja sûpe net. Us folk dounset allinne op merken, en it scoe sonde en skande wêze, det wy dy tûzenen fen fammen, feinten, ja, troude ljue, dy op de merken dounsje, en dêronder sa moarddedich jenever en brandewyn sûpe, net yn ús timpels krigene. Kom oan, as ús oer-oarre-heit-en-hjarre út it bierke songen, hwerom moatte wy den drank hawwe? Hwet wy lietkes hjitte, neamden hjabier-psalmen. En as hja dounsen, det it klapte, op bier, hwerom scoene wy den by in kanne bêst bier ús as in lûs op de tafel deaknipe litte moatte? Hwet seistou, doctor? Wy eamelje al, en dou dochste der it swijen ta. Lizze ek ’ris in duit yn de fyoele.Doctor.Jimme kinne ’t wirk wol ôf, mar as ik it sizze mei, den hawwe jimme de slimste partij fen ’tMatigheid-Genootschapnoch forgetten.Jalke.Hwa is dat, doctor?Doctor.De ierdappel.President.De ierdappel? De hearlike ierdappel, dy Europa sa faek for hongersneed biwarre hat? Mar, doctor!Iebele.De ierdappel? It foer for earmen en riken! As ik middeis nin ierdappels krij den hab ik net iten.Jappe.Doctor, doctor! Ho doar je it sizze? Wy wierne skjin forlegen as der nin ierdappels wierne; hwet scoene wy gemiene ljue den ite?Doctor. Hwet ha dyn foarâlders iten? Earte, beane, groat, strou, rogge, weet; en is dat fordylge? Ef is it nin minske-iten, tinkt dy?Geale.Ja, mar ierdappels is de baes. Elts mei se allike graech, en dy to lyts binne for de minsken, binne goed for hjar kammeraten de bargen; dy snasje der ek al yn om as banket.Doctor.En lykwol hâld ik fol tsjin jimme allegearre, det as de gemiene man de ierdappel net ontnomd wirdt, det jimme him yn der ivichheit net fen de drank krije. Ik hab neat tsjin de ierdappel as der goed spek en flêsk by lâns is; men kinne in hwotte sa wol koaitsje, det er goed smakket; mar allinne, lyk as de gemiene man him meast brûke moat, is ’t in ondogens iten.Iebele.Ho bigrypste dat, doctor? Dat is hwet nijs. Dêr ha ’k noch noait fen heard, as Bilderdyk, dy praette ek sa. Bistou in Bilderdykiaen?Doctor.Ik hab in bulte mei Bilderdyk omgien, mar dêrom bin ik noch nin Bilderdykiaen yn de ierdappel. Hy hie fen dy bigripen en oankomsten; it wier bêst om dy hjar feart to litten; hwent der wier dochs nin forsetten oan. Hy hat my ’ris sein (en do seach er earst mei syn skerpe swarte eagen om ús hinne, krekt eft er my in moart forhelje scoe,) hy hat my ’ris tareaunte: “Sont Hollân him mei dat onkrûd spizicht, wirdt men yn Amsterdam fen famkes fen toalf en trettsjin jier oanroppen.” Hy miende nammentlik, det de ierdappel de minsken foar de tiid ryp makket. Men moatte dat mei in dichter fen dy hege fljocht as hy sa nau net nimme. Hy koe him oer de ierdappel sa lilts prate, krekt eft it in godforflokte plant, in oardiel oer Europa wier; mar do ’k ienris to Haerlem by him wier to iten, wierne der net allinne bêste dúnierdappels op tafel, mar hy plúze der krekt sa goe’ fen as wy. Lykwol dat docht nou allegearre neat ta ús. Ik bin tsjin de ierdappel op hiel oare grounen as Bilderdyk.Iebele.En hwet binne dy grounen den, doctor?Jalke.Ja, dy moaste ús sizze.Doctor.Ik kin dy ’t hast net bitsjutte, omdetstou nin doctor biste, mar ik scil myn bêst dwaein. De ierdappel is in frjemdling; mar dêrom witte wy dochs wol, det er út Amerika is; myn master, prefester van Geuns, hjitte him dêrom deAmerikaansche knobbelwortel. Ek witte wy, det hy fen in rudige famylje is, dy de namme hat fenSolana. De tabak en de belladonna binne syn beide folle niften. Aste de tabak earst prûmkeste ef smookste, wirdste misselik, en ytste de belladonna, lyk as de boerebernkes wol ’ris by forsinninge dwaen, den stjerste; hwent it is in forninich forgif. As de ierdappel noch net ryp is, den is hy glei en kliemsk, en in pest for de yngewanden, en drinkste in ôflûksel fen de griene siedappelkes, dy oan it ierdappellof hingje, den wirdste blyn. Den earst, as de ierdappel folslein ryp is, en syn moal set hat, hat er syn forgiftige natúr ôflein en is in onskeadelik iten.Geale.Ho, deale, kin de ierdappel ûnder de forgiften thús hearre? Dat giet boppe myn forstân.Doctor.Nou, it is sa. It is krekt sa klear as det wite klaver en bargeklaver beide klaver is, en flotgêrs en bêst finnegêrs beide gêrs is. Lang is de ierdappel krekt as de dahlia, dat ek al in miich fen him is, en dêr se de wirtels krekt as ierdappels wol ’ris fen yn it sop siede; lang, siz ik, is de ierdappel yn de hôven fen de greate hearen as in tulp ef bolblom kweekt wirden, en de earste kear, det ik wit, det er hjir yn Fryslân op in tafel komd is, dat wier yn 1734 op it Prinsenhôf to Ljouwert, do prins Willem de IVde mei syn jongwiif de princesse Anna, fen Ingelân thús kaem en in greate gastmieltiid joech. Jimme bigripe, dat wier in nij snufke en oan tafel fen prinsen en greate hanzen smakket dat iten bêst, dat fier út de tiid is, ef dat nin divel ef minske ken.Geale.Dat is den krekt oars as mei in boer; hwent dy fret net hwet hy net ken. Mar nou fierder, doctor. Hwet woenen jy sizze?Doctor.Fen de tafel fen de prins kroade de ierdappel njunkenlytsen nei de tafel fen rikeljue, mar slûkstirtsjende; hwent hy wier in lyts bytke yn oansjen; en better, tochten de ljue, for ’t Jan-Rab as for gnappe ljue, dy earte en beane bitelje koene. Om 1750 en 1760 hinne waerd der wol ’ris in ierdappel by de skylfisk pikt, mar altyd min ef mear to mûk, en sels de domenijs to platten lânne, dy God nou al tankje det se in droege ierdappel hawwe, woenen ’t hast net for de boaden witte, det se in ierdappel by de snoek ef bears ieten.Ierdappel, dy namme wier sels to moai for him; hja neamden him by de skeldnamme fenkonsjinjestopper, omdet de moalige ierdappel, as er hwet gulzich troch de hals skouwen wirdt, wol ’ris kropje wol. Noch forachteliker neamden se himlawabbel, omdet er net by de man stie lyk as de spekstrou, ef de earte en beane. Moaije bern ha moaije nammen.Geale.Dat is wier. Nin keardel kin op ierdappels haeije, meane ef yn ’t fean baggerje.Doctor.En ek al de âlde minsken fen 1740, 50 en 60, dy ik noch kend hab, woenen fen nin ierdappels witte. Sokke hege ljue as de Humaldas en de van Harens leinen yn de mage altyd in fondamant fen bêste grauw’ earte en bret kouflêsk, en lieten ’t folk nei lust en wolbiheagen yn de lawabbels omsnasje, det hjar de strôte knapte.Iebele.En nou is ’t de ôfgod fen Europa.Doctor.Indrekgodwolste sizze, Iebele, dy syn oanbidders mei stront en stank leanje scil. Mar dat is nou dêr oan ta. Dit lid fen de famylje Solana hat it lyk as in bulte alforwoesters fier yn de wrâld brocht, en hy scil it noch fierder bringe, as er tiid fen libben hat. It is de aert fen alle forgiften, det, is men der ienders oan wend, men der net bûten kin. Men is der pûr op forslingere, ja, oan forslave. Yn ’t earst haste, by foarbyld, noch al wirk om de tabak to felen. Men flibet, wirdt misselik en deableek by ’t smoken fen de earste pipen. Om dat tsjin to gean, moat der in sûre apel by lâns; de apel yn ’e lofter en de piip yn de rjuchter hân, en om barren docht de learling in hap út de apel en in mannich sûgen út de piip. Mar haste de natûr ienders oan dat forgift wend, en krigeste smeits yn in pypfol, den kinste der net bûten. De piip is moarns it earste en jouns it lêste. De piip is al yn de brân foar det de man de hoazzen oan hat, en as er him ontklaeid hat en mei de iene foet al yn ’t bêd stiet, smacht er noch gau de lêste sûgen, en krekt as in sibbe fryster, dy er noait genôch tútsje kin, leit er hjar skodholjende op ’e bêdplanke del. En astou dy man de oare moarns fregeste, hwet er ljeafst misse wol, de piip ef it omstik brea by de thé, den seit er: it omstik iten. Nou, dat forliedelik famyljegebrek hat neef ierdappel ek oererfd. Al hâldt men noch sa folle fen koal, wirtels, rapen, beane, groat; it kin neat skele hwet it is, as it mar gesoune kost is, dêr rekket men noait sa op forslingere, det men der net bûten kin. Sa lang as der nin ierdappels wierne, wikselen dêrom de ljue dageliks mei it iten; mar do se op de smeits fen de lawabbel kamen, mienden hja, det hjar de hûd sear die, as se him to minsten net iendris deis krigen. As se nin ierdappels krije, habbe se net iten.Jappe.En de gemiene ljue trijeris deis; moarns oan daelders yn pleats fen tsjiis op in omstik brea, middeis sean, en jouns opwaerme.Doctor.Nou kinne jimme bigripe, hwet in feart dy ierdappel naem, do nin hûnderten ef tûzenen, mar miljoenen en miljoenen minsken yn dy plant hjar jinnichste iten seagen. Dêr kaem by, det der nin iten wier, dat de ljue sa goekeap krije koene. De earmste wier der gek op, en it wier faek it jinnichste iten, dat er bitelje koe. Dy in bulte folk yn de kost hie, tanke God, det hy hjar mei de selde kost as syn bargen foerje koe. Hy hie mei nin earte ef beane, mei nin koal ef rapen mear to meitsjen; hy sloech mar in fjirtich, fyftich fjirders ierdappels op, en dêr liet er it folk yn om frette, det hja blau waerden. It kostte him de helte minder; hy hie der net heal sa folle omslach mei, en it folk wier folle better to freden.Tamke.En dêrom, om de omslach woene de frouljue der ek graech oan. Hwent as se griene ef grauwe earte, koal en rapen, groat en soks to fjûr hiene, dêr moasten se de hiele moarn op pasje, ef it barnde oan. Mar do de lawabbels kamen, wierne se dêr ôf. In healûre foar it middeiskoft, as de man fen ’t wirk thús kaem to iten, den skepte syn ljitske in amerfol wetter; dêr rammele hja in soad ierdappels yn; den rof! rof! rof! gau mei de luiwagen der yn omstompje, om de klaei der ôf to skrobjen; den yn ’t goatling, dat al oer it fjûr stie to sieden, en as de man ynkaem, wierne de ierdappels nôch en de mieltiid klear. To foaren moasten hja by de pôt bliuwe, en nou koe tuttemoeije de hiele moarn mei de bûrwiven de earmen oer eltsoar op strjitte stean to rabjen, ef ek wol, as ’t hwette rommer omkaem, mei eltsoar kofjeslabje en in lawaske pimpelje. De frouljue wierne fjûr en flam foar de ierdappels, en dat binne machtige boungeneaten, sizze ik jimme.Jappe.Ja, dat wit ik noch wol fen ús beppe. Dat kreaze wyfke mocht nin ierdappels rûke ef sjen. “Sont dat túch yn de wrâld komd is”, sei it sloof altiten, “binne ús frouljue wol helte sloffer, loaijer en rabbiger wirden, en ’t koaitsen habbe se glêd forleard.” En as hja den forhelle, det de ierdappel yn hjar bernejierren, noch minder as talhout, net yn tel wier, sei se er noch de rjimslach by:Als niet komt tot iet,Is ’t allemans verdriet.Tamke.Nou, hja klitse al nuver iten by eltsoar, as der hwet oars as ierdappels wêze moat. Fierder as prom-en-bôle giet hjar kinst net.Doctor.Meitsje nou jimme rekkening, frjeonen! Goekeap iten, sloardich meije, en yn in amerij klear! Hwer dat hinne moast, is licht to tinken. Der koe noait genôch fen boud wirde. Alle jierren waerden der tûzenen fen pounsmjitten boulân mear yn Europa mei bislein. Dat gong lykwol yn de earste 40 jier sa hird net; hwent de ierdappel bigoun earst om 1780 hinne de foetten sa hwette ûnder ’t liif to krijen. Yn dat jier waerden de ierdappels yn de grientekelders to Amsterdam noch lyk as rapen forkoft, en kamen allinne by lytse panfollen as in extratsje op tafel. Folle letter kaem de earste ierdappelkelder ûnder in wynhûs yn de Fizelstrjitte, op de hoek fen de Reguliersdwersstrjitte, dêr de Amsterdammers do noch al nuver by opseagen. Sa let binne de ierdappels hjir ynfierd, en nou byldzje de ljue hjar wol yn, det er hjir ivich west is. Mar sont dy tiid binne de lawabbels der frjemd útnaeid. Elts jier bisloegen se mear plak, en der kamen oarden yn Europa, dêr de fjilden, sa fier men eagje koe, ien ierdappel al ierdappel wierne. De ierdappel hie der alle granen hast weikrongen, en op oare oarden hie er sa folle lân ynnomd as al syn kammeraten mei eltsoar.President.Ta in greate seine fen de earme minsken, doctor, dy nou it liif for in stûr mannich de hiele wike lâns fol krije koenen.Doctor.Sizze dat net to lûd, president. Ik ha noch net dien. It scoe, it koe alteas sa ’n seine wirde, as it libben en de gesontheid fen de ierdappel forasserearre wier; mar hy is krekt as de minsken oan sjeachtme, pest en cholera ûnderhevich, en it minskdom, dat op him tynget, is wol in ongelokkich mar ek in gek minskdom, dat net better wirdich is as swart to hongerjen. God almachtich hat by de skepping fen dizze ierde sommige wetten ynsteld, dy wy minsken, wolle wy libje en soun bliuwe, wol yn acht nimme meije, ef de iene tiid ef oare tiid scil it ús min ôfgean. By ien fen dy wetten hat er yn syn ivige wysheit en goedheit bisteld, det it ûnderhâld fen ús minsken net fen ien ef twa, mar fen in bulte forskillige granen en fruchten ôfhingje scoe. Mei ien ef twa doarste er ’t as in soarchfâldich heit net weagje; dat wier him to noedlik; hwent as dy twa mislearren (en ho licht koe dat ’ris barre!) den scoene syn bern nin brea ha, en miljoenen scoenen de hongerdead stjerre moatte. Dêrom hat God makke earte, beane fen allerlei soarte; hy hat makke rogge, weet, bokweet, koarn, spelt, hjouwer, gierst, Turkske weet. En dat hat de skepper dêrom dien, det as der ien ef twa fen dy granen troch misgewas mistribelje, de oare dat gat wer oanfolje kinne. Hwent noait biswike hja allegearre allyk, en sa kin den de iene altyd for de oare yn de bresse springe. Mar nou ha de domme minsken dat oars bigrepen; hja sizze: “Né, baes! Wy bitankje dy for al dyn granen! De ierdappel smakket ús better, en dy is ek goekeaper. Hy heart hjir wol net thús; mar dat rekket ús net; wy scille him de eare jaen, dy him takomt. Wy scille ’ris seis-achtsten fen it plak, dêr dyn granen oars op stienen, mei ierdappels bislaen, en litte dy twa-achtsten den oan dyn oare granen oer. Dat is ús folle foardeliger, en hy smakket ús ek wol helte better.” En dat gong ek goed sa lang as de ierdappel goed wier. Mar dêr kaem it sike-ierdappel-jier! Do wier it ach en wé oer hiel Europa! Swart wirde fen honger! Ja, by tûzenen fen honger stjerre! God, dy se yn syn wetten fortrape hienen, oanskrieme om brea! Foar de riken stean mei it blanke mês, en it as kannibalen útmoartsje: “Bloed ef brea, ierkloarkers!” Oproer, moard en deaslach oan alle kanten! It ding wier sa klear as de sinne, frjeonen! De granen wierne sa min net útfallen, mar der wier sa ’n bytke fen útsjidde, det se ’t onmjittelike fjild fen dy forrotte ierdappels, dêr se to foaren elts hjar plak op hienen, net wer oanfolje koenen.Geale.Mar hwa koe nou ek tocht hawwe, det de ierdappels de pestelintie krije scoene? Dêr hie men noait to foaren fen heard.Doctor. En lykwol ha jimme dy plant sa tantearre, det er altiten siik wirde moast. As de âlders de bern alle dagen mar fen ’t bêste frette en sûpe litte, sa folle as de bealch mar fiterje kin, den scil it der dy bern nei gean, en sa is ’t de ierdappels ek forgongen.Geale.Wel, dat woe ’k den goddory wol ’ris biwiisge hawwe. Dou rachste de bouboeren út, doctor, eft se nin turf heech binne.Doctor.De ierdappel hawwe se helle út de fruchtbre, mar woeste grounen fen Amerika. Yn Chili, Peru en Mexico waechst er yn ’t wyld lyk as hjir de brânnettels, de toarnbeijen ef de doerren en siggen, en hy scoe altyd goed yn steat bleaun hawwe, as men him mar sa hwette bihandele hie as er dat yn syn geboartelân wend wier. De boekweet hawwe de krúsfarjers Ao. 1200 út de barnende sânstreken fen Arabiën helle, en dêrom groeit er hjir to lânne ek nearne better en gesouner as yn de gleone yeske fen de forbarnde koarste fen langeturffeanen, dêr men de finger pas yn daeije kin. Dat is syn klimaet.Iebele.O! dêr wy yn de foarsimmer dy neare hearige loften fen krije, dy ús hiele ryk yn in kalkoven foroarje.Doctor.Deselde. Let nou wol op, det se yn hiel Europa de ierdappel pript en mei allerlei kinsten en dongen oanfitere hawwe om mear op to bringen as er koe, en dat hat him de deastek dien. Ik scil ’ris in eksimpel oan Fryslân nimme; hwent dat bigripe jimme bêst. Yn Fryslân hawwe se de ierdappel ek lang nei syn âlde aert bihannele en sa lang as se dat diene, hiene we hjir, doar ik sizze, de bêste ierdappels fen de wrâld. It dûrre net lang ef de frjemdelingen kamen ek yn de smeits; de skippers krigen ’er de flucht op, en sa gau as ús ierdappels yn deverzendingkamen, foroare alles mei in blits. De keapljue, dy se by skipsladingenfol weifierden, sochten allinne mar Fryske ierdappels; nei de deugd waerd net folle frege, de namme wier foldwaende; en do kaem it der mar op oan, net hwet soarte de bêste, mar de measte ierdappels opsmiet. Dat waerd probearre; alle jierren kamen der nije soarten by; op it lêst hienen se yn Fryslân by de sauntich soarten, en dêr karden se dy út, dy út in pounsmiet de measte koerfollen útmeat. Sa is de greate ierdappelsteapel yn Fryslân en oeral bynei fordoarn, en yn steed fen bêste kriget men nou yn Fryslân meastal, as men se sels net bisteld hat, minne ierdappels foar de noas.Geale.Mar nou bigryp ik noch net, ho wy de ierdappel de pestelintie yn de hûd inte hawwe.Doctor.In bytke gedild, Geale, en dou scilste it hearre. Dou wiste, de ierdappel hat dit fen syn woeste geboartegroun oerhâlden, det hy net mei it gêrs yn lege mieden omslymje wol; ek wol er nin weake dong op de kop habbe; hwent den makkeste it lof wrak en geil, en de bollen stekkerich, glei en kliemsk. It is in wylde Yndiaen fen Amerika, dy sa’n weelde net drage kin. Hy wol in groun habbe, dy heech en troch syn eigen natûr krêftich is, lyk as yn Amerika, en dêrom kinste him noait net better tractearje as op bêste terpen en dunen, dêr pit, mar nin ferske dong yn sit; de dong moat der yn forgien wêze. Sokke terp- en dún-ierdappels binne de bêste. Mar lyk as ik sei, dat joech net genôch; it lân, dat 50 koerfollen joech, moast 60, 70, 80 en mear jaen, sa folle as it mar fiterje koe. En dêr ta sochten se net allinne de fruchtbarste soarten út, mar hjar pripten it lân mei alderlei kinstmiddels oeral sa dierbar, det er op it lêst de kop sakje liet. Hja seinen: “Fyftich fjirders haste jown, mar hûndert moaste jaen. En eftste lypste ef pypste, dou scilste. Moatten is ek hwet, en loaijens is nin lammens. Wy scille it dy wol leare, baes!” Sa habbe se de ierdappel yn de steat fen in forweend bern brocht, dat tweintich jier oan ien troch wyntsje en Tryntsje, troch gastrearjen en swieren, syn sintugen sa oerprikkele hat, det it op syn tritichste útlibbe en in stôkâld man wirden is. Troch al dat kiteljen en prikkeljen waerd alles mei in rep ontwikkele, waerd alles earder ryp. It bern waerd op syn tredde jier al jonge; op syn toalfde al feint; op syn sechstjinde al in man mei bern; en op syn tritichste stôkâld. De ierdappel, sa lang as him tiid en romte ta groeijen jown waerd, brocht syn groei nei de rigele yn ’e groun to’n ein, dûrre de hiele winter troch, en bigoun yn ’t foarjier earst wer to kiemjen, as de einpeal fen syn gewoane libbensdûr neiby wier. Mar fyftich jier oeral troch allerleije kinsten pript en oanfitere om al mear bern foart to tyljen, is er eindelik yn syn tyldelen sa oerspand en forswakke, det hy, om sa to sprekken, syn sied rinne lit; hwent syn egenlike kwael is in gammele oandrift om foar de tiid, sels yn it midden fen syn groei noch, ûnder de groun to kiemjen, en as er dat folbrocht hat, kin er nin moal mear sette; hy bliuwt glei en kliemsk, ef set him ta rotsjen.Geale.As dat sa is, sjucht it der net bêst út. Hwent den sit dy kwael de ierdappel yn murch en gebiente.Doctor.Sa wolle se wol ’ris sizze, Geale. It sit him djip yn de hûd, yn al syn fezels en ierkes, en it giet ’er net licht wer út, sizze hja, krekt sa min as in slymtarring út in minske. Sa faek as ’t der mar op wjirret, miene se, scil de kwael wer foar ’e tried komme. As it waer myld is, de wyn soel, en losse lije reintsjes gedurich út de lakwaerme loft flappe, den habbe alle planten tier; hja brûze út de groun, en men kin ’t gêrs hast groeijen hearre; mar dat narjen fen de sike tyldrift kin de ierdappel net mear fele. Hy bigjint den aenstons to kiemjen en to rotsjen; syn lof wirdt swart; syn greate bern, ek al oerstjûr yn ’e tyldrift, sjitte troch yn de groun; syn lytse stjerre, en in libben fen njoggen moanne hat er nou yn ien wike ôflein. Sa sizze de gelearden. Nou, det se mei soele fruchtbre reinen en lij waer oan ’t rotsjen slane, dat witte jimme allegearre. En lyk as it bêd, dêr in minske oan de tarring ef de typhus yn stoarn is, sa is ek it lân bismettelik, dêr de sike ierdappels yn forrotte binne. Al nimste it sied fen de wylde ierdappels fen Peru ef Mexico, en dou sjiddeste it yn dy grounen, hja scille de sjeachtme ûnder de lea krije, en dy feilich wêze wol, moat se tylje op in plak, dêr noait in ierdappel op stien hat.Jalke.Dat sjucht ’er net al to goed út. As ’t nou ’ris op ’t slimst bisloech en de ierdappel bijoech him yn ienen ’ris hiel-en-al oer hiel Europa, hwer moast it den hinne, doctor? As de helt fen it iten, dat for twahûndert-miljoen minsken birekkene wier, yn de forrotte ierdappel weisonk! Sa’n spektakel fen honger en ellinde scoe der noch yn de skiednis net west habbe. In algemiene oarloch fen de earmen tsjin de riken scoe hiel Europa mei bloed en moard folle, en der scoe neat oars op sitte as det elts it stik brea, dat er oer hie, mei it blanke mês yn de fûst tsjin syn evenminsken, as sa folle hongerige, forskoerrende wolven, fordedige.President.As de keningen nou in greate deugd oan hjar naesjes dwaen woenen, moasten se in congres oanlizze en mei eltsoar bipale, ho folle groun elts mei ierdappels bibouwe mocht, en krimpe den dat plak sa fier yn, det, al forrotten al dy ierdappels, de oare granen it dochs noch hysje koenen om in stik brea oan Europa to jaen.Doctor.Dat wirdt heech tiid. Hwent wy hawwe nou sjoen, ho dôfhûdich de boeren binne. Hja habbe leksom op leksom hawn, mar hja bouwe der dêrom mar altyd ierdappels wer op ta. Hja moatte noch oars pit hawwe; hja moatte yn ’t neaken himd by hjar lêste forrotte ierdappel stean to skriemen, foar det se it poatsjen stean litte.President.Ja, dat moasten de diplomaten mar ’ris op ’t tou sette.Jalke.Diplomaten! Ei, ju! Binne der noch diplomaten? Dat wist ik net. Ik wit wol, det se der west binne, mar det se der noch binne is mear as ik wit. Mar hwat dogge dy den?Tamke.Wiste dat net? By de dei libje, gods wetter oer gods akker rinne litte, en in glêske pons drinke. Hja witte oars wol, det der nin moarddediger oproer is as fen de mage. Hwent de earme minsken fjuchtsje hjar ljeaver dea, as det hja hjar dea hongerje litte. De diplomaten hawwe oars ek al in leksom hawn. Hwent do ’t earste sike ierdappeljier kaem, wierne hja danich yn ’t gat bibiten; miljoenen fleagen hjar oan om brea, en hja koene ’t ûnder de stiennen dochs net weiskoerre. Wellington, dy de earste minister fen Ingelân wier, rekke der sa skjin mei oanhelle, det hy, dy Napoleon by Waterloo forslein hie, nou op syn bar it fjild romme moast for in forrotte stjonkende ierdappel, en syn portefeuille dellei. Mar dêr is nimmen in drip wizer troch wirden. Dat libbet en regearret ’er mar op ta, eft ’er neat to dwaen is, en wol de ierdappel noch ’ris rotsje, wol nou, dy den libbet, dy den soarget.Iebele.Mûlk hie ’t in seine for de wrâld west, det de ierdappel yn dy earste sjeachtme mar de bonken útstitsen hie. Den hiene wy der ôf west; elts hie witten, hwer ’t er oan ta wier, en wis spil spile. Mar sa lang der noch ien ierdappel oerbliuwt, scille se him poatsje eft ’er noch goed skaei fen komme woe, en sa, howol God allinne de takomst wit, stiet it earme minskdom oan algemiene hongersneed en fordylging bleat.Jalke.Ik mei graech in giele, moalige ierdappel; mar der is ien ding yn him, dêr ik him net om luchtsje mei. It is in forrieder.Geale.Ik miende, det wy de ierdappel forret hiene, en dou seiste det hy ús forret hat?Jalke.Do de ljue fen earte, beane, weet en rogge bistienen, bitocht elk him noch ’ris foar det er in wiif naem; hwent sok iten koste altyd noch al hwet; it is alteas nea net sa rom, det se der eltsoar koarts mei om de earen smite. En dy den in trop bern krige hie rju to skraebjen, om se de mûle iepen to hâlden, en in wintertarring oer to hâlden. Mei de ierdappel is dat oars. Yn tamelike jierren hat elts dêr fen for lyts jild de kost, en in arbeider woun genôch mei syn deihier om syn wiif en bern de termen to foljen. Sont binne de earmen oan ’t hylkjen gien, krekt eft it in jildwinnige wier, en yn alle delen fen Europa tylden se foart as kaninen. Dat is jierren en jierren goed gien, ta it siik-ierdappel-jier ta; do seach de hiele wrâld, det hy in forrieder wier. Nei det hy miljoenen en miljoenen minsken yn it libben roppen hie, dy ’er bûten him noait komd hiene, knypte hy der op it lêst út, en liet se yn honger en ellinde sitte.President.Dêr kin ik dy in ding fen sizze, det ik yn de Betouwe sels sjoen hab. Dêr hierden de gemiene ljue in kampke lân, dêr se ierdappels op forbouden; de man iet ’er earst út mei syn húsgesin, en ’t oare forkoft er by de ôfslach, krekt as de skylfisk by ús op de fiskmerke. De measte part koften de skippers, dy se oan oare oarden wer útsutelen. Men koene rekkenje, det in gemien minske mei in wiif en seis bern dêr it rouwe foer hie for 14 ef 15 stûren yn de wike, sa goekeap wierne de ierdappels. En dy ieten se trijeris deis; moarns, middeis en jouns, dat is to sizzen, altyd. Dat gong kaptael, útmintend, noait sa sjoen, en lyk as de Egyptenaren yn de kou it sinnebyld fen de godheit, dy elts skepsel klaeit en iten jowt, oanbeanen, sa dienen it de earme Betouwers yn de ierdappel. Nimmen hie der erch yn, det ûnder ’t lof fen dy plant in slange krolle en sifele, dy as er foar den dach sprong, hjar allegearre de strôte ticht wrongelje scoe. Elts seach dêr op it platte lân, wol nin rykdom, mar dochs rju folle romte en tofredenheid. En dêr kaem it sike jier! Yn in eagenblik waerd it klaed, dat dizze oarden ditsen hie, der ôfskoerd, en nou kaem der neat as neakene en bleate earmoede oan ’t ljocht. Der wier neat! Nin klean, nin iten, nin stûr jild, en hiele doarpen moasten fen de earste ta de lêste man mei biddelgaven de mûle iepen hâlden wirde. Dat hie mei de folle bou fen rogge, weet, koarn en al dy oare granen ta gelyk, sa as fen âlds, onmûlk west.Hessel.En just op dy tiid wier ik yn Ierlân. Dêr hieste it selde forried fen de ierdappel. Ik moat jimme sizze, dat is net allinne it moaiste, mar ek it fruchtbarste eilân, dat minske-eagen sjen kinne. Dêr libje nou sa hwet saun ef acht miljoen minsken, mar as it fen Friezen biboud waerd, koenen der op syn minst tweintich miljoenen bistean; en den scoenen se noch sa folle bûter wol nei Londen stjûre, det wy der nin boadskip mear hienen. De Ieren wierne altyd slof en sûnder omtinken; mar de ierdappel hat hjar smoarch en loai makke. De Ier wier neat mear brek as turf en ierdappels. De turf stiek er yn ’t fean, meast neist syn doar; hwent it is krekt as it fean yn Ierlân reind hat, op de hege bergen ta; en de groun smiet sa folle ierdappels op, det de Ier fen it iene part mei wiif en bern libbe, en ’t oare part yn ’e bargen opfoerre, dêr er de lânhearre de hier fen bitelle. Om dy ierdappels to forbouwen, hie er in moanne nedich om se to poatsjen, en noch ris twa moanne om se to roaijen en de groun wer om to dollen; dat wier yn alles trije: de oare njoggen moanne seach er yn ’t waer, smookte syn pypke ûnder in glêske whisky, ef rinkelroaide er op de merken om. Mei ien wird, de Ier libbe as de goden yn Frankryk. Mar dêr sloech de ierdappel oan ’t rotsjen, en út wier de wille. De Ier seach nou, mar to let, det hy om toalf moanne yn in jier to libjen ek tsjien moanne arbeidzje moast. Der wier neat to bêste. Nin iten; nin sparstûrke efter it linnen om iten to keapjen. It wier: bek ta, pong iepen, en aste in net oer it hiele eilân spand hieste, wier it egenlik mar ien earmehûs west, dêr de iene noch lûder as de oare moartte om brea. Hier dêr waerd net oan tocht. De onbarmhertige lânhearren brieken de koaterkes de huzen boppe de kop ôf, dêr de mûrren noch by tûzenen fen oer it hiele lân spraet steane, en dy ierkloarkers dreauwen de earmljus kijkes nei hjar eigen greate greidpleatsen. Ik laei do to Cork mei in brik, en net fier dêr fen dinne stoarnen yn ien provinsje fjouwer-en-fyftich-tûzen minsken oan honger, ef oan de gefolgen fen it gebrek; en de folgjende ellinde hat twa miljoen Ieren út hjar lân dreaun, dy nou yn Amerika ef Nijhollân sitte to boerkjen. Dat is de seine fen de ierdappel! Hienen se by de weet en de hjouwer, de earte en de beane, as hjar oarreheit-en-hjarre bleaun, den hie sa’n grouwel fen jammer en dea net mûgelik west. Mar it is in nuver biskik! Amerika hie Ierlân yn 1750 de ierdappels taskikt, om troch dy selde ierdappels, do hja oan ’t rotsjen sloegen, hûndert jier letter dêr de Ieren sels for yn pleats to krijen.President.Mar, mannen, wy dwale fier ôf. Wy moatte fen dokter witte hwerom wy de minsken net fen de drank krije kinne, sa lang de ierdappel bynei it jinnichste iten fen de arbeidsljue is? Biloften meitsje skild, doctor!Doctor.Ja, ik moat wer sizze, president, it scil spanne om jimme dat to bitsjutten, omdet itnieuwe verbeterde onderwijsjimme sa hwet koudom lit yn alles, hwet jimme it neiste oangiet, en dêr jimme it measte bilang by hawwe; ik mien, de húshâlding fen it minskelik lichem.Geale.Wel, it leart ús bern net ienders blaugêrs fen goed finnegêrs to skieden; ho scoe it ús den leare, ho wy ús eigen tabernakel oerein hâlde moatte?Doctor.Nou, dat is dêr oan ta; mar ik scil der in smeet mei de mûtse nei dwaen; ik moat sa folle pispraetkes by de smoarge tongen en polsen fen mefrou-en-hjarre de hals brekke, det it komt op in forlern praetke allehiel net oan. Jimme witte, det de dieren hjar sels troch it makelei fen hjar lichem skiede yn flêsk- en griente-itende dieren; de minske en de baerch allinne, omdet hja de hiele ierdkleat biwenje moatte, binnealfraets. Flêsk en griente yt de minske allyk, mar de tosken en it termkanael, en de specie fen iten, dat er nedich hat om syn lichem goed yn oarder to hâlden, wize sinneklear út, det hy mear oan de kant fen de flêskfretters as de griente-iters linet. Dat is wer in wet, in ivige wet fen de skepper, dy syn groun hat yn ’t forskillich makelei, yn de ynrjuchting en needdrift fen ’t lichem fen de dieren, en dy wet moat nimmen wer oertrêdde, ef hy scil der wreed for kastijd wirde. In tiger, in kat, in lieu binne flêskfrettende dieren; hja libje fen ’t jeijen op oare dieren, dy se forskoerre, en mei it flêsk en bloed orberje. Hwet scoene jimme sizze fen de man, dy de tiger, de kat en de lieu as fetweiders yn de finne jeije woe om gêrs to iten? Ommers det er to Snits yn nommer âlve moast. En moasten jimme it selde net tinke fen in boer, dy syn kij en skiep mei spek en flêsk yn pleats fen gêrs ef hea foerje woe? De minske is in alfraet; hy is makke om fen dierlik en planteftich iten beide to bistean; mar bynammen dierlik. Jaen him nou allinne dierlik iten, ef allinne planteftich iten, en yn beide gefallen krinkste syn natûr, mar meast noch aste him mei planteftich iten, lyk as ierdappels, allinne ôfsâltste. Jow him neat oars as flêsk, en hy scoe wirde bloedryk, galeftich, opljeappend en wreed; mar jow him allinne ierdappels, en dou krinkste syn natûr noch tsjienris mear. Ynpleats fen bloed kriget er in soarte fen waei; de organen, it ark dêr de húshâlding fen it lichem mei op proppen hâlden wirdt, slane oan it kwinen, en hwet hja útrjuchtsje giet kliemerich, slypjende en slieperich yn syn wirk. Langsum giet alles oan ’t sinkjen (antonie;) nin kreazens (energie,) foartfarren ef krêft mear, sa min yn ’t sin fen de minske as yn syn lichem, en dêr de ierdappeliter noch komme moat, dêr is de flêskiter al twaris west.
President.Hwet wolle jy dêr mei sizze, kaptein? Jy siikje it fier, as je fen China op úsgenootschapdel komme scille.
Ynse.It bôget hwet om; mar dat binne de Eastynjefarjers sa hwet wend mei de passaetwinen. Dêr lavearje wy ek, en meitsje wol ’ris oersneden fen dagen en wiken lang. Nou, om koart to gean, der binne do in pear sindelingen fen de Ingelsken yn China optein, en dy hawwe twa Chineezen bikeard en doopt, en dy hawwe se do in silveren doopbekken jown; hwent dy scoene den wer op hjar bar fen hjar lânsljue bikeare en dope, omdet it for Europeanen sa’n slim ding is om fluch mei it Chineesk om to gean; alteas om dêr yn sa mûlryp to wirden, det men de Chinezen oerhelje kinne om de âlde godstsjinst fen ’t lân ôf to swarren en it Christendom oan to nimmen. Nou, ja, dizze twa splinternije Chineeske christenen scoene den yn hjar eigen moers tael it evangeelje oan hjar lânsljue preekje, en dat scoe gean as in liere. It like, miljoenen Chinezen scoene oan hjar Budha de skop jaen en christen wirde. Mar de Chineezen hienen nin smucht op in jenevergod ef de jenevertsjinst, seinen se. Hja founen Budha en de opium better. Dy twa sindelingen forkochten as goede Chinezen it silveren doopbekken for âld silver; it jild stieken se yn in lytse smouzenegoasje, dy se yn in merse lâns de hûzen tôgene,[54]en dêr hawwe jimme nou it ein fen it Christendom yn China. Dat wier nou bûtelâns; lit Hessel jo ’ris fortelle ho it binnenlâns is. Hy komt ’er om de fjouwer wike. Den laeit er mei de aek to Londen.
Hessel.Ja, dat sûpen dêr moatte men sjen om it to leauwen, president. As it arbeidersfolk snjeon-to-jouns it wykjild bart, den keapje se earst iten for de folgjende wike, en hwet der den oerbliuwt dat forsûpe se mei wiif en bern, en dat libben dûrret faek fen snjeon-to-joune oan moandei-to-moarne ta.
President.De frouljue ek?
Hessel.De frouljue, president? It jild rint by de frouljue as wetter troch de ielbonne. Aste in frommis dêr in trijegoune jowste, dat is krekt sa folle aste in deade smous yn ’e hel skopste. Hwent de frouljue fen it ambachtsfolk nimme hjar drippen krekt sa goed as it manfolk, en dy snjeon-to-joune ’ris yn in jeneverpaleis giet, (hwent kroegen lykje dêr wol bitsjoende paleizen)....
Jappe.In jeneverpaleis; is ’er den in kening yn?
Hessel.Né, mar sa moai binne dy húzen. It liket wol, det de satan se mei goud en ljocht oppronke hat, om de earme sielen noch better to forlieden. Ja, hy hat syn eigen dochters, de moaiste jonge frouljue fen Londen, yn peaskepronk ’er efter de toanbank by set, dy taepje. En fregeste: Is der yn sa ’n paleis in kening? den siz ik, né; mar wol keninginnen, en dat binne dy fammen.—Nou siz ik, aste snjeon-to-jouns ris yn sa ’n jeneverpaleis gieste, den kinste ’ris sjen, ho dy Ingelske arbeidersfrouljue it raende fjûr sa mar yn de termen jitte. Dat is neat om der yn ien kertier in tweintich fen dy ljitskes to sjen, dy de iene foar, de oare nei, troch eltsoar in romerfol ef trije sa mar foar de toanbank wei ’er yn wippe. Hwent de Ingelsken priuwkje ’er net oer lyk as wy. Hjar slane hjar brandy en whisky troch krekt as in swolch reinwetter, sûnder in each to forlûken.
Jappe.Den scil der snjeon-to-jouns ek wol skeef folk lâns de strjitte swiere.
Hessel.Nei tsjienen leau ik, net ien, dy suver nofteren is. Us Abe wier okkerdeis to Glasgow, do ’er krekt in publicatie oanplakt stie om de boargers oan to moanjen tamatigheid, en dêr sei de boargemaster yn, det ’er snjeon-to-jouns nei tsjienen tsjientûzen Glasgowers, sa frouljue as mânljue, stomdronken laeinen, dy moandeis noch net goed wer by hjar wé wierne.
Jalke.Nou ha je de getugen heard, president. Sûpe as kreupels; nin noed fen it jild stean, en den fen in arbeidersdeihier bistean. Hwer moast dat oars bilânje as by de earmesteat? Mar dy earmesteat sei gau: “Mannen, jimme frette my op; ik ha net mear.” Dêrom leinen se in earmtax op alle huzen en lânnerijen. Do wier der bod, dat bigryp’ je, president. De earmen fregen net mear, mar hja easken ûnderhâld. “De wet kent it ús ta, seinen hja. En sa lang as er noch in pounmjitte lân forboud wirdt, en ’er fen in hûs noch twa stiennen op eltsoar steane, wolle wy úzers ’er fen ha. En as jimme it net jane, frjeonen, den scille we jimme ’t blanke mês ’ris sjen litte, en ich ef rich mei jimme boartsje; en den scil rich brea en ich bloed wêze.” Jy kinne jo bigripe, president, ho dat de bisitters smakke. Bloedich for de earme opbringe, en fen de selde ljue, dy hjar opfrieten, noch in wize bek ta. Dêr moast remeedzje for wêze, it gong sa it gong, en do bigriepen se gau, det se de kwael yn de wirtel oantaeste moasten. Mei it ûnderhâld fen de earmetax hienen se tûzenen forlaet om hjar by de earmesteat oan to jaen, dy ’er to foaren net om tocht hienen; hja hienen de earmen en de earmoede tûzenris greater makke. Dêrom seinen se: “As wy de earmen net leare, om it sûpen to litten en sunich to wêzen, den komme wy yn der ivichheit net út de luzen, en hja scille ús op it lêst mei hûd en hier opfrette. En dêr tsjin founen de Ingelsken do útHet matigheids-genootschapende Spaarbank, twa echte Ingelske ynstellingen. It iene wol sizze: “Lit de drank stean!” en it oare; “Pas op de heale cinten, de ryksdaelders scille wol op hjar sels pasje.” Nou, omdet de Ingelsken it hienen, moasten wy it ek ha, dat spriik as in boek; hwent as wy net for aep spylje, hwet scille wy den dwaen? In Nederlânske útfininge is it net, president, en as it in Nederlânske útfininge wier, scoenen de Nederlânners it ek net ienders habbe wolle. Mar as wy den dochs neiaepje moatte, den koene wy al net better útsiikje, as om de minsken nofteren en sunich to meitsjen.
Geale.Dat is wier. Mar wy binne nin goede apen. Wy sette it ding op ’e kop. De Ingelsken hienen earstde earmtax, en dode spaarbankenhet matigheidsgenootschap. Mar wy earstde spaarbanken hetmatigheids-genootschap, neijerhânde earmtax. Yn ’e Dongeradelen dêr forlustigje de ljue hjar al yn dizze seine. Dêr binne al boeren, dy fjouwer-, fiif-, ja, ta acht-hûndert goune ta jiers oan earmejild bitelje. Helje oan mar! Ho mear hja bitelje, ho mear earmen hja krije! Jouke bier is swiet bier. Der binne rju, dy de seine to great wirdt; hja forkroadzje nei oare gritenijen, en ek wol nei Amerika. De ljue gean’ ljeaver de wrâld út as hjar libbend opfrette to litten.
President.It liket wol, boade, det jy yn dy dingen omstudearre habbe.
Jalke.Studearre ef net, mar as ik hwet hear den merk ik op, en den gean ’k as de hearen fen ’t Fryske Hôf to rie mei it soune boereforstân, sûnder to harkjen nei it gekraei fen de domenijs en de philanthropen, dy noch meitsje scille, det de earmen ús tsjinstjonke fen loaijens, en ús mei ham en gram opplúzje.
President.Nou, lit it in apespil ef eigen baksel wêze, as itgenootschapfen sûpers mar nofteren minsken makket, den moatte jy en elts syn bêst dwaen om it op ’e proppen to helpen.
Ynse.Dêr hat de president gelyk oan.
Hajonides.(Mjirkus-domenij, lid fen de rie). Mar foar det wy fierder geane, frjeonen, woe ’k wol ’ris witte, eft ús foarâlders ek úsgenootschapnet nedich hienen? Gongen dy hjar ek net to bûten? As ik de registers fen de censuer yn ús âld tsjerkeboek neisjen, den komme der eltse kear rju dronkene lidmaten foar de knobus, dy fen ’tavondmaelset wirde.
President.En hwet in drinkark hat me noch net fen hjar oer, dy nou noch yn de kasten fen de âldheitkenners pronkje! Wy hawwe ien romer, en dêr hâldt it mei op. Hja hienen wol tweintich, elts fen in oar makelei, en elts for in bysûnder oansit. Sint-Geertruden-minne, Hansje-yn-de-kelder, Duc-d’Alfs, romers mei bellen, en hwa wit al net mear. Den noch dy nifeldinkjes om eltsoar de wyn ta to pijen, sa as silveren bekerkes mei mounlekes, ef in drink- en klinkglês mei in foet as in moarmert, dy net stean koe, en yn ienen op moast. Den noch dy greate bekers fen silver; dy oeribele bokalen fen grien glês mei grouwe warten ’er op; dy fleachten fen lange bôgige oksehoarnen mei silver bislein, dy allegearre earder útfoun lykje to wêzen om bisten to boarnen as minsken to laevjen.
Tamke.Dat liket al nuver; mar de âlden hienen fen dy dagen en riten, det hja it ’er ta setten. Den gongen se der oan ’e hoasbânnen mei sûpen troch, en den krigen hja faek wer yn in healjier neat mear as in glêske húsbier, dat hja op it fet hiene. Dat wier sa folle as ús kofje en thé.
Grypsma.(Abbekaet, lid fen de rie). Dêr seiste hwet, skroarke, dat is wier. Wy hawwe noch fen hjar oerhâlden de merken; den dogge w’ ús ek to goed. Mar ho folle feesten hienen hja boppe dat? Den hienen se kopermendei; den in gildemieltiid; den de bûrrerekkening; den prinsejierdei; den in brilloft; om it fearns- ef healjier wier der altiten hwet to rêdden. En omdet hja it oars net krigen, sûpten hja den, det hja pûleagen. Yn de mindere klasjes roun dat den jamk sa fier, det hja as earme helden yn eltsoar omsloegen, ek wol de rún fen stâl hellen, en eltsoar sneinen, det de termen op ’e skoen hingen. Hja seinen: “dat feest is der for; de tiid seit sa,” en nimmen bitocht hjar dêr tonei om. Hja slepten de rûs út, en de hûd hie jamk in healjier facantie. Sa koenen hja dy bealchpartijen útstean, en it bleauwen ’er geve keardels mei rêgen ûnder, dat siz ik jimme. Wy sûpe op in stuit net in tredde part, hwet ús foarâlders dienen; wy hawwe der ek sa folle gefjucht en geskras net by as hja, omdet ’er sa folle pit net yn ús sit; en dêrom ropt it sa lûd net. Mar wy nimme de drippen alle dagen, op eltse ûre fen de dei yn; moarns, middeis en jouns; wy nimme se altyd, en howol by lytser dosis, sa giet it ús dochs as de stêdsljue sizze:
Al weêr an, al weêr an,Maakt menig out peert lam.
Wopke.(In âld rintenier, lid fen de rie). Dou haste it goed yn de gatten, Grypsma. De âlden koenen it fiterje; it wierne ljue mei ynhâlden. Nou scoenen se mei de helt stomdronken wêze, dêr se do mar in sneedke fen yn ’e noas hienen. Om de streek fen sauntsjinhûndertfyftich bigounen de rike ljue it hjir wakker yn it Fransk djûrhollich swiet to lizzen, lyk as ús Gysbert-omme seit; dat is, yn de reade-baei. Mar do siet ’er noch sa folle fen it âlde pit yn de minsken, det hja der in ammerfol fen bergje koenen. In âlde nift fen de grêftswâl, jiffrou Wopkens, forhelle my wol ’ris, det ’er, do hja in jongfaem wier, fjouwer hearen fen de kinde fen hjar heit wierne, dy jouns by ’t kaertspyljen elts in kwartke wyn efter hjar stean hienen, en as hja opstienen, hie elts syn âlve flessen himmele. Dêr kuijeren dy hearen hiel dimmen mei nei hûs, krekt eft hja in kopke thé brûkt hienen.
President.Sokke talinten hawwe wy, godtank, net mear, en wy hawwe der net for to kedizen. Wy moatte mar meitsje, det ús jeneversûpers nofteren en bikwaem wirde, en as úsgenootschapsa folle mansk is, leau ik det eltse gnappe keardel it op proppen helpe moat.
Ynse.Dêr hat de president gelyk oan, mar mei domenijs en rike ljue, dy ite en drinke hwet se lêste, scil it net lokke; der moatte oare prikken yn ’t wirk steld wirde. Yn Noard-Amerika wirdt ek grousom sûpt, mar dêr hawwe se remeedzjes, dêr ik hjir net fen hear. Sa is ’t wier, det de skippen, dêr it measte sûpt wirdt, ek it measte forgean. De kapteins, dy bang binne, sûpe allegearre om courage to krijen as de need oan ’e man komt, en den is boi baes. Kliuwt de need op it heechst, jan-maet slacht de fetten mei rum iepen, en sûpt sa folle as hy lade kin; den giet er stil sitten en lit gods wetter oer gods akker rinne, yn pleats fen syn man to roer to stean, en sa hinke hja stomdronken yn de ivichheit op. De assurantie-maatschappijen nimme dêrom de skippen, dêr matrozen fen dematigheidbinne, for folle lytser premie oan as de oare. De reders op hjar bar jowe folle greater moanjilden oan dit folk, en sa wirde tûzenen, dy oars drankswiet wierne, troch it heger lean bilêzen om yn dematigheidto gean.
Hessel.Ja, mar nou wit ik yet hwette, dat fûlder lûkt as alle assuradeurs, reders, premies, moanjilden, domenijs en pastoars mei eltsoar, en dat binne de jonge frouljue.
Geale.Dat seistou goed, Hessel. Us dôge, lyk astou wiste, is oars sa hiemfêst as in mûrre, en jister wier er dochs op ’e dril. Bijke fen ’t heech-hiem hie him meitokke, en dêr ha ’k him hjoed mei kneppel en keatting wer weihelle.
Hessel.Dou haste it goed yn ’e gaten, Geale. Sa tinke en dogge krekt de Matigheidsljue yn Amerika mei hjar Amerikanen. Hja strike en flaeije alle moaije jongeladiessa fynkes, det hja lid fen ’t Geneatskip wirde. As nou in hear oansiik by hjar docht en hy is nin lid, den sjenne se him mei de skeane nekke oan. Dy de tsjeppe jonge frouljue knipt, hat de manljue op de keap ta. Wolstou wol leauwe, det dat ynstreminten binne, dy noch better lûke as de beffen fen de domenijs en de prûken fen kattechiseermasters?
President.Dat is net mis, dêr scil ’k oer neitinke. Yankee-en-hjarre binne bitûfte feinten. Jild en moaije jonge frouljue regearje de wrâld. En as wy de frouljue oan ’t snoer habbe binne wy in stik om de hoek. Hja rûke goed, en de man, dy hjar in fûgel jaen wol, moat wol suver oan de heak wêze.
Jappe.Bihalven de âlde wyfkes, hwent dy spije sels net yn in lawaske.
Grypsma.Dêrom sizze wy ek fenjongefrouljue, Jappe. Nou, in skerp tasicht is ’er wol nedich. Hwent in oprjucht ljeafhabber fen Jan Doedel is de divel to slim ôf om efter it gûd to kommen. Dêr ha ’k in set fen sjoen, do ’k studint yn de rjuchten wier, dy my net licht forjitte scil. Anno 1834 seach ik yn it militaire tichthús jamk in nuvere feint, dy syn kammeraten de lange winterjounen koarte mei teltsjes, dêr er ytlike dezinen fen yn ’e merse hie. As ’t net aerdiger-nôch wier, den liigde hy ’er by det er swart waerd; en hy koe in ding sa moai opsmukke, det hy egenlik for domenij yn ’e widze lein wier, om nei de mode fen ús tiid it Evangeelje yn syn preken ta in roman to meitsjen. Mar by abús kaem er yn it tichthús to lânne, en dêr, yn pleats fen komeedzjechristenen yn ’e tsjerke hwette wys to meitsjen, formakke er de tichtelingen mei syn telkes. Hja hienen sa’n nocht oan syn telkes, det se him elk in dripke fen hjar rantsoen jenever joegen, om him noch wolsprekkender to meitsjen. Mar sa folle spraekwetter kaem wol ’ris to hird oan, en de cipier foun de redenaer, as syn preek út wier, faek yn in sûske. De directeur, dy nin gekheit ûnder syn kostgongers dildde, liet elk syn rantsoenke, wylst de bottelier it seach, opdrinke; as ’t ’er ynlapt wier, koenen se ’t eltsoar net werjaen; dat wier klear. En lykwol it wier wol mis; de redenaer waerd oerskis skeef, skeef as in ûl, kin ’k jimme sizze, krekt as to foaren. Ho kaem er oan dy jenever? dat wier ’t riedsel. De directeur hâldde in each yn ’t seil as de tichtelingen de slok ophiene; den kamen se yn de policieseal, dêr in pypgatke yn ien fen de mûrren wier, en dêr loerde er troch. En hwet seach hy dêr, mienste wol? De tichtelingen hienen in lyts hapke fen hjar rantsoen efter de kiezzen biwarre, dat se de redenaer de ien efter de oare yn de mûle opsnjitten, en dat skau mynhear den troch as in fortoarste houn in swolch wetter. Mei ien stau de directeur de doar yn, en kaem it tropke oer ’t mat. Hja foelen dadelik troch ’e koer: sont de redenaer syn Jan-Doedel-collecte net mear barde, seinen se, wier ’t krekt eft him geast en tonge beide boun waerden, en hja forfeelden hjar yn de lange winterjounen sa grouwelik, det se ’er dy snjitkes op útpraktesearre hienen, om him wer op de hichte to bringen. De onbarmhertige directeur hie nin earbied for in jenever-genie; en as de tichtelingen hjar slok krigen moast elts, as hy ’t binnen hie, sizze:Wel mag ’t u bekomen!Dy praet, kin nin fochte efter de kiezzen hâlde, en sa, by gebrek fen oalje yn de lampe, waerd it ljocht fen dat hearlike genie útdompt. Dêrom is ’t, pas op! As de seupelers it habbe wolle, witte se it wol yn to slûkjen, al wierne der ek tûzen eagen wachtsjende. De divel binne se to slim ôf; en as dy hjar yn itmatigheids-genootschaphie, scoenen se ’t noch troch de helsdoarren ynslûkje. Dy in grien faem hjar feint en de seupelaer syn slok ontkeare wol, moat ier opstean. Hja moatte it sels wolle, en den is alles klear; dêr hat it geneatskip gelyk oan.
President.Hwet seistou der fen, Ynse? Wirdt it nin tiid; det wy sa’n divel de tosken út de bek brekke? En biste net foar úsgenootschap?
Ynse.Ja wol, mei liif en siele. Mar jimme hawwe wyn en stream tsjin; en it wirdt ek net goed oanlein. Nin doarp- ef stêdsbistjûr, en folle minder noch de lânsregearring, kinne jimme mei goede eagen oansjen.
President.Dochs in bulte, dy op it kjessen sitte, habbe teikene, en scoene dy der tsjin wêze?
Ynse.Wiereftich binne dy er tsjin.
Geale.Ja, president, hja binne der tsjin; mar hja kinne soms nin kop by hjar frjeonen hiel hâlde, as se hjar hân net by jo sette. Hja binne as myn kij; as dy troch in droege sleat rinne, den frette se fen beide wâlskanten. Mar meitsje dou dyn eigen plak mar skjin, Ynse!
Ynse.Kom, Grypsma; dou biste sels lid fen de rie. Dou scilste net tsjin itgenootschapleagje. Dou haste de lyst fen de opbringsten fen de ymposten. Lêz op, en doch ’er nin hier by ef ôf.
Grypsma.It lân mei jierliks fen ympost op de sterke dranken twiske de twa-en-trije-miljoen barre, en it sit oan kop en earen ta yn de skild.
Ynse.Maet, helje dy nou ’ris foar de eagen ús minister fen finansjes goeman, dy de holle kardet, ho er 35 miljoen rinten jierliks by eltsoar skraebje scil. Tinkstou, det hy ef ien fen syn collega’s ef ien fen dy tûzen-en-ien ampteners ûnder him, dy út it greate rib foerre wirde, itmatigheidsgenootschapforsterkje scille? Dat kinste sa bigripe! As datgenootschapta syn eachmerk kaem en der nin drank mear brûkt waerd, den forlearen se twa- ef trije-miljoen ynkommen, en mei ien de macht fen dat leger fen kommizen, dy út dy bilêsting ûnderhâlden wirde, en as soldaten fen hjar winken fleane. Den scoenen se ommers steapelgek wêze; hja scoenen hjar sels de noas ôfsnije mei hjar eigen kniif. It lân scoe op de rânne fen ’t bankrot komme, en hja sels, tink ik, scoene gau hjiljoun krije. Scille sokke potentaten jo helpje, president?
Iebele.En stêds- en doarpsbistjûren noch folle minder. Earst skoert it ryk sines fen de jeneverljue, en den bigjinne stêdden en doarpen nei to swyljen. Dy lizze der opcinten op.
Jappe.Nou, hwet wier dat, heite? It wier al wakker hwet! It is nin bilêsting; it binne ommers mar opcinten.
Geale.Rin dou nei de divel! De ontfangers lúzje myn pong moai; en eft hja my opcintsje ef bilêstje, dat kin my neat skele; ik reitsje myn jild kwyt ûnder de beide nammen. Ik hâld om de donder net fen dy Farisieuske bilêstingen. Siz mar yn ienen, ho folle jimme habbe wolle, en ik scil bitelje.
Iebele.Nou, nou, sa hird net, Geale! Dou wiste ommers wol, hjir to lânne moatte men altyd oankomme as fine lju en stourein, om efter it jild fen de minsken to kommen. Ik wit like goed as dou, dy opcinten knipe ta, mar hja laepje de kassen fen doarp en stêd de broek. Yn Ljouwert stiet om it tredde hûs, sizze se, sa hwet in sûphúske, en hja barre sa hwet in 60 ef 70 tûzen goune jiers oan opcinten op de sterke dranken. En hjir op ’t platte lân is ’t ommers fen ’t selde lekken in pakje, de opcinten op de jenever is ommers ien fen de bêste ynkomsten, dêr wy ús net bûten rêdde kinne. As itmatigheids-genootschapsyn sin krige, den scoenen alle sûphúskes as timpels fen de satan ôfbritsen ef forbarnd wirde, en it jild, dat nou oan drank útjown wirdt, dêr scoene se den spek en brea en wol for keapje. Wolle je wol leauwe, president, as dat barde, det it ryk mei alle stêdden en doarpen in biddach útskriuwe scoene to ôfwarring fen dizze nationale ramp; dat wol sizze, ta útroeijinge fen allematigheids-genootschappen, en ta herstelling fen alle barnderijen, taperijen, kroegen en sûphúskes?
Hessel.It giet it lân as ús, Iebele. As wy oan ’e earen ta yn de luzen sitte moat ’er hoffene wirde, ef hja frette yen gatten yn de hûd. En as wy yn de skilden sitte, den moatte wy rinten bitelje, al scoenen ús wiif en dochters ek for hoer spylje. Hwent oars sette se ús de boelgûdstafel foar de doar, en ús sels efter de traeljes.
President.Dat is hird sein. Mar it moat bûgje ef boarste, dat is wier. It jild moat ’er wêze, ef hja spylje allegearre bankerot. En it is dy God yn den hegen himel klage, det it mei ús lân sa fier komd is, det de ynwenners hjar earm en ondogensk sûpe moatte om it op proppen to hâlden. Mar to greater eare for ús, as wy ús lân njunkenlytsen út sa ’n falske, sa ’n skandelike wolfeart, ik scoe hast sizze, út sa’n sedeleaze stjonksleat, weihelpe. Hwent as it ús lokt om de jenever fen kant to helpen, den scil der in langsumme mindering yn de accynzen komme, mar eltse goune, dy it lân dêr yn forliest, scil opwoegen wirde troch tsjien oare gounen, dy de krêft, en de moed, it gedild en de skranderheit fen in nofteren en bikwaem geslacht yn al hjar bidriuw en ûndernimmingen mear opbringe scil. Fen jeneverljue kin de steat op den dûr krekt sa min as in húsgesin bistean en bloeije. Hja kinne yn de oarloch net fjuchte, en yn frede neat opbringe.
Geale.Dêr ha jy gelyk oan, president. In tsjirmer fen in kou, en dy noch op in keallegêrske, dêr kin de bûter net fen komme.
Jappe.Mar is dat sûpen den sa ombidich, as der fen geid wirdt? Der scille, tinkt my, noch wol plakken oerbliuwe, dêr sa dageliks nin brûkme fen drank makke wirdt.
Iebele.Dêr hinget de kaert fen itRijk der Nederlanden, en aste dêr ien stêd, ien flek, ien doarp, ja, ien bûrren wiste oan to wizen, dêr nin jenever tape wirdt by boarnammerfollen, den scil ik in jier for de earmen by siktaris skriuwe. En dat kinste ek wol bigripe, Jappe, aste dizze rekkening ’ris oandachtich neigean wolste. Litte wy mar ’ris bigjinne mei de soldaten; ljue, dy, altiten sa droevich oan in droege lever sukkelje. Yn 1833 (jow my ’t kryt ’ris!) hat ús leger to fjilde, dat do oan de grinzen fen Brabân stoe, it hiele jier lâns brûkt 42.666 Nederlânske fetten jenever, en dêrfor oan it lân in bilêsting bitelle fen 512.000 goune.
Ynse.Nou, dat binijt my net. It leger sûpte út klinkkleare forfelinge. Jonge, astou dêr njoggen jier út dyn ambacht moaste, en steane dêr al dy tiid for spek mei it snaphaen op skouder, sûnder in koegel op de fyand sjitte to meijen, den scoeste ommers grien wirde; dou scoeste ommers dy sels forgrieme. Is ’t wonder, det de minsken for it gedild drippen ynnamen?
Iebele.Ja mar, dat is it net. De ljue sûpe hjir altyt, hwet hja dogge, hwer ’t hja binne, ef hwer ’t se hinne geane. Ride se yn ’e moarntiid op in wein, der moat by it earste hillige húske in romerfol wêze, om de dauwe fen de mage to striken. Foarmiddeis nimme se in wjirmforskrikker. Nei thédrinken nimme se in ôfsetterke. Om acht ûre sitte se nei ’t swiere bodzjen fen de dei ûnder in slok to smoken en to petearjen. En jouns nei it iten, it sprekt fen selme, sette se in sliepmûtse op; hwent hwet kristenminske scoe sûnder dat middel it fel oer de eagen krije kinne? En fen sokke loffelike oanwensten komt de folgjende rekkening oer ’t hiele lân. It kryt, Jappe!
De accyns op it distelearre hat yn 1835 oer it hiele ryk opbrocht 2,911,947 goune. De accyns op it Nederlânske fet wier 12 goune, en dat omslein oer it hiele kaptael jowt 24,266,225 kannen jenever dy de Nederlânners yn dat jier oppreaun habbe. Dat kin noch al for sa ’n gnappe, sedelike en godstsjinstige naesje as de Nederlânners, nei it sizzen fen hjar sels, binne.
Hessel.Fjouwer-en-tweintich miljoen kannen jenever! Dat is saun-en-tweintich miljoenen flessen jenever! Men scoene sizze, det se ’er de strjitten mei skrobje.
Jappe.Nou, it is rikelik genôch. Mar it is ek net for de goezzen broud. Ljue, dy ’t barre mei, komt sa ’n forkwikkinge ta.
Iebele.Ljue, dy ’t barre mei? Dêr scil ’k dy op tsjinje. Yn de hongerjierren fen 1847 en 1848 hienen de measte drankforkeapers ’t foaral net minder as oare jierren; in bulte slieten wol de helte mear jenever. En dat komt dêr fen dinne, det ho earmer de minsken wirde ho mear as hja sûpe. Yn dy slimme jierren, by foarbyld wierne to Swol allinne 162 patinten fen weardshûzen, tapers, kroechhâlders en sliters; dat is, ien patint op de hûndert sielen. Ljue, dy it dwaen kinne, drinke hjir to lânne yn ’e stêdden nou folle wyn, en de measte part jenever wirdt troch de gemiene man brûkt. Stel mar, det se beide in gelyk poarsje krije; en den scil ik noch iendris mei jimme rekkenje, en dêr mei ôfdien. Jow my ’t kryt ’ris, Jappe!
Yn 1835 telde Nederlân 2,528,367 sielen, en dêr wierne 237,766 bidielden ûnder, dy for hjar poarsje 22,588 Nederlânske fetten jenever lege habbe. It fet op 20 goune rekkene, habbe se forpreaun for
f451,760
De accyns, opcinten, pleatselike lêsten &c. noch ’ris
– 451,760
f903,520
Winst fen de kroegen sa hwat ⅔ fen de fabrykwearde en bilêsting
f602,346
makketf1,505,866
Sa det de bidielden yn ien jier fortard habbe oan jenever rikelik oardel-miljoen gounen.
Geale.Ik tankje dy for de ûnderrjuchtinge, Iebele. Ik wit nou hwer in poarsje fen it earmejild bilânnet, dêr se my jiers op sette.
Iebele.Ik scil dy neijer sizze, Geale. Myn rekkening is noch net oan ein. Hwet de goede minsken de earmen sa dageliks wei yn ’e hânnen treaun habbe, dat bidraegt tonnen gouds, mar ho folle kin nimmen witte. Ik praet hjir fen bikende opgaven. Yn it selde jier 1835 hawwe de earmen fen dit ryk mei eltsoar fen gemeinten, earmbistjûren, doarpen, stêdden en sa foart hinne tritsen 3,081,171 goune, dy hjar meast yn klean, iten, brânje en sok biderf tadield binne. Fen dy somme habbe se for ’t sûpke ôfnomd, lyk as wy seinen, 1,505,866 goune, en dy ôftritsen fen de
f3,081,171– 1,505,866
jowtf1,575,305
En sa bleau der den fen rikelik trije-miljoenen gounen oan de earmen, sa hwet de helte for hjar egentlike needdrift oer. It oare hiene se op yntres fen ellinde en dea yn de jenever set.
Jalke.En ho folle fen de gaven fen de goede minsken scoenen se wol forpreaun habbe?
Iebele.Lyk as ik dy siz, Jalke, dat kin men net witte. Mar ta dy trije-miljoen hiene de collecten bydragen
f1,048,402,225
It ûnderhâld fen tsjerkfâdijen, earmbistjûren, dyaconijen etc. -
1,259,190,465
mei eltsoarf2,307,592,69
Dêr fen binne twatredden sa hwet oan jenever gien.
Geale.Hwet donder! dat binne cifers. Dy kinne se sa mar net weibabbelje. Dy ljue, dy wy nei den Haech ta stjûre om it wird for ús to dwaen, witte dy dat net?
Iebele.Krekt sa goed en better as wy.
Geale.Hwerom foroarje se dat den net? Ik kin ’t hjar ommers mei boerekryt op de tafel útrekkenje, det de earmen de greatste helte fen ús giften en gaven forsûpe.
Iebele.Makkeliker sein as dien, Geale. It is in âlde kanker, dy der útsnein wirde moat. En al wier it makkelik, den leau ik noch amper, det hja it gau foroare krigen. En dêr scil ’k dy reden fen sizze. De greate Dupin hat biwiisd, en hy hat it wer biwiisd mei cifers, dêr nimmen ta dizze dei tsjin kikke doar, det in lân, dat inStaatsloterijútskriuwt, in sedelike hel ûnder syn folk bout; hy hat biwiisd, det as ’er nei rato fen de rykdom trijeris sa folle lotte wirdt yn dizze provinsje as yn ien oare, det ’er yn dizze provinsje den ek trijeris sa folle for de galge opgroeije. Dupin hat biwiisd, det yn dizze provinsje trijeris sa folle boaden hjar breahearen bistielen; trijeris sa folle manljue wiif en bern forlieten, ef onminskelik tantearren; trijeris sa folle ondogensk jild slein ef goed jild bisnoeid waerd; trijeris sa folle ynbraek en moart dien waerd; ja, ek trijeris sa folle troch it lotsjen ontaerde bern hjar heit en mem moarddedich skopten en sloegen, ef by de hierren lâns de groun slypten. Al de direkteuren fen deloterijhienen hjar de kiel heas gûld tsjin Dupin; sa hienen hja ’t grou op him.
Hajonides.Al wer it âlde ding!Leve de Diana van Ephesen!
Iebele.Alle de debitanten en splissers fen deloterijhiene him útmakke for in gaudief en lânforrieder; en alle de toalf stammen Israëls en de tûzenen onbisneine Joden, dy allegearre frieten fen lotterijbriefkes en biskiten, dy piuwden Dupin nei; hja smieten him mei fûlens. Mar do er mei dizze rekkening yn it Franske parlement opkaem, wierne se sa stil as piseamelers, en yn it selde eagenblik hawwe de Franske representanten deloterijfor ivich út Frankryk band. Dat witte se yn den Haech, tinkt my, krekt en allike goed as ik it wit, mar hja litte dochs úsStaatsloterijyn wêzen om jinnige tûzenen, dy it opsmyt. En sa soarget de regearing yn Frankryk, dêr wy yn ús geastelike greatskens sa leech as ongodstsjinstich, sedeleas en lichtsinnich op delsjenne wylst wy ús sels forhefje as de godstsjinstichste en earlikste naesje fen de wrâld; sa soarget de regearing fen Frankryk, siz ik, for de onskild en de wolfeart fen ’t folk, wylst hjir to lânne de ynwenners yn deStaatslotterijde poarte nei de hel iepene wirdt. Dêr kinne se nou, as se mar wolle, hjar sels mei wiif en bern nei siel en lichem yn tiid en ivichheit formoardzje.
Jappe. Dou gieste der divelsk út, Iebele. Dat roait ich ef kant. Hja koene dy dyn ontslach wol ’ris thús stjûre, en aste noch lûder geiste, ek wol ’ris for in pear jier fêst wirk jaen. Mar hwet wolste dêr nou mei sizze?
Iebele. Dêr wol ’k dit mei sizze, det as se de lotterij net weidwane om ’er in stoerke út to heljen, det se den ek nin finger útstekke scille tsjin it jeneversûpen; hwent dat bringt hjar noch folle mear op. Dêr komt by, det hja om deloterijôf to skafjen hjar allinne mar net hoeve út to skriuwen, en den is it lotsjen dien, wylst it in tûzen foetten yn ’e ierde habbe scoe om it sûpen to stuitsjen.
Tamke. (In skroar mei in kop sa fyn as in nidle). Scoe der den waraftich nin middel op wêze?
Hajonides. Hielendal leau ik it net; hwent it scoe in oarloch wêze tsjin de minskelike natûr, en dy lit him mei nin foarken útdriuwe, ef hja komt altiten werom.
Geale. Sûpen en bealgjen ús natûr? Ik miende, det wy minsken en nin bargen wierne, domenij. Hwet seistou der fen, skroar?
Tamke. Ja, wy binne minsken, mar just dêrom sûpe wy, en ’t djier net. Wy binne minsken troch ús forstân, en mei dat forstân, is de minske just forlegen. Domenij Hajonides hat my dat lêsten ’ris útlein, do ’k him in japon meat. Kom, domenij, jy binne better fen de tongriem snien as ik. Liz jy de ljue dat ’ris út.
Hajonides. Ja, de minske wol syn eigen ik, wol syn lot en de wrâld net sjen lyk as se binne; hy wol ’er net oer tinke lyk as hja binne; hwent den steane se him net oan. Soms forfele hja him; soms hat hy der in wearze yn, en noait is hy der fen foldien. Hy miende, det it in klompke goud wier, en nou ’t er ’t goed bisjocht it ’t mar in stien. Dêrom, hwerste de minske op it ierdryk fynste, oeral siket er ’t forstân to bilommerjen mei in tinne blinkjende wolken, dêr er alles folle moaijer troch skimerjen sjocht, as it yn wierheit bistiet. As er yn dy wolke sitte mei, den hat er for him sels wysheit, krêft en eare; de wrâld wirdt him in paradys, alle minsken syn frjeonen ef syn oanbidders, en de takomst is mei goud ynlein en mei roazen bisiedde. Om syn forstân nou yn sa ’n glansrike forbjusteringe to bringen brûkt er de wyn dêr de wyn groeit, en dêr er net groeit tôget er de wyn by skipsladingen oan út fiere waerme lânnen oer sé, as hy it mar bitelje kin. Hat er dêr to min jild ta, hy brout bier út koarn en weet, en sûpt him in sûs oan it bierke lyk as de oare oan de wyn. Do it bier net hirdernôch tatroefte, bigoun de satan út rogge en weet jenever, út rezinen en ierdappels brandewyn to stoken, en sa geat er it fjûr fen syn gleone hel krekt as wetter yn ’t yngewant fen de earme minsken. Mahomet bigriep dy kinsten fen de divel, en sei: “Dêr scille wy ’n boerdke foar skouwe.” Hy forbea yn syn koran bier, wyn, jenever en brandewyn, mei ien wird, it drinken fen alle kinstfochten, dy de hearlikste gave fen God oan de minske, it forstân, fortsjusteren. Nou, dat binne syn folgers trou neikomd; de twahûndertmiljoen minsken fen de Islam drinke net, mar hja smoke de opium, dêr in swolch trije, fjouwer fen it forstân mear bidwelmje as alle sterke dranken mei eltsoar. Sa binne de Turken de koran, dy hja oanbidde, ontkomd. Is ’t den net wier hwet Tamke seit, det de minske mei syn forstân forlegen, skjin forlegen is? En as hy it den perfoars bidwelmje wol, den woe ’k wol ’ris sjen, hostou hjar dat allehiel bilette scilste. Ontnimste hjar de wyn, hja nimme it bier; ontnimste hjar it bier, hja nimme de brandewyn; ontnimste hjar de brandewyn, hja nimme de jenever. Ontnimste hjar de wyn, bier, brandewyn en jenever, en seiste, lyk as Mahomet: “Fen dat alles scilstou net drinke, ef dou gieste koegelsfeart nei de hel”, den roke hja de opium.
President.Nou as hja den hwet ha moatte, dat it forstân forbjustert, litte wy hjar dat den jaen, hwet it minste bidwelmet en it measte op brea liket, ik mien it bier.
Jalke.Dêr komme jy op de rjuchte wei, president. Der moat altyd in remplaçant komme for de jenever, en better as bier is der net to bitinken. Mar den nin sûr bier, dêr de minsken skeve bekken fen lûke, en snijingen fen yn de termen krije, lyk as de kasteleins nou forkeapje, om de ljue oan de jenever to hâlden. Né, krêftich bier dêr men waerm en sterk op wirdt, dêr men in goed sin fen kriget; mei ien wird, bier lyk as ús foarâlders dronken, en dêr se sokke krêftige koppen fen út de kragen opstieken, det ús jeneverljue der mar spjuchten en geasten by lykje; bier, dat hja dronken foar det hja it Romeinske leger by Baduhenna forgriemden, en letter de bjizzem yn ’e hân namen, om de oceaen fen Spaenske ef Ingelske en Franske fleaten skjin to feijen.
President.Wy komme al yn ien skipke to lânne; it komt der mar op oan om to meitsjen, det de remplaçant goedkard wirdt. Mar dêr scil in slimme wize op gean. Do Tamke en ik as jonges boartten, wierne de ljue noch wakkere dipper en sunich, en der yn alles op út om de spillen by eltsoar to hâlden. Hja dronken do sterk bier, ek rju tsjok en swiet bier, net allinne omdet se ’t jerne mochten en der in noflik sin fen krigen, mar mei ien om hwet iten út to winnen; hwent hja seinen: “Dêr de brouwer sit, kin de bakker net sitte.” Nou keare se it blêdke om, en sizze: “Wy drinke nin bier foar iten, omdet it ús de mieltiid bidjert.” Hja wolle in bulte ite, ja, frette. Hwet it kostet kin hjar minder skele; en dêrom drinke se bittere jenever; dat skerpet de mage op, krekt as de swipe in âlde knol, en den kinne se frette as wolven. Dat jowt in dûbelde wille; earst de jenevernectar mei in piip hearebaei, en den it liif op ’e leest. Ho scilste sa’n geslacht bierdrinken leare?
Jalke.Staf oer nacht giet dat net; mar as goede ljue de hânnen yn eltsoar slane en der gedild en tiid ta dwane, den witte men noch net, ho fier hja it bringe kinne. Mar den moat der earst in soarte fen in mirakel gebarre; de lânsregearringe moat meidwaen. Hja moat alle bilêsting fen it bier ôfnimme, en op de sterke dranken omsmite. En as dat dien wier, den moast itGenootschapoeral bier- en kofjehuzen for it algemien stichtsje, dêr boeren en boargers, foaral op merkedagen, bêst bier, brea en bôle mei bûter en tsjiis, en in pantsje kofje keapje koene. En de seal, dêr dat forkoft waerd, moast sa rom, geryflik en gnap wêze, de bitsjinning sa fluch en frjeonlik, en de priis sa binlik, det se op nin foetten ef fiemen nei yn in jeneverkroech sa goed to rjuchte koene as yn de bier- en kofjetimpels fen ’tMatigheids-Genootschap.
Iebele.Fen de rie fen de stêd hoefste dy timpels net to forwachtsjen. Hwent dy scoenen miene, det se hjar sels de glêzen útsmieten, as se it gebrûk fen sterke dranken tsjingongen.
Jalke.Nou dêrom hoopje ik, det alle ljue mei rêgen yn ’tGenootschapgean scille en sa folle by eltsoar tôgje, det se dy kofje- en bierhuzen iepenje kinne, en litte it de rie, fen de stêd oansjen. Ik hâld it derfor, det as men sa folle naem, det men der efkes mei útkoe, en der neat oan woun, det sokke huzen op it ein noch klandyzje krije scoenen.
Jappe.Jimme hawwe noch hwet forgetten; dat binne de ambachtsljue, dy moarns foar ’t wirk, jouns nei it wirk, en deis twisken de skoften yn ’e kroech om in romerfol wippe. Dat dogge ek brabiers, deabidders, omroppers, mostertljue, brief- en krantebistellers, en al dat rypske en rapske, dat om hjar bidriuw by de strjitte wêze moat. As jimme al dy oxhoofden fen Skiedam ’ris by eltsoar seagen, dy dat soartke allinne jierliks opslabbet, den scoene jimme sizze, det de fammen der de strjitten fen Ljouwert wol mei skrobje koenen.
Jalke.Dy klanten haw ik wol tige yn it eachmerk hawn. Dy moatte op elke ûre fen de dei, moarns ier en jouns let, yn de winter in waerme seal fine, en altiten goekeape kofje, stikken iten, bier mei pipen en tabak, en alle kranten fen de foarige wike, dy men mar by eltsoar swylje koene. Oflêzen lytse boekjes oer útfiningen en ambachten; blêdkes mei printkes, lietkes en koartswilige setten, moatte oer de tafels sjidde wêze; de mûrren bihinge mei lysten, kaerten en caricatuerprinten. Domenijspillen, damboerden, heak- en ringspillen, moatte by de hân wêze. Hwent dy mei de divel skipe is moat him oanslach jaen. In bulte sûpe yn ús lân út dommens en forfelinge; hja witte hjar mei neat oars as mei de romer onliddich to hâlden. Hienen se nocht oan lêzen en ûndersiikjen, den scoenen se sa folle net sûpe. Gelokkich as greate en lytse bern hwet to boartsjen en to giisgobjen hawwe; hwent den dogge se nin kwea.
Ubele(Studint). Mei ik ek in duit yn ’t ponkjen dwaen, president?
President.Hwerom net, Ubele? Wy wolle fen in bern leare, en scoene wy den net nei in studint harkje wolle? Lêz’ op, man!
Ubele.Der wirdt nea mear sûpt, den as it folk foar de fyoele is. En dounsje wolle se op merke. Keamerop, en net dounsje, dat giet net. Mar stomnochteren dounset nin Fries. Der moat al hwet foer ynsitte foar det hy de skonken troch eltsoar smyt. In Franskman dounset op in glêske wetter mei sûker, det it lillet; mar dat kinne wy net, en ik rekkenje sa, det in stomnofteren Franskman, en in Fries, dy in flesse wyn efter de knopen hat, sa hwet op de selde hichte binne.Nemo saltat sobrius.
Jappe.Nin smousepraet! Mar al wer prebearje. Helte better dounsseal, helte lûder ljocht, helte mear muzyk as op de herbergen, en dêr sterk bier by, dat koe noch al ’ris mannich ta in trantke forliede. En as der ien skiep oer de daem springt, springe se der jamk allegearre oer.
President.Wy hawwe de striid tsjin in taeije divel, dy nou omtrint tachtich jier syn helske skepter oer Nederlân swaeit, en it scil hwet ynhâlde om him fen syn troan to wrikjen, en de tosken út de bek to brekken. Dêr komt nin jenever yn ús kofjehuzen, en nou moatte se oan de oare kant sa folle better en moaijer wêze, det se dêrom de jeneverkroegen foarbygeane en ús kofjehuzen opsiikje. De remplaçant moat sa goed wol wêze as de conscrit, en dat scil der om spanne, frees ik. Hwent yn de jenever sit inerlike nocht, ynbylding, goud, krêft en hearlikheit; dêr hat de satan in drip út syn helske distelearslange ynmingd, dy ús arbeidersfolk yn ien romerfol jenever mear goud en heil foargûchelt, as yn alle skatten fen ierde en himel beide mei eltsoar bisletten binne.
Geale.Jimme binne allegearre koudom. It alderfoarnaemste forgetten! As jimme dounsers hawwe wolle, jaen den de muzyk mar forgeefs, en jimme krije mear foar de fyoele as jimme bergje kinne; hwent dat is ’t jinnichste, det de ljue hjir tsjin it dounsjen hawwe: “in bulte wirk, en jild tajaen.” Dêrom dounsje de boerefeinten de iene deis op ’e keamer, en steane de oare deis yn ’e sleat to hekkeljen en to skriemen.
Ynse.Dêr hear ik dy, sei doave Japik, en der roun in lûs oer ’e souder. De muzyk moat as yn Frankryk forgeefs wêze. Dat docht for in Nederlânner de doar ticht! Fjouwer deuntsjes in dûbelke, dat slingert oan, hear! Dat fret jild as it de hiele nacht trochsjout; en as hja mar weiskotse koene, jonge, den scoeste der noch kluften fen sjen.
Jappe.Dat is wier; mar dounsjen sûnder jenever ef brandewyn, dat liket my raer ta. It is krekt sa goed as hirddraven mei soare tsjillen; der moat earst smard wirde.
President.Sa tinkstou, Jappe, en tûzenen mei dy; mar probearjen, lyk as Jalke it foar hat, is ’t neiste rjucht. En ik leau, det it dounsjen noch hwette mear is as in útspanninge. Ho nuttich is sa’n biweginge for it jongfolk! Hja krije der in moaije flinke hâlding troch; it hâldt hjar linich en fluch, en hja bliuwe der soun by. Wy forstjonke nou yn de hirdsherne mei de noas yn ’t fjûr, en de romer en de piip yn ’e hân. De Fransken dounsje folle, mar hja sûpe net. Us folk dounset allinne op merken, en it scoe sonde en skande wêze, det wy dy tûzenen fen fammen, feinten, ja, troude ljue, dy op de merken dounsje, en dêronder sa moarddedich jenever en brandewyn sûpe, net yn ús timpels krigene. Kom oan, as ús oer-oarre-heit-en-hjarre út it bierke songen, hwerom moatte wy den drank hawwe? Hwet wy lietkes hjitte, neamden hjabier-psalmen. En as hja dounsen, det it klapte, op bier, hwerom scoene wy den by in kanne bêst bier ús as in lûs op de tafel deaknipe litte moatte? Hwet seistou, doctor? Wy eamelje al, en dou dochste der it swijen ta. Lizze ek ’ris in duit yn de fyoele.
Doctor.Jimme kinne ’t wirk wol ôf, mar as ik it sizze mei, den hawwe jimme de slimste partij fen ’tMatigheid-Genootschapnoch forgetten.
Jalke.Hwa is dat, doctor?
Doctor.De ierdappel.
President.De ierdappel? De hearlike ierdappel, dy Europa sa faek for hongersneed biwarre hat? Mar, doctor!
Iebele.De ierdappel? It foer for earmen en riken! As ik middeis nin ierdappels krij den hab ik net iten.
Jappe.Doctor, doctor! Ho doar je it sizze? Wy wierne skjin forlegen as der nin ierdappels wierne; hwet scoene wy gemiene ljue den ite?
Doctor. Hwet ha dyn foarâlders iten? Earte, beane, groat, strou, rogge, weet; en is dat fordylge? Ef is it nin minske-iten, tinkt dy?
Geale.Ja, mar ierdappels is de baes. Elts mei se allike graech, en dy to lyts binne for de minsken, binne goed for hjar kammeraten de bargen; dy snasje der ek al yn om as banket.
Doctor.En lykwol hâld ik fol tsjin jimme allegearre, det as de gemiene man de ierdappel net ontnomd wirdt, det jimme him yn der ivichheit net fen de drank krije. Ik hab neat tsjin de ierdappel as der goed spek en flêsk by lâns is; men kinne in hwotte sa wol koaitsje, det er goed smakket; mar allinne, lyk as de gemiene man him meast brûke moat, is ’t in ondogens iten.
Iebele.Ho bigrypste dat, doctor? Dat is hwet nijs. Dêr ha ’k noch noait fen heard, as Bilderdyk, dy praette ek sa. Bistou in Bilderdykiaen?
Doctor.Ik hab in bulte mei Bilderdyk omgien, mar dêrom bin ik noch nin Bilderdykiaen yn de ierdappel. Hy hie fen dy bigripen en oankomsten; it wier bêst om dy hjar feart to litten; hwent der wier dochs nin forsetten oan. Hy hat my ’ris sein (en do seach er earst mei syn skerpe swarte eagen om ús hinne, krekt eft er my in moart forhelje scoe,) hy hat my ’ris tareaunte: “Sont Hollân him mei dat onkrûd spizicht, wirdt men yn Amsterdam fen famkes fen toalf en trettsjin jier oanroppen.” Hy miende nammentlik, det de ierdappel de minsken foar de tiid ryp makket. Men moatte dat mei in dichter fen dy hege fljocht as hy sa nau net nimme. Hy koe him oer de ierdappel sa lilts prate, krekt eft it in godforflokte plant, in oardiel oer Europa wier; mar do ’k ienris to Haerlem by him wier to iten, wierne der net allinne bêste dúnierdappels op tafel, mar hy plúze der krekt sa goe’ fen as wy. Lykwol dat docht nou allegearre neat ta ús. Ik bin tsjin de ierdappel op hiel oare grounen as Bilderdyk.
Iebele.En hwet binne dy grounen den, doctor?
Jalke.Ja, dy moaste ús sizze.
Doctor.Ik kin dy ’t hast net bitsjutte, omdetstou nin doctor biste, mar ik scil myn bêst dwaein. De ierdappel is in frjemdling; mar dêrom witte wy dochs wol, det er út Amerika is; myn master, prefester van Geuns, hjitte him dêrom deAmerikaansche knobbelwortel. Ek witte wy, det hy fen in rudige famylje is, dy de namme hat fenSolana. De tabak en de belladonna binne syn beide folle niften. Aste de tabak earst prûmkeste ef smookste, wirdste misselik, en ytste de belladonna, lyk as de boerebernkes wol ’ris by forsinninge dwaen, den stjerste; hwent it is in forninich forgif. As de ierdappel noch net ryp is, den is hy glei en kliemsk, en in pest for de yngewanden, en drinkste in ôflûksel fen de griene siedappelkes, dy oan it ierdappellof hingje, den wirdste blyn. Den earst, as de ierdappel folslein ryp is, en syn moal set hat, hat er syn forgiftige natúr ôflein en is in onskeadelik iten.
Geale.Ho, deale, kin de ierdappel ûnder de forgiften thús hearre? Dat giet boppe myn forstân.
Doctor.Nou, it is sa. It is krekt sa klear as det wite klaver en bargeklaver beide klaver is, en flotgêrs en bêst finnegêrs beide gêrs is. Lang is de ierdappel krekt as de dahlia, dat ek al in miich fen him is, en dêr se de wirtels krekt as ierdappels wol ’ris fen yn it sop siede; lang, siz ik, is de ierdappel yn de hôven fen de greate hearen as in tulp ef bolblom kweekt wirden, en de earste kear, det ik wit, det er hjir yn Fryslân op in tafel komd is, dat wier yn 1734 op it Prinsenhôf to Ljouwert, do prins Willem de IVde mei syn jongwiif de princesse Anna, fen Ingelân thús kaem en in greate gastmieltiid joech. Jimme bigripe, dat wier in nij snufke en oan tafel fen prinsen en greate hanzen smakket dat iten bêst, dat fier út de tiid is, ef dat nin divel ef minske ken.
Geale.Dat is den krekt oars as mei in boer; hwent dy fret net hwet hy net ken. Mar nou fierder, doctor. Hwet woenen jy sizze?
Doctor.Fen de tafel fen de prins kroade de ierdappel njunkenlytsen nei de tafel fen rikeljue, mar slûkstirtsjende; hwent hy wier in lyts bytke yn oansjen; en better, tochten de ljue, for ’t Jan-Rab as for gnappe ljue, dy earte en beane bitelje koene. Om 1750 en 1760 hinne waerd der wol ’ris in ierdappel by de skylfisk pikt, mar altyd min ef mear to mûk, en sels de domenijs to platten lânne, dy God nou al tankje det se in droege ierdappel hawwe, woenen ’t hast net for de boaden witte, det se in ierdappel by de snoek ef bears ieten.Ierdappel, dy namme wier sels to moai for him; hja neamden him by de skeldnamme fenkonsjinjestopper, omdet de moalige ierdappel, as er hwet gulzich troch de hals skouwen wirdt, wol ’ris kropje wol. Noch forachteliker neamden se himlawabbel, omdet er net by de man stie lyk as de spekstrou, ef de earte en beane. Moaije bern ha moaije nammen.
Geale.Dat is wier. Nin keardel kin op ierdappels haeije, meane ef yn ’t fean baggerje.
Doctor.En ek al de âlde minsken fen 1740, 50 en 60, dy ik noch kend hab, woenen fen nin ierdappels witte. Sokke hege ljue as de Humaldas en de van Harens leinen yn de mage altyd in fondamant fen bêste grauw’ earte en bret kouflêsk, en lieten ’t folk nei lust en wolbiheagen yn de lawabbels omsnasje, det hjar de strôte knapte.
Iebele.En nou is ’t de ôfgod fen Europa.
Doctor.Indrekgodwolste sizze, Iebele, dy syn oanbidders mei stront en stank leanje scil. Mar dat is nou dêr oan ta. Dit lid fen de famylje Solana hat it lyk as in bulte alforwoesters fier yn de wrâld brocht, en hy scil it noch fierder bringe, as er tiid fen libben hat. It is de aert fen alle forgiften, det, is men der ienders oan wend, men der net bûten kin. Men is der pûr op forslingere, ja, oan forslave. Yn ’t earst haste, by foarbyld, noch al wirk om de tabak to felen. Men flibet, wirdt misselik en deableek by ’t smoken fen de earste pipen. Om dat tsjin to gean, moat der in sûre apel by lâns; de apel yn ’e lofter en de piip yn de rjuchter hân, en om barren docht de learling in hap út de apel en in mannich sûgen út de piip. Mar haste de natûr ienders oan dat forgift wend, en krigeste smeits yn in pypfol, den kinste der net bûten. De piip is moarns it earste en jouns it lêste. De piip is al yn de brân foar det de man de hoazzen oan hat, en as er him ontklaeid hat en mei de iene foet al yn ’t bêd stiet, smacht er noch gau de lêste sûgen, en krekt as in sibbe fryster, dy er noait genôch tútsje kin, leit er hjar skodholjende op ’e bêdplanke del. En astou dy man de oare moarns fregeste, hwet er ljeafst misse wol, de piip ef it omstik brea by de thé, den seit er: it omstik iten. Nou, dat forliedelik famyljegebrek hat neef ierdappel ek oererfd. Al hâldt men noch sa folle fen koal, wirtels, rapen, beane, groat; it kin neat skele hwet it is, as it mar gesoune kost is, dêr rekket men noait sa op forslingere, det men der net bûten kin. Sa lang as der nin ierdappels wierne, wikselen dêrom de ljue dageliks mei it iten; mar do se op de smeits fen de lawabbel kamen, mienden hja, det hjar de hûd sear die, as se him to minsten net iendris deis krigen. As se nin ierdappels krije, habbe se net iten.
Jappe.En de gemiene ljue trijeris deis; moarns oan daelders yn pleats fen tsjiis op in omstik brea, middeis sean, en jouns opwaerme.
Doctor.Nou kinne jimme bigripe, hwet in feart dy ierdappel naem, do nin hûnderten ef tûzenen, mar miljoenen en miljoenen minsken yn dy plant hjar jinnichste iten seagen. Dêr kaem by, det der nin iten wier, dat de ljue sa goekeap krije koene. De earmste wier der gek op, en it wier faek it jinnichste iten, dat er bitelje koe. Dy in bulte folk yn de kost hie, tanke God, det hy hjar mei de selde kost as syn bargen foerje koe. Hy hie mei nin earte ef beane, mei nin koal ef rapen mear to meitsjen; hy sloech mar in fjirtich, fyftich fjirders ierdappels op, en dêr liet er it folk yn om frette, det hja blau waerden. It kostte him de helte minder; hy hie der net heal sa folle omslach mei, en it folk wier folle better to freden.
Tamke.En dêrom, om de omslach woene de frouljue der ek graech oan. Hwent as se griene ef grauwe earte, koal en rapen, groat en soks to fjûr hiene, dêr moasten se de hiele moarn op pasje, ef it barnde oan. Mar do de lawabbels kamen, wierne se dêr ôf. In healûre foar it middeiskoft, as de man fen ’t wirk thús kaem to iten, den skepte syn ljitske in amerfol wetter; dêr rammele hja in soad ierdappels yn; den rof! rof! rof! gau mei de luiwagen der yn omstompje, om de klaei der ôf to skrobjen; den yn ’t goatling, dat al oer it fjûr stie to sieden, en as de man ynkaem, wierne de ierdappels nôch en de mieltiid klear. To foaren moasten hja by de pôt bliuwe, en nou koe tuttemoeije de hiele moarn mei de bûrwiven de earmen oer eltsoar op strjitte stean to rabjen, ef ek wol, as ’t hwette rommer omkaem, mei eltsoar kofjeslabje en in lawaske pimpelje. De frouljue wierne fjûr en flam foar de ierdappels, en dat binne machtige boungeneaten, sizze ik jimme.
Jappe.Ja, dat wit ik noch wol fen ús beppe. Dat kreaze wyfke mocht nin ierdappels rûke ef sjen. “Sont dat túch yn de wrâld komd is”, sei it sloof altiten, “binne ús frouljue wol helte sloffer, loaijer en rabbiger wirden, en ’t koaitsen habbe se glêd forleard.” En as hja den forhelle, det de ierdappel yn hjar bernejierren, noch minder as talhout, net yn tel wier, sei se er noch de rjimslach by:
Als niet komt tot iet,Is ’t allemans verdriet.
Tamke.Nou, hja klitse al nuver iten by eltsoar, as der hwet oars as ierdappels wêze moat. Fierder as prom-en-bôle giet hjar kinst net.
Doctor.Meitsje nou jimme rekkening, frjeonen! Goekeap iten, sloardich meije, en yn in amerij klear! Hwer dat hinne moast, is licht to tinken. Der koe noait genôch fen boud wirde. Alle jierren waerden der tûzenen fen pounsmjitten boulân mear yn Europa mei bislein. Dat gong lykwol yn de earste 40 jier sa hird net; hwent de ierdappel bigoun earst om 1780 hinne de foetten sa hwette ûnder ’t liif to krijen. Yn dat jier waerden de ierdappels yn de grientekelders to Amsterdam noch lyk as rapen forkoft, en kamen allinne by lytse panfollen as in extratsje op tafel. Folle letter kaem de earste ierdappelkelder ûnder in wynhûs yn de Fizelstrjitte, op de hoek fen de Reguliersdwersstrjitte, dêr de Amsterdammers do noch al nuver by opseagen. Sa let binne de ierdappels hjir ynfierd, en nou byldzje de ljue hjar wol yn, det er hjir ivich west is. Mar sont dy tiid binne de lawabbels der frjemd útnaeid. Elts jier bisloegen se mear plak, en der kamen oarden yn Europa, dêr de fjilden, sa fier men eagje koe, ien ierdappel al ierdappel wierne. De ierdappel hie der alle granen hast weikrongen, en op oare oarden hie er sa folle lân ynnomd as al syn kammeraten mei eltsoar.
President.Ta in greate seine fen de earme minsken, doctor, dy nou it liif for in stûr mannich de hiele wike lâns fol krije koenen.
Doctor.Sizze dat net to lûd, president. Ik ha noch net dien. It scoe, it koe alteas sa ’n seine wirde, as it libben en de gesontheid fen de ierdappel forasserearre wier; mar hy is krekt as de minsken oan sjeachtme, pest en cholera ûnderhevich, en it minskdom, dat op him tynget, is wol in ongelokkich mar ek in gek minskdom, dat net better wirdich is as swart to hongerjen. God almachtich hat by de skepping fen dizze ierde sommige wetten ynsteld, dy wy minsken, wolle wy libje en soun bliuwe, wol yn acht nimme meije, ef de iene tiid ef oare tiid scil it ús min ôfgean. By ien fen dy wetten hat er yn syn ivige wysheit en goedheit bisteld, det it ûnderhâld fen ús minsken net fen ien ef twa, mar fen in bulte forskillige granen en fruchten ôfhingje scoe. Mei ien ef twa doarste er ’t as in soarchfâldich heit net weagje; dat wier him to noedlik; hwent as dy twa mislearren (en ho licht koe dat ’ris barre!) den scoene syn bern nin brea ha, en miljoenen scoenen de hongerdead stjerre moatte. Dêrom hat God makke earte, beane fen allerlei soarte; hy hat makke rogge, weet, bokweet, koarn, spelt, hjouwer, gierst, Turkske weet. En dat hat de skepper dêrom dien, det as der ien ef twa fen dy granen troch misgewas mistribelje, de oare dat gat wer oanfolje kinne. Hwent noait biswike hja allegearre allyk, en sa kin den de iene altyd for de oare yn de bresse springe. Mar nou ha de domme minsken dat oars bigrepen; hja sizze: “Né, baes! Wy bitankje dy for al dyn granen! De ierdappel smakket ús better, en dy is ek goekeaper. Hy heart hjir wol net thús; mar dat rekket ús net; wy scille him de eare jaen, dy him takomt. Wy scille ’ris seis-achtsten fen it plak, dêr dyn granen oars op stienen, mei ierdappels bislaen, en litte dy twa-achtsten den oan dyn oare granen oer. Dat is ús folle foardeliger, en hy smakket ús ek wol helte better.” En dat gong ek goed sa lang as de ierdappel goed wier. Mar dêr kaem it sike-ierdappel-jier! Do wier it ach en wé oer hiel Europa! Swart wirde fen honger! Ja, by tûzenen fen honger stjerre! God, dy se yn syn wetten fortrape hienen, oanskrieme om brea! Foar de riken stean mei it blanke mês, en it as kannibalen útmoartsje: “Bloed ef brea, ierkloarkers!” Oproer, moard en deaslach oan alle kanten! It ding wier sa klear as de sinne, frjeonen! De granen wierne sa min net útfallen, mar der wier sa ’n bytke fen útsjidde, det se ’t onmjittelike fjild fen dy forrotte ierdappels, dêr se to foaren elts hjar plak op hienen, net wer oanfolje koenen.
Geale.Mar hwa koe nou ek tocht hawwe, det de ierdappels de pestelintie krije scoene? Dêr hie men noait to foaren fen heard.
Doctor. En lykwol ha jimme dy plant sa tantearre, det er altiten siik wirde moast. As de âlders de bern alle dagen mar fen ’t bêste frette en sûpe litte, sa folle as de bealch mar fiterje kin, den scil it der dy bern nei gean, en sa is ’t de ierdappels ek forgongen.
Geale.Wel, dat woe ’k den goddory wol ’ris biwiisge hawwe. Dou rachste de bouboeren út, doctor, eft se nin turf heech binne.
Doctor.De ierdappel hawwe se helle út de fruchtbre, mar woeste grounen fen Amerika. Yn Chili, Peru en Mexico waechst er yn ’t wyld lyk as hjir de brânnettels, de toarnbeijen ef de doerren en siggen, en hy scoe altyd goed yn steat bleaun hawwe, as men him mar sa hwette bihandele hie as er dat yn syn geboartelân wend wier. De boekweet hawwe de krúsfarjers Ao. 1200 út de barnende sânstreken fen Arabiën helle, en dêrom groeit er hjir to lânne ek nearne better en gesouner as yn de gleone yeske fen de forbarnde koarste fen langeturffeanen, dêr men de finger pas yn daeije kin. Dat is syn klimaet.
Iebele.O! dêr wy yn de foarsimmer dy neare hearige loften fen krije, dy ús hiele ryk yn in kalkoven foroarje.
Doctor.Deselde. Let nou wol op, det se yn hiel Europa de ierdappel pript en mei allerlei kinsten en dongen oanfitere hawwe om mear op to bringen as er koe, en dat hat him de deastek dien. Ik scil ’ris in eksimpel oan Fryslân nimme; hwent dat bigripe jimme bêst. Yn Fryslân hawwe se de ierdappel ek lang nei syn âlde aert bihannele en sa lang as se dat diene, hiene we hjir, doar ik sizze, de bêste ierdappels fen de wrâld. It dûrre net lang ef de frjemdelingen kamen ek yn de smeits; de skippers krigen ’er de flucht op, en sa gau as ús ierdappels yn deverzendingkamen, foroare alles mei in blits. De keapljue, dy se by skipsladingenfol weifierden, sochten allinne mar Fryske ierdappels; nei de deugd waerd net folle frege, de namme wier foldwaende; en do kaem it der mar op oan, net hwet soarte de bêste, mar de measte ierdappels opsmiet. Dat waerd probearre; alle jierren kamen der nije soarten by; op it lêst hienen se yn Fryslân by de sauntich soarten, en dêr karden se dy út, dy út in pounsmiet de measte koerfollen útmeat. Sa is de greate ierdappelsteapel yn Fryslân en oeral bynei fordoarn, en yn steed fen bêste kriget men nou yn Fryslân meastal, as men se sels net bisteld hat, minne ierdappels foar de noas.
Geale.Mar nou bigryp ik noch net, ho wy de ierdappel de pestelintie yn de hûd inte hawwe.
Doctor.In bytke gedild, Geale, en dou scilste it hearre. Dou wiste, de ierdappel hat dit fen syn woeste geboartegroun oerhâlden, det hy net mei it gêrs yn lege mieden omslymje wol; ek wol er nin weake dong op de kop habbe; hwent den makkeste it lof wrak en geil, en de bollen stekkerich, glei en kliemsk. It is in wylde Yndiaen fen Amerika, dy sa’n weelde net drage kin. Hy wol in groun habbe, dy heech en troch syn eigen natûr krêftich is, lyk as yn Amerika, en dêrom kinste him noait net better tractearje as op bêste terpen en dunen, dêr pit, mar nin ferske dong yn sit; de dong moat der yn forgien wêze. Sokke terp- en dún-ierdappels binne de bêste. Mar lyk as ik sei, dat joech net genôch; it lân, dat 50 koerfollen joech, moast 60, 70, 80 en mear jaen, sa folle as it mar fiterje koe. En dêr ta sochten se net allinne de fruchtbarste soarten út, mar hjar pripten it lân mei alderlei kinstmiddels oeral sa dierbar, det er op it lêst de kop sakje liet. Hja seinen: “Fyftich fjirders haste jown, mar hûndert moaste jaen. En eftste lypste ef pypste, dou scilste. Moatten is ek hwet, en loaijens is nin lammens. Wy scille it dy wol leare, baes!” Sa habbe se de ierdappel yn de steat fen in forweend bern brocht, dat tweintich jier oan ien troch wyntsje en Tryntsje, troch gastrearjen en swieren, syn sintugen sa oerprikkele hat, det it op syn tritichste útlibbe en in stôkâld man wirden is. Troch al dat kiteljen en prikkeljen waerd alles mei in rep ontwikkele, waerd alles earder ryp. It bern waerd op syn tredde jier al jonge; op syn toalfde al feint; op syn sechstjinde al in man mei bern; en op syn tritichste stôkâld. De ierdappel, sa lang as him tiid en romte ta groeijen jown waerd, brocht syn groei nei de rigele yn ’e groun to’n ein, dûrre de hiele winter troch, en bigoun yn ’t foarjier earst wer to kiemjen, as de einpeal fen syn gewoane libbensdûr neiby wier. Mar fyftich jier oeral troch allerleije kinsten pript en oanfitere om al mear bern foart to tyljen, is er eindelik yn syn tyldelen sa oerspand en forswakke, det hy, om sa to sprekken, syn sied rinne lit; hwent syn egenlike kwael is in gammele oandrift om foar de tiid, sels yn it midden fen syn groei noch, ûnder de groun to kiemjen, en as er dat folbrocht hat, kin er nin moal mear sette; hy bliuwt glei en kliemsk, ef set him ta rotsjen.
Geale.As dat sa is, sjucht it der net bêst út. Hwent den sit dy kwael de ierdappel yn murch en gebiente.
Doctor.Sa wolle se wol ’ris sizze, Geale. It sit him djip yn de hûd, yn al syn fezels en ierkes, en it giet ’er net licht wer út, sizze hja, krekt sa min as in slymtarring út in minske. Sa faek as ’t der mar op wjirret, miene se, scil de kwael wer foar ’e tried komme. As it waer myld is, de wyn soel, en losse lije reintsjes gedurich út de lakwaerme loft flappe, den habbe alle planten tier; hja brûze út de groun, en men kin ’t gêrs hast groeijen hearre; mar dat narjen fen de sike tyldrift kin de ierdappel net mear fele. Hy bigjint den aenstons to kiemjen en to rotsjen; syn lof wirdt swart; syn greate bern, ek al oerstjûr yn ’e tyldrift, sjitte troch yn de groun; syn lytse stjerre, en in libben fen njoggen moanne hat er nou yn ien wike ôflein. Sa sizze de gelearden. Nou, det se mei soele fruchtbre reinen en lij waer oan ’t rotsjen slane, dat witte jimme allegearre. En lyk as it bêd, dêr in minske oan de tarring ef de typhus yn stoarn is, sa is ek it lân bismettelik, dêr de sike ierdappels yn forrotte binne. Al nimste it sied fen de wylde ierdappels fen Peru ef Mexico, en dou sjiddeste it yn dy grounen, hja scille de sjeachtme ûnder de lea krije, en dy feilich wêze wol, moat se tylje op in plak, dêr noait in ierdappel op stien hat.
Jalke.Dat sjucht ’er net al to goed út. As ’t nou ’ris op ’t slimst bisloech en de ierdappel bijoech him yn ienen ’ris hiel-en-al oer hiel Europa, hwer moast it den hinne, doctor? As de helt fen it iten, dat for twahûndert-miljoen minsken birekkene wier, yn de forrotte ierdappel weisonk! Sa’n spektakel fen honger en ellinde scoe der noch yn de skiednis net west habbe. In algemiene oarloch fen de earmen tsjin de riken scoe hiel Europa mei bloed en moard folle, en der scoe neat oars op sitte as det elts it stik brea, dat er oer hie, mei it blanke mês yn de fûst tsjin syn evenminsken, as sa folle hongerige, forskoerrende wolven, fordedige.
President.As de keningen nou in greate deugd oan hjar naesjes dwaen woenen, moasten se in congres oanlizze en mei eltsoar bipale, ho folle groun elts mei ierdappels bibouwe mocht, en krimpe den dat plak sa fier yn, det, al forrotten al dy ierdappels, de oare granen it dochs noch hysje koenen om in stik brea oan Europa to jaen.
Doctor.Dat wirdt heech tiid. Hwent wy hawwe nou sjoen, ho dôfhûdich de boeren binne. Hja habbe leksom op leksom hawn, mar hja bouwe der dêrom mar altyd ierdappels wer op ta. Hja moatte noch oars pit hawwe; hja moatte yn ’t neaken himd by hjar lêste forrotte ierdappel stean to skriemen, foar det se it poatsjen stean litte.
President.Ja, dat moasten de diplomaten mar ’ris op ’t tou sette.
Jalke.Diplomaten! Ei, ju! Binne der noch diplomaten? Dat wist ik net. Ik wit wol, det se der west binne, mar det se der noch binne is mear as ik wit. Mar hwat dogge dy den?
Tamke.Wiste dat net? By de dei libje, gods wetter oer gods akker rinne litte, en in glêske pons drinke. Hja witte oars wol, det der nin moarddediger oproer is as fen de mage. Hwent de earme minsken fjuchtsje hjar ljeaver dea, as det hja hjar dea hongerje litte. De diplomaten hawwe oars ek al in leksom hawn. Hwent do ’t earste sike ierdappeljier kaem, wierne hja danich yn ’t gat bibiten; miljoenen fleagen hjar oan om brea, en hja koene ’t ûnder de stiennen dochs net weiskoerre. Wellington, dy de earste minister fen Ingelân wier, rekke der sa skjin mei oanhelle, det hy, dy Napoleon by Waterloo forslein hie, nou op syn bar it fjild romme moast for in forrotte stjonkende ierdappel, en syn portefeuille dellei. Mar dêr is nimmen in drip wizer troch wirden. Dat libbet en regearret ’er mar op ta, eft ’er neat to dwaen is, en wol de ierdappel noch ’ris rotsje, wol nou, dy den libbet, dy den soarget.
Iebele.Mûlk hie ’t in seine for de wrâld west, det de ierdappel yn dy earste sjeachtme mar de bonken útstitsen hie. Den hiene wy der ôf west; elts hie witten, hwer ’t er oan ta wier, en wis spil spile. Mar sa lang der noch ien ierdappel oerbliuwt, scille se him poatsje eft ’er noch goed skaei fen komme woe, en sa, howol God allinne de takomst wit, stiet it earme minskdom oan algemiene hongersneed en fordylging bleat.
Jalke.Ik mei graech in giele, moalige ierdappel; mar der is ien ding yn him, dêr ik him net om luchtsje mei. It is in forrieder.
Geale.Ik miende, det wy de ierdappel forret hiene, en dou seiste det hy ús forret hat?
Jalke.Do de ljue fen earte, beane, weet en rogge bistienen, bitocht elk him noch ’ris foar det er in wiif naem; hwent sok iten koste altyd noch al hwet; it is alteas nea net sa rom, det se der eltsoar koarts mei om de earen smite. En dy den in trop bern krige hie rju to skraebjen, om se de mûle iepen to hâlden, en in wintertarring oer to hâlden. Mei de ierdappel is dat oars. Yn tamelike jierren hat elts dêr fen for lyts jild de kost, en in arbeider woun genôch mei syn deihier om syn wiif en bern de termen to foljen. Sont binne de earmen oan ’t hylkjen gien, krekt eft it in jildwinnige wier, en yn alle delen fen Europa tylden se foart as kaninen. Dat is jierren en jierren goed gien, ta it siik-ierdappel-jier ta; do seach de hiele wrâld, det hy in forrieder wier. Nei det hy miljoenen en miljoenen minsken yn it libben roppen hie, dy ’er bûten him noait komd hiene, knypte hy der op it lêst út, en liet se yn honger en ellinde sitte.
President.Dêr kin ik dy in ding fen sizze, det ik yn de Betouwe sels sjoen hab. Dêr hierden de gemiene ljue in kampke lân, dêr se ierdappels op forbouden; de man iet ’er earst út mei syn húsgesin, en ’t oare forkoft er by de ôfslach, krekt as de skylfisk by ús op de fiskmerke. De measte part koften de skippers, dy se oan oare oarden wer útsutelen. Men koene rekkenje, det in gemien minske mei in wiif en seis bern dêr it rouwe foer hie for 14 ef 15 stûren yn de wike, sa goekeap wierne de ierdappels. En dy ieten se trijeris deis; moarns, middeis en jouns, dat is to sizzen, altyd. Dat gong kaptael, útmintend, noait sa sjoen, en lyk as de Egyptenaren yn de kou it sinnebyld fen de godheit, dy elts skepsel klaeit en iten jowt, oanbeanen, sa dienen it de earme Betouwers yn de ierdappel. Nimmen hie der erch yn, det ûnder ’t lof fen dy plant in slange krolle en sifele, dy as er foar den dach sprong, hjar allegearre de strôte ticht wrongelje scoe. Elts seach dêr op it platte lân, wol nin rykdom, mar dochs rju folle romte en tofredenheid. En dêr kaem it sike jier! Yn in eagenblik waerd it klaed, dat dizze oarden ditsen hie, der ôfskoerd, en nou kaem der neat as neakene en bleate earmoede oan ’t ljocht. Der wier neat! Nin klean, nin iten, nin stûr jild, en hiele doarpen moasten fen de earste ta de lêste man mei biddelgaven de mûle iepen hâlden wirde. Dat hie mei de folle bou fen rogge, weet, koarn en al dy oare granen ta gelyk, sa as fen âlds, onmûlk west.
Hessel.En just op dy tiid wier ik yn Ierlân. Dêr hieste it selde forried fen de ierdappel. Ik moat jimme sizze, dat is net allinne it moaiste, mar ek it fruchtbarste eilân, dat minske-eagen sjen kinne. Dêr libje nou sa hwet saun ef acht miljoen minsken, mar as it fen Friezen biboud waerd, koenen der op syn minst tweintich miljoenen bistean; en den scoenen se noch sa folle bûter wol nei Londen stjûre, det wy der nin boadskip mear hienen. De Ieren wierne altyd slof en sûnder omtinken; mar de ierdappel hat hjar smoarch en loai makke. De Ier wier neat mear brek as turf en ierdappels. De turf stiek er yn ’t fean, meast neist syn doar; hwent it is krekt as it fean yn Ierlân reind hat, op de hege bergen ta; en de groun smiet sa folle ierdappels op, det de Ier fen it iene part mei wiif en bern libbe, en ’t oare part yn ’e bargen opfoerre, dêr er de lânhearre de hier fen bitelle. Om dy ierdappels to forbouwen, hie er in moanne nedich om se to poatsjen, en noch ris twa moanne om se to roaijen en de groun wer om to dollen; dat wier yn alles trije: de oare njoggen moanne seach er yn ’t waer, smookte syn pypke ûnder in glêske whisky, ef rinkelroaide er op de merken om. Mei ien wird, de Ier libbe as de goden yn Frankryk. Mar dêr sloech de ierdappel oan ’t rotsjen, en út wier de wille. De Ier seach nou, mar to let, det hy om toalf moanne yn in jier to libjen ek tsjien moanne arbeidzje moast. Der wier neat to bêste. Nin iten; nin sparstûrke efter it linnen om iten to keapjen. It wier: bek ta, pong iepen, en aste in net oer it hiele eilân spand hieste, wier it egenlik mar ien earmehûs west, dêr de iene noch lûder as de oare moartte om brea. Hier dêr waerd net oan tocht. De onbarmhertige lânhearren brieken de koaterkes de huzen boppe de kop ôf, dêr de mûrren noch by tûzenen fen oer it hiele lân spraet steane, en dy ierkloarkers dreauwen de earmljus kijkes nei hjar eigen greate greidpleatsen. Ik laei do to Cork mei in brik, en net fier dêr fen dinne stoarnen yn ien provinsje fjouwer-en-fyftich-tûzen minsken oan honger, ef oan de gefolgen fen it gebrek; en de folgjende ellinde hat twa miljoen Ieren út hjar lân dreaun, dy nou yn Amerika ef Nijhollân sitte to boerkjen. Dat is de seine fen de ierdappel! Hienen se by de weet en de hjouwer, de earte en de beane, as hjar oarreheit-en-hjarre bleaun, den hie sa’n grouwel fen jammer en dea net mûgelik west. Mar it is in nuver biskik! Amerika hie Ierlân yn 1750 de ierdappels taskikt, om troch dy selde ierdappels, do hja oan ’t rotsjen sloegen, hûndert jier letter dêr de Ieren sels for yn pleats to krijen.
President.Mar, mannen, wy dwale fier ôf. Wy moatte fen dokter witte hwerom wy de minsken net fen de drank krije kinne, sa lang de ierdappel bynei it jinnichste iten fen de arbeidsljue is? Biloften meitsje skild, doctor!
Doctor.Ja, ik moat wer sizze, president, it scil spanne om jimme dat to bitsjutten, omdet itnieuwe verbeterde onderwijsjimme sa hwet koudom lit yn alles, hwet jimme it neiste oangiet, en dêr jimme it measte bilang by hawwe; ik mien, de húshâlding fen it minskelik lichem.
Geale.Wel, it leart ús bern net ienders blaugêrs fen goed finnegêrs to skieden; ho scoe it ús den leare, ho wy ús eigen tabernakel oerein hâlde moatte?
Doctor.Nou, dat is dêr oan ta; mar ik scil der in smeet mei de mûtse nei dwaen; ik moat sa folle pispraetkes by de smoarge tongen en polsen fen mefrou-en-hjarre de hals brekke, det it komt op in forlern praetke allehiel net oan. Jimme witte, det de dieren hjar sels troch it makelei fen hjar lichem skiede yn flêsk- en griente-itende dieren; de minske en de baerch allinne, omdet hja de hiele ierdkleat biwenje moatte, binnealfraets. Flêsk en griente yt de minske allyk, mar de tosken en it termkanael, en de specie fen iten, dat er nedich hat om syn lichem goed yn oarder to hâlden, wize sinneklear út, det hy mear oan de kant fen de flêskfretters as de griente-iters linet. Dat is wer in wet, in ivige wet fen de skepper, dy syn groun hat yn ’t forskillich makelei, yn de ynrjuchting en needdrift fen ’t lichem fen de dieren, en dy wet moat nimmen wer oertrêdde, ef hy scil der wreed for kastijd wirde. In tiger, in kat, in lieu binne flêskfrettende dieren; hja libje fen ’t jeijen op oare dieren, dy se forskoerre, en mei it flêsk en bloed orberje. Hwet scoene jimme sizze fen de man, dy de tiger, de kat en de lieu as fetweiders yn de finne jeije woe om gêrs to iten? Ommers det er to Snits yn nommer âlve moast. En moasten jimme it selde net tinke fen in boer, dy syn kij en skiep mei spek en flêsk yn pleats fen gêrs ef hea foerje woe? De minske is in alfraet; hy is makke om fen dierlik en planteftich iten beide to bistean; mar bynammen dierlik. Jaen him nou allinne dierlik iten, ef allinne planteftich iten, en yn beide gefallen krinkste syn natûr, mar meast noch aste him mei planteftich iten, lyk as ierdappels, allinne ôfsâltste. Jow him neat oars as flêsk, en hy scoe wirde bloedryk, galeftich, opljeappend en wreed; mar jow him allinne ierdappels, en dou krinkste syn natûr noch tsjienris mear. Ynpleats fen bloed kriget er in soarte fen waei; de organen, it ark dêr de húshâlding fen it lichem mei op proppen hâlden wirdt, slane oan it kwinen, en hwet hja útrjuchtsje giet kliemerich, slypjende en slieperich yn syn wirk. Langsum giet alles oan ’t sinkjen (antonie;) nin kreazens (energie,) foartfarren ef krêft mear, sa min yn ’t sin fen de minske as yn syn lichem, en dêr de ierdappeliter noch komme moat, dêr is de flêskiter al twaris west.