Gaium Gracchum idem furor, qui fratrem, Tiberium, occupavit. Tribunatum enim adeptus, seu vindicandae fraternae necis, seu comparandae regiae potentiae causa, pessima coepit inire consilia: maximas largitiones fecit; aerarium effudit: legem de frumento plebi dividendo tulit: civitatem omnibus Italicis dabat. His Gracchi consiliis quanta poterant contentione obsistebant omnes boni, in quibus maxime Piso, vir consularis. Is cum multa contra legem frumentariam dixisset, lege tamen lata ad frumentum cum ceteris accipiendum venit. Gracchus ubi animadvertit in contione Pisonem stantem, eum sic compellavit audiente populo Romano: “Qui tibi constas, Piso, cum ea lege frumentum petas, quam dissuasisti?” Cui Piso “Nolim quidem, Gracche” inquit, “mea bona tibi viritim dividere liceat; sed si facies, partem petam.” Quo responso aperte declaravit vir gravis et sapiens lege, quam tulerat Gracchus, patrimonium publicum dissipari.Decretum a senatu est ut videret consul Opimius ne quid detrimenti res publica caperet: quod nisi in maximo discrimine decerni non solebat. Gaius Gracchus, armata familia, Aventinum occupavit. Consul, vocato ad arma populo, Gaium aggressus est, qui pulsus profugit et, cum iam comprehenderetur, iugulum servo praebuit, qui dominum et mox semet ipsum super domini corpus interemit. Ut Tiberii Gracchi antea corpus, ita Gaii mira crudelitate victorum in Tiberim deiectum est. Caput autem a Septimuleio, amico Gracchi, ad Opimium relatum auro repensum fertur. Sunt qui tradunt infuso plumbo eum partem capitis, quo gravius efficeretur, explesse.Occiso Tiberio Graccho cum senatus consulibus mandasset, ut in eos, qui cum Graccho consenserant, animadverteretur, Blosius quidam, Tiberii amicus, pro se deprecatum venit, hanc, ut sibi ignosceretur, causam adferens, quod tanti Gracchum fecisset, ut, quidquid ille vellet, sibi faciendum putaret. Tum consul “Quid?” inquit “si te Gracchus templo Iovis in Capitolio faces subdere iussisset, obsecuturusne voluntati illius fuisses propter istam, quam iactas, familiaritatem?” “Numquam” inquit Blosius “voluisset id quidem, sed si voluisset, paruissem.” Nefaria est ea vox, nulla enim est excusatio peccati, si amici causa peccaveris.Exstat Gaii Gracchi e Sardinia Romam reversi oratio, in qua cum alia tum haec de se narrat: “Versatus sum in provincia, quomodo ex usu vestro existimabam esse, non quomodo ambitioni meae conducere arbitrabar. Nemo possit vere dicere assem aut eo plus in muneribus me accepisse aut mea causa quemquam sumptum fecisse. Zonas, quas Roma proficiscens plenas argenti extuli, eas ex provincia inanes rettuli. Alii amphoras, quas vini plenas extulerunt, eas argento repletas domum reportarunt.”As printedXXIII.Gaius MariusC. Marius, humili loco natus, militiae tirocinium in Hispania duce Scipione posuit. Erat imprimis Scipioni carus ob singularem virtutem et impigram ad pericula et labores alacritatem. Cum aliquando inter cenam Scipionem quidam interrogasset, si quid illi accidisset, quemnam res publica aeque magnum habitura esset imperatorem, Scipio, percusso leniter Marii umero, “Fortasse hunc” inquit. Quo dicto excitatus Marius dignos rebus, quas postea gessit, spiritus concepit.Q. Metellum in Numidiam contra Iugurtham missum, cuius legatus erat, cum ab eo Romam missus esset, apud populum Romanum criminatus est bellum ducere: si se consulem fecissent, brevi tempore aut vivum aut mortuum Iugurtham se in potestatem populi Romani redacturum. Itaque creatus est consul et in Metelli locum suffectus. Bellum ab illo prospere coeptum confecit. Iugurtha ad Gaetulos perfugerat eorumque regem Bocchum adversus Romanos concitaverat. Marius Gaetulos et Bocchum aggressus fudit; castellum in excelsa ripa positum, ubi regii thesauri erant, non sine multo labore expugnavit. Bocchus, bello defessus, legatos ad Marium misit, pacem orantes. Sulla quaestor, a Mario ad regem remissus, Boccho persuasit ut Iugurtham Romanis traderet. Iugurtha igitur vinctus ad Marium deductus est; quem Marius triumphans ante currum egit et in carcerem caenosum inclusit. Quo cum Iugurtha detracta veste ingrederetur, os ridentis in modum diduxisse et stupens similisque desipienti exclamasse fertur: “Pro! quam frigidum est vestrum balneum!” Paucis diebus post in carcere necatus est.Marius post bellum Numidicum iterum consul creatus bellumque ei contra Cimbros et Teutones decretum est. Hi novi hostes, ab extremis Germaniae finibus profugi, novas sedes quaerebant, exclusique Gallia et Hispania cum in Italiam remigrarent, a Romanis ut aliquid sibi terrae darent petierunt. Repulsi, quod nequiverant precibus, armis petere constituunt. Tres duces Romani impetus barbarorum non sustinuerunt. Omnes fugati, exuti castris. Actum erat de imperio Romano, nisi Marius fuisset. Hic primo Teutones sub ipsis Alpium radicibus adsecutus proelio oppressit. Vallem fluviumque medium hostes tenebant: Romanis aquarum nulla copia. Aucta necessitate virtus causa victoriae fuit. Nam flagitante aquam exercitu Marius “Viri” inquit “estis, en illic aquam habetis.” Itaque tanto ardore pugnatum est eaque caedes hostium fuit, ut Romani victores de cruento flumine non plus aquae biberent quam sanguinis barbarorum. Caesa traduntur hostium ducenta milia, capta nonaginta. Rex ipse Teutobochus in proximo saltu comprehensus insigne spectaculum triumphi fuit: quippe vir proceritatis eximiae super tropaea ipsa eminebat.Deletis Teutonibus, C. Marius in Cimbros se convertit. Qui cum ex alia parte Italiam ingressi Athesim flumen non ponte nec navibus, sed iniectis arborum truncis, velut aggere, traiecissent, occurrit iis C. Marius. Cimbri legatos ad consulem miserunt, agros urbesque sibi et fratribus postulantes, Teutonum enim cladem ignorabant. Quaerente Mario quos illi fratres dicerent, cum Teutones nominassent, ridens Marius “Omittite” inquit “fratres; tenent hi acceptam a nobis terram aeternumque tenebunt.” Tum legati se ludibrio haberi sentientes ultionem Mario minati sunt, simul atque Teutones advenissent. “Atqui adsunt” inquit Marius “nec sane civile foret vos fratribus vestris non salutatis discedere.” Tum vinctos adduci iussit Teutonum duces, qui in proelio capti erant.His rebus auditis, Cimbri egrediuntur castris et cum paucis suorum ad vallum Romanum adequitans Boiorix, Cimbrorum dux, Marium ad pugnam provocat et diem pugnae a Romanorum imperatore petit. Proximum dedit consul. Marius cum aciem ita instituisset, ut pulvis in oculos et ora hostium ferretur, incredibili strage prostrata est illa Cimbrorum multitudo: caesa traduntur centum octoginta hominum milia. Nec minor cum uxoribus pugna quam cum viris fuit, cum obiectis undique plaustris, desuper, quasi e turribus, lanceis contisque pugnarent. Victae tamen cum missa ad Marium legatione libertatem non impetrassent, suffocatis elisisque infantibus suis aut mutuis conciderunt vulneribus aut vinculo e crinibus suis facto ab arboribus pependerunt. Canes quoque defendere, Cimbris caesis, eorum domos. Marius pro duobus triumphis, qui offerebantur, uno contentus fuit. Primores civitatis, qui ei aliquamdiu ut novo homini ad tantos honores evecto inviderant, conservatam ab eo rem publicam fatebantur. In ipsa acie Marius duas Camertium cohortes, mira virtute vim Cimbrorum sustinentes contra legem civitate donaverat. Quod quidem factum et vere et egregie postea excusavit, dicens inter armorum strepitum verba se iuris civilis exaudire non potuisse.Illa tempestate primum Romae bellum civile commotum est. Causam bello dedit C. Marius. Cum enim Sulla consul contra Mithridatem, regem Ponti, missus fuisset, Sulpicius, tribunus plebis, legem ad populum tulit ut Sullae imperium abrogaretur, C. Mario bellum decerneretur Mithridaticum. Qua re Sulla commotus cum exercitu ad urbem venit, eam armis occupavit, Sulpicium interfecit, Marium fugavit. Marius hostes persequentes fugiens aliquamdiu in palude delituit. Sed paulo post repertus extractusque, ut erat nudo corpore caenoque oblitus, iniecto in collum loro Minturnas raptus et in custodiam coniectus est. Missus est ad eum occidendum servus publicus, natione Cimber, quem Marius vultus auctoritate deterruit. Cum enim hominem ad se stricto gladio venientem vidisset “Tune, homo,” inquit “C. Marium audebis occidere?” Quo audito attonitus ille ac tremens abiecto ferro fugit, Marium se non posse occidere clamitans. Marius deinde ab iis, qui prius eum occidere voluerant, e carcere emissus est.Accepta navicula in Africam traiecit et in agrum Carthaginiensem pervenit. Ibi cum in locis solitariis sederet, venitadeum lictor Sextilii praetoris, qui tum Africam obtinebat. Ab hoc, quem numquam laesisset, Marius humanitatis tamen aliquod officium exspectabat; at lictor decedere eum provincia iussit, nisi in se animadverti vellet: torveque intuentem et vocem nullam emittentem Marium rogavit tandem ecquid renuntiari praetori vellet? Marius “Abi” inquit, “nuntia vidisse te Gaium Marium in Carthaginis ruinis sedentem.” Duobus clarissimis exemplis de inconstantia rerum humanarum eum admonebat, cum et urbis maximae excidium et viri clarissimi casum ante oculos poneret.Profecto ad bellum Mithridaticum Sulla, Marius revocatus a Cinna in Italiam rediit, efferatus magis calamitate quam domitus. Cum exercitu Romam ingressus eam caedibus et rapinis vastavit; omnes adversae factionis nobiles variis suppliciorum generibus adfecit: quinque dies continuos totidemque noctes illa scelerum omnium duravit licentia. Hoc tempore admiranda sane populi Romani abstinentia fuit. Cum enim Marius occisorum domos multitudini diripiendas obiecisset, inveniri potuit nemo, qui civili luctu praedam peteret: quae quidem tam misericors continentia plebis tacita quaedam crudelium victorum vituperatio fuit. Tandem Marius, senio et laboribus confectus, in morbum incidit et ingenti omnium laetitia vitam finivit. Cuius viri si examinentur cum virtutibus vitia, haud facile sit dictu utrum bello melior, an pace perniciosior fuerit: namque quam rem publicam armatus servavit, eam primo togatus omni genere fraudis, postremo armis hostiliter evertit.Erat Marius durior ad humanitatis studia et ingenuarum artium contemptor. CumaedemHonoris de manubiis hostium vovisset, spreta peregrinorum marmorum nobilitate artificumque Graecorum arte, eam vulgari lapide per artificem Romanum curavit aedificandam. Et Graecas litteras despiciebat, quod doctoribus suis parum ad virtutem profuissent. At idem fortis, validus, adversus dolorem confirmatus. Cum ei varices in crure secarentur, vetuit se adligari. Acrem tamen fuisse doloris morsum ipse ostendit: nam medico, alterum crus postulanti, noluit praebere, quod maiorem esse remedii quem morbi dolorem iudicaret.As printedXXIV.Lucius Cornelius Sulla138-78B.C.Cornelius Sulla cum parvulus a nutrice ferretur, mulier obvia “Salve” inquit “puer tibi et rei publicae tuae felix,” et statim quaesita quae haec dixisset, non potuit inveniri.Hic bello Iugurthino quaestor Marii fuit. Qui cum usque ad quaesturae comitia vitam libidine, vino, ludicrae artis amore inquinatam perduxisset, C. Marius consul moleste tulisse traditur, quod sibi gravissimum bellum gerenti tam delicatus quaestor sorte obvenisset. Eiusdem tamen, postquam in Africam venit, virtus enituit. Bello Cimbrico, legatus consulis bonam operam navavit. Consul ipse deinde factus, pulso in exsilium Mario, adversus Mithridatem profectus est. Mithridates enim, Ponticus rex, vir bello acerrimus, virtute eximius, odio in Romanos non inferior Hannibale, occupata Asia necatisque in ea omnibus civibus Romanis, quos quidem eadem die atque hora per omnes civitates interimi iusserat, Europae quoque Italiaeque imminere videbatur. Ac primo Sulla illius praefectos duobus proeliis in Graecia profligavit; dein transgressus in Asiam Mithridatem ipsum fudit; et oppressisset, nisi ad bellum civile adversus Marium festinans qualemcumque pacem componere maluisset. Mithridatem tamen pecunia multavit; Asia aliisque provinciis, quas occupaverat, decedere paternisque finibus contentum esse coegit.Sulla propter motus urbanos cum victore exercitu Romam properavit; eos, qui Mario favebant, omnes superavit. Nihil autem ea victoria fuit crudelius. Sulla, urbem ingressus et dictator creatus, vel in eos, qui se sponte dediderant, iussit animadverti. Quattuor milia deditorum inermium civium in Circo interfici iussit. Quis autem illos potest computare, quos in urbe passim, quisquis voluit, occidit, donec admoneret Fufidius quidam vivere aliquos debere, ut essent, quibus imperaret. Novo et inaudito exemplo tabulam proscriptionis proposuit, qua nomina eorum, qui occidendi essent, continebantur; cumque omnium orta esset indignatio, postridie plura etiam adiecit nomina. Ingens caesorum fuit multitudo. Nec solum in eos saevivit, qui armis contra se dimicavissent, sed etiam quieti animi cives propter pecuniae magnitudinem proscriptorum numero adiecit. Civis quidam innoxius, cui fundus in agro Albano erat, cum legens proscriptorum nomina se quoque videret ascriptum, “Vae” inquit “misero mihi! me fundus Albanus persequitur.” Neque longe progressus a quodam, qui eum agnoverat, confossus est.Depulsis prostratisque inimicorum partibus Sulla Felicem se edicto appellavit, cumque eius uxor geminos eodem tunc partu edidisset, puerum Faustum puellamque Faustam nominari voluit. Sed paucis annis post repente contra omnium exspectationem dictaturam deposuit. Dimissis lictoribus diu in Foro cum amicis deambulavit. Stupebat populus eum privatum videns, cuius modo tam formidolosa fuerat potestas; quodque non minus mirandum fuit, privato ei non solum salus, sed etiam dignitas constitit, qui cives innumeros occiderat. Unus adulescens fuit, qui auderet queri et recedentem usque ad fores domus maledictis incessere. Atque ille, cuius iram potentissimi viri maximaeque civitates nec effugere nec placare potuerant, unius adulescentuli contumelias patienti animo tulit, id tantum in limine iam dicens: “Hic adulescens efficiet ne quis posthac tale imperium deponat.”Sulla deinde in villam profectus rusticari et venando vitam agere coepit. Ibi morbo correptus interiit, vir ingentis animi, cupidus voluptatum, sed gloriae cupidior; litteris Graecis atque Latinis eruditus et virorum litteratorum adeo amans, ut sedulitatem etiam mali cuiusdam poetae aliquo praemio dignam duxerit: nam cum ille epigramma in eum fecisset eique subiecisset, Sulla statim praemium ei dari iussit, sed ea lege, ne quid postea scriberet. Ante victoriam laudandus, in iis vero, quae secuta sunt, numquam satis vituperandus, urbem enim et Italiam civilis sanguinis fluminibus inundavit. Non solum in vivos saeviit, sed ne mortuis quidem pepercit: nam Gai Marii, cuius, etsi postea hostis, aliquando tamen quaestor fuerat, erutos cineres in flumen proiecit. Qua crudelitate rerum praeclare gestarum gloriam corrupit.As printedXXV.Lucius LucullusLucius Lucullus ingenio, doctrina, virtute fuit insignis. In Asiam quaestor profectus ibi per multos annos admirabili quadam laude provinciae praefuit, deinde absens factus aedilis, continuo praetor, inde ad consulatum promotus est, quem ita gessit, ut omnes diligentiam admirarentur, ingenium agnoscerent. Post ad Mithridaticum bellum missus a senatu non modo opinionem vicit omnium, sed etiam gloriam superiorum ducum. Idque eo fuit mirabilius, quod ab eo laus imperatoria non admodum exspectabatur, qui adulescentiam in forensi opera, quaesturae diuturnum tempus in Asiae pace consumpserat; sed incredibilis quaedam ingenii magnitudo non desideravit usus disciplinam. Itaque cum totum iter et navigationem consumpsisset partim in percontando a peritis, partim in rebus gestis legendis, in Asiam factus imperator venit, cum esset Roma profectus rei militaris rudis.Lucullus eo bello magnas ac memorabiles res gessit; Mithridatem saepe multis locis fudit; Tigranem, regum maximum, in Armenia vicit, ultimamque bello manum magis noluit imponere, quam non potuit; sed alioqui per omnia laudabilis et bello paene invictus pecuniae cupidini nimium deditus fuit; quam tamen ideo expetebat, ut per luxuriam effunderet. Itaque postquam de Mithridate triumphavit, abiecta omnium rerum cura coepit delicate ac molliter vivere otioque et luxu diffluere: magnifice et immenso sumptu villas aedificavit atque ad eorum usum mare ipsum vexavit. Nam in quibusdam locis moles mari iniecit; in aliis, suffossis montibus, mare in terras induxit, unde eum haud infacete Pompeius Xerxem togatum vocare adsueverat.Habebat Lucullus villam prospectu et ambulatione pulcherrimam. Quo cum venisset Pompeius, id unum reprehendit, quod ea habitatio esset quidem aestate peramoena, sed hieme minus commoda videretur; cui Lucullus “Putasne” inquit “me minus sapere quam hirundines, quae adveniente hieme sedem commutant?” Villarum magnificentiae respondebat epularum sumptus. Cum aliquando modica ei, utpote soli, cena esset posita, coquum graviter obiurgavit, eique excusanti ac dicenti se non debuisse lautum parare convivium, quod nemo esset ad cenam invitatus, “Quid ais?” inquit iratus Lucullus. “Nesciebasne Lucullum hodie cenaturum esse apud Lucullum?”Laudanda est Luculli impensa et studium in libris. Nam et multos et optimos conquisivit eosque liberaliter dedit utendos. Patebat omnibus bibliotheca, et in porticus ei adiectas velut ad Musarum aedem veniebant maxime Graeci tempusque ibi iucunde inter se traducebant ab aliis curis liberi. Saepe cum iis versabatur Lucullus et inter magnam doctorum virorum turbam ambulabat.As printedXXVI.Gnaeus Pompeius MagnusGnaeus Pompeius, stirpis senatoriae, bello civili se et patrem consilio servavit. Cum enim Pompei pater exercitui suo ob avaritiam esset invisus, facta in eum conspiratione, Terentius quidam, Gnaei Pompei filii contubernalis, hunc occidendum suscepit, dum alii tabernaculum patris incenderent. Quae res cum iuveni Pompeio cenanti nuntiata esset, nihil periculo motus solito hilarius bibit et cum Terentio eadem, qua antea, comitate usus est. Deinde cubiculum ingressus clam subduxit se tentorio et firmam patri circumdedit custodiam. Terentius tum destricto ense ad lectum Pompei accessit multisque ictibus stragula percussit. Orta mox seditione Pompeius se in media coniecit agmina, militesque tumultuantes precibus et lacrimis placavit ac duci reconciliavit.Eodem bello Pompeius partes Sullae secutus ita se gessit ut ab eo maxime diligeretur. Annos tres et viginti natus, ut Sullae auxilio veniret, paterni exercitus reliquias conlegit, statimque dux peritus exstitit. Magnus illius apud militem amor, magna apud omnes admiratio fuit; nullus ei labor taedio, nulla defatigatio molestiae erat. Cibi vinique temperans, somni parcus; inter milites corpus exercens cum alacribus saltu, cum velocibus cursu, cum validis luctando certabat. Tum ad Sullam iter intendit et in eo itinere tres hostium exercitus aut fudit aut sibi adiunxit. Quem ubi Sulla ad se accedere audivit egregiamque sub signis iuventutem aspexit, desiliit ex equo Pompeiumque salutavit imperatorem et postea ei venienti solebat sella adsurgere et caput aperire et equo descendere, quem honorem nemini nisi Pompeio tribuebat.Postea Pompeius in Siciliam profectus est, ut eam a Carbone, Sullae inimico, occupatam reciperet. Carbo comprehensus et ad Pompeium ductus est: quem Pompeius, etsi Carbo muliebriter mortem extimescens demisse et flebiliter mortem deprecabatur, ad supplicium duci iussit. Longe moderatior fuit Pompeius erga Sthenium, Siciliae cuiusdam civitatis principem. Cum enim in eam civitatem animadvertere decrevisset, quae sibi adversata fuisset, inique eum facturum Sthenius exclamavit, si ob unius culpam omnes puniret. Interroganti Pompeio quisnam ille unus esset, “Ego” inquit Sthenius “qui cives meos ad id induxi.” Tam libera voce delectatus Pompeius omnibus et Sthenio ipsi pepercit.Transgressus inde in Africam Iarbam, Numidiae regem, qui Marii partibus favebat, bello persecutus intra dies quadraginta oppressit et Africam subegit adulescens quattuor et viginti annorum. Deinde cum litterae ei a Sulla redditae essent, quibus exercitu dimisso cum una legione successorem exspectare iubebatur, Pompeius, quamquam aegre id ferebat, tamen paruit et Romam revertit. Revertenti incredibilis hominum multitudo obviam ivit; Sulla quoque laetus eum excepit et Magni cognomine consalutavit. Nihilo minus Pompeio triumphum petenti restitit: neque vero ea re a proposito deterritus est Pompeius aususque dicere plures adorare solem orientem quam occidentem: quo dicto innuebat Sullae potentiam minui, suam crescere. Ea voce audita Sulla, confidentia adulescentis perculsus, “Triumphet! triumphet!” exclamavit.Metello iam seni et bellum in Hispania segnius gerenti conlega datus Pompeius adversus Sertorium vario eventu dimicavit. Maximum ibi in proelio quodam periculum subiit: cum enim vir vasta corporis magnitudine impetum in eum fecisset, Pompeius manum amputavit; sed multis in eum concurrentibus vulnus in femore accepit et a suis fugientibus desertus in hostium potestate erat. At praeter spem evasit: barbari enim equum eius auro phalerisque eximiis instructum ceperant. Dum igitur praedam inter se altercantes partiuntur, Pompeius eorum manus effugit. Altero proelio cum Metellus Pompeio laboranti auxilio venisset, Sertorius recedere coactus dixisse fertur: “Nisi anus illa supervenisset, ego hunc puerum verberibus castigatum Romam dimisissem.” Metellum anum appellabat, quia is, iam senex, ad mollem et effeminatam vitam deflexerat. Sertorio interfecto Pompeius Hispaniam recepit.Cum piratae illa tempestate maria omnia infestarent et quasdam etiam Italiae urbes diripuissent, ad eos opprimendos cum imperio extraordinario missus est Pompeius. Nimiae viri potentiae obsistebant quidam ex optimatibus et imprimis Quintus Catulus. Qui cum in contione dixisset esse quidem praeclarum virum Cn. Pompeium, sed non esse uni omnia tribuenda, adiecissetque: “Si quid huic acciderit, quem in eius locum substituetis?” summo consensu succlamavit universa contio, “Te, Quinte Catule.” Tam honorifico civium testimonio victus Catulus e contione discessit. Pompeius, dispositis per omnes maris recessus navibus, brevi terrarum orbem illa peste liberavit; praedones multis locis victos fudit; eosdem in deditionem acceptos in urbibus et agris procul a mari conlocavit. Nihil hac victoria celerius, nam intra quadragesimum diem piratas toto mari expulit.Confecto bello piratico, Gnaeus Pompeius contra Mithridatem profectus in Asiam magna celeritate contendit. Proelium cum rege conserere cupiebat, neque opportuna dabatur pugnandi facultas, quia Mithridates interdiu castris se continebat, noctu vero haud tutum erat congredi cum hoste in locis ignotis. Nocte tamen aliquando cum Pompeius Mithridatem aggressus esset, luna magno fuit Romanis adiumento. Quam cum Romani a tergo haberent, umbrae corporum longius proiectae ad primos usque hostium ordines pertinebant, unde decepti regii milites in umbras, tamquam in propinquum hostem, tela mittebant. Victus Mithridates in Pontum profugit. Pharnaces filius bellum ei intulit, qui, occisis a patre fratribus, vitae suae ipse timebat. Mithridates a filio obsessus venenum sumpsit; quod cum tardius subiret, quia adversus venena multis antea medicamentis corpus firmaverat, a milite Gallo, a quo ut adiuvaret se petierat, interfectus est.Tigrani deinde, Armeniae regi, qui Mithridatis partes secutus erat, Pompeius bellum intulit eumque ad deditionem compulit. Qui cum procubuisset ad genua Pompei, eum erexit, et benignis verbis recreatum diadema, quod abiecerat, capiti reponere iussit, aeque pulchrum esse iudicans et vincere reges et facere. Inde in Iudaeam profectus Romanorum primus Iudaeos domuit, Hierosolyma, caput gentis, cepit, templumque iure victoriae ingressus est. Rebus Asiae compositis, in Italiam versus ad urbem venit, non, ut plerique timuerant, armatus, sed dimisso exercitu, et tertium triumphum biduo duxit. Insignis fuit multis novis inusitatisque ornamentis hic triumphus; sed nihil inlustrius visum, quam quod tribus triumphis tres orbis partes devictae causam praebuerant: Pompeius enim, quod antea contigerat nemini, primum ex Africa, iterum ex Europa, tertio ex Asia triumphavit, felix opinione hominum futurus, si, quem gloriae, eundem vitae finem habuisset neque adversam fortunam esset expertus iam senex.Posteriore enim tempore orta inter Pompeium et Caesarem gravi dissensione, quod hic superiorem, ille parem ferre non posset, bellum civile exarsit. Caesar infesto exercitu in Italiam venit. Pompeius, relicta urbe ac deinde Italia ipsa, Thessaliam petit et cum eo consules senatusque omnis: quem insecutus Caesar apud Pharsalum acie fudit. Victus Pompeius ad Ptolemaeum, Aegypti regem, cui tutor a senatu datus erat, profugit, qui Pompeium interfici iussit. Latus Pompei sub oculis uxoris et liberorum mucrone confossum est, caput praecisum, truncus in Nilum coniectus. Deinde caput cum anulo ad Caesarem delatum est, qui eo viso lacrimas non continens illud multis pretiosissimisque odoribus cremandum curavit.Is fuit Pompei post tres consulatus et totidem triumphos vitae exitus. Erant in Pompeio multae et magnae virtutes ac praecipue admiranda frugalitas. Cum ei aegrotanti praecepisset medicus ut turdum ederet, negarent autem servi eam avem usquam aestivo tempore posse reperiri, nisi apud Lucullum, qui turdos domi saginaret, vetuit Pompeius turdum inde peti, medicoque dixit: “Ergo, nisi Lucullus perditus deliciis esset, non viveret Pompeius?” Aliam avem, quae parabilis esset, sibi iussit apponi.Viris doctis magnum honorem habebat Pompeius. Ex Syria decedens, confecto bello Mithridatico, cum Rhodum venisset, Posidonium cupiit audire; sed cum audivisset eum graviter esse aegrum, quod vehementer eius artus laborarent, voluit tamen nobilissimum philosophum visere. Mos erat ut, consule aedes aliquas ingressuro, lictor fores percuteret, admonens consulem adesse, at Pompeius fores Posidonii percuti honoris causa vetuit. Quem ut vidit et salutavit, moleste se dixit ferre, quod eum non posset audire. At ille “Tu vero” inquit “potes, nec committam ut dolor corporis efficiat ut frustra tantus vir ad me venerit.” Itaque cubans graviter et copiose de hoc ipso disputavit: nihil esse bonum nisi quod honestum esset, nihil malum dici posse, quod turpe non esset. Cum vero dolores acriter eum pungerent, saepe “Nihil agis,” inquit “dolor! quamvis sis molestus, numquam te esse malum confitebor.”As printedXXVII.Gaius Iulius CaesarC. Iulius Caesar, nobilissima Iuliorum genitus familia, annum agens sextum et decimum patrem amisit. Corneliam, Cinnae filiam, duxit uxorem; cuius pater cum esset Sullae inimicissimus, is Caesarem voluit compellere ut eam repudiaret; neque id potuit efficere. Qua re Caesar bonis spoliatus cum etiam ad necem quaereretur, mutata veste nocte urbe elapsus est et quamquam tunc quartanae morbo laborabat, prope per singulas noctes latebras commutare cogebatur; et comprehensus a Sullae liberto, ne ad Sullam perduceretur, vix data pecunia evasit. Postremo per propinquos et adfines suos veniam impetravit. Satis constat Sullam, cum deprecantibus amicissimis et ornatissimis viris aliquamdiu denegasset atque illi pertinaciter contenderent, expugnatum tandem proclamasse, vincerent, dummodo scirent eum, quem incolumem tanto opere cuperent, aliquando optimatium partibus, quas secum simul defendissent, exitio futurum; nam Caesari multos Marios inesse.Stipendia prima in Asia fecit. In expugnatione Mitylenarum corona civica donatus est. Mortuo Sulla, Rhodum secedere statuit, ut per otium Apollonio Moloni, tunc clarissimo dicendi magistro, operam daret. Huc dum traicit, a praedonibus captus est mansitque apud eos prope quadraginta dies. Per omne autem illud spatium ita se gessit, ut piratis pariter terrori venerationique esset. Comites interim servosque ad expediendas pecunias, quibus redimeretur, dimisit. Viginti talenta piratae postulaverant: ille quinquaginta daturum se spopondit. Quibus numeratis cum expositus esset in litore, confestim Miletum, quae urbs proxime aberat, properavit ibique contracta classe invectus in eum locum, in quo ipsi praedones erant, partem classis fugavit, partem mersit, aliquot naves cepit piratasque in potestatem redactos eo supplicio, quod illis saepe minatus inter iocum erat, adfecit crucique suffixit.Quaestori ulterior Hispania obvenit. Quo profectus cum Alpes transiret et ad conspectum pauperis cuiusdam vici comites per iocum inter se disputarent num illic etiam esset ambitioni locus, serio dixit Caesarmallese ibi primum esse, quam Romae secundum. Dominationis avidus a prima aetate regnum concupiscebat semperque in ore habebat hos Euripidis, Graeci poetae, versus:Nam si violandum est ius, regnandi gratiaViolandum est. Aliis rebus pietatem colas.Cumque Gades, quod est Hispaniae oppidum, venisset, animadversa apud Herculis templum magni Alexandri imagine ingemuit et quasi pertaesus ignaviam suam, quod nihildum a se memorabile actum esset in ea aetate, qua iam Alexander orbem terrarum subegisset, missionem continuo efflagitavit ad captandas quam primum maiorum rerum occasiones in urbe.Aedilis praeter comitium ac Forum etiam Capitolium ornavit porticibus. Venationes autem ludosque et cum conlega M. Bibulo et separatim edidit: quo factum est ut communium quoque impensarum solus gratiam caperet. His autem rebus patrimonium effudit tantumque conflavit aes alienum, ut ipse diceret sibi opus esse millies sestertium, ut haberet nihil.Consul deinde creatus cum M. Bibulo, societatem cum Gnaeo Pompeio et Marco Crasso iunxit Caesar, ne quid ageretur in re publica, quod displicuisset ulli ex tribus. Deinde legem tulit ut ager Campanus plebi divideretur. Cui legi cum senatus repugnaret, rem ad populum detulit. Bibulus conlega in Forum venit, ut legi obsisteret, sed tanta in eum commota est seditio, ut in caput eius cophinus stercore plenus effunderetur fascesque ei frangerentur atque adeo ipse armis Foro expelleretur. Qua re cum Bibulus per reliquum anni tempus domo abditus Curia abstineret, unus ex eo tempore Caesar omnia in re publica ad arbitrium administrabat, ut nonnulli urbanorum, si quid testandi gratia signarent, per iocum non, ut mos erat, ‘consulibus Caesare et Bibulo’ actum scriberent, sed ‘Iulio et Caesare,’ unum consulem nomine et cognomine pro duobus appellantes.Functus consulatu Caesar Galliam provinciam accepit. Gessit autem novem annis, quibus in imperio fuit, haec fere: Galliam in provinciae formam redegit; Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Romanorum ponte fabricato aggressus maximis adfecit cladibus. Aggressus est Britannos, ignotos antea, superatisque pecunias et obsides imperavit. Hic cum multa Romanorum militum insignia narrantur, tum illud egregium ipsius Caesaris, quod, nutante in fugam exercitu, rapto fugientis e manu scuto in primam volitans aciem proelium restituit. Idem alio proelio legionis aquiliferum ineundae fugae causa iam conversum faucibus comprehensum in contrariam partem detraxit dextramque ad hostem tendens “Quorsum tu” inquit “abis? Illic sunt, cum quibus dimicamus.” Qua adhortatione omnium legionum trepidationem correxit vincique paratas vincere docuit.Interfecto interea apud Parthos Crasso et defuncta Iulia, Caesaris filia, quae, nupta Pompeio, generi socerique concordiam tenebat, statim aemulatio erupit. Iam pridem Pompeio suspectae Caesaris opes et Caesari Pompeiana dignitas gravis, nec hic ferebat parem, nec ille superiorem. Itaque cum Caesar in Gallia detineretur, et, ne imperfecto bello discederet, postulasset ut sibi liceret, quamvis absenti, alterum consulatum petere, a senatu, suadentibus Pompeio eiusque amicis, negatum ei est. Hanc iniuriam acceptam vindicaturus in Italiam rediit et bellandum ratus cum exercitu Rubiconem flumen, qui provinciae eius finis erat, transiit. Hoc ad flumen paulum constitisse fertur ac reputans quantum moliretur, conversus ad proximos, “Etiamnunc” inquit “regredi possumus; quod si ponticulum transierimus, omnia armis agenda erunt.” Postremo autem “Iacta alea esto!” exclamans exercitum traici iussit plurimisque urbibus occupatis Brundisium contendit, quo Pompeius consulesque confugerant.Qui cum inde in Epirum traiecissent, Caesar, eos secutus a Brundisio, Dyrrachium inter oppositas classes gravissima hieme transmisit; copiisque quas subsequi iusserat diutius cessantibus, cum ad eas arcessendas frustra misisset, mirae audaciae facinus edidit. Morae enim impatiens castris noctu egreditur, clam naviculam conscendit, obvoluto capite, ne agnosceretur, et quamquam mare saeva tempestate intumescebat, in altum tamen protinus dirigi navigium iubet et, gubernatore trepidante, “Quid times?” inquit “Caesarem vehis!” neque prius gubernatorem cedere adversae tempestati passus est, quam paene obrutus esset fluctibus.Deinde Caesar in Epirum profectus Pompeium Pharsalico proelio fudit, et fugientem persecutus, ut occisum cognovit, Ptolemaeo regi, Pompeii interfectori, a quo sibi quoque insidias tendi videret, bellum intulit; quo victo in Pontum transiit Pharnacemque, Mithridatis filium, rebellantem et multiplici successu praeferocem intra quintum ab adventu diem, quattuor, quibus in conspectum venit, horis una profligavit acie, more fulminis, quod uno eodemque momento venit, percussit, abscessit. Nec vana de se praedicatio est Caesaris ante victum hostem esse quam visum. Pontico postea triumpho trium verborum praetulit titulum: “Veni, vidi, vici.” Deinde Scipionem et Iubam, Numidiae regem, reliquias Pompeianarum partium in Africa refoventes, devicit.Victorem Africani belli Gaium Caesarem gravius excepit Hispaniense, quod Cn. Pompeius, Magni filius, adulescens fortissimus, ingens ac terribile conflaverat, undique ad eum auxiliis paterni nominis magnitudinem sequentium ex toto orbe confluentibus. Sua Caesarem in Hispaniam comitata fortuna est: sed nullum umquam atrocius periculosiusque ab eo initum proelium, adeo ut, plus quam dubio Marte, descenderet equo consistensque ante recedentem suorum aciem increpans fortunam, quod se in eum servasset exitum, denuntiaret militibus vestigio se non recessurum; proinde viderent, quem et quo loco imperatorem deserturi essent. Verecundia magis quam virtute acies restituta est. Cn. Pompeius victus et interemptus est. Caesar, omnium victor, regressus in urbem omnibus, qui contra se arma tulerant, ignovit et quinquies triumphavit.Bellis civilibus confectis, conversus iam ad ordinandum rei publicae statum fastos correxit annumque ad cursum solis accommodavit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset et, intercalario mense sublato, unus dies quarto quoque anno intercalaretur. Ius laboriosissime ac severissime dixit. Repetundarum convictos etiam ordine senatorio movit. Peregrinarum mercium portoria instituit: legem praecipue sumptuariam exercuit. De ornanda instruendaque urbe, item de tuendo ampliandoque imperio plura ac maiora in dies destinabat: imprimis ius civile ad certum modum redigere atque ex immensa legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre libros; bibliothecas Graecas et Latinas, quas maximas posset, publicare; siccare Pomptinas paludes: viam munire a Mari Supero per Apennini dorsum ad Tiberim usque: Dacos, qui se in Pontum effuderant, coercere: mox Parthis bellum inferre per Armeniam.Haec et alia agentem et meditantem mors praevenit. Dictator enim in perpetuum creatus agere insolentius coepit: senatum ad se venientem sedens excepit et quendam, ut adsurgeret monentem, irato vultu respexit. Cum Antonius, Caesaris in omnibus bellis comes et tunc consulatus conlega, capiti eius in sella aurea sedentis pro rostris diadema, insigne regium, imposuisset, id ita ab eo est repulsum, ut non offensus videretur. Quare coniuratum in eum est a sexaginta amplius viris, Cassio et Bruto ducibus conspirationis, decretumque eum Idibus Martiis in senatu confodere.Plurima indicia futuri periculi obtulerant dii immortales. Uxor Calpurnia, territa nocturno visu, ut Idibus Martiis domi subsisteret orabat et Spurinna haruspex praedixerat ut proximos dies triginta quasi fatales caveret, quorum ultimus erat Idus Martiae. Hoc igitur die Caesar Spurinnae “Ecquid scis” inquit “Idus Martias iam venisse?” et is “Ecquid scis illas nondum praeterisse?” Atque cum Caesar eo die in senatum venisset, adsidentem conspirati specie officii circumsteterunt ilicoque unus, quasi aliquid rogaturus, propius accessit renuentique ab utroque umero togam apprehendit. Deinde clamantem “Ista quidem vis est!” Casca, unus e coniuratis, adversum vulnerat paulum infra iugulum. Caesar Cascae bracchium adreptum graphio traiecit conatusque prosilire alio vulnere tardatus est. Dein ut animadvertit undique se strictis pugionibus peti, toga caput obvolvit et ita tribus et viginti plagis confossus est. Cum Marcum Brutum, quem filii loco habebat in se inruentem vidisset, dixisse fertur: “Tu quoque, mi fili!”Illud inter omnes fere constitit talem ei mortem paene ex sententia obtigisse. Nam et quondam cum apud Xenophontem legisset Cyrum ultima valetudine mandasse quaedam de funere suo, aspernatus tam lentum mortis genus subitam sibi celeremque optaverat, et pridie quam occideretur, in sermone nato super cenam quisnam esset finis vitae commodissimus, repentinum inopinatumque praetulerat. Percussorum autem neque triennio quisquam amplius supervixit neque sua morte defunctus est. Damnati omnes alius alio casu perierunt, pars naufragio, pars proelio; nonnulli semet eodem illo pugione, quo Caesarem violaverant, interemerunt.Quo rarior in regibus et principibus viris moderatio, hoc laudanda magis est. C. Iulius Caesar victoria civili clementissime usus est; cum enim scrinia deprehendisset epistularum ad Pompeium missarum ab iis, qui videbantur aut in diversis aut in neutris fuisse partibus, legere noluit, sed combussit, ne forte in multos gravius consulendi locum darent. Cicero hanc laudem eximiam Caesari tribuit, quod nihil oblivisci soleret nisi iniurias. Simultates omnes, occasione oblata, libens deposuit. Ultro ac prior scripsit C. Calvo post famosa eius adversum se epigrammata. Valerium Catullum, cuius versiculis famam suam laceratam non ignorabat, adhibuit cenae. C. Memmii suffragator in petitione consulatus fuit, etsi asperrimas fuisse eius in se orationes sciebat.Fuisse traditur excelsa statura, ore paulo pleniore, nigris vegetisque oculis, capite calvo; quam calvitii deformitatem, quod saepe obtrectatorum iocis obnoxia erat, aegre ferebat. Ideo ex omnibus decretis sibi a senatu populoque honoribus non alium aut recepit aut usurpavit libentius quam ius laureae perpetuo gestandae. Vini parcissimum eum fuisse ne inimici quidem negaverunt. Verbum Catonis est unum ex omnibus Caesarem ad evertendam rem publicam sobrium accessisse. Armorum et equitandi peritissimus, laboris ultra fidem patiens; in agmine nonnumquam equo, saepius pedibus anteibat, capite detecto, seu sol, seu imber erat. Longissimas vias incredibili celeritate conficiebat, ut persaepe nuntios de se praeveniret: neque eum morabantur flumina, quae vel nando vel innixus inflatis utribus traiciebat.As printedXXVIII.Marcus Tullius CiceroMarcus Tullius Cicero, equestri genere, Arpini, quod est Volscorum oppidum, natus est. Ex eius avis unus verrucam in extremo naso sitam habuit, ciceris grano similem; inde cognomen Ciceronis genti inditum. Suadentibus quibusdam ut id nomen mutaret, “Dabo operam” inquit “ut istud cognomen nobilissimorum nominum splendorem vincat.” Cum a patre Romam missus, ubi celeberrimorum magistrorum scholis interesset, eas artes disceret, quibus aetas puerilis ad humanitatem solet informari, tanto successu tantaque cum praeceptorum tum ceterorum discipulorum admiratione id fecit, ut, cum fama de Ciceronis ingenio et doctrina ad alios manasset, non pauci, qui eius videndi et audiendi gratia scholas adirent, reperti esse dicantur.Cum nulla re magis ad summos in re publica honores viam muniri posse intellegeret quam arte dicendi et eloquentia, toto animo in eius studium incubuit, in quo quidem ita versatus est, ut non solum eos, qui in Foro et iudiciis causas perorarent, studiose sectaretur, sed privatim quoque diligentissime se exerceret. Primum eloquentiam et libertatem adversus Sullanos ostendit. Nam cum Roscium quendam, parricidii accusatum, ob Chrysogoni, Sullae liberti, qui in eius adversariis erat, potentiam nemo defendere auderet, tanta eloquentiae vi eum defendit Cicero, ut iam tum in arte dicendi nullus ei par esse videretur. Ex quo invidiam veritus Athenas studiorum gratia petiit, ubi Antiochum philosophum studiose audivit. Inde eloquentiae causa Rhodum se contulit, ubi Molonem, Graecum rhetorem tum disertissimum, magistrum habuit. Qui cum Ciceronem dicentem audivisset, flevisse dicitur, quod per hunc Graecia eloquentiae laude privaretur.Romam reversus quaestor Siciliam habuit. Nullius vero quaestura aut gratior aut clarior fuit; cum magna tum esset annonae difficultas, initio molestus erat Siculis, quos cogeret frumenta in urbem mittere; postea vero, diligentiam et iustitiam et comitatem eius experti, maiores quaestori suo honores quam ulli umquam praetori detulerunt. E Sicilia reversus Romam in causis dicendis ita floruit, ut inter omnes causarum patronos et esset et haberetur princeps.Consul deinde factus L. Sergii Catilinae coniurationem singulari virtute, constantia, cura compressit. Catilinae proavum, M. Sergium, incredibili fortitudine fuisse Plinius refert. Stipendia is fecit secundo bello Punico. Secundo stipendio dextram manum perdidit: stipendiis duobus ter et vicies vulneratus est: ob id neutra manu, neutro pede satis utilis, plurimisque postea stipendiis debilis miles erat. Bis ab Hannibale captus, bis vinculorum eius profugus, viginti mensibus nullo non die in catenis aut compedibus custoditus. Sinistra manu sola quater pugnavit, duobus equis, insidente eo, suffossis. Dextram sibi ferream fecit eaque religata proeliatus Cremonam obsidione exemit, Placentiam tutatus est, duodena castra hostium in Gallia cepit. Ceteri profecto, Plinius addit, victores hominum fuere, Sergius vicit etiam fortunam.Singularem huius viri gloriam foede dehonestavit pronepotis scelus. Hic enim rei familiaris, quam profuderat, inopia multorumque scelerum conscientia in furorem actus et dominandi cupiditate incensus indignatusque, quod in petitione consulatus repulsam passus esset, coniuratione facta senatum confodere, consules trucidare, urbem incendere, diripere aerarium constituerat. Actum erat de pulcherrimo imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et Antonium consules incidisset, quorum alter industria rem patefecit, alter manu oppressit. Cum Cicero, habito senatu, in praesentem reum perorasset, Catilina, incendium suum ruina se restincturum esse minitans, Roma profugit et ad exercitum, quem paraverat, proficiscitur, signa inlaturus urbi. Sed socii eius, qui in urbe remanserant, comprehensi in carcere necati sunt. A. Fulvius, vir senatorii ordinis, filium, iuvenem et ingenio et forma inter aequales nitentem, pravo consilio Catilinae amicitiam secutum inque castra eius ruentem, ex medio itinere retractum supplicio mortis adfecit, praefatus non se Catilinae illum adversus patriam, sed patriae adversus Catilinam genuisse.Neque eo magis ab incepto Catilina destitit, sed infestis signis Romam petens Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimicatum sit exitus docuit: nemo hostium bello superfuit; quem quisque in pugnando ceperat locum, eum amissa anima tegebat. Catilina longe a suis inter hostium cadavera repertus est: pulcherrima morte, si pro patria sic concidisset! Senatus populusque Romanus Ciceronem patrem patriae appellavit. Cicero ipse in oratione pro Sulla palam praedicat consilium patriae servandae fuisse iniectum sibi a diis, cum Catilina coniurasset adversus eam. “O dii immortales,” inquit “vos profecto incendistis tum animum meum cupiditate conservandae patriae. Vos avocastis me a cogitationibus omnibus ceteris et convertistis ad salutem unam patriae. Vos denique praetulistis menti meae clarissimum lumen in tenebris tantis erroris et inscientiae. Tribuam enim vobis, quae sunt vestra. Nec vero possum tantum dare ingenio meo, ut dispexerim sponte mea in tempestate illa turbulentissima rei publicae, quid esset optimum factu.”Paucis post annis Ciceroni diem dixit Clodius tribunus plebis, quod cives Romanos indicta causa necavisset. Senatus maestus, tamquam in publico luctu, veste mutata pro eo deprecabatur. Cicero, cum posset armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere quam sua causa caedem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti sunt. Dein Clodius edictum proposuit ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur: illius domum et villas incendit. Sed vis illa non diuturna fuit, mox enim totus fere populus Romanus ingenti desiderio Ciceronis reditum flagitare coepit et maximo omnium ordinum studio Cicero in patriam revocatus est. Nihil per totam vitam Ciceroni itinere, quo in patriam rediit, accidit iucundius. Obviam ei redeunti ab universis itum est: domus eius publica pecunia restituta est.Gravissimae illa tempestate inter Caesarem et Pompeium ortae sunt inimicitiae, ut res nisi bello dirimi non posse videretur. Cicero quidem summo studio enitebatur ut eos inter se reconciliaret et a belli civilis calamitatibus deterreret, sed cum neutrum ad pacem ineundam permovere posset, Pompeium secutus est. Sed victo Pompeio, a Caesare victore veniam ultro accepit. Quo interfecto Octavianum, Caesaris heredem, fovit, Antonium impugnavit effecitque ut a senatu hostis iudicaretur.SedAntonius, inita cum Octaviano societate, Ciceronem iam diu sibi inimicum proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus in villam, quae a mari proxime aberat, fugit indeque navem conscendit, in Macedoniam transiturus. Unde aliquotiens in altum provectum cum modo venti adversi rettulissent, modo ipse iactationem maris pati non posset, taedium tandem eum et fugae et vitae cepit regressusque ad villam “Moriar” inquit “in patria saepe servata.” Satis constat, adventantibus percussoribus, servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecticam et quietos pati, quod sors iniqua cogeret, iussisse. Prominenti ex lectica et immotam cervicem praebenti caput praecisum est. Manus quoque abscissae; caput relatum est ad Antonium eiusque iussu cum dextra manu in rostris positum.Quamdiu res publica Romana per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, in eam curas cogitationesque fere omnes suas conferebat Cicero et plus operae ponebat in agendo quam in scribendo. Cum autem dominatu unius C. Iulii Caesaris omnia tenerentur, non se angoribus dedidit nec indignis homine docto voluptatibus. Fugiens conspectum Fori urbisque rura peragrabat abdebatque se, quantum licebat, et solus erat. Nihil agere autem cum animus non posset, existimavit honestissime molestias posse deponi, si se ad philosophiam rettulisset, cui adulescens multum temporis tribuerat, et omne studium curamque convertit ad scribendum: atque ut civibus etiam otiosus aliquid prodesse posset, elaboravit ut doctiores fierent et sapientiores, pluraque brevi tempore, eversa re publica, scripsit, quam multis annis ea stante scripserat. Sic facundiae et Latinarum litterarum parens evasit paruitque virorum sapientium praecepto, qui docent non solum ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid insit boni.Multa exstant facete ab eo dicta. Cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem, vidisset longo gladio accinctum, “Quis” inquit “generum meum ad gladium adligavit?”—Matrona quaedam iuniorem se, quam erat, simulans dictitabat se triginta tantum annos habere; cui Cicero “Verum est,” inquit “nam hoc viginti annos audio.”—Caesar, altero consule mortuo die Decembris ultima, Caninium consulem hora septima in reliquam diei partem renuntiaverat; quem cum plerique irent salutatum de more, “Festinemus” inquit Cicero “priusquam abeat magistratu.” De eodem Caninio scripsit Cicero: “Fuit mirifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu somnum non viderit.”As printedXXIX.Marcus BrutusM. Brutus, ex illa gente, quae Roma Tarquinios eiecerat, oriundus, Athenis philosophiam, Rhodi eloquentiam didicit. Eius pater, qui Sullae partibus adversabatur, iussu Pompei interfectus erat, unde Brutus cum eo graves gesserat simultates. Bello tamen civili Pompei causam, quod iustior videretur, secutus dolorem suum rei publicae utilitati posthabuit. Victo Pompeio Brutus a Caesare servatus est et praetor etiam factus. Postea vero, cum Caesar superbia elatus senatum contemnere et regnum adfectare coepisset, populus, praesenti statu haud laetus, vindicem libertatis requirebat. Subscripsere quidam L. Bruti statuae: “Utinam viveres!” Item ipsius Caesaris statuae: “Brutus, quia reges eiecit, primus consul factus est; hic, quia consules eiecit, postremo rex factus est.” Inscriptum quoque est M. Bruti praetoris tribunali: “Dormis, Brute!”Cognita populi Romani voluntate, Brutus adversus Caesarem conspiravit. Pridie quam Caesar est occisus, Porcia, Bruti uxor, Catonis filia, consilii conscia, egresso cubiculum Bruto, cultellum tonsorium quasi unguium resecandorum causa poposcit eoque velut forte elapso se vulneravit. Clamore deinde ancillarum in cubiculum revocatus obiurgare eam coepit, quod tonsoris praeripuisset officium. Cui secreto Porcia “Non est” inquit “hoc temerarium factum meum, sed in tali statu nostro mei erga te amoris certissimum indicium. Experiri enim volui, si tibi propositum ex sententia parum cessisset, quam aequo animo me ferro essem interemptura.” Quibus verbis auditis Brutus ad caelum manus et oculos sustulisse dicitur et exclamavisse: “Utinam dignus tali coniuge maritus videri possem!”Interfecto Caesare, cum Antonius vestem eius sanguinolentam ostentans populum veluti furore quodam adversus coniuratos inflammasset, Brutus in Macedoniam concessit ibique apud urbem Philippos adversus Antonium et Octavianum dimicavit. Victus acie, cum in tumulum se nocte recepisset, audita Cassii morte, ne in hostium manus veniret, uni ex comitibus latus transfodiendum praebuit. Antonius Bruti corpus liberto suo sepeliendum tradidit, quoque honoratius cremaretur, inici ei suum paludamentum iussit, iacentem non hostem, sed civem deposito existimans odio. Cumque interceptum a liberto paludamentum comperisset, ira percitus protinus in eum animadvertit, praefatus: “Quid? tu ignorasti cuius tibi viri sepulturam commisissem?” Non eadem fuit Octaviani erga Brutum moderatio, is enim avulsum Bruti caput Romam misit, ut Gai Caesaris statuae subiceretur. Porcia cum victum et interemptum virum suum cognovisset, quia ferrum non dabatur, ardentes ore carbones hausit, virilem patris exitum mulier imitata novo mortis genere.As printedXXX.Octavianus Caesar AugustusOctavianus, Iuliae, Gai Caesaris sororis, nepos, quartum annum agens patrem amisit. Ab avunculo adoptatus profectum eum in Hispanias adversus Gnaei Pompei liberos secutus est. Deinde ab eo Apolloniam missus studiis vacavit. Utque primum occisum Caesarem heredemque se comperit, in urbem regressus hereditatem adiit, nomen Caesaris sumpsit conlectoque veteranorum exercitu opem Decimo Bruto tulit, qui ab Antonio Mutinae obsidebatur. Cum autem urbis aditu prohiberetur, ut Brutum de omnibus rebus certiorem faceret, primo litteras misit plumbeis laminis inscriptas, quas ad bracchium religatas urinatores Scultennam amnem transnantes ad Brutum deferebant. Quin et avibus internuntiis utebatur. Columbis enim, quas inclusas ante fame adfecerat, epistulas ad collum religabat easque a proximo moenibus loco emittebat. Illae, lucis cibique avidae, altissima aedificiorum petentes excipiebantur a Decimo Bruto, qui eo modo de omnibus rebus certior fiebat, utique postquam disposito quibusdam locis cibo columbas illuc devolare instituerat.Bellum Mutinense Octavianus duobus proeliis confecit, quorum in altero non ducis modo, sed militis etiam functus est officio atque in media dimicatione, aquilifero legionis suae graviter saucio, aquilam umeris subisse diuque fertur portasse. Postea reconciliata cum Antonio gratiaiunctisque cum eo copiis, ut Gai Caesaris necem ulcisceretur, ad urbem hostiliter accessit misitque qui nomine exercitus sibi consulatum deposcerent. Cunctante senatu centurio, princeps legationis, reiecto sagulo, ostendens gladii capulum non dubitavit in Curia dicere: “Hic faciet, si vos non feceritis.”Ita cum Octavianus vicesimo aetatis anno consulatum invasisset, pacem fecit cum Antonio et Lepido, ita ut triumviri rei publicae constituendae per quinquennium essent ipse et Lepidus et Antonius, et ut suos quisque inimicos proscriberent. Quae proscriptio Sullana longe crudelior fuit. Exstant autem ex ea multa vel extremae impietatis vel mirae fidei ac constantiae exempla. T. Toranius, triumvirorum partes secutus, proscripti patris sui, praetorii et ornati viri, latebras, aetatem notasque corporis, quibus agnosci posset, centurionibus edidit, qui eum persecuti sunt. Alius quidam cum proscriptum se cognovisset, ad clientem suum confugit; sed filius eius per ipsa vestigia patris militibus ductis occidendum eum in conspectu suo obiecit.Cum C. Plotius Plancus a triumviris proscriptus in regione Salernitana lateret, servi eius, comprehensi multumque ac diu torti, negabant se scire ubi dominus esset. Non sustinuit deinde Plancus tam fideles tamque boni exempli servos ulterius cruciari; sed processit in medium iugulumque gladiis militum obiecit. Senatoris cuiusdam servus cum ad dominum proscriptum occidendum milites advenisse cognosset, commutata cum eo veste, permutato etiam anulo, illum postico clam emisit, se autem in cubiculum ad lectulum recepit et ut dominum occidi passus est. “Quanti viri est” addit Seneca, “cum praemia proditionis ingentia ostendantur, praemium fidei mortem concupiscere!”Octavianus deinde M. Brutum, interfectorem Caesaris, bello persecutus id bellum, quamquam invalidus atque aeger, duplici proelio transegit; quorum priore castris exutus vix fuga evasit. Victor acerbissime se gessit: in nobilissimum quemque captivum non sine verborum contumelia saeviit. Uni suppliciter sepulturam precanti respondisse dicitur iam istam in volucrum fore potestate. Alios, patrem et filium, pro vita rogantes sortiri fertur iussisse ut alterutri concederetur, ac cum, patre quia se obtulerat occiso, filius quoque voluntaria occubuisset nece, spectasse utrumque morientem. Orare veniam vel excusare se conantibus, una voce occurrebat moriendum esse. Scribunt quidam trecentos ex dediticiis electos ad aram divo Iulio exstructam Idibus Martiis hostiarum more mactatos.Abalienatus postea est ab Antonio, quod is, repudiata Octavia sorore, Cleopatram, Aegypti reginam, duxisset uxorem: quae quidem mulier cum Antonio luxu et deliciis certabat. Una se cena centies sestertium absumpturam aliquando dixerat. Cupiebat discere Antonius, sed fieri posse non arbitrabatur. Postero igitur die magnificam alias cenam, sed cottidianam Antonio apposuit inridenti, quod promisso stare non potuisset. At illa inferri mensam secundam iussit. Ex praecepto ministri unum tantum vas ante eam posuere aceti, cuius asperitas visque margaritas resolvit. Exspectante igitur Antonio quidnam esset actura, margaritam, quam auribus gerebat, detraxit et aceto liquefactam absorbuit. Victum Antonium omnes, qui aderant, pronuntiaverunt.Octavianus cum Antonio apud Actium, qui locus est in Epiro, navali proelio dimicavit. Victum et fugientem persecutus Aegyptum petiit, et Alexandream, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, obsedit. Antonius in ultima rerum desperatione, cum habitu regis in solio regali sedisset, mortem sibi ipse conscivit. Cleopatra, quam Octavianus, Alexandrea in potestatem redacta, magno opere cupiebat vivam comprehendi triumphoque servari, aspidem sibi adferendam curavit eiusque morsu periit. Cleopatrae mortuae communem cum Antonio sepulturam tribuit.Tandem Octavianus, hostibus victis solus imperio potitus, clementem se exhibuit. Omnia deinceps in eo plena mansuetudinis et humanitatis. Multis ignovit vel iis qui saepe graviter eum offenderant. Reversus in Italiam triumphans Romam ingressus est. Tum bellis toto orbe compositis Iani gemini portas sua manu clausit, quae bis tantum antea clausae fuerant, primum sub Numa rege, iterum post primum Punicum bellum. Tunc omnes praeteritorum malorum oblivio cepit populusque Romanus praesentis otii laetitia perfruebatur. Octaviano maximi honores a senatu delati sunt. Ipse Augustus cognominatus et in honorem eius mensis Sextilis eodem nomine appellatus est, quod illo mense bellis civilibus finis esset impositus. Patris patriae cognomen universi maximo consensu detulerunt ei. Deferentibus lacrimans respondit Augustus his verbis: “Compos factus votorum meorum, patres conscripti, quid habeo aliud, quod deos immortales precer, quam ut hunc consensum vestrum ad ultimum vitae finem mihi perferre liceat!”Dictaturam magna vi offerente populo deprecatus est. Domini appellationem semper exhorruit eamque sibi tribui edicto vetuit. Immo de restituenda re publica non semel cogitavit, sed reputans et se privatum non sine periculo fore, et rem publicam plurium arbitrio commissum iri, summam retinuit potestatem, id vero studuit ne quem novi status paeniteret. Bene de iis etiam, quos adversarios expertus erat, et sentiebat et loquebatur. Legentem aliquando unum e nepotibus invenit; cumque puer territus volumen Ciceronis, quod manu tenebat, veste tegeret, Augustus librum cepit eoque statim reddito, “Hic vir,” inquit “fili mi, doctus fuit et patriae amans.”Pedibus saepe per urbem incedebat summaque comitate adeuntes excipiebat. Convenit aliquando eum veteranus miles, qui vocatus in ius periclitabatur rogavitque ut sibi adesset. Statim Augustus unum e comitatu suo elegit advocatum, qui litigatorem commendaret. Tum veteranus exclamavit: “At non ego, te periclitante bello Actiaco, vicarium quaesivi, sed ipse pro te pugnavi,” simulque detexit cicatrices. Erubuit Augustus atque ipse venit in advocationem.Cum post Actiacam victoriam Octavianus Romam reverteretur, occurrit ei inter gratulantes opifex quidam corvum tenens, quem instituerat haec dicere: “Ave, Caesar, victor, imperator!” Miratus Caesar officiosam avem viginti milibus nummorum emit. Socius opificis, ad quem nihil ex illa liberalitate pervenerat, adfirmavit Caesari habere illum et alium corvum, quem ut adferre cogeretur rogavit. Adlatus verba, quae didicerat, expressit: “Ave, Antoni, victor, imperator!” Nihil exasperatus Caesar satis duxit iubere illum dividere donativum cum contubernali. Salutatus similiter a psittaco emi eum iussit.Exemplum sutorem pauperem sollicitavit ut corvum institueret ad parem salutationem. Qui impendio exhaustus saepe ad avem non respondentem dicere solebat “Opera et impensa periit!” Aliquando tamen corvus coepit dicere dictam salutationem. Hac audita, dum transit, Augustus respondit: “Satis domi talium salutatorum habeo.” Superfuit corvo memoria, ut et illa, quibus dominum querentem solebat audire, subtexeret: “Opera et impensa periit.” Ad quod Caesar risit emique avem iussit, quanti nullam ante emerat.Solebat Graeculus quidam descendenti e palatio Caesari honorificum aliquod epigramma porrigere. Id cum frustra saepe fecisset et tamen rursus eum idem facturum duxisset Augustus, breve sua manu in charta exaravit Graecum epigramma et Graeculo advenienti obviam misit. Ille inter legendum laudare mirarique tam voce quam vultu gestuque. Deinde cum accessisset ad sellam, qua Caesar vehebatur, demissa in pauperem crumenam manu paucos denarios protulit, quos principi daret, dixitque se plus daturum fuisse, si plus habuisset. Secuto omnium risu, dispensatorem Caesar vocavit et satis grandem pecuniae summam numerari Graeculo iussit.Augustus fere nulli se invitanti negabat. Exceptus igitur a quodam cena satis parca et paene cottidiana, hoc tantum insusurravit: “Non putabam me tibi esse tam familiarem.” Cum aliquando apud Pollionem quendam cenaret fregissetque unus e servis vas crystallinum, rapi eum ad mortem Pollio iussit et obici muraenis quas ingens piscina continebat. Evasit e manibus puer et ad pedes Caesaris confugit, nihil aliud petiturus quam ut aliter periret nec esca piscium fieret. Motus est novo crudelitatis genere Caesar et illum quidem mitti, crystallina autem omnia coram se frangi iussit complerique piscinam.Augustus in quadam villa aegrotans noctes inquietas agebat, rumpente somnum eius crebro noctuae cantu. Qua molestia cum liberari se vehementer cupere significasset, miles quidam, aucupii peritus, noctuam prehendendam curavit, vivamque Augusto attulit, spe ingentis praemii. Cui cum Augustus mille nummos dari iussisset, ille minus dignum praemium existimans dicere ausus est: “Malo ut vivat,” et avem dimisit. Imperatori nec ad irascendum causa deerat nec ad ulciscendum potestas: hanc tamen iniuriam aequo animo tulit Augustus hominemque impunitum abire passus est.Augustus amicitias neque facile admisit et constantissime retinuit. Imprimis familiarem habuit Maecenatem, equitem Romanum; qui ea, qua apud principem valebat, gratia ita semper usus est, ut prodesset omnibus, quibus posset, noceret nemini. Ius aliquando dicebat Augustus et multos capite damnaturus videbatur. Aderat tum Maecenas, qui per circumstantium turbam perrumpere et ad tribunal propius accedere conabatur. Quod cum frustra tentasset, haec verba in tabella scripsit: “Surge tandem, carnifex!” eamque tabellam ad Augustum proiecit. Qua lecta is statim surrexit neque quisquam est morte multatus.Habitavit Augustus in aedibus modicis, neque laxitate neque cultu conspicuis, ac per annos amplius quadraginta in eodem cubiculo hieme et aestate mansit. Suppellex quoque eius vix privatae elegantiae erat. Raro veste alia usus est quam confecta ab uxore, sorore, filia neptibusque. Item tamen Romam, quam pro maiestate imperii non satis ornatam invenerat, adeo excoluit, ut iure gloriaretur marmoream se relinquere, quam latericiam accepisset.Forma fuit Augustus eximia et per omnes aetatis gradus venustissima. Erat tamen omnis lenocinii neglegens et in capite comendo tam incuriosus, ut eo ipso tempore, quo illud tonsoribus committeret, aut legeret aliquid aut etiam scriberet.Paucis annis antequam moreretur, gravissimam in Germania accepit cladem, tribus legionibus cum duce Varo legatisque et auxiliis omnibus caesis. Hac nuntiata excubias per urbem indixit, ne quis tumultus exsisteret, et magnos ludos Iovi optimo maximo vovit, si res publica in meliorem statum vertisset. Adeo denique consternatum ferunt, ut, per continuos menses barba capilloque submisso, caput interdum foribus inlideret, vociferans: “Quintili Vare, legiones redde!” diemque cladis quotannis maestum habuerit ac lugubrem.Tandem adflicta valetudine in Campaniam concessit, ubi, remisso ad otium animo, nullo hilaritatis genere abstinuit. Supremo vitae die petito speculo capillum sibi comi iussit et amicos circumstantes percontatus ecquid iis videretur mimum vitae commode transegisse, adiecit solitam clausulam: “Edite strepitum vosque omnes cum gaudio applaudite.” Obiit Nolae sextum et septuagesimum annum agens.
Gaium Gracchum idem furor, qui fratrem, Tiberium, occupavit. Tribunatum enim adeptus, seu vindicandae fraternae necis, seu comparandae regiae potentiae causa, pessima coepit inire consilia: maximas largitiones fecit; aerarium effudit: legem de frumento plebi dividendo tulit: civitatem omnibus Italicis dabat. His Gracchi consiliis quanta poterant contentione obsistebant omnes boni, in quibus maxime Piso, vir consularis. Is cum multa contra legem frumentariam dixisset, lege tamen lata ad frumentum cum ceteris accipiendum venit. Gracchus ubi animadvertit in contione Pisonem stantem, eum sic compellavit audiente populo Romano: “Qui tibi constas, Piso, cum ea lege frumentum petas, quam dissuasisti?” Cui Piso “Nolim quidem, Gracche” inquit, “mea bona tibi viritim dividere liceat; sed si facies, partem petam.” Quo responso aperte declaravit vir gravis et sapiens lege, quam tulerat Gracchus, patrimonium publicum dissipari.
Decretum a senatu est ut videret consul Opimius ne quid detrimenti res publica caperet: quod nisi in maximo discrimine decerni non solebat. Gaius Gracchus, armata familia, Aventinum occupavit. Consul, vocato ad arma populo, Gaium aggressus est, qui pulsus profugit et, cum iam comprehenderetur, iugulum servo praebuit, qui dominum et mox semet ipsum super domini corpus interemit. Ut Tiberii Gracchi antea corpus, ita Gaii mira crudelitate victorum in Tiberim deiectum est. Caput autem a Septimuleio, amico Gracchi, ad Opimium relatum auro repensum fertur. Sunt qui tradunt infuso plumbo eum partem capitis, quo gravius efficeretur, explesse.
Occiso Tiberio Graccho cum senatus consulibus mandasset, ut in eos, qui cum Graccho consenserant, animadverteretur, Blosius quidam, Tiberii amicus, pro se deprecatum venit, hanc, ut sibi ignosceretur, causam adferens, quod tanti Gracchum fecisset, ut, quidquid ille vellet, sibi faciendum putaret. Tum consul “Quid?” inquit “si te Gracchus templo Iovis in Capitolio faces subdere iussisset, obsecuturusne voluntati illius fuisses propter istam, quam iactas, familiaritatem?” “Numquam” inquit Blosius “voluisset id quidem, sed si voluisset, paruissem.” Nefaria est ea vox, nulla enim est excusatio peccati, si amici causa peccaveris.
Exstat Gaii Gracchi e Sardinia Romam reversi oratio, in qua cum alia tum haec de se narrat: “Versatus sum in provincia, quomodo ex usu vestro existimabam esse, non quomodo ambitioni meae conducere arbitrabar. Nemo possit vere dicere assem aut eo plus in muneribus me accepisse aut mea causa quemquam sumptum fecisse. Zonas, quas Roma proficiscens plenas argenti extuli, eas ex provincia inanes rettuli. Alii amphoras, quas vini plenas extulerunt, eas argento repletas domum reportarunt.”
C. Marius, humili loco natus, militiae tirocinium in Hispania duce Scipione posuit. Erat imprimis Scipioni carus ob singularem virtutem et impigram ad pericula et labores alacritatem. Cum aliquando inter cenam Scipionem quidam interrogasset, si quid illi accidisset, quemnam res publica aeque magnum habitura esset imperatorem, Scipio, percusso leniter Marii umero, “Fortasse hunc” inquit. Quo dicto excitatus Marius dignos rebus, quas postea gessit, spiritus concepit.
Q. Metellum in Numidiam contra Iugurtham missum, cuius legatus erat, cum ab eo Romam missus esset, apud populum Romanum criminatus est bellum ducere: si se consulem fecissent, brevi tempore aut vivum aut mortuum Iugurtham se in potestatem populi Romani redacturum. Itaque creatus est consul et in Metelli locum suffectus. Bellum ab illo prospere coeptum confecit. Iugurtha ad Gaetulos perfugerat eorumque regem Bocchum adversus Romanos concitaverat. Marius Gaetulos et Bocchum aggressus fudit; castellum in excelsa ripa positum, ubi regii thesauri erant, non sine multo labore expugnavit. Bocchus, bello defessus, legatos ad Marium misit, pacem orantes. Sulla quaestor, a Mario ad regem remissus, Boccho persuasit ut Iugurtham Romanis traderet. Iugurtha igitur vinctus ad Marium deductus est; quem Marius triumphans ante currum egit et in carcerem caenosum inclusit. Quo cum Iugurtha detracta veste ingrederetur, os ridentis in modum diduxisse et stupens similisque desipienti exclamasse fertur: “Pro! quam frigidum est vestrum balneum!” Paucis diebus post in carcere necatus est.
Marius post bellum Numidicum iterum consul creatus bellumque ei contra Cimbros et Teutones decretum est. Hi novi hostes, ab extremis Germaniae finibus profugi, novas sedes quaerebant, exclusique Gallia et Hispania cum in Italiam remigrarent, a Romanis ut aliquid sibi terrae darent petierunt. Repulsi, quod nequiverant precibus, armis petere constituunt. Tres duces Romani impetus barbarorum non sustinuerunt. Omnes fugati, exuti castris. Actum erat de imperio Romano, nisi Marius fuisset. Hic primo Teutones sub ipsis Alpium radicibus adsecutus proelio oppressit. Vallem fluviumque medium hostes tenebant: Romanis aquarum nulla copia. Aucta necessitate virtus causa victoriae fuit. Nam flagitante aquam exercitu Marius “Viri” inquit “estis, en illic aquam habetis.” Itaque tanto ardore pugnatum est eaque caedes hostium fuit, ut Romani victores de cruento flumine non plus aquae biberent quam sanguinis barbarorum. Caesa traduntur hostium ducenta milia, capta nonaginta. Rex ipse Teutobochus in proximo saltu comprehensus insigne spectaculum triumphi fuit: quippe vir proceritatis eximiae super tropaea ipsa eminebat.
Deletis Teutonibus, C. Marius in Cimbros se convertit. Qui cum ex alia parte Italiam ingressi Athesim flumen non ponte nec navibus, sed iniectis arborum truncis, velut aggere, traiecissent, occurrit iis C. Marius. Cimbri legatos ad consulem miserunt, agros urbesque sibi et fratribus postulantes, Teutonum enim cladem ignorabant. Quaerente Mario quos illi fratres dicerent, cum Teutones nominassent, ridens Marius “Omittite” inquit “fratres; tenent hi acceptam a nobis terram aeternumque tenebunt.” Tum legati se ludibrio haberi sentientes ultionem Mario minati sunt, simul atque Teutones advenissent. “Atqui adsunt” inquit Marius “nec sane civile foret vos fratribus vestris non salutatis discedere.” Tum vinctos adduci iussit Teutonum duces, qui in proelio capti erant.
His rebus auditis, Cimbri egrediuntur castris et cum paucis suorum ad vallum Romanum adequitans Boiorix, Cimbrorum dux, Marium ad pugnam provocat et diem pugnae a Romanorum imperatore petit. Proximum dedit consul. Marius cum aciem ita instituisset, ut pulvis in oculos et ora hostium ferretur, incredibili strage prostrata est illa Cimbrorum multitudo: caesa traduntur centum octoginta hominum milia. Nec minor cum uxoribus pugna quam cum viris fuit, cum obiectis undique plaustris, desuper, quasi e turribus, lanceis contisque pugnarent. Victae tamen cum missa ad Marium legatione libertatem non impetrassent, suffocatis elisisque infantibus suis aut mutuis conciderunt vulneribus aut vinculo e crinibus suis facto ab arboribus pependerunt. Canes quoque defendere, Cimbris caesis, eorum domos. Marius pro duobus triumphis, qui offerebantur, uno contentus fuit. Primores civitatis, qui ei aliquamdiu ut novo homini ad tantos honores evecto inviderant, conservatam ab eo rem publicam fatebantur. In ipsa acie Marius duas Camertium cohortes, mira virtute vim Cimbrorum sustinentes contra legem civitate donaverat. Quod quidem factum et vere et egregie postea excusavit, dicens inter armorum strepitum verba se iuris civilis exaudire non potuisse.
Illa tempestate primum Romae bellum civile commotum est. Causam bello dedit C. Marius. Cum enim Sulla consul contra Mithridatem, regem Ponti, missus fuisset, Sulpicius, tribunus plebis, legem ad populum tulit ut Sullae imperium abrogaretur, C. Mario bellum decerneretur Mithridaticum. Qua re Sulla commotus cum exercitu ad urbem venit, eam armis occupavit, Sulpicium interfecit, Marium fugavit. Marius hostes persequentes fugiens aliquamdiu in palude delituit. Sed paulo post repertus extractusque, ut erat nudo corpore caenoque oblitus, iniecto in collum loro Minturnas raptus et in custodiam coniectus est. Missus est ad eum occidendum servus publicus, natione Cimber, quem Marius vultus auctoritate deterruit. Cum enim hominem ad se stricto gladio venientem vidisset “Tune, homo,” inquit “C. Marium audebis occidere?” Quo audito attonitus ille ac tremens abiecto ferro fugit, Marium se non posse occidere clamitans. Marius deinde ab iis, qui prius eum occidere voluerant, e carcere emissus est.
Accepta navicula in Africam traiecit et in agrum Carthaginiensem pervenit. Ibi cum in locis solitariis sederet, venitadeum lictor Sextilii praetoris, qui tum Africam obtinebat. Ab hoc, quem numquam laesisset, Marius humanitatis tamen aliquod officium exspectabat; at lictor decedere eum provincia iussit, nisi in se animadverti vellet: torveque intuentem et vocem nullam emittentem Marium rogavit tandem ecquid renuntiari praetori vellet? Marius “Abi” inquit, “nuntia vidisse te Gaium Marium in Carthaginis ruinis sedentem.” Duobus clarissimis exemplis de inconstantia rerum humanarum eum admonebat, cum et urbis maximae excidium et viri clarissimi casum ante oculos poneret.
Profecto ad bellum Mithridaticum Sulla, Marius revocatus a Cinna in Italiam rediit, efferatus magis calamitate quam domitus. Cum exercitu Romam ingressus eam caedibus et rapinis vastavit; omnes adversae factionis nobiles variis suppliciorum generibus adfecit: quinque dies continuos totidemque noctes illa scelerum omnium duravit licentia. Hoc tempore admiranda sane populi Romani abstinentia fuit. Cum enim Marius occisorum domos multitudini diripiendas obiecisset, inveniri potuit nemo, qui civili luctu praedam peteret: quae quidem tam misericors continentia plebis tacita quaedam crudelium victorum vituperatio fuit. Tandem Marius, senio et laboribus confectus, in morbum incidit et ingenti omnium laetitia vitam finivit. Cuius viri si examinentur cum virtutibus vitia, haud facile sit dictu utrum bello melior, an pace perniciosior fuerit: namque quam rem publicam armatus servavit, eam primo togatus omni genere fraudis, postremo armis hostiliter evertit.
Erat Marius durior ad humanitatis studia et ingenuarum artium contemptor. CumaedemHonoris de manubiis hostium vovisset, spreta peregrinorum marmorum nobilitate artificumque Graecorum arte, eam vulgari lapide per artificem Romanum curavit aedificandam. Et Graecas litteras despiciebat, quod doctoribus suis parum ad virtutem profuissent. At idem fortis, validus, adversus dolorem confirmatus. Cum ei varices in crure secarentur, vetuit se adligari. Acrem tamen fuisse doloris morsum ipse ostendit: nam medico, alterum crus postulanti, noluit praebere, quod maiorem esse remedii quem morbi dolorem iudicaret.
Cornelius Sulla cum parvulus a nutrice ferretur, mulier obvia “Salve” inquit “puer tibi et rei publicae tuae felix,” et statim quaesita quae haec dixisset, non potuit inveniri.
Hic bello Iugurthino quaestor Marii fuit. Qui cum usque ad quaesturae comitia vitam libidine, vino, ludicrae artis amore inquinatam perduxisset, C. Marius consul moleste tulisse traditur, quod sibi gravissimum bellum gerenti tam delicatus quaestor sorte obvenisset. Eiusdem tamen, postquam in Africam venit, virtus enituit. Bello Cimbrico, legatus consulis bonam operam navavit. Consul ipse deinde factus, pulso in exsilium Mario, adversus Mithridatem profectus est. Mithridates enim, Ponticus rex, vir bello acerrimus, virtute eximius, odio in Romanos non inferior Hannibale, occupata Asia necatisque in ea omnibus civibus Romanis, quos quidem eadem die atque hora per omnes civitates interimi iusserat, Europae quoque Italiaeque imminere videbatur. Ac primo Sulla illius praefectos duobus proeliis in Graecia profligavit; dein transgressus in Asiam Mithridatem ipsum fudit; et oppressisset, nisi ad bellum civile adversus Marium festinans qualemcumque pacem componere maluisset. Mithridatem tamen pecunia multavit; Asia aliisque provinciis, quas occupaverat, decedere paternisque finibus contentum esse coegit.
Sulla propter motus urbanos cum victore exercitu Romam properavit; eos, qui Mario favebant, omnes superavit. Nihil autem ea victoria fuit crudelius. Sulla, urbem ingressus et dictator creatus, vel in eos, qui se sponte dediderant, iussit animadverti. Quattuor milia deditorum inermium civium in Circo interfici iussit. Quis autem illos potest computare, quos in urbe passim, quisquis voluit, occidit, donec admoneret Fufidius quidam vivere aliquos debere, ut essent, quibus imperaret. Novo et inaudito exemplo tabulam proscriptionis proposuit, qua nomina eorum, qui occidendi essent, continebantur; cumque omnium orta esset indignatio, postridie plura etiam adiecit nomina. Ingens caesorum fuit multitudo. Nec solum in eos saevivit, qui armis contra se dimicavissent, sed etiam quieti animi cives propter pecuniae magnitudinem proscriptorum numero adiecit. Civis quidam innoxius, cui fundus in agro Albano erat, cum legens proscriptorum nomina se quoque videret ascriptum, “Vae” inquit “misero mihi! me fundus Albanus persequitur.” Neque longe progressus a quodam, qui eum agnoverat, confossus est.
Depulsis prostratisque inimicorum partibus Sulla Felicem se edicto appellavit, cumque eius uxor geminos eodem tunc partu edidisset, puerum Faustum puellamque Faustam nominari voluit. Sed paucis annis post repente contra omnium exspectationem dictaturam deposuit. Dimissis lictoribus diu in Foro cum amicis deambulavit. Stupebat populus eum privatum videns, cuius modo tam formidolosa fuerat potestas; quodque non minus mirandum fuit, privato ei non solum salus, sed etiam dignitas constitit, qui cives innumeros occiderat. Unus adulescens fuit, qui auderet queri et recedentem usque ad fores domus maledictis incessere. Atque ille, cuius iram potentissimi viri maximaeque civitates nec effugere nec placare potuerant, unius adulescentuli contumelias patienti animo tulit, id tantum in limine iam dicens: “Hic adulescens efficiet ne quis posthac tale imperium deponat.”
Sulla deinde in villam profectus rusticari et venando vitam agere coepit. Ibi morbo correptus interiit, vir ingentis animi, cupidus voluptatum, sed gloriae cupidior; litteris Graecis atque Latinis eruditus et virorum litteratorum adeo amans, ut sedulitatem etiam mali cuiusdam poetae aliquo praemio dignam duxerit: nam cum ille epigramma in eum fecisset eique subiecisset, Sulla statim praemium ei dari iussit, sed ea lege, ne quid postea scriberet. Ante victoriam laudandus, in iis vero, quae secuta sunt, numquam satis vituperandus, urbem enim et Italiam civilis sanguinis fluminibus inundavit. Non solum in vivos saeviit, sed ne mortuis quidem pepercit: nam Gai Marii, cuius, etsi postea hostis, aliquando tamen quaestor fuerat, erutos cineres in flumen proiecit. Qua crudelitate rerum praeclare gestarum gloriam corrupit.
Lucius Lucullus ingenio, doctrina, virtute fuit insignis. In Asiam quaestor profectus ibi per multos annos admirabili quadam laude provinciae praefuit, deinde absens factus aedilis, continuo praetor, inde ad consulatum promotus est, quem ita gessit, ut omnes diligentiam admirarentur, ingenium agnoscerent. Post ad Mithridaticum bellum missus a senatu non modo opinionem vicit omnium, sed etiam gloriam superiorum ducum. Idque eo fuit mirabilius, quod ab eo laus imperatoria non admodum exspectabatur, qui adulescentiam in forensi opera, quaesturae diuturnum tempus in Asiae pace consumpserat; sed incredibilis quaedam ingenii magnitudo non desideravit usus disciplinam. Itaque cum totum iter et navigationem consumpsisset partim in percontando a peritis, partim in rebus gestis legendis, in Asiam factus imperator venit, cum esset Roma profectus rei militaris rudis.
Lucullus eo bello magnas ac memorabiles res gessit; Mithridatem saepe multis locis fudit; Tigranem, regum maximum, in Armenia vicit, ultimamque bello manum magis noluit imponere, quam non potuit; sed alioqui per omnia laudabilis et bello paene invictus pecuniae cupidini nimium deditus fuit; quam tamen ideo expetebat, ut per luxuriam effunderet. Itaque postquam de Mithridate triumphavit, abiecta omnium rerum cura coepit delicate ac molliter vivere otioque et luxu diffluere: magnifice et immenso sumptu villas aedificavit atque ad eorum usum mare ipsum vexavit. Nam in quibusdam locis moles mari iniecit; in aliis, suffossis montibus, mare in terras induxit, unde eum haud infacete Pompeius Xerxem togatum vocare adsueverat.
Habebat Lucullus villam prospectu et ambulatione pulcherrimam. Quo cum venisset Pompeius, id unum reprehendit, quod ea habitatio esset quidem aestate peramoena, sed hieme minus commoda videretur; cui Lucullus “Putasne” inquit “me minus sapere quam hirundines, quae adveniente hieme sedem commutant?” Villarum magnificentiae respondebat epularum sumptus. Cum aliquando modica ei, utpote soli, cena esset posita, coquum graviter obiurgavit, eique excusanti ac dicenti se non debuisse lautum parare convivium, quod nemo esset ad cenam invitatus, “Quid ais?” inquit iratus Lucullus. “Nesciebasne Lucullum hodie cenaturum esse apud Lucullum?”
Laudanda est Luculli impensa et studium in libris. Nam et multos et optimos conquisivit eosque liberaliter dedit utendos. Patebat omnibus bibliotheca, et in porticus ei adiectas velut ad Musarum aedem veniebant maxime Graeci tempusque ibi iucunde inter se traducebant ab aliis curis liberi. Saepe cum iis versabatur Lucullus et inter magnam doctorum virorum turbam ambulabat.
Gnaeus Pompeius, stirpis senatoriae, bello civili se et patrem consilio servavit. Cum enim Pompei pater exercitui suo ob avaritiam esset invisus, facta in eum conspiratione, Terentius quidam, Gnaei Pompei filii contubernalis, hunc occidendum suscepit, dum alii tabernaculum patris incenderent. Quae res cum iuveni Pompeio cenanti nuntiata esset, nihil periculo motus solito hilarius bibit et cum Terentio eadem, qua antea, comitate usus est. Deinde cubiculum ingressus clam subduxit se tentorio et firmam patri circumdedit custodiam. Terentius tum destricto ense ad lectum Pompei accessit multisque ictibus stragula percussit. Orta mox seditione Pompeius se in media coniecit agmina, militesque tumultuantes precibus et lacrimis placavit ac duci reconciliavit.
Eodem bello Pompeius partes Sullae secutus ita se gessit ut ab eo maxime diligeretur. Annos tres et viginti natus, ut Sullae auxilio veniret, paterni exercitus reliquias conlegit, statimque dux peritus exstitit. Magnus illius apud militem amor, magna apud omnes admiratio fuit; nullus ei labor taedio, nulla defatigatio molestiae erat. Cibi vinique temperans, somni parcus; inter milites corpus exercens cum alacribus saltu, cum velocibus cursu, cum validis luctando certabat. Tum ad Sullam iter intendit et in eo itinere tres hostium exercitus aut fudit aut sibi adiunxit. Quem ubi Sulla ad se accedere audivit egregiamque sub signis iuventutem aspexit, desiliit ex equo Pompeiumque salutavit imperatorem et postea ei venienti solebat sella adsurgere et caput aperire et equo descendere, quem honorem nemini nisi Pompeio tribuebat.
Postea Pompeius in Siciliam profectus est, ut eam a Carbone, Sullae inimico, occupatam reciperet. Carbo comprehensus et ad Pompeium ductus est: quem Pompeius, etsi Carbo muliebriter mortem extimescens demisse et flebiliter mortem deprecabatur, ad supplicium duci iussit. Longe moderatior fuit Pompeius erga Sthenium, Siciliae cuiusdam civitatis principem. Cum enim in eam civitatem animadvertere decrevisset, quae sibi adversata fuisset, inique eum facturum Sthenius exclamavit, si ob unius culpam omnes puniret. Interroganti Pompeio quisnam ille unus esset, “Ego” inquit Sthenius “qui cives meos ad id induxi.” Tam libera voce delectatus Pompeius omnibus et Sthenio ipsi pepercit.
Transgressus inde in Africam Iarbam, Numidiae regem, qui Marii partibus favebat, bello persecutus intra dies quadraginta oppressit et Africam subegit adulescens quattuor et viginti annorum. Deinde cum litterae ei a Sulla redditae essent, quibus exercitu dimisso cum una legione successorem exspectare iubebatur, Pompeius, quamquam aegre id ferebat, tamen paruit et Romam revertit. Revertenti incredibilis hominum multitudo obviam ivit; Sulla quoque laetus eum excepit et Magni cognomine consalutavit. Nihilo minus Pompeio triumphum petenti restitit: neque vero ea re a proposito deterritus est Pompeius aususque dicere plures adorare solem orientem quam occidentem: quo dicto innuebat Sullae potentiam minui, suam crescere. Ea voce audita Sulla, confidentia adulescentis perculsus, “Triumphet! triumphet!” exclamavit.
Metello iam seni et bellum in Hispania segnius gerenti conlega datus Pompeius adversus Sertorium vario eventu dimicavit. Maximum ibi in proelio quodam periculum subiit: cum enim vir vasta corporis magnitudine impetum in eum fecisset, Pompeius manum amputavit; sed multis in eum concurrentibus vulnus in femore accepit et a suis fugientibus desertus in hostium potestate erat. At praeter spem evasit: barbari enim equum eius auro phalerisque eximiis instructum ceperant. Dum igitur praedam inter se altercantes partiuntur, Pompeius eorum manus effugit. Altero proelio cum Metellus Pompeio laboranti auxilio venisset, Sertorius recedere coactus dixisse fertur: “Nisi anus illa supervenisset, ego hunc puerum verberibus castigatum Romam dimisissem.” Metellum anum appellabat, quia is, iam senex, ad mollem et effeminatam vitam deflexerat. Sertorio interfecto Pompeius Hispaniam recepit.
Cum piratae illa tempestate maria omnia infestarent et quasdam etiam Italiae urbes diripuissent, ad eos opprimendos cum imperio extraordinario missus est Pompeius. Nimiae viri potentiae obsistebant quidam ex optimatibus et imprimis Quintus Catulus. Qui cum in contione dixisset esse quidem praeclarum virum Cn. Pompeium, sed non esse uni omnia tribuenda, adiecissetque: “Si quid huic acciderit, quem in eius locum substituetis?” summo consensu succlamavit universa contio, “Te, Quinte Catule.” Tam honorifico civium testimonio victus Catulus e contione discessit. Pompeius, dispositis per omnes maris recessus navibus, brevi terrarum orbem illa peste liberavit; praedones multis locis victos fudit; eosdem in deditionem acceptos in urbibus et agris procul a mari conlocavit. Nihil hac victoria celerius, nam intra quadragesimum diem piratas toto mari expulit.
Confecto bello piratico, Gnaeus Pompeius contra Mithridatem profectus in Asiam magna celeritate contendit. Proelium cum rege conserere cupiebat, neque opportuna dabatur pugnandi facultas, quia Mithridates interdiu castris se continebat, noctu vero haud tutum erat congredi cum hoste in locis ignotis. Nocte tamen aliquando cum Pompeius Mithridatem aggressus esset, luna magno fuit Romanis adiumento. Quam cum Romani a tergo haberent, umbrae corporum longius proiectae ad primos usque hostium ordines pertinebant, unde decepti regii milites in umbras, tamquam in propinquum hostem, tela mittebant. Victus Mithridates in Pontum profugit. Pharnaces filius bellum ei intulit, qui, occisis a patre fratribus, vitae suae ipse timebat. Mithridates a filio obsessus venenum sumpsit; quod cum tardius subiret, quia adversus venena multis antea medicamentis corpus firmaverat, a milite Gallo, a quo ut adiuvaret se petierat, interfectus est.
Tigrani deinde, Armeniae regi, qui Mithridatis partes secutus erat, Pompeius bellum intulit eumque ad deditionem compulit. Qui cum procubuisset ad genua Pompei, eum erexit, et benignis verbis recreatum diadema, quod abiecerat, capiti reponere iussit, aeque pulchrum esse iudicans et vincere reges et facere. Inde in Iudaeam profectus Romanorum primus Iudaeos domuit, Hierosolyma, caput gentis, cepit, templumque iure victoriae ingressus est. Rebus Asiae compositis, in Italiam versus ad urbem venit, non, ut plerique timuerant, armatus, sed dimisso exercitu, et tertium triumphum biduo duxit. Insignis fuit multis novis inusitatisque ornamentis hic triumphus; sed nihil inlustrius visum, quam quod tribus triumphis tres orbis partes devictae causam praebuerant: Pompeius enim, quod antea contigerat nemini, primum ex Africa, iterum ex Europa, tertio ex Asia triumphavit, felix opinione hominum futurus, si, quem gloriae, eundem vitae finem habuisset neque adversam fortunam esset expertus iam senex.
Posteriore enim tempore orta inter Pompeium et Caesarem gravi dissensione, quod hic superiorem, ille parem ferre non posset, bellum civile exarsit. Caesar infesto exercitu in Italiam venit. Pompeius, relicta urbe ac deinde Italia ipsa, Thessaliam petit et cum eo consules senatusque omnis: quem insecutus Caesar apud Pharsalum acie fudit. Victus Pompeius ad Ptolemaeum, Aegypti regem, cui tutor a senatu datus erat, profugit, qui Pompeium interfici iussit. Latus Pompei sub oculis uxoris et liberorum mucrone confossum est, caput praecisum, truncus in Nilum coniectus. Deinde caput cum anulo ad Caesarem delatum est, qui eo viso lacrimas non continens illud multis pretiosissimisque odoribus cremandum curavit.
Is fuit Pompei post tres consulatus et totidem triumphos vitae exitus. Erant in Pompeio multae et magnae virtutes ac praecipue admiranda frugalitas. Cum ei aegrotanti praecepisset medicus ut turdum ederet, negarent autem servi eam avem usquam aestivo tempore posse reperiri, nisi apud Lucullum, qui turdos domi saginaret, vetuit Pompeius turdum inde peti, medicoque dixit: “Ergo, nisi Lucullus perditus deliciis esset, non viveret Pompeius?” Aliam avem, quae parabilis esset, sibi iussit apponi.
Viris doctis magnum honorem habebat Pompeius. Ex Syria decedens, confecto bello Mithridatico, cum Rhodum venisset, Posidonium cupiit audire; sed cum audivisset eum graviter esse aegrum, quod vehementer eius artus laborarent, voluit tamen nobilissimum philosophum visere. Mos erat ut, consule aedes aliquas ingressuro, lictor fores percuteret, admonens consulem adesse, at Pompeius fores Posidonii percuti honoris causa vetuit. Quem ut vidit et salutavit, moleste se dixit ferre, quod eum non posset audire. At ille “Tu vero” inquit “potes, nec committam ut dolor corporis efficiat ut frustra tantus vir ad me venerit.” Itaque cubans graviter et copiose de hoc ipso disputavit: nihil esse bonum nisi quod honestum esset, nihil malum dici posse, quod turpe non esset. Cum vero dolores acriter eum pungerent, saepe “Nihil agis,” inquit “dolor! quamvis sis molestus, numquam te esse malum confitebor.”
C. Iulius Caesar, nobilissima Iuliorum genitus familia, annum agens sextum et decimum patrem amisit. Corneliam, Cinnae filiam, duxit uxorem; cuius pater cum esset Sullae inimicissimus, is Caesarem voluit compellere ut eam repudiaret; neque id potuit efficere. Qua re Caesar bonis spoliatus cum etiam ad necem quaereretur, mutata veste nocte urbe elapsus est et quamquam tunc quartanae morbo laborabat, prope per singulas noctes latebras commutare cogebatur; et comprehensus a Sullae liberto, ne ad Sullam perduceretur, vix data pecunia evasit. Postremo per propinquos et adfines suos veniam impetravit. Satis constat Sullam, cum deprecantibus amicissimis et ornatissimis viris aliquamdiu denegasset atque illi pertinaciter contenderent, expugnatum tandem proclamasse, vincerent, dummodo scirent eum, quem incolumem tanto opere cuperent, aliquando optimatium partibus, quas secum simul defendissent, exitio futurum; nam Caesari multos Marios inesse.
Stipendia prima in Asia fecit. In expugnatione Mitylenarum corona civica donatus est. Mortuo Sulla, Rhodum secedere statuit, ut per otium Apollonio Moloni, tunc clarissimo dicendi magistro, operam daret. Huc dum traicit, a praedonibus captus est mansitque apud eos prope quadraginta dies. Per omne autem illud spatium ita se gessit, ut piratis pariter terrori venerationique esset. Comites interim servosque ad expediendas pecunias, quibus redimeretur, dimisit. Viginti talenta piratae postulaverant: ille quinquaginta daturum se spopondit. Quibus numeratis cum expositus esset in litore, confestim Miletum, quae urbs proxime aberat, properavit ibique contracta classe invectus in eum locum, in quo ipsi praedones erant, partem classis fugavit, partem mersit, aliquot naves cepit piratasque in potestatem redactos eo supplicio, quod illis saepe minatus inter iocum erat, adfecit crucique suffixit.
Quaestori ulterior Hispania obvenit. Quo profectus cum Alpes transiret et ad conspectum pauperis cuiusdam vici comites per iocum inter se disputarent num illic etiam esset ambitioni locus, serio dixit Caesarmallese ibi primum esse, quam Romae secundum. Dominationis avidus a prima aetate regnum concupiscebat semperque in ore habebat hos Euripidis, Graeci poetae, versus:
Nam si violandum est ius, regnandi gratiaViolandum est. Aliis rebus pietatem colas.
Nam si violandum est ius, regnandi gratia
Violandum est. Aliis rebus pietatem colas.
Cumque Gades, quod est Hispaniae oppidum, venisset, animadversa apud Herculis templum magni Alexandri imagine ingemuit et quasi pertaesus ignaviam suam, quod nihildum a se memorabile actum esset in ea aetate, qua iam Alexander orbem terrarum subegisset, missionem continuo efflagitavit ad captandas quam primum maiorum rerum occasiones in urbe.
Aedilis praeter comitium ac Forum etiam Capitolium ornavit porticibus. Venationes autem ludosque et cum conlega M. Bibulo et separatim edidit: quo factum est ut communium quoque impensarum solus gratiam caperet. His autem rebus patrimonium effudit tantumque conflavit aes alienum, ut ipse diceret sibi opus esse millies sestertium, ut haberet nihil.
Consul deinde creatus cum M. Bibulo, societatem cum Gnaeo Pompeio et Marco Crasso iunxit Caesar, ne quid ageretur in re publica, quod displicuisset ulli ex tribus. Deinde legem tulit ut ager Campanus plebi divideretur. Cui legi cum senatus repugnaret, rem ad populum detulit. Bibulus conlega in Forum venit, ut legi obsisteret, sed tanta in eum commota est seditio, ut in caput eius cophinus stercore plenus effunderetur fascesque ei frangerentur atque adeo ipse armis Foro expelleretur. Qua re cum Bibulus per reliquum anni tempus domo abditus Curia abstineret, unus ex eo tempore Caesar omnia in re publica ad arbitrium administrabat, ut nonnulli urbanorum, si quid testandi gratia signarent, per iocum non, ut mos erat, ‘consulibus Caesare et Bibulo’ actum scriberent, sed ‘Iulio et Caesare,’ unum consulem nomine et cognomine pro duobus appellantes.
Functus consulatu Caesar Galliam provinciam accepit. Gessit autem novem annis, quibus in imperio fuit, haec fere: Galliam in provinciae formam redegit; Germanos, qui trans Rhenum incolunt, primus Romanorum ponte fabricato aggressus maximis adfecit cladibus. Aggressus est Britannos, ignotos antea, superatisque pecunias et obsides imperavit. Hic cum multa Romanorum militum insignia narrantur, tum illud egregium ipsius Caesaris, quod, nutante in fugam exercitu, rapto fugientis e manu scuto in primam volitans aciem proelium restituit. Idem alio proelio legionis aquiliferum ineundae fugae causa iam conversum faucibus comprehensum in contrariam partem detraxit dextramque ad hostem tendens “Quorsum tu” inquit “abis? Illic sunt, cum quibus dimicamus.” Qua adhortatione omnium legionum trepidationem correxit vincique paratas vincere docuit.
Interfecto interea apud Parthos Crasso et defuncta Iulia, Caesaris filia, quae, nupta Pompeio, generi socerique concordiam tenebat, statim aemulatio erupit. Iam pridem Pompeio suspectae Caesaris opes et Caesari Pompeiana dignitas gravis, nec hic ferebat parem, nec ille superiorem. Itaque cum Caesar in Gallia detineretur, et, ne imperfecto bello discederet, postulasset ut sibi liceret, quamvis absenti, alterum consulatum petere, a senatu, suadentibus Pompeio eiusque amicis, negatum ei est. Hanc iniuriam acceptam vindicaturus in Italiam rediit et bellandum ratus cum exercitu Rubiconem flumen, qui provinciae eius finis erat, transiit. Hoc ad flumen paulum constitisse fertur ac reputans quantum moliretur, conversus ad proximos, “Etiamnunc” inquit “regredi possumus; quod si ponticulum transierimus, omnia armis agenda erunt.” Postremo autem “Iacta alea esto!” exclamans exercitum traici iussit plurimisque urbibus occupatis Brundisium contendit, quo Pompeius consulesque confugerant.
Qui cum inde in Epirum traiecissent, Caesar, eos secutus a Brundisio, Dyrrachium inter oppositas classes gravissima hieme transmisit; copiisque quas subsequi iusserat diutius cessantibus, cum ad eas arcessendas frustra misisset, mirae audaciae facinus edidit. Morae enim impatiens castris noctu egreditur, clam naviculam conscendit, obvoluto capite, ne agnosceretur, et quamquam mare saeva tempestate intumescebat, in altum tamen protinus dirigi navigium iubet et, gubernatore trepidante, “Quid times?” inquit “Caesarem vehis!” neque prius gubernatorem cedere adversae tempestati passus est, quam paene obrutus esset fluctibus.
Deinde Caesar in Epirum profectus Pompeium Pharsalico proelio fudit, et fugientem persecutus, ut occisum cognovit, Ptolemaeo regi, Pompeii interfectori, a quo sibi quoque insidias tendi videret, bellum intulit; quo victo in Pontum transiit Pharnacemque, Mithridatis filium, rebellantem et multiplici successu praeferocem intra quintum ab adventu diem, quattuor, quibus in conspectum venit, horis una profligavit acie, more fulminis, quod uno eodemque momento venit, percussit, abscessit. Nec vana de se praedicatio est Caesaris ante victum hostem esse quam visum. Pontico postea triumpho trium verborum praetulit titulum: “Veni, vidi, vici.” Deinde Scipionem et Iubam, Numidiae regem, reliquias Pompeianarum partium in Africa refoventes, devicit.
Victorem Africani belli Gaium Caesarem gravius excepit Hispaniense, quod Cn. Pompeius, Magni filius, adulescens fortissimus, ingens ac terribile conflaverat, undique ad eum auxiliis paterni nominis magnitudinem sequentium ex toto orbe confluentibus. Sua Caesarem in Hispaniam comitata fortuna est: sed nullum umquam atrocius periculosiusque ab eo initum proelium, adeo ut, plus quam dubio Marte, descenderet equo consistensque ante recedentem suorum aciem increpans fortunam, quod se in eum servasset exitum, denuntiaret militibus vestigio se non recessurum; proinde viderent, quem et quo loco imperatorem deserturi essent. Verecundia magis quam virtute acies restituta est. Cn. Pompeius victus et interemptus est. Caesar, omnium victor, regressus in urbem omnibus, qui contra se arma tulerant, ignovit et quinquies triumphavit.
Bellis civilibus confectis, conversus iam ad ordinandum rei publicae statum fastos correxit annumque ad cursum solis accommodavit, ut trecentorum sexaginta quinque dierum esset et, intercalario mense sublato, unus dies quarto quoque anno intercalaretur. Ius laboriosissime ac severissime dixit. Repetundarum convictos etiam ordine senatorio movit. Peregrinarum mercium portoria instituit: legem praecipue sumptuariam exercuit. De ornanda instruendaque urbe, item de tuendo ampliandoque imperio plura ac maiora in dies destinabat: imprimis ius civile ad certum modum redigere atque ex immensa legum copia optima quaeque et necessaria in paucissimos conferre libros; bibliothecas Graecas et Latinas, quas maximas posset, publicare; siccare Pomptinas paludes: viam munire a Mari Supero per Apennini dorsum ad Tiberim usque: Dacos, qui se in Pontum effuderant, coercere: mox Parthis bellum inferre per Armeniam.
Haec et alia agentem et meditantem mors praevenit. Dictator enim in perpetuum creatus agere insolentius coepit: senatum ad se venientem sedens excepit et quendam, ut adsurgeret monentem, irato vultu respexit. Cum Antonius, Caesaris in omnibus bellis comes et tunc consulatus conlega, capiti eius in sella aurea sedentis pro rostris diadema, insigne regium, imposuisset, id ita ab eo est repulsum, ut non offensus videretur. Quare coniuratum in eum est a sexaginta amplius viris, Cassio et Bruto ducibus conspirationis, decretumque eum Idibus Martiis in senatu confodere.
Plurima indicia futuri periculi obtulerant dii immortales. Uxor Calpurnia, territa nocturno visu, ut Idibus Martiis domi subsisteret orabat et Spurinna haruspex praedixerat ut proximos dies triginta quasi fatales caveret, quorum ultimus erat Idus Martiae. Hoc igitur die Caesar Spurinnae “Ecquid scis” inquit “Idus Martias iam venisse?” et is “Ecquid scis illas nondum praeterisse?” Atque cum Caesar eo die in senatum venisset, adsidentem conspirati specie officii circumsteterunt ilicoque unus, quasi aliquid rogaturus, propius accessit renuentique ab utroque umero togam apprehendit. Deinde clamantem “Ista quidem vis est!” Casca, unus e coniuratis, adversum vulnerat paulum infra iugulum. Caesar Cascae bracchium adreptum graphio traiecit conatusque prosilire alio vulnere tardatus est. Dein ut animadvertit undique se strictis pugionibus peti, toga caput obvolvit et ita tribus et viginti plagis confossus est. Cum Marcum Brutum, quem filii loco habebat in se inruentem vidisset, dixisse fertur: “Tu quoque, mi fili!”
Illud inter omnes fere constitit talem ei mortem paene ex sententia obtigisse. Nam et quondam cum apud Xenophontem legisset Cyrum ultima valetudine mandasse quaedam de funere suo, aspernatus tam lentum mortis genus subitam sibi celeremque optaverat, et pridie quam occideretur, in sermone nato super cenam quisnam esset finis vitae commodissimus, repentinum inopinatumque praetulerat. Percussorum autem neque triennio quisquam amplius supervixit neque sua morte defunctus est. Damnati omnes alius alio casu perierunt, pars naufragio, pars proelio; nonnulli semet eodem illo pugione, quo Caesarem violaverant, interemerunt.
Quo rarior in regibus et principibus viris moderatio, hoc laudanda magis est. C. Iulius Caesar victoria civili clementissime usus est; cum enim scrinia deprehendisset epistularum ad Pompeium missarum ab iis, qui videbantur aut in diversis aut in neutris fuisse partibus, legere noluit, sed combussit, ne forte in multos gravius consulendi locum darent. Cicero hanc laudem eximiam Caesari tribuit, quod nihil oblivisci soleret nisi iniurias. Simultates omnes, occasione oblata, libens deposuit. Ultro ac prior scripsit C. Calvo post famosa eius adversum se epigrammata. Valerium Catullum, cuius versiculis famam suam laceratam non ignorabat, adhibuit cenae. C. Memmii suffragator in petitione consulatus fuit, etsi asperrimas fuisse eius in se orationes sciebat.
Fuisse traditur excelsa statura, ore paulo pleniore, nigris vegetisque oculis, capite calvo; quam calvitii deformitatem, quod saepe obtrectatorum iocis obnoxia erat, aegre ferebat. Ideo ex omnibus decretis sibi a senatu populoque honoribus non alium aut recepit aut usurpavit libentius quam ius laureae perpetuo gestandae. Vini parcissimum eum fuisse ne inimici quidem negaverunt. Verbum Catonis est unum ex omnibus Caesarem ad evertendam rem publicam sobrium accessisse. Armorum et equitandi peritissimus, laboris ultra fidem patiens; in agmine nonnumquam equo, saepius pedibus anteibat, capite detecto, seu sol, seu imber erat. Longissimas vias incredibili celeritate conficiebat, ut persaepe nuntios de se praeveniret: neque eum morabantur flumina, quae vel nando vel innixus inflatis utribus traiciebat.
Marcus Tullius Cicero, equestri genere, Arpini, quod est Volscorum oppidum, natus est. Ex eius avis unus verrucam in extremo naso sitam habuit, ciceris grano similem; inde cognomen Ciceronis genti inditum. Suadentibus quibusdam ut id nomen mutaret, “Dabo operam” inquit “ut istud cognomen nobilissimorum nominum splendorem vincat.” Cum a patre Romam missus, ubi celeberrimorum magistrorum scholis interesset, eas artes disceret, quibus aetas puerilis ad humanitatem solet informari, tanto successu tantaque cum praeceptorum tum ceterorum discipulorum admiratione id fecit, ut, cum fama de Ciceronis ingenio et doctrina ad alios manasset, non pauci, qui eius videndi et audiendi gratia scholas adirent, reperti esse dicantur.
Cum nulla re magis ad summos in re publica honores viam muniri posse intellegeret quam arte dicendi et eloquentia, toto animo in eius studium incubuit, in quo quidem ita versatus est, ut non solum eos, qui in Foro et iudiciis causas perorarent, studiose sectaretur, sed privatim quoque diligentissime se exerceret. Primum eloquentiam et libertatem adversus Sullanos ostendit. Nam cum Roscium quendam, parricidii accusatum, ob Chrysogoni, Sullae liberti, qui in eius adversariis erat, potentiam nemo defendere auderet, tanta eloquentiae vi eum defendit Cicero, ut iam tum in arte dicendi nullus ei par esse videretur. Ex quo invidiam veritus Athenas studiorum gratia petiit, ubi Antiochum philosophum studiose audivit. Inde eloquentiae causa Rhodum se contulit, ubi Molonem, Graecum rhetorem tum disertissimum, magistrum habuit. Qui cum Ciceronem dicentem audivisset, flevisse dicitur, quod per hunc Graecia eloquentiae laude privaretur.
Romam reversus quaestor Siciliam habuit. Nullius vero quaestura aut gratior aut clarior fuit; cum magna tum esset annonae difficultas, initio molestus erat Siculis, quos cogeret frumenta in urbem mittere; postea vero, diligentiam et iustitiam et comitatem eius experti, maiores quaestori suo honores quam ulli umquam praetori detulerunt. E Sicilia reversus Romam in causis dicendis ita floruit, ut inter omnes causarum patronos et esset et haberetur princeps.
Consul deinde factus L. Sergii Catilinae coniurationem singulari virtute, constantia, cura compressit. Catilinae proavum, M. Sergium, incredibili fortitudine fuisse Plinius refert. Stipendia is fecit secundo bello Punico. Secundo stipendio dextram manum perdidit: stipendiis duobus ter et vicies vulneratus est: ob id neutra manu, neutro pede satis utilis, plurimisque postea stipendiis debilis miles erat. Bis ab Hannibale captus, bis vinculorum eius profugus, viginti mensibus nullo non die in catenis aut compedibus custoditus. Sinistra manu sola quater pugnavit, duobus equis, insidente eo, suffossis. Dextram sibi ferream fecit eaque religata proeliatus Cremonam obsidione exemit, Placentiam tutatus est, duodena castra hostium in Gallia cepit. Ceteri profecto, Plinius addit, victores hominum fuere, Sergius vicit etiam fortunam.
Singularem huius viri gloriam foede dehonestavit pronepotis scelus. Hic enim rei familiaris, quam profuderat, inopia multorumque scelerum conscientia in furorem actus et dominandi cupiditate incensus indignatusque, quod in petitione consulatus repulsam passus esset, coniuratione facta senatum confodere, consules trucidare, urbem incendere, diripere aerarium constituerat. Actum erat de pulcherrimo imperio, nisi illa coniuratio in Ciceronem et Antonium consules incidisset, quorum alter industria rem patefecit, alter manu oppressit. Cum Cicero, habito senatu, in praesentem reum perorasset, Catilina, incendium suum ruina se restincturum esse minitans, Roma profugit et ad exercitum, quem paraverat, proficiscitur, signa inlaturus urbi. Sed socii eius, qui in urbe remanserant, comprehensi in carcere necati sunt. A. Fulvius, vir senatorii ordinis, filium, iuvenem et ingenio et forma inter aequales nitentem, pravo consilio Catilinae amicitiam secutum inque castra eius ruentem, ex medio itinere retractum supplicio mortis adfecit, praefatus non se Catilinae illum adversus patriam, sed patriae adversus Catilinam genuisse.
Neque eo magis ab incepto Catilina destitit, sed infestis signis Romam petens Antonii exercitu opprimitur. Quam atrociter dimicatum sit exitus docuit: nemo hostium bello superfuit; quem quisque in pugnando ceperat locum, eum amissa anima tegebat. Catilina longe a suis inter hostium cadavera repertus est: pulcherrima morte, si pro patria sic concidisset! Senatus populusque Romanus Ciceronem patrem patriae appellavit. Cicero ipse in oratione pro Sulla palam praedicat consilium patriae servandae fuisse iniectum sibi a diis, cum Catilina coniurasset adversus eam. “O dii immortales,” inquit “vos profecto incendistis tum animum meum cupiditate conservandae patriae. Vos avocastis me a cogitationibus omnibus ceteris et convertistis ad salutem unam patriae. Vos denique praetulistis menti meae clarissimum lumen in tenebris tantis erroris et inscientiae. Tribuam enim vobis, quae sunt vestra. Nec vero possum tantum dare ingenio meo, ut dispexerim sponte mea in tempestate illa turbulentissima rei publicae, quid esset optimum factu.”
Paucis post annis Ciceroni diem dixit Clodius tribunus plebis, quod cives Romanos indicta causa necavisset. Senatus maestus, tamquam in publico luctu, veste mutata pro eo deprecabatur. Cicero, cum posset armis salutem suam defendere, maluit urbe cedere quam sua causa caedem fieri. Proficiscentem omnes boni flentes prosecuti sunt. Dein Clodius edictum proposuit ut Marco Tullio igni et aqua interdiceretur: illius domum et villas incendit. Sed vis illa non diuturna fuit, mox enim totus fere populus Romanus ingenti desiderio Ciceronis reditum flagitare coepit et maximo omnium ordinum studio Cicero in patriam revocatus est. Nihil per totam vitam Ciceroni itinere, quo in patriam rediit, accidit iucundius. Obviam ei redeunti ab universis itum est: domus eius publica pecunia restituta est.
Gravissimae illa tempestate inter Caesarem et Pompeium ortae sunt inimicitiae, ut res nisi bello dirimi non posse videretur. Cicero quidem summo studio enitebatur ut eos inter se reconciliaret et a belli civilis calamitatibus deterreret, sed cum neutrum ad pacem ineundam permovere posset, Pompeium secutus est. Sed victo Pompeio, a Caesare victore veniam ultro accepit. Quo interfecto Octavianum, Caesaris heredem, fovit, Antonium impugnavit effecitque ut a senatu hostis iudicaretur.
SedAntonius, inita cum Octaviano societate, Ciceronem iam diu sibi inimicum proscripsit. Qua re audita, Cicero transversis itineribus in villam, quae a mari proxime aberat, fugit indeque navem conscendit, in Macedoniam transiturus. Unde aliquotiens in altum provectum cum modo venti adversi rettulissent, modo ipse iactationem maris pati non posset, taedium tandem eum et fugae et vitae cepit regressusque ad villam “Moriar” inquit “in patria saepe servata.” Satis constat, adventantibus percussoribus, servos fortiter fideliterque paratos fuisse ad dimicandum, ipsum deponi lecticam et quietos pati, quod sors iniqua cogeret, iussisse. Prominenti ex lectica et immotam cervicem praebenti caput praecisum est. Manus quoque abscissae; caput relatum est ad Antonium eiusque iussu cum dextra manu in rostris positum.
Quamdiu res publica Romana per eos gerebatur, quibus se ipsa commiserat, in eam curas cogitationesque fere omnes suas conferebat Cicero et plus operae ponebat in agendo quam in scribendo. Cum autem dominatu unius C. Iulii Caesaris omnia tenerentur, non se angoribus dedidit nec indignis homine docto voluptatibus. Fugiens conspectum Fori urbisque rura peragrabat abdebatque se, quantum licebat, et solus erat. Nihil agere autem cum animus non posset, existimavit honestissime molestias posse deponi, si se ad philosophiam rettulisset, cui adulescens multum temporis tribuerat, et omne studium curamque convertit ad scribendum: atque ut civibus etiam otiosus aliquid prodesse posset, elaboravit ut doctiores fierent et sapientiores, pluraque brevi tempore, eversa re publica, scripsit, quam multis annis ea stante scripserat. Sic facundiae et Latinarum litterarum parens evasit paruitque virorum sapientium praecepto, qui docent non solum ex malis eligere minima oportere, sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid insit boni.
Multa exstant facete ab eo dicta. Cum Lentulum, generum suum, exiguae staturae hominem, vidisset longo gladio accinctum, “Quis” inquit “generum meum ad gladium adligavit?”—Matrona quaedam iuniorem se, quam erat, simulans dictitabat se triginta tantum annos habere; cui Cicero “Verum est,” inquit “nam hoc viginti annos audio.”—Caesar, altero consule mortuo die Decembris ultima, Caninium consulem hora septima in reliquam diei partem renuntiaverat; quem cum plerique irent salutatum de more, “Festinemus” inquit Cicero “priusquam abeat magistratu.” De eodem Caninio scripsit Cicero: “Fuit mirifica vigilantia Caninius, qui toto suo consulatu somnum non viderit.”
M. Brutus, ex illa gente, quae Roma Tarquinios eiecerat, oriundus, Athenis philosophiam, Rhodi eloquentiam didicit. Eius pater, qui Sullae partibus adversabatur, iussu Pompei interfectus erat, unde Brutus cum eo graves gesserat simultates. Bello tamen civili Pompei causam, quod iustior videretur, secutus dolorem suum rei publicae utilitati posthabuit. Victo Pompeio Brutus a Caesare servatus est et praetor etiam factus. Postea vero, cum Caesar superbia elatus senatum contemnere et regnum adfectare coepisset, populus, praesenti statu haud laetus, vindicem libertatis requirebat. Subscripsere quidam L. Bruti statuae: “Utinam viveres!” Item ipsius Caesaris statuae: “Brutus, quia reges eiecit, primus consul factus est; hic, quia consules eiecit, postremo rex factus est.” Inscriptum quoque est M. Bruti praetoris tribunali: “Dormis, Brute!”
Cognita populi Romani voluntate, Brutus adversus Caesarem conspiravit. Pridie quam Caesar est occisus, Porcia, Bruti uxor, Catonis filia, consilii conscia, egresso cubiculum Bruto, cultellum tonsorium quasi unguium resecandorum causa poposcit eoque velut forte elapso se vulneravit. Clamore deinde ancillarum in cubiculum revocatus obiurgare eam coepit, quod tonsoris praeripuisset officium. Cui secreto Porcia “Non est” inquit “hoc temerarium factum meum, sed in tali statu nostro mei erga te amoris certissimum indicium. Experiri enim volui, si tibi propositum ex sententia parum cessisset, quam aequo animo me ferro essem interemptura.” Quibus verbis auditis Brutus ad caelum manus et oculos sustulisse dicitur et exclamavisse: “Utinam dignus tali coniuge maritus videri possem!”
Interfecto Caesare, cum Antonius vestem eius sanguinolentam ostentans populum veluti furore quodam adversus coniuratos inflammasset, Brutus in Macedoniam concessit ibique apud urbem Philippos adversus Antonium et Octavianum dimicavit. Victus acie, cum in tumulum se nocte recepisset, audita Cassii morte, ne in hostium manus veniret, uni ex comitibus latus transfodiendum praebuit. Antonius Bruti corpus liberto suo sepeliendum tradidit, quoque honoratius cremaretur, inici ei suum paludamentum iussit, iacentem non hostem, sed civem deposito existimans odio. Cumque interceptum a liberto paludamentum comperisset, ira percitus protinus in eum animadvertit, praefatus: “Quid? tu ignorasti cuius tibi viri sepulturam commisissem?” Non eadem fuit Octaviani erga Brutum moderatio, is enim avulsum Bruti caput Romam misit, ut Gai Caesaris statuae subiceretur. Porcia cum victum et interemptum virum suum cognovisset, quia ferrum non dabatur, ardentes ore carbones hausit, virilem patris exitum mulier imitata novo mortis genere.
Octavianus, Iuliae, Gai Caesaris sororis, nepos, quartum annum agens patrem amisit. Ab avunculo adoptatus profectum eum in Hispanias adversus Gnaei Pompei liberos secutus est. Deinde ab eo Apolloniam missus studiis vacavit. Utque primum occisum Caesarem heredemque se comperit, in urbem regressus hereditatem adiit, nomen Caesaris sumpsit conlectoque veteranorum exercitu opem Decimo Bruto tulit, qui ab Antonio Mutinae obsidebatur. Cum autem urbis aditu prohiberetur, ut Brutum de omnibus rebus certiorem faceret, primo litteras misit plumbeis laminis inscriptas, quas ad bracchium religatas urinatores Scultennam amnem transnantes ad Brutum deferebant. Quin et avibus internuntiis utebatur. Columbis enim, quas inclusas ante fame adfecerat, epistulas ad collum religabat easque a proximo moenibus loco emittebat. Illae, lucis cibique avidae, altissima aedificiorum petentes excipiebantur a Decimo Bruto, qui eo modo de omnibus rebus certior fiebat, utique postquam disposito quibusdam locis cibo columbas illuc devolare instituerat.
Bellum Mutinense Octavianus duobus proeliis confecit, quorum in altero non ducis modo, sed militis etiam functus est officio atque in media dimicatione, aquilifero legionis suae graviter saucio, aquilam umeris subisse diuque fertur portasse. Postea reconciliata cum Antonio gratiaiunctisque cum eo copiis, ut Gai Caesaris necem ulcisceretur, ad urbem hostiliter accessit misitque qui nomine exercitus sibi consulatum deposcerent. Cunctante senatu centurio, princeps legationis, reiecto sagulo, ostendens gladii capulum non dubitavit in Curia dicere: “Hic faciet, si vos non feceritis.”
Ita cum Octavianus vicesimo aetatis anno consulatum invasisset, pacem fecit cum Antonio et Lepido, ita ut triumviri rei publicae constituendae per quinquennium essent ipse et Lepidus et Antonius, et ut suos quisque inimicos proscriberent. Quae proscriptio Sullana longe crudelior fuit. Exstant autem ex ea multa vel extremae impietatis vel mirae fidei ac constantiae exempla. T. Toranius, triumvirorum partes secutus, proscripti patris sui, praetorii et ornati viri, latebras, aetatem notasque corporis, quibus agnosci posset, centurionibus edidit, qui eum persecuti sunt. Alius quidam cum proscriptum se cognovisset, ad clientem suum confugit; sed filius eius per ipsa vestigia patris militibus ductis occidendum eum in conspectu suo obiecit.
Cum C. Plotius Plancus a triumviris proscriptus in regione Salernitana lateret, servi eius, comprehensi multumque ac diu torti, negabant se scire ubi dominus esset. Non sustinuit deinde Plancus tam fideles tamque boni exempli servos ulterius cruciari; sed processit in medium iugulumque gladiis militum obiecit. Senatoris cuiusdam servus cum ad dominum proscriptum occidendum milites advenisse cognosset, commutata cum eo veste, permutato etiam anulo, illum postico clam emisit, se autem in cubiculum ad lectulum recepit et ut dominum occidi passus est. “Quanti viri est” addit Seneca, “cum praemia proditionis ingentia ostendantur, praemium fidei mortem concupiscere!”
Octavianus deinde M. Brutum, interfectorem Caesaris, bello persecutus id bellum, quamquam invalidus atque aeger, duplici proelio transegit; quorum priore castris exutus vix fuga evasit. Victor acerbissime se gessit: in nobilissimum quemque captivum non sine verborum contumelia saeviit. Uni suppliciter sepulturam precanti respondisse dicitur iam istam in volucrum fore potestate. Alios, patrem et filium, pro vita rogantes sortiri fertur iussisse ut alterutri concederetur, ac cum, patre quia se obtulerat occiso, filius quoque voluntaria occubuisset nece, spectasse utrumque morientem. Orare veniam vel excusare se conantibus, una voce occurrebat moriendum esse. Scribunt quidam trecentos ex dediticiis electos ad aram divo Iulio exstructam Idibus Martiis hostiarum more mactatos.
Abalienatus postea est ab Antonio, quod is, repudiata Octavia sorore, Cleopatram, Aegypti reginam, duxisset uxorem: quae quidem mulier cum Antonio luxu et deliciis certabat. Una se cena centies sestertium absumpturam aliquando dixerat. Cupiebat discere Antonius, sed fieri posse non arbitrabatur. Postero igitur die magnificam alias cenam, sed cottidianam Antonio apposuit inridenti, quod promisso stare non potuisset. At illa inferri mensam secundam iussit. Ex praecepto ministri unum tantum vas ante eam posuere aceti, cuius asperitas visque margaritas resolvit. Exspectante igitur Antonio quidnam esset actura, margaritam, quam auribus gerebat, detraxit et aceto liquefactam absorbuit. Victum Antonium omnes, qui aderant, pronuntiaverunt.
Octavianus cum Antonio apud Actium, qui locus est in Epiro, navali proelio dimicavit. Victum et fugientem persecutus Aegyptum petiit, et Alexandream, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, obsedit. Antonius in ultima rerum desperatione, cum habitu regis in solio regali sedisset, mortem sibi ipse conscivit. Cleopatra, quam Octavianus, Alexandrea in potestatem redacta, magno opere cupiebat vivam comprehendi triumphoque servari, aspidem sibi adferendam curavit eiusque morsu periit. Cleopatrae mortuae communem cum Antonio sepulturam tribuit.
Tandem Octavianus, hostibus victis solus imperio potitus, clementem se exhibuit. Omnia deinceps in eo plena mansuetudinis et humanitatis. Multis ignovit vel iis qui saepe graviter eum offenderant. Reversus in Italiam triumphans Romam ingressus est. Tum bellis toto orbe compositis Iani gemini portas sua manu clausit, quae bis tantum antea clausae fuerant, primum sub Numa rege, iterum post primum Punicum bellum. Tunc omnes praeteritorum malorum oblivio cepit populusque Romanus praesentis otii laetitia perfruebatur. Octaviano maximi honores a senatu delati sunt. Ipse Augustus cognominatus et in honorem eius mensis Sextilis eodem nomine appellatus est, quod illo mense bellis civilibus finis esset impositus. Patris patriae cognomen universi maximo consensu detulerunt ei. Deferentibus lacrimans respondit Augustus his verbis: “Compos factus votorum meorum, patres conscripti, quid habeo aliud, quod deos immortales precer, quam ut hunc consensum vestrum ad ultimum vitae finem mihi perferre liceat!”
Dictaturam magna vi offerente populo deprecatus est. Domini appellationem semper exhorruit eamque sibi tribui edicto vetuit. Immo de restituenda re publica non semel cogitavit, sed reputans et se privatum non sine periculo fore, et rem publicam plurium arbitrio commissum iri, summam retinuit potestatem, id vero studuit ne quem novi status paeniteret. Bene de iis etiam, quos adversarios expertus erat, et sentiebat et loquebatur. Legentem aliquando unum e nepotibus invenit; cumque puer territus volumen Ciceronis, quod manu tenebat, veste tegeret, Augustus librum cepit eoque statim reddito, “Hic vir,” inquit “fili mi, doctus fuit et patriae amans.”
Pedibus saepe per urbem incedebat summaque comitate adeuntes excipiebat. Convenit aliquando eum veteranus miles, qui vocatus in ius periclitabatur rogavitque ut sibi adesset. Statim Augustus unum e comitatu suo elegit advocatum, qui litigatorem commendaret. Tum veteranus exclamavit: “At non ego, te periclitante bello Actiaco, vicarium quaesivi, sed ipse pro te pugnavi,” simulque detexit cicatrices. Erubuit Augustus atque ipse venit in advocationem.
Cum post Actiacam victoriam Octavianus Romam reverteretur, occurrit ei inter gratulantes opifex quidam corvum tenens, quem instituerat haec dicere: “Ave, Caesar, victor, imperator!” Miratus Caesar officiosam avem viginti milibus nummorum emit. Socius opificis, ad quem nihil ex illa liberalitate pervenerat, adfirmavit Caesari habere illum et alium corvum, quem ut adferre cogeretur rogavit. Adlatus verba, quae didicerat, expressit: “Ave, Antoni, victor, imperator!” Nihil exasperatus Caesar satis duxit iubere illum dividere donativum cum contubernali. Salutatus similiter a psittaco emi eum iussit.
Exemplum sutorem pauperem sollicitavit ut corvum institueret ad parem salutationem. Qui impendio exhaustus saepe ad avem non respondentem dicere solebat “Opera et impensa periit!” Aliquando tamen corvus coepit dicere dictam salutationem. Hac audita, dum transit, Augustus respondit: “Satis domi talium salutatorum habeo.” Superfuit corvo memoria, ut et illa, quibus dominum querentem solebat audire, subtexeret: “Opera et impensa periit.” Ad quod Caesar risit emique avem iussit, quanti nullam ante emerat.
Solebat Graeculus quidam descendenti e palatio Caesari honorificum aliquod epigramma porrigere. Id cum frustra saepe fecisset et tamen rursus eum idem facturum duxisset Augustus, breve sua manu in charta exaravit Graecum epigramma et Graeculo advenienti obviam misit. Ille inter legendum laudare mirarique tam voce quam vultu gestuque. Deinde cum accessisset ad sellam, qua Caesar vehebatur, demissa in pauperem crumenam manu paucos denarios protulit, quos principi daret, dixitque se plus daturum fuisse, si plus habuisset. Secuto omnium risu, dispensatorem Caesar vocavit et satis grandem pecuniae summam numerari Graeculo iussit.
Augustus fere nulli se invitanti negabat. Exceptus igitur a quodam cena satis parca et paene cottidiana, hoc tantum insusurravit: “Non putabam me tibi esse tam familiarem.” Cum aliquando apud Pollionem quendam cenaret fregissetque unus e servis vas crystallinum, rapi eum ad mortem Pollio iussit et obici muraenis quas ingens piscina continebat. Evasit e manibus puer et ad pedes Caesaris confugit, nihil aliud petiturus quam ut aliter periret nec esca piscium fieret. Motus est novo crudelitatis genere Caesar et illum quidem mitti, crystallina autem omnia coram se frangi iussit complerique piscinam.
Augustus in quadam villa aegrotans noctes inquietas agebat, rumpente somnum eius crebro noctuae cantu. Qua molestia cum liberari se vehementer cupere significasset, miles quidam, aucupii peritus, noctuam prehendendam curavit, vivamque Augusto attulit, spe ingentis praemii. Cui cum Augustus mille nummos dari iussisset, ille minus dignum praemium existimans dicere ausus est: “Malo ut vivat,” et avem dimisit. Imperatori nec ad irascendum causa deerat nec ad ulciscendum potestas: hanc tamen iniuriam aequo animo tulit Augustus hominemque impunitum abire passus est.
Augustus amicitias neque facile admisit et constantissime retinuit. Imprimis familiarem habuit Maecenatem, equitem Romanum; qui ea, qua apud principem valebat, gratia ita semper usus est, ut prodesset omnibus, quibus posset, noceret nemini. Ius aliquando dicebat Augustus et multos capite damnaturus videbatur. Aderat tum Maecenas, qui per circumstantium turbam perrumpere et ad tribunal propius accedere conabatur. Quod cum frustra tentasset, haec verba in tabella scripsit: “Surge tandem, carnifex!” eamque tabellam ad Augustum proiecit. Qua lecta is statim surrexit neque quisquam est morte multatus.
Habitavit Augustus in aedibus modicis, neque laxitate neque cultu conspicuis, ac per annos amplius quadraginta in eodem cubiculo hieme et aestate mansit. Suppellex quoque eius vix privatae elegantiae erat. Raro veste alia usus est quam confecta ab uxore, sorore, filia neptibusque. Item tamen Romam, quam pro maiestate imperii non satis ornatam invenerat, adeo excoluit, ut iure gloriaretur marmoream se relinquere, quam latericiam accepisset.
Forma fuit Augustus eximia et per omnes aetatis gradus venustissima. Erat tamen omnis lenocinii neglegens et in capite comendo tam incuriosus, ut eo ipso tempore, quo illud tonsoribus committeret, aut legeret aliquid aut etiam scriberet.
Paucis annis antequam moreretur, gravissimam in Germania accepit cladem, tribus legionibus cum duce Varo legatisque et auxiliis omnibus caesis. Hac nuntiata excubias per urbem indixit, ne quis tumultus exsisteret, et magnos ludos Iovi optimo maximo vovit, si res publica in meliorem statum vertisset. Adeo denique consternatum ferunt, ut, per continuos menses barba capilloque submisso, caput interdum foribus inlideret, vociferans: “Quintili Vare, legiones redde!” diemque cladis quotannis maestum habuerit ac lugubrem.
Tandem adflicta valetudine in Campaniam concessit, ubi, remisso ad otium animo, nullo hilaritatis genere abstinuit. Supremo vitae die petito speculo capillum sibi comi iussit et amicos circumstantes percontatus ecquid iis videretur mimum vitae commode transegisse, adiecit solitam clausulam: “Edite strepitum vosque omnes cum gaudio applaudite.” Obiit Nolae sextum et septuagesimum annum agens.