DERDE BEDRIJF.

[Inhoud]DERDE BEDRIJF.(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335][Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342][Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345][Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

[Inhoud]DERDE BEDRIJF.(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335][Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342][Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345][Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

[Inhoud]DERDE BEDRIJF.(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335][Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342][Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345][Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

[Inhoud]DERDE BEDRIJF.(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335][Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342][Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345][Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

[Inhoud]DERDE BEDRIJF.(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335][Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342][Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345][Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

[Inhoud]DERDE BEDRIJF.(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335][Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342][Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345][Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

DERDE BEDRIJF.(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)

(Een slop in de jodenbuurt. Aan de achterzijde een gracht met verweerde pakhuizen.Schemering. Voor den uitdragerswinkel zitten Esther en Sachel.)

[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335][Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342][Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345][Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

[Inhoud]Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335]

Eerste tooneel.Sachel. Esther.Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….Esther.Nee.….Sachel.Hóór ’k dan niks?Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!Sachel.Is naastan niemand thuis?Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.[332]Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.Esther.De schande—de schande in dekille.Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.[334]Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.Sachel.Daar is iemand.….Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).[335]

Sachel. Esther.

Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….

Sachel.Staat ’r niemand in de poort?.….

Esther.Nee.….

Esther.Nee.….

Sachel.Hóór ’k dan niks?

Sachel.Hóór ’k dan niks?

Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!

Esther.Je hoort kinderen in de straat spelen. Hij zal de meid achterop wezen. Jouw zoon.…. jouw zóón godbeter!

Sachel.Is naastan niemand thuis?

Sachel.Is naastan niemand thuis?

Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.

Esther.Wat vraag je ’n boel! Néé. Levi en z’n vrouw zijn over Sjabbes bij d’r dochter. We hebben ’t rijk alleen. En maar goed ook. Anders wist morgen de heelekillewat voorgevallen is.

[332]

Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?

Sachel.Asof ze ’t morgen toch niet weten—van—de rebbe—en van hem—en van die meid!—Die meid! Waar blijft die meid?

Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…

Esther.Begrijp je niet dat-ie ’r tegemoet is geloopen, d’r alles gezeid heit, dat ze niet meer durft. ’k Zou d’r oogen uit d’r kop kenne krabbe! As ’k maar kon. Jouw zóón die zich afgeeft met zoo’n del! Jòuw zoon onder jòuw dak! ’t Hoogste woord heb je ’m laten voeren. Heb je ooit naar ’n gezond woord geluisterd, jij, jij? Heb ’k je niet honderdmaal gewaarschouwd, as-ie uitbleef, as-ie ons alleen liet sappelen? Nou krijg je ’t met rente terug. Met woekerrente. Nou oogst je! ’n Zoon die zich vergooit, ’n zoon die de rabbijn as ’n kwajongen behandelt! De snotneus! Opstaan tegen ’t geloof van z’n vaderen. Weet-ie ’r veul van! En wat ’n huwelijk had-ie kennen doen! ’n Engel, ’n huisvrouw uit duizenden, ’n vrouw die de negotie verstaat—heit ze ’t niet bij d’r vader geleerd tot in de nagels van d’r duimen?—’n rechtschapen meissie—die smijt-ie weg voor oud-vuil om zoo’n lellebel die nog geen aardappel schillen ken, die geen hemd an d’r lijf heit, die van handel zooveul weet as de rat die daar gaat.…

Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….

Sachel.Ging ’r ’n ràt? .….

Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?

Esther.Schrik je van ’n rat, nar? Daar gaat-ie—’t water in. Afgeloopen.—Dat serpent! Overmorgen verwijt z’m z’n geloof, scheldt z’m voor jood! Jood en Chris gáát niet samen. Z’n vróúw! Og! Trouwen![333]Og! Die jongen is niet wijs,die mot opgesloten worden.—Je zel ’r van beleven! ’t Is om je dood te ergeren. En jij, jij die altijd zoo’n praas heb—jij—dat je nóú niks zeit, hè?

Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.

Sachel.Laat me met rust—Ik ben kapot—Ik ben op.

Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!

Esther.’t Most mijn zoon wezen. ’k Zou ’m leeren. As ’k ’r an denk! Laat ze is om d’r goed kommen, d’r armeluisrommel! Geen korrel geef ’k af. Geen zaddoek. Wie heit ’m slecht gemaakt? Wie heit ’m angehaald? Keek-ie ooit na ’n vrouw? Heb je ’m zien scharrelen as de jongens van Ruth en van Bram? Wie heit ’m met d’r streken ingepalmd? Kreeg ze voor mijn part, kreeg ze ’n ziekte, dat ze morgen krepeerde!

Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…

Sachel.Schreeuw zoo niet.… Denk an de buren.…

Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.

Esther.Buren! Buren! Is ’r iemand thuis? En làten ze ’t hooren! Zal d’r me één ongelijk geven? Nou heb je je zin—As ìk wat zei wer ’k afgesnauwd. As ìk wat zei kreeg ’k ’n groote bek. En hij? Hoeveel keer heit-ie me niet ’t bloed uit me vingers gezogen. ’t Komt je toe.

Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.

Sachel.Hou op. M’n kop staat ’r niet na.

Esther.De schande—de schande in dekille.

Esther.De schande—de schande in dekille.

Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.

Sachel.Ik weet ’t. Je hoeft me niet op te warmen.

[334]

Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.

Esther.Dat gezicht dat ’k zoo vertrouwd heb!.…. Dat pestgezicht!.…. Gister gaf ’k ’r nog ’n afgedragen japon. Hoe kom ’k zoo gek! Maar ze neemt ’m nièt mee. Niks geef ’k af.

Sachel.Daar is iemand.….

Sachel.Daar is iemand.….

Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.

Esther.Nee.Jemaakt me zenuwachtig. Laten we naar binnen gaan. ’t Wordt donker.

Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..

Sachel.Ik blijf hier. Binnen heb ik geen rust. As-die nou is niet terugkwam—wegbleef—voorgóéd wegbleef.…..

Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….

Esther.Groot verlies! Liever geen zoon—asoo een.….

Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….

Sachel.Jij—jij ken dat zeggen—màkkelijk zeggen—jij heb nooit ’n kind gehad. Wat heb ik voor vreugde—voor afleiding—as.….

Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?

Esther(verbaasd).…. Huil je, Sachel? Sachel? Jij?

Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!

Sachel.Nee, wie praat van huilen! Ik zeg dat z’n stem.….. Maar dat begrijp je niet—dat ken jij niet begrijpen—Wàt begrijp jij wel? Steek de lamp an! Nou dan!

Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).

Esther.Goddank. Je ben weer gezond. ’k Had me haast ongerust gemaakt.(af).

[335]

[Inhoud]Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.

Tweede tooneel.Sachel. Aaron.Aaron.Zit je daar Sachel?Sachel.Wat mot je?Aaron.’t Is watscheins.…..Sachel.Wat is ’rscheins?Aaron.Dat met je zóón.……Sachel.Gaat jou dat an?Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..Aaron.Waren we accoord—ja of nee?Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.[336]Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..Sachel.Weet ’k niet.….Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..Sachel.Jij verveelt me!Aaron.Jij verveelt mijn al lang!Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.

Sachel. Aaron.

Aaron.Zit je daar Sachel?

Aaron.Zit je daar Sachel?

Sachel.Wat mot je?

Sachel.Wat mot je?

Aaron.’t Is watscheins.…..

Aaron.’t Is watscheins.…..

Sachel.Wat is ’rscheins?

Sachel.Wat is ’rscheins?

Aaron.Dat met je zóón.……

Aaron.Dat met je zóón.……

Sachel.Gaat jou dat an?

Sachel.Gaat jou dat an?

Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!

Aaron.Vraagt na de bekende weg! Wat ’t mijn angaat? Reusachtig zou ’k denken. Og, wat ’t mijn angaat!

Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!

Sachel.Met jou heb ’k niks te maken!

Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….

Aaron.Je zoon is ’n ploert en ’n.….

Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..

Sachel.D’r wordt je niks, niemendal gevraagd.…..

Aaron.Waren we accoord—ja of nee?

Aaron.Waren we accoord—ja of nee?

Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.

Sachel.Nee. Niet met de wol. Niet met me zoon. Niet met me zoon. Niet met de wol.

[336]

Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..

Aaron.Heit je zuster gezeid, dat ’k Rebecca sturen zou?.…..

Sachel.Weet ’k niet.….

Sachel.Weet ’k niet.….

Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..

Aaron.Jij weet niks wat je niet weten wil—of ’t mot zwart op wit staan.…..

Sachel.Jij verveelt me!

Sachel.Jij verveelt me!

Aaron.Jij verveelt mijn al lang!

Aaron.Jij verveelt mijn al lang!

Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!

Sachel.Wat doe ’k met jouw gesmoes! ’k Zal me zoon dwingen, as die je dochter niet wil. Mot-ie zelf weten!

Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….

Aaron.Mijn dochter.… Mijn dochter.… ’n Weldaad had ze ’m bewezen.….

Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.

Sachel.Jóúw weldaden ken ’k niet gebruiken—en me zoon óók niet.

Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.

Aaron.Jouw zoon! Jouw zoon! M’n voeten veeg ’k nog niet an ’m af. Daar zijn me zolen te goed voor.

[Inhoud]Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342]

Derde tooneel.Sachel. Aaron. Esther.Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!Sachel.Had ze nièt gekommen!Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt![338]Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!Esther.Net wat ’k zei!Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….Aaron.En de meid? Nou?Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!Sachel.’t Is nou te laat.….Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.[341]Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!Esther.En overmorrege krijg je.….Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder![342]

Sachel. Aaron. Esther.

Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?

Esther.Dacht ’k ’t niet? Dàcht ’k ’t niet? Hij mot zich[337]wreken. Groot gelijk hei-je, Aaron—gelijk tot over ’t end van je jaren! Is ’t geen schande wat ’r gebeurt?

Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!

Aaron.Schande? Schande? Jullie weten nog niks? Jullie weet niet van vanmorgen—wat-ie metmijnRebecca gedaan heit!

Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.

Sachel.Ken me niks, niemendal schelen.

Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!

Esther.Mijn wel! Mijn wel! Nòg trekt-ie z’n partij!

Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?

Aaron.Heb jij niet gezeid dat Rebecca bij je most kommen?

Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!

Esther.Zeker heb ’k ’t gezeid!

Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!

Aaron.En is ze niet grienend teruggekeerd? Grienend om ’t affront! Zat-ie niet met die christenmeid, met diesjikseop z’n schoot? Mot je zoo mijn dochter ontvangen? Mijn dochter is geen schanddochter! Mijn dochter is geen vulnis! Mijn dochter ken huwelijken doen, reusachtig! Mijn dochter hoeft door jóúw zoon niet van de deur gewezen te worden!

Sachel.Had ze nièt gekommen!

Sachel.Had ze nièt gekommen!

Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt!

Esther.Hoor hèm! Hoor hèm! Daar ken ’k me nou zoo bij opwinden! Daar sta ’k geregeld bij te beven! O, o, as ’k geen meelij met je had! Mot je die man nog òngelijk geven? Die man die zich komt beklagen! Die man die in ’t fatsoenlijke tot je spreekt!

[338]

Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.

Sachel.We hadden geen accoord.…. Met de wol niet. Met me zoon niet.

Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?

Esther.Komt ’r op an!.…. Zoo’n engel van ’n meissie!—Zat ze op z’n schóót? Zat die vuilikopz’n schóót?

Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!

Aaron.Met d’r eigen oogen—met d’r eigen oogen heit ze ’t gezien. En was ’t daar bij gebleven! Maar beleedigd heit-ie ’r, geaffronteerd in ’t bijzijn van die meid! Is mijn dochter ’n opraapsel van de straat? Staat mijn dochter bij jòu in de schuld? De brutaaligheid—de brutaaligheid van die kwajongen! En jòuw schuld. Jòuw schuld!

Esther.Net wat ’k zei!

Esther.Net wat ’k zei!

Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?

Sachel.Smoezen jullie! Ik wor ’t zwaarst gestraft … Voelen jullie geen meelij?

Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.

Esther.Jij ben te koppig. Jij néémt je gelijk. Met jou ken niemand overweg.

Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….

Sachel.Ik heb ’t ’t éérst zien ankommen. Ik vóélde dat ’r wat was. Ik wist ’t vóór jullie.….

Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?

Aaron.Hoor, wat ’n redeneering! Hij ziet ’t ankommen, hij weet ’t voor ons.…. En geen bek doet-ie open! As ìk in me huis ’n meid heb en me zoon—hàd ’k ’r een!—me zoon kruipt in ’r bed—dan—dan waarschouw ’k me zoon—dan ben ’k as vader verplicht te waarschouwen, dat-ie niet hàngen blijft[339]—dat-ie geen strop krijgt—zooas mijn vader-zaliger mijn gewaarschouwd heit—toen—toen—’t was ’n mooie meid—gekheid, ’t is lang voorbij!—toen ’k in me jonge jaren was. Dat ben je as vader verplicht. En luistert-ie niet—dan—dan roep je de meid—en dan maak je geen herrie—herrie maakt ’n nàr—en je geeft ’r twintig gulden, dertig, veertig—as ze lastig wordt honderd—’t is weggesmeten geld—maar as je ’t nièt doet?—as je ’t nièt doet, krijg je grijze haren van zorg en ellende—en, en, en je zet ’r met ’t geld je deur uit—en je neemt ’n reçu—zonder reçu geen geld—en je belooft as ze stil is en wegblijft nòg wat geld na maànden.—D’r is geen meid die néé zeit—fèl zijn ze op honderd gulden! Ze doen ’r ’n moord voor.….. Nou? Nou? En wat doe jij? Jij smoest voor jezelf. Jij laat God’s water over God’s akker loopen—en, en, en, as ’t te laat is maak je lawaai. Maak lawaai vóór ’t te laat is. Wat is je verdienste da-je ’t heb zien ankommen? Waar laat je je winst? Nog nooit heb ’k iemand zoo dwars zien handelen, zoo averechs. ’t Is bijzonder. ’t Is reusachtig. Hèb je je zoon gewaarschouwd? Heb je de meid afgekocht?

Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….

Sachel.Hij laat zich niet waarschouwen.….

Aaron.En de meid? Nou?

Aaron.En de meid? Nou?

Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….

Sachel.Die laat zich niet afkoopen.….

Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!

Aaron.Zal ik jou is wat zeggen? Je mag ’n goed[340]koopman zijn—goed! goed! Over de wol van eergister práát ’k niet!—maar van diè dingen heb-ie geen cent verstand, geen cent, geen hàlve cent. Daar heb-ie de zoon van Salomon—Salomon van de Dwarsstraat. Heb-ie niet gehoord van de zoon van Salomon? Zal ’k ’t je vertelle! Die had ’n strop—en wát ’n strop. Zoover is jouw Rafaël nog niet eens. Daar mag je dankbaar voor zijn. Toen Salomon zich d’r mee bemoeide had de meid al ’n kind. Wat heit Salomon gedaan? Salomon heit z’n zoon op de reis gestuurd, de meid afgekocht, voor twee, driehonderd gulden, weisz-ich-viel! En toen ze werom kwam—vertrouwen ken je ze niet—heit-ie ’n agent late kommen, ’n agent van politie en toe was ’t ùit. Zal ’n verstandig man anders handelen? En handelen de Christenen anders? Spiegel je an de christenen. Met geld krijgen joden èn christenen alles gedaan. Heb je geld? Je heb geld. Gebruik ’t. Eergister zag ’k ’n christene trouwpartij. En bij ’t stadhuis had je ’n sjène, ’n sjène! Daar stond ’n meid met ’n kind. En die maakte spiktakel! Reusachtig! En in ’n óógwenk was ze gebrocht na ’t bureau! Had ze ’t niet angeleid met ’n heer boven d’r stand! Had ze niet ja gezeid! As ze nee zegge gebeurt ’r niks. Allemaal d’r eigen schuld. As ze niet luistere willen motten ze vóélen!

Sachel.’t Is nou te laat.….

Sachel.’t Is nou te laat.….

Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.

Esther.Wàt is te laat? D’r is niks te laat. Aaron heit recht.

[341]

Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…

Sachel.Ik ken me zoon—ik ken de meid.…

Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….

Aaron.Gammer! Gróóte Gammer!.….

Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!

Esther.(hem in de rede vallend).…. ’n Gammer ben jij da-je kostelijke woorden verspilt! Snij brandhout van stéén! Pluk bloemen van de keien! Tel de sterren an de luch!—Laten we over ’t weer praten.—Wàrm geweest vandaag!

Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!

Aaron.Warm? Om te smelten.… En morgen wéér heet! Hahaha!

Esther.En overmorrege krijg je.….

Esther.En overmorrege krijg je.….

Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!

Aaron.Suscht! Hou je mond! Daar komt je schoondochter, Sachel!—Sachel, de verloofde van je zoon! Hoe vind ìk niet zoo’n geluk? Misschien jà krijgt mìjn dochter idee in ’n vodden-sorteerder! ’k Wou dat ze mìjn schoondochter werd! Da’s om te benijen—bij God, om te benijen—wat zeg jij, Essie?—’n schoondochter met ’n kapot hemd an ’r lijf!

Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!

Esther.’n Kapot hemd? Géén hemd!

Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder!

Aaron.Schadt wat! Rebecca drie duizend en van alles twáálf—was ’m niet genog—kon-ie ’t niet voor doen—zat-ie over te klagen as over ’t uur van z’n dood—Noù ’n schoondochter met weisz-ich-viel hoeveel duizend en van alles niks! Reusachtig! Bijzonder!

[342]

[Inhoud]Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).

Vierde tooneel.Sachel. Esther. Aaron. Rose.Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.Sachel.Dat ben je.Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!(af).

Sachel. Esther. Aaron. Rose.

Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.

Rose.Goeien avond. ’k Ben laat.

Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.

Aaron.Sachel, daar is Rose. Zal ik wel te veel zijn.

Sachel.Dat ben je.

Sachel.Dat ben je.

Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!

Aaron.’k Heb ’r gijn in, reusachtig! Essie staat an de grond vastgeroest as ’n roestige spijker—en hij—en hij: van alles twaalf was niet genog!—zet ’n gezicht as ’n begraffenis. Nog veel jaren! Geeft ’n feest van belang! Reusachtig!

(af).

[Inhoud]Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345]

Vijfdetooneel.Sachel. Esther. Rose.Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?Sachel.Heb jij—waar sta je?Rose.Hier.[343]Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?Rose.Nee.Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?Rose(onrustig).Nee.Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!Rose.’k Lieg niet.Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!Rose(verschrikt).Waarom niet?Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….[344]Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!Sachel.Ik heb ’t woord.….Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).[345]

Sachel. Esther. Rose.

Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?

Rose(schuw).Meijer was niet thuis. ’k Heb lang motten wachten(een stilte).Daarom is ’t zoo laat geworden. Hij kan morgen niet. Of ’t Maandag goed is?(een stilte).Of ’t Maandag goed is? Hoor u niet?

Sachel.Heb jij—waar sta je?

Sachel.Heb jij—waar sta je?

Rose.Hier.

Rose.Hier.

[343]

Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?

Sachel.Dichterbij. Nòg dichter. Heb jij Rafaël gezien?

Rose.Nee.

Rose.Nee.

Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?

Esther.Ben je ’m niet tegengekommen in al die tijd?

Rose(onrustig).Nee.

Rose(onrustig).Nee.

Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!

Esther.Jawel! God laat me uitpraatje gezond! Uren vortblijven—zoomaar! Affijn lieg maar toe—’t ken ’r bij!

Rose.’k Lieg niet.

Rose.’k Lieg niet.

Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.

Sachel.Ze lieg niet, noù niet. Na al wat ’r voorgevallen is, zou-ie ’r niet alléén hebben laten gaan.

Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?

Rose.Zal ’k binnen de boel klaarzetten?

Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!

Esther.Binnen? Geen stap meer in huis!

Rose(verschrikt).Waarom niet?

Rose(verschrikt).Waarom niet?

Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….

Sachel(ingehouden).Waarom niet? Waarom niet? Kijk in me oogen—me oogen die geen oogen meer zijn—’t was wel makkelijk me zoon van me af te halen in ’t licht van den dag.….

Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….

Esther.Del! Geniepig àchter onze ruggen.….

[344]

Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….

Sachel(dof).Stil jij—Met razen en schreeuwen maak je ’t niet ongedaan—Ga zitten—we weten àlles—ga zitten naast me—op de bank—we motten praten.….

Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!

Esther.Praten! Nog geen wóórd! De deur uit en me japonne werom. As ’n gekkin heb ’k toegestopt en toegestopt! ’n Hond is dankbaarder, ’n hond heit minder streken! De gotspe!

Sachel.Ik heb ’t woord.….

Sachel.Ik heb ’t woord.….

Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!

Esther.Nee—jij heb niet ’t woord—jij néémt je ’t woord! Praten! Geen woord! Asof ’t maar ken—asof ’t maar mag! ’t Ongeluk leit ’r meters dik boven op! Dier van ’n meid! Nog geen stuiver fassoen! As je niet ophoepelt, roep ’k pelisie—wat Aaron gezeit heit—Aaron die recht heit! ’k Ga daar praten! ’k Stik ’r liever in!

Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?

Sachel.Voor ’t laatst—hou je je mond?

Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).

Esther.En wat anders? En as ’k ’m niet hou? ’k Laat me daar ’t zwijgen opleggen! ’k Ben ’n kind van ’n jaar! Je heit niks met ’r te praten. ’t Gat van de deur staat voor d’r open. D’r tien vingers likt ze voor d’r loon en nog ’n paar weken toe! Maak ’t zoo goed met ’r als je wil, maar de deur uit, de deur uit, op slag de deur uit! Mijn huis is geen rendewoe!(loopt kwaadaardig ’t huis in).

[345]

[Inhoud]Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.

Zesde tooneel.Sachel.Rose.Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!Rose.’k Wou weg.Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..Sachel.Dat zou ’k niet, nee!Rose.’k Kon niet buiten ’m.Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!Rose.Ik heb an geen centen gedacht.Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?Rose.Dokken?Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….Rose(angstig).Nee, Sachel.….Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.

Sachel.Rose.

Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!

Sachel.Blijf staan.…. Je hoeft niet vort te loopen.….(nijdiger).…. Blijf staan!

Rose.’k Wou weg.

Rose.’k Wou weg.

Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.

Sachel.Eerst praten—weten hóé ’t mot.—Kom zitten.

Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.

Rose(angstig).’k Hoor zoo wel.

Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?

Sachel.Toen ’k je eergisteravond vroeg—of je op was geweest—toen heb-ie eerst nee gezeid—en toen, dat je ziek was.—En op de trap had jij niet geloopen—Nee jij niet, me zóón.….(nijdig)Niewaar? Niewaar?

Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.

Rose(angstig).’k Dorst de waarheid niet zeggen.

Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…

Sachel.Dat dorst je niet—dat dorst je niet, jij doortrapte.…. En ik, blinde gek—dee de pennen op de luiken, bang voor inbrekers en dieven.—Jij vond ’t te gemeen, hè—tè gemeen, hè, dat ’k je vroeg—herinner je je?—tè gemeen, hè—of je niet stal, terwijl je in de nacht rondscharrelde.….(grimmig).…. Nee, de dingen waaraan ìk dacht, heb je niet gestolen, omdat je wel weet dat daar straf op staat, omdat je bang was je vingers te branden, maar ’n zoon van ’n blinden[346]vader aftroggelen, ’n vader maanden lang in z’n eigen huis bedriegen, dat von je géén diefstal, dat von jé fatsoenlijk, daar had jij geen bezwaren tegen, hè, hè, hè? As ’k had kennen kijken, had je ’t dan nog gedaan, was je dan ook zoo laag geweest, om ’t eenig geluid waarvan ’k hou—uit me ooren te scheuren? Jij geslepen dievegge, jij christin met erger streken as de oplichters, die me elken dag bestelen!…

Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?

Rose(angstig).Is ’t diefstal, Sachel, as je niet anders ken—allebei?

Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?

Sachel.Hou je mond! Hou je mond! Kòn ’t niet anders? Waar stond ’t in jouw, in ons testament, dat je van ’n gebrek, waarvoor elke schrift meelij heit, misbruik mocht maken?

Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..

Rose.’k Was bang voor je, Sachel. Jij hoorde meer as ’n ander zag. Je zou me geen uur langer bijRafaëlgelaten hebben..

Sachel.Dat zou ’k niet, nee!

Sachel.Dat zou ’k niet, nee!

Rose.’k Kon niet buiten ’m.

Rose.’k Kon niet buiten ’m.

Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!

Sachel.(grimmig).Niet buiten z’n cènten!

Rose.Ik heb an geen centen gedacht.

Rose.Ik heb an geen centen gedacht.

Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!

Sachel.Waar heb je anders an gedacht, waarom heb je anders gekonkeld? Mijn ken je niks wijsmaken.…[347]Maar zoo waarachtig as de Eeuwige, onze God, me hoort—geen speld—geen nagel an z’n doodkist—geen spoog water al leit-ie voor me deur te krimpen, as-ie jou trouwt!

Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.

Rose(achteruitwijkend).Ik wil geen geld.

Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?

Sachel.Blijf staan, staan! Wegloopen van ’n weerlooze! De tijd van Simson is voorbij—’k zit in geen tempel—zuilen zijn ’r niet! Jij Filistijn, jij sluwe Filistijn!(een stilte).…. Hoeveel mot ’k dokken?

Rose.Dokken?

Rose.Dokken?

Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?

Sachel(nijdig).Dokken, dokken, dokken! ’k Praat toch geen Hebreeuwsch! Hoeveel mot je? Hoeveel wil je? Voor losprijs—van me zoon.….(een stilte).Sta je nou te lachen? Ben je wéér bang, da’k an je stem zal merken hóé happig je ben? Zeg op! Je heb me ’r toch tusschen!(een stilte).Hoeveel? Krijg ’k antwoord?

Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.

Rose.Daar ken ’k geen antwoord op geven.

Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….

Sachel.Ken je dat niet? Mot je ’r eerst ’n nacht over slapen? Ben je met honderd gulden tevrejen—honderd gulden, hònderd gulden: daar mot ’k ’n verreljaar voor sappelen en schwitzen!—honderd gulden dàdelijk—en nog is honderd over ’n half jaar, as we in die tijd niks van je hooren? Da’s[348]tweehonderd gulden—honderd weken vrij loon—’n ander wurmt zich ’r krom voor. .….

Rose(angstig).Nee, Sachel.….

Rose(angstig).Nee, Sachel.….

Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!

Sachel.Nee? Nee? Meer geef ’k niet! Al zet je me de duimschroeven an!

Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.

Rose(angstig)..….Al gaf je me duizend, ’k wil geen geld—’k wil je zoon.

Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.

Sachel(kwaadaardig tot Esther die met ’n emmer naar buiten komt).…. Tweehonderd vindt ze niet genoeg.

[Inhoud]Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).

Zevende tooneel.Sachel.Rose.Esther.Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).

Sachel.Rose.Esther.

Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).

Esther.(haalt luiig de schouders op).Ik zeg niks. Ik zeg geen woord. Is me geen kromming van ’n letter waard!(stort den emmer kwaadaardig in de vaart).Dat heeft in ons huis gevreten, gedronken—de hoer gespeeld! Geef ’r drie honderd, geef ’r vier—geef ’r waar ze op aast! Geen stap meer in huis!(driftig af).

[Inhoud]Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…

Achtste tooneel.Sachel.Rose.Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.[349]Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?Rose.Nee, Sachel.Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…Sachel.(kwaadaardig)Neè!Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).[351]Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?Rose.Zou je me dan nog niet willen?Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?[352]Rose.Ja, Sachel.Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…Rose …Zonder gedachte an.Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?Rose.(aarzelend)Ja.Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?[353]Rose.Dat beloof ’k, Sachel.Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…

Sachel.Rose.

Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.

Rose.(verlegen angstig).… Of we langer tegen mekaar te keer gaan.

[349]

Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?

Sachel.(angstig)Dus géén centen?—Geen driè, geen vièr?

Rose.Nee, Sachel.

Rose.Nee, Sachel.

Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….

Sachel.Heb ’k gedacht! Bloedzuigster!(wringt zich de handen).Daar heb jij maling an, hè, of ’k hulpeloos achterblijf, of ’k op me ouwen dag in me eentje krepeer.….

Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…

Rose.Daar heb ’k geen maling an—je kon ’n dochter an me krijgen—je wil niet.…

Sachel.(kwaadaardig)Neè!

Sachel.(kwaadaardig)Neè!

Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…

Rose..… Je kon ’n rùstigen ouwen dag hebben—we zouen alles doen om ’t je na je zin te maken—nooit heb ik ’n thuis gehad—nooit wat, wat—warmte—zoo min as jij—jij was blind—ik alleen.—Zou je bij—zou je bij Rebecca, as-diè je schoondochter werd, gelukkiger zijn? Ik ken je gewoonten, weet hoe je ’t wil, waar ’t vischservies staat, waar ’t vleeschservies.… ’k Zal op Vrijdagavond de lampen ansteken.… ’k Zal op Zaterdag je brieven openscheuren.… Heb je niet zelf gezeid, honderd maal, dat niemand beter je pijp ken stoppen as ik?.… ’k Zal ’n dòchter voor je zijn, omdat ’k vanRafaëlhou—en ook van jou.…

Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!

Sachel..… Hou op met je geklets! Denk je dat ìk bij jòù zou willen inwonen—eten ’t eten dat door jòùw handen onrein wordt?—nog geen korst[350]brood—nog geen druppel water! Inwonen, bij jou—kinderen zien kommen, kinderen zonder God, zonder wet, kinderen, die d’r blinden grootvader zouen bespotten om z’n geloof!—Inwonen bij jou, om an te hooren, later—dat kòmt ’r van!—dat kòmt ’r van!—hoe jij hèm verwijt, hij jou!—anzitten an de Sjabbestafel met jou, met jou, met jòù, ’n christen vrouw!—Liever lei ’k me ziek—liever beet ’k me tong af—liever kreeg ’k ’n verlamming!

Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.

Rose.(angstig)Dan leit ’t toch niet an òns.… Dan hebben wij geen schuld.…(een stilte).… Dag, Sachel.(een stilte).Dag, Sachel.

Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).

Sachel.(wild opspringend).… Weg van me huis! Weg van ’t erf, waar me heele geslacht heeft gelejen! Weg dieveg van me zoon, vloek van me zoon, ondergang van me zoon! Weg, of, of.…(driftig gebarend, struikelt hij, valt met ’n knie op den grond).

Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?

Rose.(angstig)Heb je je pijn gedaan?(hij kreunt)Zal ’k je na de bank terugbrengen?

Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).

Sachel.(smartelijk de knie wrijvend).… Blijf van me af! Ruk uit! Jouw beklag ken ’k missen! Zal me wel meer gebeuren, as ’k niemand meer heb. Ruk uit! Ruk uit!(zij sluipt houdingloos naar de poort. Onbewogen luistert hij, tot-ie meent, dat ze weg is. Dan, het hoofd in de handen gestut, barst-ie in bedwongen geweeklaag los).

[351]

Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…

Rose.(komt zacht op hem toe, legt een hand op z’n schouder. Hij schrikt op)Sachel.…

Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?

Sachel.(kwaadaardig)Ruk uit! Wat doe je hier! Wat mot je nog?

Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…

Rose.(naast hem zittend).….. As ’k hèm niet heb, Sachel, heb ’k niks meer, niks, niks.… O, jij weet niet wat niks is.…

Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…

Sachel.(dof).… Ik? Ik?—Ik zou dat niet weten.…

Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.

Rose.Jij ook, jij ook. Maar niet zoo.

Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)

Sachel.Niet zoo? Wat heb ìk dan? Wat?(een stilte)

Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …

Rose.(aarzelend, dan in-een-zet-door).… ’k Wil je niet ongelukkig maken—’k wil niet dat later.… ’k Dacht niet dat jij huilen kon.…..(stellig)’k Weet ’n middel. Voor ons alle twee. ’n Middel om je te verzoenen. ’n Middel om bij mekaar te blijven. Hoe valt ’t me eerst nou in! Hoe kon ’k zoo dom zijn?(snel)Ja, ja! Dat is ’t. Dan heb jij niet één reden meer, om te zuchten, te klagen, te jammeren … Asikjodin wor, Sachel …ik, jodin …

Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?

Sachel.(achterdochtig)Jij, jodin? Jij?

Rose.Zou je me dan nog niet willen?

Rose.Zou je me dan nog niet willen?

Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?

Sachel.(verbaasd haar hand grijpend)Hou jij—zóóveel van mijn zoon?

[352]

Rose.Ja, Sachel.

Rose.Ja, Sachel.

Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…

Sachel.Enkel van m’n zoon? Zonder bijgedachte? Zonder gedachte an, an.…

Rose …Zonder gedachte an.

Rose …Zonder gedachte an.

Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?

Sachel.Dat begrijp ’k niet. Dat gaat buiten me om. Enkel.… Zonder.…(met haar hand in de zijne blijft hij even tobben).….. Wou jij jodin worden?.… In onze synagoog?.… Voor den Rebbe?.… En je kinderen as joden laten opgroeien?.… As goeie joden?

Rose.(aarzelend)Ja.

Rose.(aarzelend)Ja.

Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…

Sachel.Zou jij.… zou jij waarachtig jodin?.…

Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)

Rose.(aarzelend).… Omdat ’k met jòù meelijden heb—en—en haast geen moed ’n zoon van z’n vader af te trekken.…(Rafaëlis bij de laatste woorden uit de poort getreden, blijft luisteren.)

Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?

Sachel.(zacht)Geef me je hand!(streelt die).Jij ben ’n goed kind—beter as ’k dacht.… Dus, dus—dan worden jouw kinderen.… En asRafaëlnièt wil—want die heit ’n wil om àngstig van te wezen—asRafaëlnièt wil dat jij jodin wordt—dan hou je vast, niewaar?—dan geef je niet toe, hè?—dan spreek je zóó met ’m, dat je je zin doordrijft.… Beloof je dat!.… Beloof je dat, zoo waar as ’r ’n God leeft?

[353]

Rose.Dat beloof ’k, Sachel.

Rose.Dat beloof ’k, Sachel.

Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…

Sachel.Je belooft.… Beloven is niet genoeg.… Steek ’r je vingers bij op, zoodat ’k ’t vóél—en zweer.… Nee, zweer niet—’k weet niet bij wie, bij wàt jij zweert—onze God is jùllie God niet—de onze mot jij nog leeren kennen—zweer bij ’t hoofd van me zoon.…. Doe dáár ’n eed op.…

[Inhoud]Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).

Negende tooneel.Sachel.Rose.Rafaël.Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…Rose.(angstig).… Ik wou.…Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…[354]Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…[355]Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).

Sachel.Rose.Rafaël.

Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…

Rafaël.’n Eed zònder getuigen.… Is dat vertrouwd, vader?(tot Rose).… Ga door, ga door! Ga verder.…

Rose.(angstig).… Ik wou.…

Rose.(angstig).… Ik wou.…

Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…

Rafaël.(heftig).… Jij wou?.… Verder! Verder! Nog maar ’n paar woorden had je te zeggen—verder! Ben ik de spelbreker? Ik?.…

Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…

Sachel.(onrustig)As je hier was, dan heb je gehoord.…

Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…

Rafaël.(heftig).… Dan heb ’k te veel gehoord!(op de poort toegaand, keert terug—glimlacht moeilijk, bedwongen).… Staat ’r niet in Leviticus—vader, dat je de naaktheid van je schoondochter niet mag ontdekken.…

[354]

Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…

Sachel(niet begrijpend).… De naaktheid van me schoondochter?… Begrijp je niet … Dacht dat jij, jij in de eerste plaats met ’n schikking, die mijn ’n offer is—tevrejen zou wezen.…

Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…

Rose(schuw)… Hij was zoo diep, zoo diep-ongelukkig, da’k beloofde.…

Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.

Sachel.…Dat ze beloofde—wat, wat, wat draai je d’r om heen as-ie ’t weet!—dat ze ’n eed wil doen van òns te worden … jodin.

Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…

Rafaël(glimlachend)… Jodin! Jij jodin! En ik—ik, die geen jood meer ben!(tot Rose).Heb ’k je dat niet vanmorgen voor de zooveelste maal gezeid, toen ’k de zilveren galg van je hals nam?(tot Sachel).Hebben wij om datzelfde—nog vanmiddag—toen de Rebbe op bezoek was—niet als vijanden, als vreemden tegenover mekaar gestaan? Wist jij dat niet, vader?—(tot Rose)… En wist jij dat niet? Ben jij nog blinder dan hij? Ben jij anders dan Rebecca?… Rebecca, ’r lichaam, ’r bruidschat—jij àlles tegeef!(heftig).Benikzoo begeerlijk—ik warhoofd, wetsovertreder—ik, zoon die gesteenigd most worden!—dat twee vrouwen op één dag.… Ja, ze wéént, vader—ze weent, hahaha! Jij ben de sterkste! Sterker dan ík! Wat kun je nou nòg?—Eerst heb je me als jongen ongelukkig gemaakt—met ’n beweging van je voet—nou met ’t tasten van je hand naar háár meineedige vìngers.…

[355]

Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?

Sachel(na een stilte).Nar—nar—groote nar, denk je dat zij je verstaat, dat ik je versta?

Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…

Rafaël(mat-glimlachend).Nee. ’t Is waar—jullie verstaan me geen van twee.…

Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?

Sachel.Is ’r iémand die narrepraat verstaat?

Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!

Rafaël.Nee, niemand!—De nar die geen wetsrol op z’n deurpost—geen kruis aan z’n hals noodig heeft, wordt niet verstaan, nog niet verstaan! Wat huil je? Ben ik ’n traan waard? Jullie hoort bij mekáár, wel bij mekáár!

Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).

Sachel.Is dat mijn dank—ònze dank? Da’s me te machtig—bij God te machtig—(dreigend).… Maar me geduld neemt ’n end. Jij geen jodin—ik geen christin!—jij geen wetsrol op je deurpost—geen gebod—geen eerbied voor je vader—geen geloof in den Eeuwige-onze-God—ik geen zoon—(de hand op de wetsrol leggend)geen zoon—daar zweer ik bij, omein wie omein! Nou ken je ’t met haar alleen uitvechten—nou heb je de keus—de keus tusschen ’n thuis hier of de wijde wereld.…(af).

[Inhoud]Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…

Tiende tooneel.Rafaël.Rose.Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…Rafaël(zacht).Zie jij wel?Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…Rose.Te vroeg voor ons?Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.Rose.Alleen?Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…Rose.O, Moeder Maria.…Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….[359]Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…

Rafaël.Rose.

Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…

Rose(na een zeer lange stilte van de poort waarheen ze geweken is, terugschuifelend—schuw)Rafaël.…[356](hij antwoordt niet)Rafaël.…(hij zwijgt).…. Heb ’k zoo verkeerd gedaan? Had je ’m dan liever alleen gelaten—’n blinde.…

Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…

Rafaël(haalt deschoudersop).Weet ’t niet.…

Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…

Rose.Hij was zoo vreeselijk wanhopig! Ik dee ’t voor jou. ’n Man die niet ziet.…

Rafaël(zacht).Zie jij wel?

Rafaël(zacht).Zie jij wel?

Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?

Rose(verbaasd).… Of ik niet zie?

Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…

Rafaël(het kruisje uit zijn zak nemend).… Nee. Zoo min als hij. Neem—je talisman terug.…

Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….

Rose(het niet aannemend—angstig).Je praat zoo vreemd—je maakt me bang.… Wat ’k beloven wou—was enkel, alleen voor de vrede.….

Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…

Rafaël.Voor dié vrede is ’t nog te vroeg—en te vroeg is ’t voor ons.…

Rose.Te vroeg voor ons?

Rose.Te vroeg voor ons?

Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.

Rafaël(smartelijk).Te vroeg. Te vroeg. Kom dichterbij—dichter—’k ben ongevaarlijk(dwingt haar naast zich op de bank).… Vanmorgen, terwijl ’k je aarzelingen wegredeneerde—bedotte ’k mezelf—èn jou—dacht ’k, dat wij—ik, jood-van-ras—jij, christin—als twee vrije vogels weg zouen vliegen—geen koningsarenden: muschen, muschen …[357]Jij wou meevliegen—ben meegevlogen—maar met zooveel modder van god en godsdienst aan je vleugels, dat je terugviel.… We zijn te vroeg op pad gegaan. Wáár we vandaag waren neergestreken, zouen we in de dezelfde modder terecht zijn gekomen. Nou—nou—dat moet je begrijpen—ga ’k alleen.

Rose.Alleen?

Rose.Alleen?

Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…

Rafaël.Dat heb je zelf gewild.…

Rose.O, Moeder Maria.…

Rose.O, Moeder Maria.…

Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?

Rafaël(pijnlijk nasprekend).… Moeder Maria.…. Moeder Maria.… Zie je—voel je dat we niet bij mekaar passen? Dat jij zoo vast in jóúw ghetto zit, als vader in ’t zijne?

Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…

Rose(bedwongen-heftig).… Dus, dus jij wil van me af—jij—jij, die me je vrouw heette—die, alles—groote God!—alles van me gedaan kreeg …(snikkend).O, o—ik die je vertrouwde.…

Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…

Rafaël.En àls we—àls we—wat de menschen noemen—getrouwd waren geweest—(glimlachend).… in mijn of jouw kerk.… àls we? Zouen we dan ook niet ’n anderen weg zijn gegaan—allebei—wanneer we mekaar in dat huwelijk zoo heftig, zoo onoverkomelijk hadden afgestooten—als we ’t vandaag, daarstraks deden? Jij heb niet begrepen. Ik niet. Dat is de schuld van ons tweeën[358]—nee dat ismijnschuld geweest.… ’k Zei je vanmorgen, gister, eergister, telkens—dat ’k geen jóód ben—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’t wordt lichter—je voelde ’t niet. ’k Zei: ’n nieuwe tijd breekt aan—je voelde ’t niet. ’k Zei: houen is niet genoeg, Rose—je voelde ’t niet. Je heb hier—(wijst de plek op den grond)hiér gestaan—met je meineedige vingers, om in ’n ander ghetto, dat ik ontloopen was, te komen—terwijl ’k zoo dikwijls met je gesproken had—je voelde ’t niet. Je voelde niets, niets, niets!(een stilte).’t Is uit. ’k Kan je niet zeggen wat ’n pijn me dat doet—’t is uit.…

Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…

Rose.Uit? Uit?.… Doe jij dan anders dan degeen waarop je scheldt? Schop je me niet op dezelfde manier weg?(onstuimig).… Is ’t ’n—’n komedie—’n komedie voor Rebecca—afgehandeld met de rabbijn, terwijl ik ’t huis uit was?.…

Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…

Rafaël.Ga zoo niet door, toe.…

Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).

Rose.O, ’t gekonkel achter me rug—de gemeenheid om van me af te kommen—terwijl ik zottin me op wou offeren—hou je mond!—’k geloof je toch niet, jij met je prachtige verhalen, je listige leugens, jij.…

Rafaël.… Jij jood.…(een stilte).

Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….

Rose(snikkend).Dat heb ’k niet gezegd—dat zeg jij.….

[359]

Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…

Rafaël.…Dat heb je gedacht—gedacht—ik heb ’t gevoeld—ik voel sterker dan jij.…

Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….

Rose.Niewaar! Niewaar! Ik dacht niet—dacht niet.….

Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?

Rafaël.Als ’k even later—even later was gekomen, zou je bij mijn hoofd hebben gezworen.—Wat kunnen wij—wij—wij in de toekomst aan mekaar hebben?

Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?

Rose.Durf je—durf jij dat vragen—waar ’k je vanmorgen van onskindsprak?

Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?

Rafaël(wijkt schrikkend terug).… Ons kind.…(wringt smartelijk de handen).… Ons kind.…(een langere stilte).… Stak jij daarstraks je vingers niet op, om ook dàt te versjaggeren?

Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…

Rose(van de bank glijdend, zijn knieën omvattend).Als je ’t uit maakt—versta je—drijf je me ’t water in …(zoent z’n handen).… Toe, toe nou jongen—’t was toch alles om bij jou, bij jou te blijven—voor jou zou ’k door ’t vuur gaan … voor jou èn voor ’t geheim dat ’k je vertelde, ’t geheim van m’n zwangerschap.…

Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….

Rafaël(haar hoofd met beide handen opheffend en haar zoo toepratend).… Als je wist wat je door je aarzeling, je nieuwe aarzeling ondersteboven gesmeten heb.… Nee, verdedig je niet—ik doe geen verdere verwijten.… Zeg me alleen, zonder eed[360]—zonder gelofte—kijk me an, recht in m’n oogen—dat je ’t an mij, an mij over zal laten van ons kind ’n mensch—’n vrij mensch—te maken(met gebaar naar wetsrol op deurpost)’n mensch zonder dit(met gebaar naar kruisje), zonder dat. Zeg me dat.….

Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!

Rose(haar armen om zijn hals slaand)Dat zeg ’k je met mijn lippen op jouw lippen!

Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…

Rafaël.…Ons kind niet in zijn—niet in jouw ghetto—ons kind eindelijk mensch—beloof je dat—oog in oog?…

Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…

Rose.Dat beloof ’k—en die belofte zal ’k houen, als we maar eerst hiér vandaan zijn.…

Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…

Rafaël.Buiten ontmoeten wedezelfdestakkerige ghetto-menschen.…

Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…

Rose.Niewaar!.… Zeg dat je van me houdt—dat je niet zonder me kan—zooals je dat vroeger gezegd heb.…

Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…

Rafaël(voor zich uit starend, sterk ontwijkend).… Dat toon ik door met je mee te gaan.…

Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…

Rose.…Zeg dat je weer heelemaal, heelemaal gelukkig ben.…

Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…

Rafaël(spottend-glimlachend, zonder haar aan te zien).. Heelemaal gelukkig.…. Volkomen gelukkig.….[361]Onuitsprekelijk gelukkig, zoo gelukkig dat ’k.…(tot Esther die in de deuropening komt).… Wil u vader roepen—we wouen.…

[Inhoud]Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

Elfde tooneel.Rafaël. Rose. Sachel. Esther.Esther.Sachel!.…Sachel.Wat is ’r?Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

Rafaël. Rose. Sachel. Esther.

Esther.Sachel!.…

Esther.Sachel!.…

Sachel.Wat is ’r?

Sachel.Wat is ’r?

Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…

Rafaël.De keus is gedaan—we gaan.…

Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!

Sachel.Dus toch? Toch!(tot Rafaël die zijn hand wil nemen).… Raak me niet an! Vloek, vloek vloek over jou en haar!

Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…

Rafaël.Over ons zéker—niet over ons kind.…

Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…

Sachel.…Over je kind, je kinderen, je kleinkinderen.…

Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)

Rafaël(rustig).… Nee—de toekomst laat zich niet vloeken.…(wil nog eens de hand van Sachel grijpen—deze heft dreigend de vuist, wankelt het huis in. Rafaël volgt Rose, die reeds tot de poort is geweken.)

Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…

Esther(die ze nagestaard heeft).… Og! ’k Hoef ’m[362]geen verder leed toe te wenschen!…(loopt naar de deur terug, schrikt als ze in de opening staart).… Sachel! Sachel, wat doe je? Snij je je kleeren stuk? ’r Is toch geen dooie.…

Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…EINDE.Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

Sachel(den stoep afstrompelend, de handen verwoed in de scheuren van z’n jas).Wee, wee—m’n zoon is gestorven!(hurkt op den grond, de vingers in wanhoop in het haar).… Wee! Wee! Wee, dat ik ’m overleef! Wee! Wee!.….…

EINDE.

Oorspronkelijk ongewijzigd geschreven te Amsterdam, 15 Sept.–9 Nov. 1898.[363]

Back to IndexNext