UT belli signum Laurenti Turnus ab arceextulit et rauco strepuerunt cornua cantu,utque acris concussit equos utque impulit arma,extemplo turbati animi, simul omne tumultuconiurat trepido Latium saevitque iuventuseffera. Ductores primi Messapus et Ufenscontemptorque deum Mezentius undique coguntauxilia et latos vastant cultoribus agros.mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem,qui petat auxilium et Latio consistere Teucros,advectum Aenean classi victosque penatisinferre et fatis regem se dicere posciedoceat multasque viro se adiungere gentisDardanio et late Latio increbrescere nomen.Quid struat his coeptis, quem, si Fortuna sequatur,eventum pugnae cupiat, manifestius ipsiquam Turno regi aut regi apparere Latino.
Talia per Latium. Quae Laomedontius heroscuncta videns magno curarum fluctuat aestu,atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc.In partisque rapit varias perque omnia versat:sicut aquae tremulum labris ubi lumen aenissole repercussum aut radiantis imagine lunaeomnia pervolitat late loca iamque sub auraserigitur summique ferit lacuaria tecti.Nox erat, et terras animalia fessa per omnisalituum pecudumque genus sopor altus habebat:cum pater in ripa gelidique sub aetheris axeAeneas, tristi turbatus pectora bello,procubuit seramque dedit per membra quietem.Huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoenopopuleas inter senior se attollere frondesvisus; eum tenuis glauco velabat amictucarbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo,tum sic adfari et curas his demere dictis:
'O sate gente deum, Troianam ex hostibus urbemqui revehis nobis aeternaque Pergama servas,exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,hic tibi certa domus, certi, ne absiste, penates;neu belli terrere minis: tumor omnis et iraeconcessere deum.[Iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum,litoreis ingens inventa sub ilicibus sus,triginta capitum fetus enixa, iacebit,alba, solo recubans, albi circum ubera nati.Hic locus urbis erit, requies ea certa laborumex quo ter denis urbem redeuntibus annisAscanius clari condet cognominis Albam.Haud incerta cano.] Nunc qua ratione quod instatexpedias victor, paucis (adverte) docebo.Arcades his oris, genus a Pallante profectum,qui regem Euandrum comites, qui signa secuti,delegere locum et posuere in montibus urbemPallantis proavi de nomine Pallanteum.Hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina;hos castris adhibe socios et foedera iunge.Ipse ego te ripis et recto flumine ducam,adversum remis superes subvectus ut amnem.Surge age, nate dea, primisque cadentibus astrisIunoni fer rite preces iramque minasquesupplicibus supera votis. Mihi victor honorempersolves. Ego sum pleno quem flumine cernisstringentem ripas et pinguia culta secantem,caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis.Hic mihi magna domus, celsis caput urbibus, exit.'
Dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto,ima petens; nox Aenean somnusque reliquit.Surgit et aetherii spectans orientia solislumina rite cavis undam de flumine palmissustinet ac talis effundit ad aethera voces:'Nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus unde est,tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,accipite Aenean et tandem arcete periclis.Quo te cumque lacus miserantem incommoda nostrafonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis,semper honore meo, semper celebrabere doniscorniger hesperidum fluvius regnator aquarum.Adsis o tantum et propius tua numina firmes.'sic memorat geminasque legit de classe biremisremigioque aptat, socios simul instruit armis.
Ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum;candida per silvam cum fetu concolor alboprocubuit viridique in litore conspicitur sus.Quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxuma Iuno,mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram.Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentemleniit, et tacita refluens ita substitit unda,mitis ut in morem stagni placidaeque paludissterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset.Ergo iter inceptum celerant rumore secundo;labitur uncta vadis abies; mirantur et undae,miratur nemus insuetum fulgentia longescuta virum fluvio pictasque innare carinas.Olli remigio noctemque diemque fatigantet longos superant flexus variisque tegunturarboribus viridisque secant placido aequore silvas.Sol medium caeli conscenderat igneus orbem,cum muros arcemque procul ac rara domorumtecta vident, quae nunc Romana potentia caeloaequavit, tum res inopes Euandrus habebat:ocius advertunt proras urbique propinquant.
Forte die sollemnem illo rex Arcas honoremAmphitryoniadae magno divisque ferebatante urbem in luco. Pallas huic filius una,una omnes iuvenum primi pauperque senatustura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras.Ut celsas videre rates atque inter opacumadlabi nemus et tacitis incumbere remis,terrentur visu subito cunctique relictisconsurgunt mensis. Audax quos rumpere Pallassacra vetat raptoque volat telo obvius ipseet procul e tumulo: 'Iuvenes, quae causa subegitignotas temptare vias, quo tenditis?' inquit.'Qui genus? Unde domo? Pacemne huc fertis an arma?'Tum pater Aeneas puppi sic fatur ab altapaciferaeque manu ramum praetendit olivae:'Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,quos illi bello profugos egere superbo.Euandrum petimus. Ferte haec et dicite lectosDardaniae venisse duces socia arma rogantis.'Obstipuit tanto percussus nomine Pallas:'Egredere o quicumque es' ait 'coramque parentemadloquere ac nostris succede penatibus hospes.'excepitque manu dextramque amplexus inhaesit.Progressi subeunt luco fluviumque relinquunt.
Tum regem Aeneas dictis adfatur amicis:'Optume Graiugenum, cui me Fortuna precariet vitta comptos voluit praetendere ramos,non equidem extimui, Danaum quod ductor et Arcasquodque a stirpe fores geminis coniunctus Atridis;sed mea me virtus et sancta oracula divomcognatique patres, tua terris didita fama,coniunxere tibi et fatis egere volentem.Dardanus, Iliacae primus pater urbis et auctor,Electra, ut Grai perhibent. Atlantide cretus,advehitur Teucros; Electram maxumus Atlasedidit, aetherios umero qui sustinet orbesvobis Mercurius pater est, quem candida MaiaCyllenae gelido conceptum vertice fudit;at Maiam, auditis si quicquam credimus, Atlas,idem Atlas generat, caeli qui sidera tollit.Sic genus amborum scindit se sanguine ab uno.His fretus non legatos neque prima per artemtemptamenta tui pepigi: me, me ipse meumqueobieci caput et supplex ad limina veni.Gens eadem, quae te, crudeli Daunia belloinsequitur; nos si pellant, nihil afore credunt,quin omnem Hesperiam penitus sua sub iuga mittantet mare quod supra teneant quodque adluit infra.Accipe daque fidem: sunt nobis fortia bellopectora, sunt animi et rebus spectata iuventus.'
Dixerat Aeneas. Ille os oculosque loquentisiamdudum et totum lustrabat lumine corpus.Tum sic pauca refert: 'Ut te, fortissime Teucrum,accipio agnoscoque libens! Ut verba parentiset vocem Anchisae magni voltumque recordor!Nam memini Hesionae visentem regna sororisLaomedontiaden Priamum, Salamina petentem,protinus Arcadiae gelidos invisere finis.Tum mihi prima genas vestibat flore iuventas,mirabarque duces Teucros, mirabar et ipsumLaomedontiaden, sed cunctis altior ibatAnchises: mihi mens iuvenali ardebat amorecompellare virum et dextrae coniungere dextram.Accessi et cupidus Phenei sub moenia duxi.Ille mihi insignem pharetram Lyciasque sagittasdiscedens chlamydemque auro dedit intertextamfrenaque bina meus quae nunc habet aurea Pallas.Ergo et quam petitis iuncta est mihi foedere dextra,et lux cum primum terris se crastina reddet,auxilio laetos dimittam opibusque iuvabo.Interea sacra haec, quando huc venistis amici,annua, quae differre nefas, celebrate faventesnobiscum et iam nunc sociorum adsuescite mensis.'
Haec ubi dicta, dapes iubet et sublata reponipocula gramineoque viros locat ipse sedilipraecipuumque toro et villosi pelle leonisaccipit Aenean solioque invitat acerno.Tum lecti iuvenes certatim araeque sacerdosviscera tosta ferunt taurorum onerantque canistrisdona laboratae Cereris Bacchumque ministrant.Vescitur Aeneas simul et Troiana iuventusperpetui tergo bovis et lustralibus extis.
Postquam exempta fames et amor compressus edendi,rex Euandrus ait: 'Non haec sollemnia nobis,has ex more dapes, hanc tanti numinis aramvana superstitio veterumque ignara deoruminposuit: saevis, hospes Troiane, periclisservati facimus meritosque novamus honores.Iam primum saxis suspensam hanc aspice rupem,disiectae procul ut moles desertaque montisstat domus et scopuli ingentem traxere ruinam.Hic spelunca fuit, vasto summota recessu,semihominis Caci facies quam dira tenebatsolis inaccessam radiis; semperque recenticaede tepebat humus, foribusque adfixa superbisora virum tristi pendebant pallida tabo.Huic monstro Volcanus erat pater: illius atrosore vomens ignis magna se mole ferebat.Attulit et nobis aliquando optantibus aetasauxilium adventumque dei. Nam maximus ultor,tergemini nece Geryonae spoliisque superbusAlcides aderat taurosque hac victor agebatingentis, vallemque boves amnemque tenebant.At furiis Caci mens effera, nequid inausumaut intractatum scelerisve dolive fuisset,quattuor a stabulis praestanti corpore taurosavertit, totidem forma superante iuvencas;atque hos, nequa forent pedibus vestigia rectis,cauda in speluncam tractos versisque viarumindiciis raptos saxo occultabat opaco:quaerenti nulla ad speluncam signa ferebant.Interea, cum iam stabulis saturata moveretAmphytrioniades armenta abitumque pararet,discessu mugire boves atque omne querelisimpleri nemus et colles clamore relinqui.reddidit una boum vocem vastoque sub antromugiit et Caci spem custodita fefellit.Hic vero Alcidae furiis exarserat atrofelle dolor: rapit arma manu nodisque gravatumrobur et aerii cursu petit ardua montis.Tum primum nostri Cacum videre timentemturbatumque oculis: fugit ilicet ocior Eurospeluncamque petit, pedibus timor addidit alas.Ut sese inclusit ruptisque immane catenisdeiecit saxum, ferro quod et arte paternapendebat, fultosque emuniit obice postis,ecce furens animis aderat Tirynthius omnemqueaccessum lustrans huc ora ferebat et illuc,dentibus infrendens. Ter totum fervidus iralustrat Aventini montem, ter saxea temptatlimina nequiquam, ter fessus valle resedit.Stabat acuta silex, praecisis undique saxisspeluncae dorso insurgens, altissima visu,dirarum nidis domus opportuna volucrum.Hanc, ut prona iugo laevum incumbebat in amnem,dexter in adversum nitens concussit et imisavolsam solvit radicibus; inde repenteinpulit, inpulsu quo maximus intonat aetherdissultant ripae refluitque exterritus amnis.At specus et Caci detecta apparuit ingensregia, et umbrosae penitus patuere cavernae:non secus ac siqua penitus vi terra dehiscensinfernas reseret sedes et regna recludatpallida, dis invisa, superque immane barathrumcernatur, trepident inmisso lumine manes.Ergo insperata deprensum luce repenteinclusumque cavo saxo atque insueta rudentemdesuper Alcides telis premit omniaque armaadvocat et ramis vastisque molaribus instat.Ille autem, neque enim fuga iam super ulla pericli,faucibus ingentem fumum (mirabile dictu)evomit involvitque domum caligine caeca,prospectum eripiens oculis, glomeratque sub antrofumiferam noctem commixtis igne tenebris.Non tulit Alcides animis seque ipse per ignempraecipiti iecit saltu, qua plurimus undamfumus agit nebulaque ingens specus aestuat atra.Hic Cacum in tenebris incendia vana vomentemcorripit in nodum complexus et angit inhaerenselisos oculos et siccum sanguine guttur.Panditur extemplo foribus domus atra revolsis,abstractaeque boves abiurataeque rapinaecaelo ostenduntur, pedibusque informe cadaverprotrahitur. Nequeunt expleri corda tuendoterribilis oculos, voltum villosaque saetispectora semiferi atque extinctos faucibus ignis.Ex illo celebratus honos, laetique minoresservavere diem, primusque Potitius auctoret domus Herculei custos Pinaria sacri.Hanc aram luco statuit, quae maxuma semperdicetur nobis et erit quae maxuma semper.Quare agite, o iuvenes, tantarum in munere laudumcingite fronde comas et pocula porgite dextriscommunemque vocate deum et date vina volentes.'Dixerat, Herculea bicolor cum populus umbravelavitque comas foliisque innexa pependitet sacer implevit dextram scyphus. Ocius omnesin mensam laeti libant divosque precantur.
Devexo interea propior fit Vesper Olympo,iamque sacerdotes primusque Potitius ibant,pellibus in morem cincti, flammasque ferebant.Instaurant epulas et mensae grata secundaedona ferunt cumulantque oneratis lancibus aras.tum Salii ad cantus incensa altaria circumpopuleis adsunt evincti tempora ramis,hic iuvenum chorus, ille senum; qui carmine laudesHerculeas et facta ferunt: ut prima novercaemonstra manu geminosque premens eliserit angues,ut bello egregias idem disiecerit urbes,Troiamque Oechaliamque, ut duros mille laboresrege sub Eurystheo fatis Iunonis iniquaepertulerit. 'Tu nubigenas, invicte, bimembrisHylaeeumque Pholumque, manu, tu Cresia mactasprodigia et vastum Nemeae sub rupe leonem.Te Stygii tremuere lacus, te ianitor Orciossa super recubans antro semesa cruento;nec te ullae facies, non terruit ipse Typhoeus,arduus arma tenens; non te rationis egentemLernaeus turba capitum circumstetit anguis.Salve, vera Iovis proles, decus addite divis,et nos et tua dexter adi pede sacra secundo.'Talia carminibus celebrant; super omnia Cacispeluncam adiciunt spirantemque ignibus ipsum.Consonat omne nemus strepitu collesque resultant.
Exim se cuncti divinis rebus ad urbemperfectis referunt. Ibat rex obsitus aevoet comitem Aenean iuxta natumque tenebatingrediens varioque viam sermone levabat.miratur facilisque oculos fert omnia circumAeneas capiturque locis et singula laetusexquiritque auditque virum monimenta priorum.Tum rex Euandrus, Romanae conditor arcis:'Haec nemora indigenae fauni nymphaeque tenebantgensque virum truncis et duro robore nata,quis neque mos neque cultus erat, nec iungere taurosaut componere opes norant aut parcere parto,sed rami atque asper victu venatus alebat.Primus ab aetherio venit Saturnus Olympo,arma Iovis fugiens et regnis exsul ademptis.Is genus indocile ac dispersum montibus altiscomposuit legesque dedit Latiumque vocarimaluit, his quoniam latuisset tutis in oris.Aurea quae perhibent illo sub rege fueresaecula. Sic placida populos in pace regebat,deterior donec paulatim ac decolor aetaset belli rabies et amor successit habendi.Tum manus Ausonia et gentes venere Sicanae,saepius et nomen posuit Saturnia tellus;tum reges asperque immani corpore Thybris,a quo post Itali fluvium cognomine Thybrimdiximus, amisit verum vetus Albula nomen;me pulsum patria pelagique extrema sequentemFortuna omnipotens et ineluctabile fatumhis posuere locis matrisque egere tremendaCarmentis nymphae monita et deus auctor Apollo.
Vix ea dicta: dehinc progressus monstrat et aramet Carmentalem Romani nomine portamquam memorant, nymphae priscum Carmentis honorem,vatis fatidicae, cecinit quae prima futurosAeneadas magnos et nobile Pallanteum.Hinc lucum ingentem quem Romulus acer Asylumrettulit et gelida monstrat sub rupe Lupercal,Parrhasio dictum Panos de more Lycaei.Nec non et sacri monstrat nemus Argiletitestaturque locum et letum docet hospitis Argi.Hinc ad Tarpeiam sedem et Capitolia ducit,aurea nunc, olim silvestribus horrida dumis.Iam tum religio pavidos terrebat agrestisdira loci, iam tum silvam saxumque tremebant.Hoc nemus, hunc,' inquit, 'frondoso vertice collem(quis deus incertum est) habitat deus: Arcades ipsumcredunt se vidisse Iovem, cum saepe nigrantemaegida concuteret dextra nimbosque cieret.Haec duo praeterea disiectis oppida muris,reliquias veterumque vides monimenta virorum.Hanc Ianus pater, hanc Saturnus condidit arcem:Ianiculum huic, illi fuerat Saturnia nomen.'Talibus inter se dictis ad tecta subibantpauperis Euandri passimque armenta videbantRomanoque foro et lautis mugire Carinis.Ut ventum ad sedes: 'Haec,' inquit, 'limina victorAlcides subiit, haec illum regia cepit.Aude, hospes, contemnere opes et te quoque dignumfinge deo rebusque veni non asper egenis.'dixit et angusti subter fastigia tectiingentem Aenean duxit stratisque locaviteffultum foliis et pelle Libystidis ursae.Nox ruit et fuscis tellurem amplectitur alis.
At Venus haud animo nequiquam exterrita materLaurentumque minis et duro mota tumultuVolcanum adloquitur thalamoque haec coniugis aureoincipit et dictis divinum adspirat amorem:'Dum bello Argolici vastabant Pergama regesdebita casurasque inimicis ignibus arces,non ullum auxilium miseris, non arma rogaviartis opisque tuae nec te, carissime coniunx,incassumve tuos volui exercere labores,quamvis et Priami deberem plurima natiset durum Aeneae flevissem saepe laborem.Nunc Iovis imperiis Rutulorum constitit oris:ergo eadem supplex venio et sanctum mihi numenarma rogo genetrix nato. Te filia Nerei,te potuit lacrimis Tithonia flectere coniunx.Aspice qui coeant populi, quae moenia clausisferrum acuant portis in me exscidiumque meorum.'Dixerat et niveis hinc atque hinc diva lacertiscunctantem amplexu molli fovet. Ille repenteaccepit solitam flammam, notusque medullasintravit calor et labefacta per ossa cucurrit:non secus atque olim tonitru cum rupta coruscoignea rima micans percurrit lumine nimbos.Sensit laeta dolis et formae conscia coniunx.Tum pater aeterno fatur devinctus amore:'Quid causas petis ex alto? Fiducia cessitquo tibi, diva, mei? Similis si cura fuisset,tum quoque fas nobis Teucros armare fuisset:nec pater omnipotens Troiam nec fata vetabantstare decemque alios Priamum superesse per annos.Et nunc, si bellare paras atque haec tibi mens est,quidquid in arte mea possum promittere curae,quod fieri ferro liquidove potest electro,quantum ignes animaeque valent, absiste precandoviribus indubitare tuis.' Ea verba locutusoptatos dedit amplexus placidumque petivitconiugis infusus gremio per membra soporem.
Inde ubi prima quies medio iam noctis abactaecurriculo expulerat somnum, cum femina primum,cui tolerare colo vitam tenuique Minervaimpositum, cinerem et sopitos suscitat ignes,noctem addens operi, famulasque ad lumina longoexercet penso, castum ut servare cubileconiugis et possit parvos educere natos:haud secus Ignipotens nec tempore segnior illomollibus e stratis opera ad fabrilia surgit.Insula Sicanium iuxta latus Aeoliamqueerigitur Liparen, fumantibus ardua saxis,quam subter specus et Cyclopum exesa caminisantra Aetnaea tonant validique incudibus ictusauditi referunt gemitus striduntque cavernisstricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat,Volcani domus et Volcania nomine tellus.Hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto.Ferrum exercebant vasto Cyclopes in antro,Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon.His informatum manibus iam parte politafulmen erat, toto genitor quae plurima caelodeicit in terras, pars inperfecta manebat.Tris imbris torti radios, tris nubis aquosaeaddiderant, rutili tris ignis et alitis austri:fulgores nunc horrificos sonitumque metumquemiscebant operi flammisque sequacibus iras.Parte alia Marti currumque rotasque volucrisinstabant, quibus ille viros, quibus excitat urbes;aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,certatim squamis serpentum auroque polibantconexosque anguis ipsamque in pectore divaeGorgona, desecto vertentem lumina collo.'Tollite cuncta,' inquit, 'coeptosque auferte labores,Aetnaei Cyclopes, et huc advertite mentem:arma acri facienda viro. Nunc viribus usus,nunc manibus rapidis, omni nunc arte magistra.Praecipitate moras.' Nec plura effatus; at illiocius incubuere omnes pariterque laboremsortiti. Fluit aes rivis aurique metallum,volnificusque chalybs vasta fornace liquescit.Ingentum clipeum informant, unum omnia contratela Latinorum, septenosque orbibus orbesimpediunt. Alii ventosis follibus aurasaccipiunt redduntque, alii stridentia tinguntaera lacu. Gemit impositis incudibus antrum.Illi inter sese multa vi bracchia tolluntin numerum versantque tenaci forcipe massam.
Haec pater Aeoliis properat dum Lemnius oris,Euandrum ex humili tecto lux suscitat almaet matutini volucrum sub culmine cantus.Consurgit senior tunicaque inducitur artuset Tyrrhena pedum circumdat vincula plantis;tum lateri atque umeris Tegeaeum subligat ensem,demissa ab laeva pantherae terga retorquens.Nec non et gemini custodes limine ab altopraecedunt gressumque canes comitantur erilem.Hospitis Aeneae sedem et secreta petebatsermonum memor et promissi muneris heros.Nec minus Aeneas se matutinus agebat.Filius huic Pallas, illi comes ibat Achates.Congressi iungunt dextras mediisque residuntaedibus et licito tandem sermone fruuntur.Rex prior haec:'Maxume Teucrorum ductor, quo sospite numquamres equidem Troiae victas aut regna fatebor,nobis ad belli auxilium pro nomine tantoexiguae vires: hinc Tusco claudimur amni,hinc Rutulus premit et murum circumsonat armis.Sed tibi ego ingentis populos opulentaque regnisiungere castra paro, quam fors inopina salutemostentat: fatis huc te poscentibus adfers.Haud procul hinc saxo incolitur fundata vetustourbis Agyllinae sedes, ubi Lydia quondamgens, bello praeclara, iugis insedit Etruscis.Hanc multos florentem annos rex deinde superboimperio et saevis tenuit Mezentius armis.Quid memorem infandas caedes, quid facta tyrannieffera? Di capiti ipsius generique reservent!Mortua quin etiam iungebat corpora viviscomponens manibusque manus atque oribus ora,tormenti genus, et sanie taboque fluentiscomplexu in misero longa sic morte necabat.at fessi tandem cives infanda furentemarmati circumsistunt ipsumque domumque,obtruncant socios, ignem ad fastigia iactant.Ille inter caedem Rutulorum elapsus in agrosconfugere et Turni defendier hospitis armis.Ergo omnis furiis surrexit Etruria iustis:regem ad supplicium praesenti Marte reposcunt.his ego te, Aenea, ductorem milibus addam.Toto namque fremunt condensae litore puppesSignaque ferre iubent; retinet longaevus haruspexfata canens, ''O Maeoniae delecta iuventus,flos veterum virtusque virum, quos iustus in hostemfert dolor et merita accendit Mezentius ira,nulli fas Italo tantam subiungere gentem:externos optate duces''; tum Etrusca resedithoc acies campo, monitis exterrita divom.Ipse oratores ad me regnique coronamcum sceptro misit mandatque insignia Tarchon,succedam castris Tyrrhenaque regna capessam.Sed mihi tarda gelu saeclisque effeta senectusinvidet imperium seraeque ad fortia vires.natum exhortarer, ni mixtus matre Sabellahinc partem patriae traheret. Tu, cuius et anniset generi fatum indulgent, quem numina poscunt,ingredere, o Teucrum atque Italum fortissime ductor.hunc tibi praeterea, spes et solacia nostri,Pallanta adiungam; sub te tolerare magistromilitiam et grave Martis opus, tua cernere factaadsuescat primis et te miretur ab annis.Arcadas huic equites bis centum, robora pubislecta dabo totidemque suo tibi nomine Pallas.'
Vix ea fatus erat, defixique ora tenebantAeneas Anchisiades et fidus Achatesmultaque dura suo tristi cum corde putabant,ni signum caelo Cytherea dedisset aperto.Namque inproviso vibratus ab aethere fulgorcum sonitu venit, et ruere omnia visa repenteTyrrhenusque tubae mugire per aethera clangor.Suspiciunt, iterum atque iterum fragor increpat ingens:arma inter nubem caeli regione serenaper sudum rutilare vident et pulsa tonare.Obstipuere animis alii, sed Troius herosagnovit sonitum et divae promissa parentis.Tum memorat: 'Ne vero, hospes, ne quaere profecto,quem casum portenta ferant: ego poscor Olympo.Hoc signum cecinit missuram diva creatrix,si bellum ingrueret, Volcaniaque arma per auraslaturam auxilio.Heu quantae miseris caedes Laurentibus instant;quas poenas mihi, Turne, dabis; quam multa sub undasscuta virum galeasque et fortia corpora volves,Thybri pater! Poscant acies et foedera rumpant.'
Haec ubi dicta dedit, solio se tollit ab altoet primum Herculeis sopitas ignibus arasexcitat hesternumque larem parvosque penatislaetus adit: mactant lectas de more bidentisEuandrus pariter, pariter Troiana iuventus.Post hinc ad navis graditur sociosque revisit.Quorum de numero qui sese in bella sequanturpraestantis virtute legit; pars cetera pronafertur aqua segnisque secundo defluit amni,nuntia ventura Ascanio rerumque patrisque.Dantur equi Teucris Tyrrhena petentibus arva;ducunt exsortem Aeneae, quem fulva leonispellis obit totum, praefulgens unguibus aureis.
Fama volat parvam subito volgata per urbem,ocius ire equites Tyrrheni ad litora regis.vota metu duplicant matres, propiusque pericloit timor, et maior Martis iam apparet imago.tum pater Evandrus dextram complexus euntishaeret. inexpletus lacrimans, ac talia fatur:'O mihi praeteritos referat si Iuppiter annos,(qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsastravi scutorumque incendi victor acervoset regem hac Erulum dextra sub Tartara misi,nascenti cui tris animas Feronia mater(horrendum dictu) dederat; terna arma movenda,ter Leto sternendus erat; cui tunc tamen omnisabstulit haec animas dextra et totidem exuit armis:non ego nunc dulci amplexu divellerer usquam,nate, tuo, neque finitimo Mezentius umquamhuic capiti insultans tot ferro saeva dedissetfunera, tam multis viduasset civibus urbem.At vos, o superi, et divom tu maxume rectorIuppiter, Arcadii, quaeso, miserescite regiset patrias audite preces. Si numina vestraincolumem Pallanta mihi, si fata reservant,si visurus eum vivo et venturus in unum:vitam oro, patior quemvis durare laborem.Sin aliquem infandum casum, Fortuna, minaris:nunc O nunc liceat crudelem abrumpere vitam,dum curae ambiguae, dum spes incerta futuri,dum te, care puer, mea sera et sola voluptas,complexu teneo, gravior neu nuntius aurisvolneret.' Haec genitor digressu dicta supremofundebat: famuli conlapsum in tecta ferebant.
Iamque adeo exierat portis equitatus apertis,Aeneas inter primos et fidus Achates,inde alii Troiae proceres, ipse agmine Pallasin medio chlamyde et pictis conspectus in armis:qualis ubi Oceani perfusus Lucifer unda,quem Venus ante alios astrorum diligit ignis,extulit os sacrum caelo tenebrasque resolvit.Stant pavidae in muris matres oculisque sequunturpulveream nubem et fulgentis aere catervas.Olli per dumos, qua proxuma meta viarum,armati tendunt; it clamor, et agmine factoquadrupedante putrem sonitu quatit ungula campum.Est ingens gelidum lucus prope Caeritis amnem,religione patrum late sacer; undique collesinclusere cavi et nigra nemus abiete cingunt.Silvano fama est veteres sacrasse Pelasgos,arvorum pecorisque deo, lucumque diemque,qui primi finis aliquando habuere Latinos:haud procul hinc Tarcho et Tyrrheni tuta tenebantcastra locis, celsoque omnis de colle videriiam poterat legio et latis tendebat in arvis.Huc pater Aeneas et bello lecta iuventussuccedunt fessique et equos et corpora curant.
At Venus aetherios inter dea candida nimbosdona ferens aderat; natumque in valle reductaut procul egelido secretum flumine vidit,talibus adfata est dictis seque obtulit ultro:'En perfecta mei promissa coniugis artemunera, ne mox aut Laurentis, nate, superbosaut acrem dubites in proelia poscere Turnum:'Dixit et amplexus nati Cytherea petivit,arma sub adversa posuit radiantia quercu.Ille, deae donis et tanto laetus honore,expleri nequit atque oculos per singula volvitmiraturque interque manus et bracchia versatterribilem cristis galeam flammasque vomentemfatiferumque ensem, loricam ex aere rigentemsanguineam ingentem, qualis cum caerula nubessolis inardescit radiis longeque refulget;tum levis ocreas electro auroque recoctohastamque et clipei non enarrabile textum.Illic res Italas Romanorumque triumphoshaud vatum ignarus venturique inscius aevifecerat ignipotens, illic genus omne futuraestirpis ab Ascanio. pugnataque in ordine bella.fecerat et viridi fetam Mavortis in antroprocubuisse lupam, geminos huic ubera circumludere pendentis pueros et lambere matremimpavidos, illam tereti cervice reflexamulcere alternos et corpora fingere lingua.Nec procul hinc Romam et raptas sine more Sabinasconsessu caveae magnis circensibus actisaddiderat subitoque novum consurgere bellumRomulidis Tatioque seni Curibusque severis.Post idem inter se posito certamine regesarmati Iovis ante aram paterasque tenentesstabant et caesa iungebant foedera porca.Haud procul inde citae Mettum in diversa quadrigaedistulerant, at tu dictis, Albane, maneres,raptabatque viri mendacis viscera Tullusper silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.Nec non Tarquinium eiectum Porsenna iubebataccipere ingentique urbem obsidione premebat:Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.Illum indignanti similem similemque minantiaspiceres, pontem auderet quia vellere Cocleset fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.In summo custos Tarpeiae Manlius arcisstabat pro templo et Capitolia celsa tenebat,Romuleoque recens horrebat regia culmo.Atque hic auratis volitans argenteus anserporticibus Gallos in limine adesse canebat.Galli per dumos aderant arcemque tenebant,defensi tenebris et dono noctis opacae:aurea caesaries ollis atque aurea vestis,virgatis lucent sagulis, tum lactea collaauro innectuntur, duo quisque Alpina coruscantgaesa manu, scutis protecti corpora longis.Hic exsultantis Salios nudosque Lupercoslanigerosque apices et lapsa ancilia caeloextuderat, castae ducebant sacra per urbempilentis matres in mollibus. Hinc procul additTartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,et scelerum poenas et te, Catilina, minacipendentem scopulo Furiarumque ora trementem,secretosque pios, his dantem iura Catonem.Haec inter tumidi late maris ibat imagoaurea, sed fluctu spumabant caerula cano;et circum argento clari delphines in orbemaequora verrebant caudis aestumque secabant.In medio classis aeratas, Actia bella,cernere erat, totumque instructo Marte videresfervere Leucaten auroque effulgere fluctus.Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesarcum patribus populoque, penatibus et magnis dis,stans celsa in puppi; geminas cui tempora flammaslaeta vomunt patriumque aperitur vertice sidus.Parte alia ventis et dis Agrippa secundisarduus agmen agens; cui, belli insigne superbum,tempora navali fulgent rostrata corona.Hinc ope barbarica variisque Antonius armis,victor ab Aurorae populis et litore rubro,Aegyptum viresque Orientis et ultima secumBactra vehit, sequiturque (nefas) Aegyptia coniunx.Una omnes ruere, ac totum spumare reductisconvolsum remis rostrisque tridentibus aequor.alta petunt: pelago credas innare revolsasCycladas aut montis concurrere montibus altos,tanta mole viri turritis puppibus instant.stuppea flamma manu telisque volatile ferrumspargitur, arva nova Neptunia caede rubescunt.Regina in mediis patrio vocat agmina sistronecdum etiam geminos a tergo respicit anguis.omnigenumque deum monstra et latrator Anubiscontra Neptunum et Venerem contraque Minervamtela tenent. Saevit medio in certamine Mavorscaelatus ferro tristesque ex aethere Dirae,et scissa gaudens vadit Discordia palla,quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello.Actius haec cernens arcum tendebat Apollodesuper: omnis eo terrore Aegyptus et Indi,omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei.Ipsa videbatur ventis regina vocatisvela dare et laxos iam iamque inmittere funis.Illam inter caedes pallentem morte futurafecerat Ignipotens undis et Iapyge ferri,contra autem magno maerentem corpore Nilumpandentemque sinus et tota veste vocantemcaeruleum in gremium latebrosaque flumina victos.At Caesar, triplici invectus Romana triumphomoenia, dis Italis votum inmortale sacrabat,maxuma tercentum totam delubra per urbem.Laetitia ludisque viae plausuque fremebant;omnibus in templis matrum chorus, omnibus arae;ante aras terram caesi stravere iuvenci.Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi,dona recognoscit populorum aptatque superbispostibus; incedunt victae longo ordine gentes,quam variae linguis, habitu tam vestis et armis.Hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros,hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonosfinxerat; Euphrates ibat iam mollior undis,extremique hominum Morini, Rhenusque bicornis,indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes.
Talia per clipeum Volcani, dona parentis,miratur rerumque ignarus imagine gaudet,attollens umero famamque et fata nepotum.
ATQUE ea diversa penitus dum parte geruntur,Irim de caelo misit Saturnia Iunoaudacem ad Turnum. Luco tum forte parentisPilumni Turnus sacrata valle sedebat.Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:'Turne, quod optanti divom promittere nemoauderet, volvenda dies en attulit ultro.Aeneas urbe et sociis et classe relictasceptra Palatini sedemque petit Euandri.Nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbesLydorumque manum collectos armat agrestis.Quid dubitas? Nunc tempus equos, nunc poscere currus.Rumpe moras omnis et turbata arripe castra.'Dixit et in caelum paribus se sustulit alisingentemque fuga secuit sub nubibus arcum.Adgnovit iuvenis duplicisque ad sidera palmassustulit ac tali fugientem est voce secutus:'Iri, decus caeli, quis te mihi nubibus actamdetulit in terras? Unde haec tam clara repentetempestas? Medium video discedere caelumpalantisque polo stellas. Sequor omina tanta,quisquis in arma vocas.' Et sic effatus ad undamprocessit summoque hausit de gurgite lymphas,multa deos orans, oneravitque aethera votis.
Iamque omnis campis exercitus ibat apertis,dives equum, dives pictai vestis et auri;Messapus primas acies, postrema coercentTyrrhidae iuvenes, medio dux agmine Turnus,[vertitur arma tenens et toto vertice supra est.]Ceu septem surgens sedatis amnibus altusper tacitum Ganges aut pingui flumine Niluscum refluit campis et iam se condidit alveo.Hic subitam nigro glomerari pulvere nubemprospiciunt Teucri ac tenebras insurgere campis.Primus ab adversa conclamat mole Caicus:'Quis globus, o cives, caligine volvitur atra?Ferte citi ferrum, date tela, ascendite muros,hostis adest, heia!' Ingenti clamore per omniscondunt se Teucri portas et moenia complent.Namque ita discedens praeceperat optumus armisAeneas: siqua interea fortuna fuisset,neu struere auderent aciem neu credere campo;castra modo et tutos servarent aggere muros.Ergo etsi conferre manum pudor iraque monstrat,obiciunt portas tamen et praecepta facessuntarmatique cavis expectant turribus hostem.Turnus ut ante volans tardum praecesserat agmenviginti lectis equitum comitatus, et urbiimprovisus adest; maculis quem Thracius albisportat equus cristaque tegit galea aurea rubra.'Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem?En,' ait et iaculum attorquens emittit in auras,principium pugnae, et campo sese arduus infert.Clamore excipiunt socii fremituque sequunturhorrisono: Teucrum mirantur inertia corda,non aequo dare se campo, non obvia ferrearma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huclustrat equo muros aditumque per avia quaerit.Ac veluti pleno lupus insidiatus ovilicum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris,nocte super media; tuti sub matribus agnibalatum exercent, ille asper et improbus irasaevit in absentis, collecta fatigat edendiex longo rabies et siccae sanguine fauces:haud aliter Rutulo muros et castra tuentiignescunt irae, duris dolor ossibus ardet.Qua temptet ratione aditus et quae via clausosexcutiat Teucros vallo atque effundat in aequum?Classem, quae lateri castrorum adiuncta latebat,aggeribus saeptam circum et fluvialibus undis,invadit sociosque incendia poscit ovantisatque manum pinu flagranti fervidus implet.Tum vero incumbunt, urget praesentia Turni,atque omnis facibus pubes accingitur atris.Diripuere focos; piceum fert fumida lumentaeda et commixtam Volcanus ad astra favillam.
Quis deus, o musae, tam saeva incendia Teucrisavertit? Tantos ratibus quis depulit ignes?Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis.Tempore quo primum Phrygia formabat in IdaAeneas classem et pelagi petere alta parabat,ipsa deum fertur genetrix Berecyntia magnumvocibus his adfata Iovem: 'Da, nate, petenti,quod tua cara parens domito te poscit Olympo.[Pinea silva mihi, multos dilecta per annos]lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,nigranti picea trabibusque obscurus acernis:has ego Dardanio iuveni, cum classis egeret,laeta dedi; nunc sollicitam timor anxius angit.Solve metus atque hoc precibus sine posse parentem:ne cursu quassatae ullo neu turbine ventivincantur, prosit nostris in montibus ortas.'Filius huic contra, torquet qui sidera mundi:'O genetrix, quo fata vocas, aut quid petis istis?Mortaline manu factae immortale carinaefas habeant certusque incerta pericula lustretAeneas? Cui tanta deo permissa potestas?Immo ubi defunctae finem portusque tenebuntAusonios olim, quaecumque evaserit undisDardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,mortalem eripiam formam magnique iubeboaequoris esse deas, qualis Nereia Dotoet Galatea secant spumantem pectore pontum.Dixerat idque ratum Stygii per flumina fratris,per pice torrentis atraque voragine ripasadnuit et totum nutu tremefecit Olympum.
Ergo aderat promissa dies et tempora Parcaedebita complerant, cum Turni iniuria Matremadmonuit ratibus sacris depellere taedas.Hic primum nova lux oculis offulsit et ingensvisus ab Aurora caelum transcurrere nimbusIdaeique chori; tum vox horrenda per aurasexcidit et Troum Rutulorumque agmina complet:'Ne trepidate meas, Teucri, defendere navisneve armate manus: maria ante exurere Turnoquam sacras dabitur pinus. Vos ite solutae,ite deae pelagi: genetrix iubet.' Et sua quaequecontinuo puppes abrumpunt vincula ripisdelphinumque modo demersis aequora rostrisima petunt. Hinc virgineae (mirabile monstrum)quot prius aeratae steterant ad litora proraereddunt se totidem facies pontoque feruntur.
Obstipuere animis Rutuli, conterritus ipseturbatis Messapus equis, cunctatur et amnisrauca sonans revocatque pedem Tiberinus ab alto.At non audaci Turno fiducia cessit;ultro animos tollit dictis atque increpat ultro:Troianos haec monstra petunt, his Iuppiter ipseauxilium solitum eripuit, non tela neque ignesexspectans Rutulos. Ergo maria invia Teucrisnec spes ulla fugae: rerum pars altera adempta est.Terra autem in nostris manibus, tot milia gentesarma ferunt Italae. Nil me fatalia terrent,siqua Phryges prae se iactant, responsa deorum:sat fatis Venerique datum, tetigere quod arvafertilis Ausoniae Troes. Sunt et mea contrafata mihi, ferro sceleratam exscindere gentem,coniuge praerepta: nec solos tangit Atridasiste dolor solisque licet capere arma Mycenis.Sed periisse semel satis est: peccare fuissetante satis penitus modo non genus omne perososfemineum. Quibus haec medii fiducia vallifossarumque morae, leti discrimina parva,dant animos. At non viderunt moenia TroiaeNeptuni fabricata manu considere in ignis?'Sed vos, o lecti, ferro qui scindere vallumapparat et mecum invadit trepidantia castra.'Non armis mihi Volcani, non mille carinisest opus in Teucros; addant se protinus omnesEtrusci socios, tenebras et inertia furtaPalladii caesis summae custodibus arcisne timeant, nec equi caeca condemur in alvo:luce palam certum est igni circumdare muros.Haud sibi cum Danais rem faxo et pube Pelasgaesse ferant, decumum quos distulit Hector in annum.Nunc adeo, melior quoniam pars acta diei,quod superest, laeti bene gestis corpora rebusprocurate, viri, et pugnam sperate parari.'Interea vigilum excubiis obsidere portascura datur Messapo et moenia cingere flammis.Bis septem Rutuli, muros qui milite servent,delecti; ast illos centeni quemque sequunturpurpurei cristis iuvenes auroque corusci.Discurrunt variantque vices fusique per herbamindulgent vino et vertunt crateras aenos.Conlucent ignes, noctem custodia ducitinsomnem ludo.
Haec super e vallo prospectant Troes et armisalta tenent, nec non trepidi formidine portasexplorant pontisque et propugnacula iungunt,tela gerunt. Instat Mnestheus acerque Serestus,quos pater Aeneas, siquando adversa vocarent,rectores iuvenum et rerum dedit esse magistros.Omnis per muros legio, sortita periclum,excubat exercetque vices, quod cuique tuendum est.
Nisus erat portae custos, acerrimus armis,Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Idavenatrix iaculo celerem levibusque sagittis;it iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alternon fuit Aeneadum Troiana neque induit arma,ora puer prima signans intonsa iuventa.His amor unus erat, pariterque in bella ruebant:tum quoque communi portam statione tenebant.Nisus ait: 'Dine hunc ardorem mentibus addunt,Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido?Aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnummens agitat mihi nec placida contenta quietest.Cernis, quae Rutulos habeat fiducia rerum.Lumina rara micant; somno vinoque solutiprocubuere; silent late loca: percipe porro,quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat.Aenean acciri omnes, populusque patresque,exposcunt mittique viros, qui certa reportent.Si tibi quae posco promittunt (nam mihi factifama sat est), tumulo videor reperire sub illoposse viam ad muros et moenia Pallantea.'Obstipuit magno laudum percussus amoreEuryalus; simul his ardentem adfatur amicum:'Mene igitur socium summis adiungere rebus,Nise, fugis? Solum te in tanta pericula mittam?Non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes,Argolicum terrorem inter Troiaeque laboressublatum erudiit, nec tecum talia gessi,magnanimum Aenean et fata extrema secutus:est hic, est animus lucis contemptor et istumqui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.'Nisus ad haec: 'Equidem de te nil tale verebarnec fas, non, ita me referat tibi magnus ovantemIuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis.Sed siquis, quae multa vides discrimine tali,siquis in adversum rapiat casusve deusve,te superesse velim; tua vita dignior aetas.Sit qui me raptum pugna pretiove redemptummandet humo solita aut siqua id Fortuna vetabit,absenti ferat inferias decoretque sepulchro.Neu matri miserae tanti sim causa doloris,quae te sola, puer, multis e matribus ausapersequitur magni nec moenia curat Acestae,'Ille autem: 'Causas nequiquam nectis inanis,nec mea iam mutata loco sententia cedit:adceleremus,' ait. Vigiles simul excitat, illisuccedunt servantque vices: statione relictaipse comes Niso graditur, regemque requirunt.
Cetera per terras omnis animalia somnolaxabant curas et corda oblita laborum:ductores Teucrum primi et delecta iuventusconsilium summis regni de rebus habebant,quid facerent quisve Aeneae iam nuntius esset.Stant longis adnixi hastis, et scuta tenentes,castrorum et campi medio. Tum Nisus et unaEuryalus confestim alacres admittier orant:rem magnam, pretiumque morae fore. Primus Iulusaccepit trepidos ac Nisum dicere iussit.Tum sic Hyrtacides: 'Audite O mentibus aequis,Aeneadae, neve haec nostris spectentur ab annis,quae ferimus. Rutuli somno vinoque soluticonticuere; locum insidiis conspeximus ipsi,qui patet in bivio portae, quae proxuma ponto;interrupti ignes, aterque ad sidera fumuserigitur: si fortuna permittitis utiquaesitum Aenean et moenia Pallantea,mox hic cum spoliis ingenti caede peractaadfore cernetis. Nec nos via fallit euntis:vidimus obscuris primam sub vallibus urbemvenatu adsiduo et totum cognovimus amnem.'Hic annis gravis atque animi maturus Aletes:'Di patrii, quorum semper sub numine Troia est,non tamen omnino Teucros delere paratis,cum talis animos iuvenum et tam certa tulistispectora.' Sic memorans umeros dextrasque tenebatamborum et voltum lacrimis atque ora rigabat.'Quae vobis, quae digna, viri, pro laudibus istispraemia posse rear solvi? Pulcherrima primumdi moresque dabunt vestri; tum cetera reddetactutum pius Aeneas atque integer aeviAscanius, meriti tanti non immemor umquam.''Immo ego vos, cui sola salus genitore reducto,'excipit Ascanius,' per magnos, Nise, penatisAssaracique larem et canae penetralia Vestaeobtestor; quaecumque mihi fortuna fidesque est,in vestris pono gremiis: revocate parentem,reddite conspectum; nihil illo triste recepto.Bina dabo argento perfecta atque aspera signispocula, devicta genitor quae cepit Arisba,et tripodas geminos, auri duo magna talenta,cratera antiquum, quem dat Sidonia Dido.Si vero capere Italiam sceptrisque potiricontigerit victori et praedae dicere sortem,vidisti quo Turnus equo, quibus ibat in armisaureus: ipsum illum, clipeum cristasque rubentisexcipiam sorti, iam nunc tua praemia, Nise.Praeterea bis sex genitor lectissima matrumcorpora captivosque dabit suaque omnibus arma,insuper his campi quod rex habet ipse Latinus.Te vero, mea quem spatiis propioribus aetasinsequitur, venerande puer, iam pectore totoaccipio et comitem casus complector in omnis.Nulla meis sine te quaeretur gloria rebus;seu pacem seu bella geram, tibi maxima rerumverborumque fides.' Contra quem talia faturEuryalus: 'Me nulla dies tam fortibus ausisdissimilem arguerit; tantum, fortuna secundaaut adversa cadat. Sed te super omnia donaunum oro, genetrix Priami de gente vetustaest mihi, quam miseram tenuit non Ilia tellusmecum excedentem, non moenia regis Acestae.Hanc ego nunc ignaram huius quodcumque pericli estinque salutatam linquo: nox et tua testisdextera, quod nequeam lacrumas perferre parentisat tu, oro, solare inopem et succurre relictae.Hanc sine me spem ferre tui: audentior iboin casus omnis.' Percussa mente dedereDardanidae lacrimas; ante omnis pulcher Iulus,atque animum patriae strinxit pietatis imago.Tum sic effatur:'Sponde digna tuis ingentibus omnia coeptis.Namque erit ista mihi genetrix nomenque Creusaesolum defuerit, nec partum gratia talemparva manet. Casus factum quicumque sequentur,per caput hoc iuro, per quod pater ante solebat:quae tibi polliceor reduci rebusque secundis,haec eadem matrique tuae generique manebunt.'Sic ait inlacrimans; umero simul exuit ensemauratum, mira quem fecerat arte LycaonGnosius atque habilem vagina aptarat eburna.Dat Niso Mnestheus pellem horrentisque leonisexuvias; galeam fidus permutat Aletes.Protinus armati incedunt; quos omnis euntisprimorum manus ad portas iuvenumque senumqueprosequitur votis. Nec non et pulcher Iulus,ante annos animumque gerens curamque virilem,multa patri mandata dabat portanda: sed auraeomnia discerpunt et nubibus inrita donant.
Egressi superant fossas noctisque per umbramcastra inimica petunt, multis tamen ante futuriexitio. Passim somno vinoque per herbamcorpora fusa vident, arrectos litore currus,inter lora rotasque viros, simul arma iacere,vina simul. Prior Hyrtacides sic ore locutus:'Euryale, audendum dextra; nunc ipsa vocat res.Hac iter est. Tu, ne qua manus se attollere nobisa tergo possit, custodi et consule longe;haec ego vasta dabo et lato te limite ducam.Sic memorat vocemque premit; simul ense superbumRhamnetem adgreditur, qui forte tapetibus altisexstructus toto proflabat pectore somnum.Rex idem et regi Turno gratissimus augur,sed non augurio potuit depellere pestem.Tris iuxta famulos temere inter tela iacentisarmigerumque Remi premit aurigamque sub ipsisnanctus equis ferroque secat pendentia colla;tum caput ipsi aufert domino truncumque relinquitsanguine singultantem; atro tepefacta cruoreterra torique madent. Nec non Lamyrumque Lamumqueet iuvenem Serranum, illa qui plurima nocteluserat, insignis facie, multoque iacebatmembra deo victus: felix, si protinus illumaequasset nocti ludum in lucemque tulisset.Impastus ceu plena leo per ovilia turbans(suadet enim vesana fames) manditque trahitquemolle pecus mutumque metu, fremit ore cruento:nec minor Euryali caedes; incensus et ipseperfurit ac multam in medio sine nomine plebem,Fadumque Herbesumque subit Rhoetumque Abarimque,ignaros, Rhoetum vigilantem et cuncta videntem,sed magnum metuens se post cratera tegebat;pectore in adverso totum cui comminus ensemcondidit adsurgenti et multa morte recepit.Purpuream vomit ille animam et cum sanguine mixtavina refert moriens; hic furto fervidus instat.Iamque ad Messapi socios tendebat; ibi ignemdeficere extremum et religatos rite videbatcarpere gramen equos: breviter cum talia Nisus.sensit enim nimia caede atque cupidine ferri:'Absistamus,' ait, 'nam lux inimica propinquat.Poenarum exhaustum satis est, via facta per hostis.'Multa virum solido argento perfecta relinquuntarmaque craterasque simul pulchrosque tapetas.Euryalus phaleras Rhamnetis et aurea bulliscingula, Tiburti Remulo ditissimus olimquae mittit dona hospitio cum iungeret absensCaedicus, ille suo moriens dat habere nepoti,[post mortem bello Rutuli pugnaque potiti]haec rapit atque umeris nequiquam fortibus aptat.Tum galeam Messapi habilem cristisque decoraminduit. Excedunt castris et tuta capessunt.
Interea praemissi equites ex urbe Latina,cetera dum legio campis instructa moratur,ibant et Turno regi responsa ferebant,tercentum, scutati omnes, Volcente magistro.Iamque propinquabant castris murosque subibant,cum procul hos laevo flectentis limite cernuntet galea Euryalum sublustri noctis in umbraprodidit immemorem radiisque adversa refulsit.Haud temere est visum. Conclamat ab agmine Volcens'State, viri. Quae causa viae? Quive estis in armis?Quove tenetis iter?' Nihil illi tendere contra,sed celerare fugam in silvas et fidere nocti.Obiciunt equites sese ad divortia notahinc atque hinc omnemque abitum custode coronant.Silva fuit late dumis atque ilice nigrahorrida, quam densi complerant undique sentes;rara per occultos lucebat semita calles.Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praedaimpediunt fallitque timor regione viarum;Nisus abit, iamque imprudens evaserat hostisatque locos, qui post Albae de nomine dictiAlbani, tum rex stabula alta Latinus habebat,ut stetit et frustra absentem respexit amicum.'Euryale infelix, qua te regione reliqui?Quave sequar, rursus perplexum iter omne revolvensfallacis silvae?' Simul et vestigia retroobservata legit dumisque silentibus errat.Audit equos, audit strepitus et signa sequentum.Nec longum in medio tempus, cum clamor ad aurispervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnisfraude loci et noctis, subito turbante tumultu,oppressum rapit et conantem plurima frustra.Quid faciat? Qua vi iuvenem, quibus audeat armiseripere? An sese medios moriturus in ensesinferat et pulchram properet per volnera mortem?Ocius adducto torquens hastile lacerto,suspiciens altam Lunam sic voce precatur:'Tu, dea, tu praesens nostro succurre labori,astrorum decus et nemorum Latonia custosSiqua tuis umquam pro me pater Hyrtacus arisdona tulit, siqua ipse meis venatibus auxisuspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi:hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.'Dixerat, et toto conixus corpore ferrumconicit: hasta volans noctis diverberat umbraset venit aversi in tergum Sulmonis ibiquefrangitur ac fisso transit praecordia ligno.Volvitur ille vomens calidum de pectore flumenfrigidus et longis singultibus ilia pulsat.Diversi circumspiciunt. Hoc acrior idemecce aliud summa telum librabat ab aure.Dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumquestridens traiectoque haesit tepefacta cerebro.Saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquamauctorem nec quo se ardens inmittere possit.'Tu tamen interea calido mihi sanguine poenaspersolves amborum,' inquit; simul ense reclusoibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amensconclamat Nisus, nec se celare tenebrisamplius aut tantum potuit perferre dolorem.Me me, adsum qui feci, in me convertite ferrum,O Rutuli, mea fraus omnis; nihil iste nec aususnec potuit, caelum hoc et conscia sidera testor,tantum infelicem nimium dilexit amicum.'Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactustransabiit costas et candida pectora rumpit.Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artusit cruor, inque umeros cervix conlapsa recumbit:purpureus veluti cum flos succisus aratrolanguescit moriens lassove papavera collodemisere caput, pluvia cum forte gravantur.At Nisus ruit in medios solumque per omnisVolcentem petit in solo Volcente moratur.Quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hincproturbant. Instat non setius ac rotat ensemfulmineum, donec Rutuli clamantis in orecondidit adverso et moriens animam abstulit hosti.Tum super exanimum sese proiecit amicumconfossus placidaque ibi demum morte quievit.
Fortunati ambo! Siquid mea carmina possunt,nulla dies umquam memori vos eximet aevo,dum domus Aeneae Capitoli immobile saxumaccolet imperiumque pater Romanus habebit.
Victores praeda Rutuli spoliisque potitiVolcentem exanimum flentes in castra ferebant.Nec minor in castris luctus Rhamnete repertoexsangui et primis una tot caede peremptis,Serranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsacorpora seminecisque viros tepidaque recentemcaede locum et plenos spumanti sanguine rivos.Agnoscunt spolia inter se galeamque nitentemMessapi et multo phaleras sudore receptas.
Et iam prima novo spargebat lumine terrasTithoni croceum linquens Aurora cubile:iam sole infuso, iam rebus luce retectisTurnus in arma viros, armis circumdatus ipse,suscitat, aeratasque acies in proelia cogitquisque suas variisque acuunt rumoribus iras.Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastispraefigunt capita et multo clamore sequunturEuryali et Nisi.Aeneadae duri murorum in parte sinistraopposuere aciem, nam dextera cingitur amni,ingentisque tenent fossas et turribus altisstant maesti; simul ora virum praefixa movebant,nota nimis miseris atroque fluentia tabo.
Interea pavidam volitans pennata per urbemnuntia Fama ruit matrisque adlabitur aurisEuryali. At subitus miserae calor ossa reliquit,excussi manibus radii revolutaque pensa.Evolat infelix et femineo ululatu,scissa comam, muros amens atque agmina cursuprima petit, non illa virum, non illa periclitelorumque memor; caelum dehinc questibus implet:'Hunc ego te, Euryale, aspicio? Tune illa senectaesera meae requies, potuisti linquere solam,crudelis? Nec te, sub tanta pericula missum,adfari extremum miserae data copia matri?Heu, terra ignota canibus data praeda Latinisalitibusque iaces, nec te, tua funera materproduxi pressive oculos aut volnera lavi,veste tegens, tibi quam noctes festina diesqueurgebam et tela curas solabar anilis.Quo sequar, aut quae nunc artus avolsaque membraet funus lacerum tellus habet? Hoc mihi de te,nate, refers? Hoc sum terraque marique secuta?Figite me, siqua est pietas, in me omnia telaconicite, o Rutuli, me primam absumite ferro:aut tu, magne pater divom, miserere tuoqueinvisum hoc detrude caput sub Tartara telo,quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.'Hoc fletu concussi animi, maestusque per omnisit gemitus: torpent infractae ad proelia vires.Illam incendentem luctus Idaeus et ActorIllionei monitu et multum lacrimantis Iulicorripiunt interque manus sub tecta reponunt.
At tuba terribilem sonitum procul aere canoroincrepuit; sequitur clamor caelumque remugit.Adcelerant acta pariter testudine Volsciet fossas implere parant ac vellere vallum.Quaerunt pars aditum et scalis ascendere muros,qua rara est acies interlucetque coronanon tam spissa viris. Telorum effundere contraomne genus Teucri ac duris detrudere contis,adsueti longo muros defendere bello.Saxa quoque infesto volvebant pondere, siquapossent tectam aciem perrumpere: cum tamen omnisferre iuvat subter densa testudine casus;nec iam sufficiunt. Nam qua globus imminet ingens,immanem Teucri molem volvuntque ruuntque,quae stravit Rutulos late armorumque resolvittegmina. Nec curant caeco contendere Marteamplius audaces Rutuli, sed pellere vallomissilibus certant.Parte alia horrendus visu quassabat Etruscampinum et fumiferos infert Mezentius ignis;at Messapus equum domitor, Neptunia proles,rescindit vallum et scalas in moenia poscit.
Vos, o Calliope, precor, adspirate canenti,quas ibi tum ferro strages, quae funera Turnusediderit, quem quisque virum demiserit Orco;et mecum ingentis oras evolvite belli,[et meministis enim, divae, et memorare potestis.]
Turris erat vasto suspectu et pontibus altis,opportuna loco, summis quam viribus omnesexpugnare Itali summaque evertere opum vicertabant, Troes contra defendere saxisperque cavas densi tela intorquere fenestras.Princeps ardentem coniecit lampada Turnuset flammam adfixit lateri, quae plurima ventocorripuit tabulas et postibus haesit adesis.Turbati trepidare intus frustraque malorumvelle fugam. Dum se glomerant retroque residuntin partem, quae peste caret, tum pondere turrisprocubuit subito et caelum tonat omne fragore.Semineces ad terram, immani mole secuta,confixique suis telis et pectora durotransfossi ligno veniunt. Vix unus Helenoret Lycus elapsi. Quorum primaevus Helenor,Maeonio regi quem serva Licymnia furtimsustulerat vetitisque ad Troiam miserat armis,ense levis nudo parmaque inglorius alba;isque ubi se Turni media inter milia vidit,hinc acies atque hinc acies adstare Latinas:ut fera, quae densa venantum saepta coronacontra tela furit seseque haud nescia mortiinicit et saltu supra venabula fertur,haud aliter iuvenis medios moriturus in hostisinruit et, qua tela videt densissima, tendit.At pedibus longe melior Lycus inter et hostisinter et arma fuga muros tenet altaque certatprendere tecta manu sociumque attingere dextras.Quem Turnus, pariter cursu teloque secutus,increpat his victor: 'Nostrasne evadere, demens,sperasti te posse manus?' Simul adripit ipsumpendentem et magna muri cum parte revellit.Qualis ubi aut leporem aut candenti corpore cycnumsustulit alta petens pedibus Iovis armiger uncisquaesitum aut matri multis balatibus agnumMartius a stabulis rapuit lupus. Undique clamortollitur: invadunt et fossas agere complent;ardentis taedas alii ad fastigia iactant.Ilioneus saxo atque ingenti fragmine montisLucetium portae subeuntem ignisque ferentem,Emathiona Liger, Corynaeum sternit Asilas,hic iaculo bonus, hic longe fallente sagitta,Ortygium Caeneus, victorem Caenea Turnus,Turnus Ityn Cloniumque, Dioxippum Promolumqueet Sagarim et summis stantem pro turribus Idan,Privernum Capys. Hunc primo levis hasta Themillaestrinxerat: ille manum proiecto tegmine demensad volnus tulit; ergo alis adlapsa sagittaet laevo infixa est lateri manus abditaque intusspiramenta animae letali volnere rupit.Stabat in egregiis Arcentis filius armis,pictus acu chlamydem et ferrugine clarus Hibera,insignis facie, genitor quem miserat Arcens,eductum Matris luco Symaethia circumflumina, pinguis ubi et placabilis ara Palici:stridentem fundam positis Mezentius hastisipse ter adducta circum caput egit habenaet media adversi liquefacto tempora plumbodiffidit ac multa porrectum extendit harena.
Tum primum bello celerem intendisse sagittamdicitur ante feras solitus terrere fugacesAscanius fortemque manu fudisse Numanum,cui Remulo cognomen erat, Turnique minoremgermanam nuper thalamo sociatus habebat.Is primam ante aciem digna atque indigna relatuvociferans tumidusque novo praecordia regnoibat et ingentem sese clamore ferebat:'Non pudet obsidione iterum valloque teneri,bis capti Phryges, et morti praetendere muros?En qui nostra sibi bello conubia poscunt!Quis deus Italiam, quae vos dementia adegitNon hic Atridae nec fandi fictor Ulixes:durum a stirpe genus natos ad flumina primumdeferimus saevoque gelu duramus et undis,venatu invigilant pueri silvasque fatigant,flectere ludus equos et spicula tendere cornu.At patiens operum parvoque adsueta iuventusaut rastris terram domat aut quatit oppida bello.Omne aevum ferro teritur, versaque iuvencumterga fatigamus hasta; nec tarda senectusdebilitat vires animi mutatque vigorem:canitiem galea premimus, semperque recentiscomportare iuvat praedas et vivere rapto.Vobis picta croco et fulgenti murice vestis,desidiae cordi, iuvat indulgere choreis,et tunicae manicas et habent redimicula mitrae.O vere Phrygiae, neque enim Phryges, ite per altaDindyma ubi adsuetis biforem dat tibia cantum!Tympana vos buxusque vocat Berecyntia MatrisIdaeae sinite arma viris et cedite ferro.'
Talia iactantem dictis ac dira canentemnon tulit Ascanius nervoque obversus equinocontendit telum diversaque bracchia ducensconstitit, ante Iovem supplex per vota precatus:'Iuppiter omnipotens, audacibus adnue coeptis.Ipse tibi ad tua templa feram sollemnia donaet statuam ante aras aurata fronte iuvencumcandentem pariterque caput cum matre ferentem,iam cornu petat et pedibus qui spargat harenam.'Audiit et caeli Genitor de parte serenaintonuit laevum, sonat una fatifer arcus:effugit horrendum stridens adducta sagittaperque caput Remuli venit et cava tempora ferrotraicit. 'I, verbis virtutem inlude superbis!His capti Phryges haec Rutulis responsa remittunt.'Hoc tantum Ascanius. Teucri clamore sequunturlaetitiaque fremunt animosque ad sidera tollunt.Aetheria tum forte plaga crinitus Apollodesuper Ausonias acies urbemque videbat,nube sedens, atque his victorem adfatur Iulum:'Macte nova virtute, puer: sic itur ad astra,dis genite et geniture deos. Iure omnia Bellagente sub Assaraci fato ventura resident,nec te Troia capit.' Simul haec effatus ab altoaethere se misit, spirantis dimovet aurasAscaniumque petit. Forma tum vertitur orisantiquum in Buten; hic Dardanio Anchisaearmiger ante fuit fidusque ad limina custos,tum comitem Ascanio pater addidit. Ibat Apolloomnia longaevo similis, vocemque coloremqueet crinis albos et saeva sonoribus arma,atque his ardentem dictis adfatur Iulum:'Sit satis, Aenide, telis impune Numanumoppetiisse tuis; primam hanc tibi magnus, Apolloconcedit laudem et paribus non invidet armis:cetera parce, puer, bello.' Sic orsus Apollomortalis medio aspectus sermone reliquitet procul in tenuem ex oculis evanuit auram.Agnovere deum proceres divinaque telaDardanidae pharetramque fuga sensere sonantem.Ergo avidum pugnae dictis ac numine PhoebiAscanium prohibent, ipsi in certamina rursussuccedunt animasque in aperta pericula mittunt.It clamor totis per propugnacula muris,intendunt acris arcus amentaque torquent.Sternitur omne solum telis, tum scuta cavaequedant sonitum flictu galeae, pugna aspera surgit:quantus ab occasu veniens pluvialibus Haedisverberat imber humum, quam multa grandine nimbiin vada praecipitant, cum Iuppiter horridus austristorquet aquosam hiemem et caelo cava nubila rumpit.
Pandarus et Bitias, Idaeo Alcanore creti,quos Iovis eduxit luco silvestris Iaeraabietibus iuvenes patriis et montibus aequos,portam, quae ducis imperio commissa, recludunt,freti animis, ultroque invitant moenibus hostem.Ipsi intus dextra ac laeva pro turribus adstant,armati ferro et cristis capita alta corusci:quales aeriae liquentia flumina circum,sive Padi ripis Athesim seu propter amoenum,consurgunt geminae quercus intonsaque caeloattollunt capita et sublimi vertice nutant.inrumpunt aditus Rutuli ut videre patentiscontinuo Quercens et pulcher Aquiculus armiset praeceps animi Tmarus et Mavortius Haemonagminibus totis: at versi terga dedereaut ipso portae posuere in limine vitam.Tum magis increscunt animis discordibus irae;et iam collecti Troes glomerantur eodemet conferre manum et procurrere longius audent.
Ductori Turno diversa in parte furentiturbantique viros perfertur nuntius, hostemfervere caede nova et portas praebere patentis.Deserit inceptum atque immani concitus iraDardaniam ruit ad portam fratresque superbos.Et primum Antiphaten, is enim se primus agebat,Thebana de matre nothum Sarpedonis alti,coniecto sternit iaculo; volat Itala cornusaera per tenerum stomachoque infixa sub altumpectus abit: reddit specus atri volneris undamspumantem, et fixo ferrum in pulmone tepescit.Tum Meropem atque Erymanta manu, tum sternit Aphidnum,tum Bitian ardentem oculis animisque frementemnon iaculo, neque enim iaculo vitam ille dedisset,sed magnum stridens contorta phalarica venit,fulminis acta modo, quam nec duo taurea terganec duplici squama lorica fidelis et aurosustinuit: conlapsa ruunt immania membra.Dat tellus gemitum, et clipeum super intonat ingens.Talis in Euboico Baiarum litore quondamsaxea pila cadit, magnis quam molibus anteconstructam ponto iaciunt; sic illa ruinamprona trahit penitusque vadis inlisa recumbit:miscent se maria, et nigrae attolluntur harenae;tum sonitu Prochyta alta tremit durumque cubileInarime Iovis imperiis imposta Typhoeo.
Hic Mars armipotens animum viresque Latinisaddidit et stimulos acris sub pectore vertitimmisitque Fugam Teucris atrumque Timorem.Undique conveniunt, quoniam data copia pugnaebellatorque animo deus incidit.Pandarus ut fuso germanum corpore cernitet quo sit fortuna loco, qui casus agat res,portam vi magna converso cardine torquet,obnixus latis umeris, multosque suorummoenibus exclusos duro in certamine linquit;ast alios secum includit recipitque ruentis,demens, qui Rutulum in medio non agmine regemviderit inrumpentem ultroque incluserit urbi,immanem veluti pecora inter inertia tigrimContinuo nova lux oculis effulsit, et armahorrendum sonuere; tremunt in vertice cristaesanguineae, clipeoque micantia fulmina mittit:agnoscunt faciem invisam atque immania membraturbati subito Aeneadae. Tum Pandarus ingensemicat et mortis fraternae fervidus iraeffatur: 'Non haec dotalis regia Amatae,nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.Castra inimica vides; nulla hinc exire potestas.'Olli subridens sedato pectore Turnus:'Incipe, siqua animo virtus, et consere dextram:hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.'Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudointorquet summis adnixus viribus hastam:excepere aurae volnus; Saturnia Iunodetorsit veniens, portaeque infigitur hasta.'At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,effugies; neque enim is teli nec volneris auctor.'Sic ait et sublatum alte consurgit in ensemet mediam ferro gemina inter tempora frontemdividit inpubesque immani volnere malas.Fit sonus, ingenti concussa est pondere tellus:conlapsos artus atque arma cruenta cerebrosternit humi moriens, atque illi partibus aequishuc caput atque illuc umero ex utroque pependit.Diffugiunt versi trepida formidine Troes:et si continuo victorem ea cura subisset,rumpere claustra manu sociosque immittere portis,ultimus ille dies bello gentique fuisset;sed furor ardentem caedisque insana cupidoegit in adversos.Principio Phalerim et succiso poplite Gygenexcipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastasin tergum, Iuno vires animumque ministrat;addit Halym comitem et confixa Phegea parma,ignaros deinde in muris Martemque cientisAlcandrumque Haliumque Noemonaque Prytanimque.Lyncea tendentem contra sociosque vocantemvibranti gladio conixus ab aggere dexteroccupat; huic uno desectum comminus ictucum galea longe iacuit caput. Inde ferarumvastatorem Amycum, quo non felicior alterungere tela manu ferrumque armare veneno,et Clytium Aeoliden et amicum Crethea Musis,Crethea Musarum comitem, cui carmina semperet citharae cordi numerosque intendere nervis.[Semper equos atque arma virum pugnasque canebat.]
Tandem ductores audita caede suorumconveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus,palantisque vident socios hostemque receptum.Et Mnestheus: 'Quo deinde fugam, quo tenditis?' inquit.'Quos alios muros, quae iam ultra moenia habetis?Unus homo et vestris, o cives, undique saeptusaggeribus tantas strages inpune per urbemediderit, iuvenum primos tot miserit Orco?Non infelicis patriae veterumque deorumet magni Aeneae, segnes, miseretque pudetque?'Talibus accensi firmantur et agmine densoconsistunt. Turnus paulatim excedere pugnaet fluvium petere ac partem, quae cingitur undaacrius hoc Teucri clamore incumbere magnoet glomerare manum. Ceu saevum turba leonemcum telis premit infensis, at territus ille,asper, acerba tuens, retro redit, et neque tergaira dare aut virtus patitur, nec tendere contraille quidem hoc cupiens potis est per tela virosque:haud aliter retro dubius vestigia Turnusimproperata refert, et mens exaestuat ira.Quin etiam bis tum medios invaserat hostis,bis confusa fuga per muros agmina vertit;sed manus e castris propere coit omnis in unum,nec contra vires audet Saturnia Iunosufficere, aeriam caelo nam Iuppiter Irimdemisit germanae haud mollia iussa ferentem,ni Turnus cedat Teucrorum moenibus altis.Ergo nec clipeo iuvenis subsistere tantumdextra valet: iniectis sic undique telisobruitur. Strepit adsiduo cava tempora circumtinnitu galea, et saxis solida aera fatiscunt,discussaeque iubae capiti, nec sufficit umboictibus: ingeminant hastis et Troes et ipsefulmineus Mnestheus. Tum toto corpore sudorliquitur et piceum, nec respirare potestas,flumen agit; fessos quatit aeger anhelitus artus.Tum demum praeceps saltu sese omnibus armisin fluvium dedit: ille suo cum gurgite flavoaccepit venientem ac mollibus extulit undiset laetum sociis abluta caede remisit.