Imperatiuum primæ coniugationis est ipsa sola radix verbi, vel postposita particulaio, v.g.ãgue, velãgueio, offer: futurum autem imperatiui est futurum absolutum,ãgueô, velãgueôzu, & est honoratior modus loquendi & vrbanior ad imperandum in omni coniugatione, quàm per imperatiuum absolutum. Fit etiam imperatiuum, si auferas,nu, à præsenti negatiuo (de quo postea) & loco eius ponassai, v.g. si abãgue nu, tollasnu, & addas,sai, fitãgue sai, quod est, offer: non tamen dicit tantum imperium sicut absolutum. Postposita etiam particula,tai, radicibus, fit quodã genus futuri seu optatiui quo desiderium loquentis explicatur, & est imperatiuum; vrbanum tamen,mizzu fitòtçu nomi tai, vellem parum aquæ bibere: est idem quod da mihi bibere. Quando verò fit relatio alicuius præcepti, legis, consilij, ordinis, aut prohibitionis, in omni verbo cuiuscumque coniugationis siue affirmatiuæ, siue negatiuæ: tale præceptum ponitur ad literam: v.g.chrĩstiani naru nà to no xõgun no fattõga àru, est lex Imperatoris, quòd non fiat quis Christianus,Padre core vo còxiraièio to voxerarèta niiòtte, quia pater præcipit mihi vt hoc componerem.
Præsens & futurum optatiui est præsens imperatiui, antepositis particulis,nẽgauacu uà, vel,auare& postposita,gàna, velcaxĩ, fit etiam postposita particula,gàna, absque aliqua anteposita: v.g.nẽgavàcu va ãgueio càxi?velauàre agueigàna, si offeres?auàre icanaru tèngu, bangue mòno nari tomò, vare vo tòtte, fiie no iama ni noboxèio caxi!o si esset aliquis vel diabolus vel aruspex qui me ascendere faceret ad montem qui vocatur,fiie!postposita particulagana, nominibus, significatur desiderium rei significatæ per nomen: v.g.saqẽ gana,ò vinum! acsidiceret: quis illud haberet ad bibendum!nanĩ gana!si aliquid haberem!
Præteritum optatiui est secunda vox futuri postposita particulamono vo!v.g.nĩgueo zu mono vo!o si fugissem! idem fit hoc modonĩguẽta raba iocaró mòno vo, aliquando solum dicunt,nĩguè taróni va!etiam dicunt,nĩguete aró ni ua iocarómòno vo!
Præsens subiunctiui fit ex præsenti indicatiui mutato,u, in quo finitur inẽba, v.g. ex,ãguru, fitãgurẽbacum offerem: fit etiam ex præsenti addita particula,tocoro, super additani,de,uo, vel,ua, secundum exigentiam declinationis verbi quod sequitur; primum enim subit munus nominis: v.g.arutoqi Pedro chinsui xitè iraruru tocoro ie fitõ gaqìte, cum venisset quidã homo ad locum vbi erat Petrus quando erat ebriusnhõbõ ni tachi vacarète iru tocòro ni, cum essent divisi, & diuortium fecissent coniugati,có aru tòcorõ de, cum hæc ita sint,iòto ie zzuru tocòrouà fito ni corosarèta, occisus est a quodam homine cum exiret foras,go misa vo asobasarùru tocò ro vo uchi coroita, occidit illũ cum actualiter missam celebraret, & est regula generalis in omni coniugatione.
Præteritum perfectum & plusquam perfectum subiunctiui fit ex præterito perfecto indicatiui postposita particula,rẽba, v.g.ãguèta rẽba, cum obtulisset: fit etiam ablato verbogozaru, à præterito plusquam perfecto; & posito loco eius,attarẽba, velatta, quando vero ponitur,atta, debet superaddi vel,ni, aut,uo,ua, vel,ie, secundum quòd petit subsequens verbum; ad modum supra positum de præsenti subiunctiui cum particula,tocòro, v.g.ãguète atta rẽba, velãguete atta,ni,uo,ua, vel,ie, cum iam obtulisset.
Futurum subiunctiui fit addendo futuro indicatiui particulã,tòqi, v.g.ãgueô tòqi, cum postea offerat.
Præteritum plusquam perfectum subiunctiui, vel quomodocumque illud voces, denique ad significandum hoc quod est, postquamfecissem actionem verbi, fit postpositis particulis,cara,nòchi, velĩgo: præterito plusquam perfecto; ablato tamen verbo,gozaru, v.g.aguète cara,nohi, vel,igo,mairó, postquam obtulerit proficiscar: idem quasi est,aguètarǒ toqi mairó, proficiscar quando iam obtulerit,ãgueôzurù ni, vel,ãgueozuru tocoroni, significat, cum iam esset paratus ad offerendum: vel vt offerret,ãgueôzuru còto no saqini, significat paululum antequam offeret.
Præsens permissiuum subiunctiui fit duobus modis: primus est conuertendo,v, in quo finitur præsens indicatiui, in,ẽdomo, v.g.ãgurẽdõmòetiam si offerat.
Præteritum verò permissiui fit postposito,redomo, præterito indicatiui: v.g.ãguetarẽdomo, quamuis obtulisset: futurum autem permissiuum est addendo,redomosecundæ voci futuri indicatiui: v.g.ãgueôzurẽdomo, quamuis offerat. Secundus modus subiunctiui permissiui est efficacior & fit præsens postposita particula,tomo, præsenti Indicatiui: v.g.ãguru tomò, quãuis offerat: solent etiam præsenti postponi particulæ,mamaiò, vel,madeiò, v.g.soreuo voxiiùru mamaio, vel,sòre vo voxiiùru mãdeio, etiam si hoc doceat.
Præteritum autem huius secundi permissiui fit postposito,rìtomò, præterito indicatiui: v.g.ãguèta ritomo, quamuis obtulerit: fit etiam hoc præteritum postposito,mamaiòvelmadeio, præterito indicatiui: u.g.ãgueta mamaio, uel,ãgueta madeioidem fit postposito,tòte, præterito subiunctiui: u.g.ãguetarẽba tòte.
Futurum permissiuum fit postposito,tomo, secundæ uoci futuri indicatiui: u.g.ãgucozutomo, fit etiam postpositis,mamaio, uelmadeioeidem futuro: si uerò prædicto permissiuo in omnibus temporibus anteponatur,tatòi, additur magna uis orationi: u.g.tatoi vôxerarùru tomo, quamuis hoc præcipias: eumdem sensum facit præteritum plusquam perfectum Indicatiui ablato uerbo,gozaru, &,aru, & constituendo loco eius particulam,mo, u.g.ãguete mo, quamuis offerat: eadem particula,mo, postposita præsenti indicatiui facit eumdem sensum: u.g.dòcõ de qiqi marasùru mo, sòno sata va mõsanu, quamuis audiatur de hoc ubicumque; nihil tale auditur: eumdem sensum solent facere modi loquendi, qui sequũtur,ãguemo xèio caxi?ãguetemo xô madeio.nanto mo ãgue caxi?quod fere significat,quamuis offerat: eundem etiam sensum faciunt prædicta,ãguruni saxerarei ãgu etani saxerarei, uelãgueò ni saxerarei, etiam si offerat, obtulerit, uel etiam si offeret: ac si dicat: ponamus, uel demus quòd ita sit.
Præsens infinitiui fit ex præsenti indicatiui, postpositocòto, uel,to, u.g.ãgùru còto, uelãguruto, offerre.
Præteritum infinitiui fit postpositis eisdem particulis præterito indicatiui, u.g.ãgueta còto, uel,ãguetato, obtulisse. Futurum infinitiui fit eisdem postpositis futuro indicatiui: u.g.ãgueeô còto, uelãgueôto, oblaturum. Eundem sensum faciunt præsens, præteritum, & futurum indicatiui postposita illis particula,ióni, u.g.nai nai guioi ni caqerareô ióni va vare mo zònzuru fitõ bìto mo zonjita, sæpe credidi & alij etiam putarunt me à te beneficijs esse afficiendum,qèccu vare ni voxiie marasùru ióni gozaru, potius ille potest me docere,ãgueta ióni gozaru, dicitur illum obtulisse.
Ad interrogandum & responendum utuntur sæpissime infinitiuo quod est suppositum uerbi quod subsequitur: u.g.nhõbõgata ni vòchita cotó gaata ca?incidisti ne in peccatum luxuriæ cum muliere? fuit ne hoc quod est incidisse &c. & hoc modo loquendi utuntur in omni tempore infinitiui.
Aliquando supplet infinitiuum præteritum plusquam perfectũ ablato uerbo,gozaru, &aru: u.g.Deus no minòri vo firomète iòcaró, bonum est legem Dei propagari: aliquando supplet præsens & præteritum infinitui, præsens & præteritum indicatiui postposita,ga, u.g.sore vo vôxeraruru ga varú gozaró, malum erit hoc dicere,maittãgamaxi gia, uenisse est melius, aut esset melius.
Quando uerò infinitiuo subsequitur uerbum substantiuum, non indiget particula,còto, u.g.còsacazzuqĩ dè và sàqe vo nòmu deuanai, bibere uinum calice paruo non est bibere,còre còso caqu degozare, hoc possumus dicere esse uerè scribere,caqude gozattecòso, hoc nullo modo est scribere,sòre ua ãgùru deuanai, istud non est offerre: aliqua ex exemplis positis sunt ex uerbis aliarumconiugationum; sed regula est generalis in omnibus: facit etiam sensum quasi infinitiui modus hic loquendi,ãgue va,ãgurẽ domò, quamuis offeram vel etsi faciam hoc, quod est offerre: est etiam regula generalis in omnibus coniugationibus: unde dicunt,qìqi va tçucamatçure dòmò gàtten xenu, quamuis audiam uel faciam hoc quod est audire; non intelligo: dicitur etiam,ãgùru vomotte, offerendo, uel cum hoc quod est offerre,ãgùru iori, ex hoc quod est offerre,ãguru nitçuite, circa hoc quod est offerre.
Gerundium in, Di, es præsens uel futurum indicatiui, & præcipue si adiungatur,jibùn, aut aliqua particula significans tempus: u.g.ãguru jibùn, tempus offerendi,ãgueô ni qiuamàtta, accepit resolutionem offerendi,nĩguru jibun gia, tempus est fugiendi,coròsa rẽôzúru ni aisadamàtte arozu, erit resolutus occisu, aut quod erit occidendus.
Gerundiũ in, Do, fit duobus modis: primus, postponendo, præsenti indicatiui particulas,ni, uel,tòte, u.g.ãguru ni, uel,ãgùrutote iurusareta, offerendo fui solutus: secundus est auferendo uerbum,gozàru, præterito plusquam perfecto: u.g.ãguète cutabireta, offerendo, vel erigendo sum defessus: idest ex erectione uel actione offerendi, resultauit esse defessum: est etiam alius modus elegans gerundij in do, & ualde communis, anteponendo radices uerborum alijs uerbis compositis: u.g.fiqi iosùru, approximare trahendo; radices autem sic uerbis adiunctæ numquã mutãtur in passiuis, neutris, aut negatiuis. In isto sensu gerundij in do, uidentur vti his modis loquenditaixõ to xite, cum esset dux: uel ducis munus gerendo,võn rei to xitè, gratias agendo,ròtai nòmi ni xitè, cum sit senex,tçùcài xite iuaruru, dicit ut nuncius.
Gerundium in dum, fit postpositis particulis,tàme, vel,tòte, præsenti vel futuro indicatiui: v.g.ãgùru tàme, vel,ãgueo tòtead offerendum, ad eundem sensum reducitur hic modus loquẽdi,ãguru ni fàttõga àru, est lex circa offerendum, nisi dicamus hoc vltimum esse gerundium in ni.
Supinum in Tum, fit duobus modis, primus est postponendoni, radicibus: secundus postposito,tameni, præsenti indicatiui: v.g.tàzzunè ni maitta, vel,tàzzunùru tameni màittá, veni oblatum.
Supinum in Tu, est sola radix verbi. in hoc etiam sensuvidentur vti isto modo loquendi,mósu ni vòiobànu, non est necessarium dictu.
Participia præsentis, præteriti, & futuri sunt præsens præteritum, & futurum postpositis particulis,fito, vel,mõno, sed quando postponitur,fito, est modus loquendi honoratior: v.g.ãgùru fito, vel,ãgùru mòno, offerẽs,ãgueta fito, qui obtulit,ãgueô mòno, qui offeret,Buppô gacu suru tòmõgara ni voite ua, vacantes studio legis idolorum,von vo xiru vo fito to va iũzo;von vo xiranu võba chicuxõ to còso iie, in ista oratione particula,uo, supplet vocem participij & dat suppositum verbo significatque: meritò vocant homines beneficium cognoscentes; ignorantes verò beneficia iure vocant belluas: est regula generalis in omni coniugatione, vnde exemplum est in verbo secundæ coniugationis: fit etiam participium postpositate, radicibus verborum: v.g.ãguete, offerens.
Radices sunt postposita,zu, radicibus affirmatiuis: v.g.ãguezu.
Præsens verò est constituendo,nu, loco,zu, v.g.ãguènu, non offerro, & est regula generalis quomodocumque finiantur eorum radices, sola,xi, &,maraxi, faciunt præsentia negatiua,xènu maraxenu, non facio, ea verò quorum radices finiuntur inji, mutantji, inje, & postponitur illis particula,nu, ad præsens: v.g.zonji, fit præsens negatiuum,zoniènu, nescio: alicubi in Iaponia faciunt negatiua auferendo vltimum,v, à radicibus negatiuis & superaddendo illis verbum,ari,u, coniugatum per secundam secundum tempus: v.g.ãguezàru, non offero,ãgue zàtta, non obtuli,ãgue zatta rẽba, cum non obtulisset, etiam dicunt,ãguezu xite, non offerendo.
Præteritum negatiuum fit ad modum præsentis ponendo loco,nu, particulamnanda, v.g.ãguenànda, non obtuli,zonjenanda, nesciui,vori nànda, non descendi.
Præteritum plusquam perfectum fit mutando vltimama, præteriti in,e, & postponendo verbum,gozàru, in præsenti, vel,gozàtta, in præterito: v.g.ãguenandẽ gozàru, velãguenàndegozàtta, non obtuleram: fit etiam ponendo,ĩdẽ gozàru, vel,idẽ gozatta, loconandẽ gozaru, v.g.ãguèi de gozaru, vel,ãgueidẽ gozàtta, non obtuleram,zonzeĩdẽ gozaru, nesciueram,vochiĩdẽ gozatta, non cecideram.
Futurum negatiuum est addendo,mài, vel,màji, radicibus, vel præsentibus affirmatiuis: v.g.ãgue mai, velãgùru maji, non offeres.
Imperatiuum fit postposito,na, præsenti indicatiui: v.g.ãgùruna, ne offeras.
Fit etiam anteposito,na, & postposito,so, radicibus affirmatiuis: v.g.na ãgue so, ne offeras.
Fit etiam postposito,na, radicibus: v.g.ãgue na, ne offeras,mixè na, ne ostendas,mesare na, ne faciatis: radices, quæ finiuntur in,xi, vel,ji, & sunt secundæ coniugationis mutant illud in,e, ad istud imperatiuum: v.g.so xè na, velsó maraxe na, ne facias istud,so zonzena, ne istud cogites.
Optatiuum fit anteponendo,negauacùua, velauare, & postponendo,caxi,gana, imperatiuo negatiuo: v.g.auare ãguru nacaxi, o si non offerres: vel,nẽgauacù ua na ãgue sõ gana, idem.
Præteritum optatiui fit postposito,mòno vò, futuro negatiuo: v.g.ãguru mai mono vo!o si non obtulisset!
Subiunctiuum verò negatiuum est conuertendo,v, in qua finitur præsens negatiuum inẽba, v.g.ãguenẽba, cum non offerret.
Præteritum subiunctiui est postposito,rẽba, præterito negatiuo indicatiui: v.g.ãguenanda rẽba, cum non obtulisset.
Futurum est postposito,qerẽba, futuro negatiuo: v.g.niguru mai qerẽba, cum non sit fugiturus.
Subiunctiuum permissiuum fit postposita particula,dòmò, præsenti negatiuo, sed mutatou, in quo finitur in,e, v.g.ãguenẽ dòmò, quamuis non offerat: dicunt etiam & meliusãguenaĩdemo, vel,ãgueĩdemo.
Præteritum permissiuum est postposito,redomo, præterito negatiuo: v.g.ãguenanda rẽdomò, quamuis non obtulerat, dicunt etiam,ãguenaĩdemo, vel,agùeĩdemo, & si non obtulerit.
Futurum permissiuum est postposito,qerẽdòmò, futuro negatiuo: v.g.ãgùru mai qerẽdòmò, & si non offeret.
Aliud autem permissiuum cum particula,tomò, fit postposita prædicta particula radicibus negatiuis: v.g.ãguèzutomò, & si non offert. Fit etiam postposito,tote, præsenti subiunctiui: v.g.ãguenẽba tote, tertio modo etiam fit postposito,mamaio, vel,madeiò, præsenti negatiuo: v.g.ãguènú mamaio, vel,ãguenu madeio, quamuis non offerat.
Præteritum fit postposito,ritomò, præterito negatiuo: v.g.ãguenandari tomò, & si non obtulerit. Fit etiam postposito,tote, præterito negatiuo subiunctiui: v.g.aguenanda rẽba tote& melius,ãguenaĩdemo, vel,ãguèĩdemo, quamuis non offerat, vel obtulerit.
Futurum est postposito,tomò, futuro negatiuo: v.g.ãguemai tomò, &si non sit oblaturus,vochiĩdemo, &si non ceciderit.
Infinitiuum præsens, præteritum, & futurum, est ipsum præsens, præteritum, & futurum negatiuum indicatiui, postpositiscòto, vel,to, v.g.ãguenu còto, non offerre,ãguenanda còtonon obtulisse,ãgùru mai còto, non esse oblaturum.
Aliquando vtuntur præsenti negatiuo pro præterito in omnibus coniugationibus: v.g.mi maraxènu, non vidi.
Gerundium in, Di, negatiuum, est præsens vel futurum negatiuum,ãguenu, vel,ãgùru mai, non offerendi.
Gerundium in, Do, fit postposito,ni, radicibus negatiuis vel præsentibus: v.g.ãguèzuni, vel,ãguenuni, non offerendo, idem quasi est:ãgueĩde, vel,ãguenaĩde, vel,ãguèzu xitè.
Gerundium in, Dum, est postposito,tote, veltame, præsenti aut futuro negatiuo indicatiui: v.g.ãguenu tame, vel,ãgùru mai tòte, ad non offerendum.
Participia negatiua præsentis, præteriti & futuri, sunt præsens præteritum, & futurum negatiuum postposito,fito, vel,mònov.g.ãguenu fito, non offerens,ãguenanda mòno, qui non obtulit,ãguru mai mòno, qui non offeret,ãguena ĩde cara, vel,ãgueĩde nòchi, post non obtulisse: vel postquam non obtulerunt, aut postquam non est oblatum.
Omnes radices verborum secundæ coniugationis finiuntur in,i, fitque præsens mutato,i, in,u, v.g.iòmi:iomu, lego. Si radices finiuntur in,chi, mutant istam dictionem in,tçuv.g.machi:matçu, expecto. Si finiuntur in,xi: mutatur insu: v.g.coròxi:corosu, occido.
Præteritum fit. Si radices finiuntur in,ami, conuertitur in,óda, v.g.cami:códa, mandi vel masticaui. Si finiuntur in,ebi, vel,emi, mutantur in,eôda, v.g.saqèbi:saqeôda, vociferatus sum,sonèmi, soneoda, inuidi seu habui inuidiam. Si finiuntur in,òbi, vel,òmi, conuertuntur in,ôda, v.g.coròbi: corôda, cecidit:còmi, côda, se inclusit. Si finiuntur inumi, conuertitur in,únda, v.g.casùmi:casunda, obtenebratus est, in idem conuertuntur quæ finiuntur in,imi, v.g.canaximi, canaxúnda, tristatus est. Si finiuntur in,gui, illud conuertunt in,ĩda, v.g.fẽgui, feĩda, discissum est:xini, uru, facit præteritum,xinda, mortuus est: &,ini, uru, facit præteritum,inda, abiuit: & quantum ad hoc sunt sicut secundæ coniugationis; quo ad alia verò tempora sunt primæ. Radices quæ finiuntur in,chi, vel,ri, illud conuertunt ad præteritum in,tta, v.g.mòchi:mòtçu, facit præteritum,mòtta, accepit,chiri, u: chitta, sparsum est, quæ verò finiuntur in,xi, vel,qi, illudconuertuntin,ita, v.g.coròxi, u:coròita, occidit,qiqi, u,qijta, audiuit,xiqi, u,xiita, extendit.
Futurum fit conuertendo,i, in quo radices finiuntur in,ó,ozu, velózuru, v.g.iomó,iomozu, vel,iomózuru, leges. Si verò radices finiuntur in,chi, mutatur ista dictio in,tó, v.g.machi:mató, expectabo, quæ finiuntur autem in,xi, illud conuertunt in,só, v.g.móxi: u:mósó, dicam, aut loquar.
Imperatiuum fit conuertendo,i, in quo radices finiuntur in,e, v.g.iomi:ióme, lege vel legas. Si vero radices finiantur in,chi, conuertitur in,te, v.g.machi:mate, expecta. Fit etiam imperatiuum conuertendo,nu, in quo præsens negatiuum finitur in,ai, v.g. ex,iomanu, constituendo,ai, loco,nu, fit,iomai, lege, & est modus communis etiam tertiæ coniugationis; sed isto imperatiuo vtuntur solum loquendo cum inferioribus.
Futurum imperatiui est futurum absolutum: v.g.iòmõ, leges, & illo vtuntur loquendo cum abiectis personis.
Reliqua tempora optatiui, subiunctiui, gerundij, infinitiui &c. fiunt eodem modo & eisdem particulis quibus in prima coniugatione applicando singula singulis etiam in modis loquendi.
Radix negatiua secundæ coniugationis est conuerso,i, in quo radix absoluta finitur, inazu, v.g.iòmi:iomazu, radix, non legendi.
Præsens fit, si radix affirmatiua finitur in,chi, illud conuertendo in,tanu, vt,machi:matanu, non expecto. Si finitur in,xi, mutatur in,sanu, vtcoròxi:corosanu, non occido. Si alio quouis modo finiuntur in,i, illud conuertunt in,anu, v.g.coròbi:corobanu, non cado.
Præteritum est conuertendo,nu, præsentis in,nanda, v.g.corobanu:corobananda, non cecidi,iomananda, non legi, reliqua verò tempora proportionaliter sicut in prima coniugatione negatiua.
Radices verborum tertiæ coniugationis finiuntur in,ai,oi, vel,vi, quæ finiuntur in,ai, conuertunt illud in,ó, ad faciendum præsens: v.g.narai:naró, disco: quæ finiuntur in,oi, vertunt illud in,ô, v.g.vomoi,vomô, cogito, quæ verò finiuntur in,vi, illud mutant in,ú, v.g.cui:cú, comedo.
Præteritum fit postposito,ta, præsenti: v.g.naróta, didici,vomôta, cogitaui,cúta, manducaui.
Præteritum plusquam perfectum fit conuertendo vltimum,a, præteriti perfecti ine, & addito verbo,gozaru, in præsenti vel,gozatta, in præterito, vt supra dictum est in prima coniugatione: v.g.naró tẽ gozaru, vel,narotẽ gozatta, iam didiceram.
Futurum fit conuertendo,i, in quo radix finitur in,vó,vózu, vel:vózuru, v.g.narauó narauozu, vel,narauózurudiscam.Si verò radix finiatur in,oi: conuertitur in,vô,vôzu, vel,vô,zuru, v.g.vomoi,vomouô:vomouozu, vel,vomouôzurucogitabo.
Imperatiuum fit postponendo radicibus,e, v.g.naraie, disce,tòie, interroga,cùie, comede. Fit etiam auferendo à præsenti negatiuo, de quo statim, dictionem,nu, & constituendo loco eius literam,i, v.g.narauai, disce,touai, interroga,cuvai, comede, hoc modo vtimur cum inferioribus, cætera sicut in alijs coniugationibus.
Radix negatiua tertiæ coniugationis est conuertendo,i, in quo radix affirmatiua finitur, invazu, v.g.narauazu,touazu,cuvazu, fit vero præsens conuertendo,i, in,vanu: v.g.narauanu, non disco,touanù, non interrogo,cuvanu, non comedo.
Præteritum fit conuertendo,i, radicis, in,vananda, v.g.narauananda, non didici,tòuananda, non interrogaui,cuuananda, non comedi.
Præteritum plusquam perfectum est conuertendo,a, vltimum perfecti in,e, & addito verbo,gozaru, vel,gozatta, v.g.cù uanandẽ gozatta, velnarauana dẽ gozaru, non comederam, vel non didiceram, cætera vt in alijs coniugationibus.
Postpositis verbis substantiuis gerundijs in,Do, omnium coniugationum tam affirmatiuarum; quam negatiuarum: fit sensus, est, vel non est factum, quod per gerundium significatur: v.g.ãguete aró, iam erit oblatum,còno qiõga caitẽ gozaranu, hic liber non est scriptus,ãgueĩde arõzu, nondum obtulerit. Verba verò substantiua sunt,gozaru,gozaranu,voru,uori nai,deavelgia:deuanai,aru:aranu, vel,gozaranu uoru ùòrinai, & vnumquodque, ex illis sequitur regulas communes suæ coniugationis.
Postpositis etiam verbis substantiuis infinitiuis omnium coniugationum fit sensus quòd est, fuit, erit; vel non, id quod per infinitiuum significatur: v.g.ãguru còto arõ, erit hoc quod est offerre: idest offeret,naróta còto gozarumai, non addiscet, & dicta verba substantiua habent omnia sua tempora iuxta secundamconiugationem ad quam pertinent, quia eorum radices finiuntur ini,ari,u:gozari, u.
Verbum substantiuum negatiuum est,nai, vel,gozanai, vel,uorinai, quod significat non esse, eius radix est,naquvel,gozanaqu, aut,uorinaqu.
Præteritum est conuertendo,i, in quo præsens finitur, in,c, & postponendo illi præteritum,ari,u, quod est,atta, v.g.nacatta, vel,gozanacatta, non fuit, cætera tempora sunt coniugando,ari,u, per secundam secundum temporum exigentiam.
Imperatiuum est,nacare, vel,nanaiso, vel,naina, ne sis.
Subiunctiuum est conuertendo,i, præsentis in,qerẽba, v.g.naqerẽba, vel,gozana qerẽba, cum non esset vel sit.
Subiunctiuum permissiuum est conuertendo,i, præsens in,qerẽdòmò, v.g.gozana qerẽdòmò, etiam si non sit.
Præteritum huius subiunctiui est postposito,rẽdomo, præterito indicatiui: v.g.nacatta rẽdomo, quamuis non fuit.
Substantiuum cum particula,tomo, est illam potponendo radici: v.g.naqutomo, etiam si non sit. Gerundium est,nó,nóte, vel,naqu xitè, vel,nacatte, cum non sit. Cætera vt supra cum verbo,ari,u: superaddito, & coniugato per secundam.
Nomina adiectiua quando non antecedunt verbis, coniugantur per se sicut verbum substantiuum negatiuum: illa inquam nomina adiectiua, quaæ supra dictum est finiri in,ai,ei,oi,ui,ij, eorum radices sunt conuersa,i, vltima in,qu, v.g.fucacu, radix profundi, æ,iòqu, radix boni, æ,xĩguequ: radix densi, æ,uarùqu, radix mali, æ, mali,uonajiqu: radix eiusdem &c.
Præsens est ipsa vox adiectiui: v.g.ioi, bonus, a, um,fucai, profundus, a, um,uarui, malus, a, um,uonaji, idem, eadem, idem.
Præteritum est conuertendo,i, adiectiui in,c, vel,q, &postposito verbo,ari,u, illud coniugando secundum exigentiam orationis in omnibus temporibus.
Permissiuum cum,tomò fucàqu tomò, vel,fucài tomò, quamuis profundum.
Gerundium in, do,fucóte, cum esset profundum,ióte, cum sit bonum,varúte, cum sit malum,càna xiúte, cum sit triste,xingueo te, cum sit densum. Sunt etiam,fucó xite fucaqu xite, vel,fucacàtte, & sic in alijs: v.g.iôxite,iòqu xite,iocatte.
Adiectiua finita in na, non coniugantur; gerundia tamen in do, solent habere: v.g.aqiracana, pro gerundio,aqirãcani xite, cùm esset clarum; idem,aqiraca de,arisóna, habetarisoni xite, cum sit apparens vel verisimile,iónà, habet,ìóni, v.g.iòi yóni xitè, cum sit boni modi, vel habeat bonum modum,càvãga fucóte vatarananda, quia stauius erat profundus non transuadaui,xebòte irarènu, quia strictum, non est intrabile,varúte cu varenu, non est comestibile vel non potest comedi, quia malum. Cætera tempora adiectiuorum sunt vt dictum est, cum verbo,ari,u, coniugato secundum exigentiam orationis. Coniugatio etiam negatiua est cum eodem,ari,u, v.g. radix est,fucàcaràzu, præsens verò est,fucàcarà nu, non est profundum. Præteritum,fucacarananda, non fuit &c.
Quinque sunt particulæ facientes orationem conditionalem,naraba,ni vòite va,ràba,va,ba, duæ secundæ postponuntur omni verbo tam affirmatiuo, quàm negatiuo in præsenti, præterito, & futuro, & cum illis remanet verbum conditionale: v.g.nĩgùru naraba, si fugis,iôda ni uòite va, si legistis,nara võ naraba, si disces,cu vazuni vòite va, si non comedis, aliquando tolliturvoi, à,ni voite, v.g.ãgueô ni va, si offeres,ãgueta ró ni va, si obtuleris. Tollitur etiam aliquando,voite, & remanet solum,ni, v.g.mairó ni còso,nèn gòrò ni mòsõzure, si ibo vel ierim significabo illi amicabiliter,xitaró ni còso,faisòcu tçùqu maji qerè, si fecissem; non habuisset effectum, diligentia & persuasio.
Particula,raba, postponitur præteritis: v.g.narǒta raba, si didicissem,narauananda raba, si non didicissem.
Particula,va, postponitur radicibus negatiuis omnium trium coniugationum; v.g.ãguèzu va, si non offero,iomazu va, si non lego,narauazu va, si non disco,naqu va, si non est,fucacarazu va, si non esset profundum.
Particula verò,ba, habet eumdem effectum & iungitur etiam radicibus, quibus,va ãguezũba,iomazũbanarauazũba, si vero dicta particula,ba, ponatur loco,zu, radicibus negatiuis, fit conditionalis affirmatiua oratio: v.g.ãguẽba, si offero,iomãbasi lego,narauãba, si disco,iocaraba, si est bonum: particula verò,ua, non solum postponitur radicibus negatiuis adiectiuorum: sed etiam affirmatiuis: v.g.fucaqu ua, si es profundum,uonajiqu ua, si est idem: aliquando hoc verbo vtuntur ac si dicant: si non est valde molestum: facias hoc: dicunt etiam,ãgue majiqù ua, si non offeres.
Particula,ni uòite ua, supra posita iungitur etiam aliquando nominibus, & quasi supplet verbum substantiuum: v.g.jó jó nì uoite ua uqe toró, accipiam si est valde bonum vel optimum,curùxicarazaru guì ni uòite ua, si non fuerit molestum vel res molesta.
Particula,saie, posita in oratione, vbi est aliqua particula ex conditionalibus sensui orationis addit virtutem: v.g.fune saie mairu naraba, si venerit aliquod nauigium,sonata saie uocutabire naqu ua, si non est defessus, ac si diceret: ex mea parte, vel quod ad me attinet ego non sum defessus.
Supplet etiam aliquando particula,saie, conditionalem: v.g.Niffon no xôco cu ni saie caióna còtò gozaru fõdonì, si ergo in regno paruo Iaponiæ inueniuntur & sunt res huiusmodi, ac si dicat; quanto magis erunt in magnis,còco mòto no tocai nì saie mei uacu itasu iónĩ gozaru fõdoni &c.si ergo in nauigationibus, quæ hic fiunt, valde patior &c.fito saie côquai suru mòno uò iurusu ni iuan ia, Deus ni uoite uoia?si ergo homo ingnoscit homini pœnitenti, quanto magis Deus?còre fõdo xei uo iru ru saie còto naricanùru ni; ucato xite ua,icãdecabanji canauozo?si tot adhibendo vires vix potui fieri; si leuiter fuisset factum quomodo potuisset fieri seu finiri?còre saie xinicui ni, siergo hoc est difficile,fune de saie ioio tçuita ni,cachi ua nananaca naru mai, si nauigio vix perueni; pedes absque dubio non potuissem.
Postposita particula,ro, præsentibus & futuris verborum illa facit potentialia: v.g.ãguru ro, forsan offert,nĩgueozuru, fortassis fugiet.
Præterita fiunt conuertendo,ta, in,tçu, & addito,ro, v.g.ãguetçuro, fortassis obtulit. Si verò postponatur præteritis negatiuis,da, in quo finiuntur, debet mutari in,zzu, v.g.ãguenanzzuro,possibileest non obtulisse, vel quod non obtulerit, vel obtulit.
Fit etiam potentiale præsens postposito,arozu, vel alio futuro, infinitiuo: v.g.ãgùru còto mò aròzu, vel,ãgue mò xôzu, forsan offert.
Præteritum est postposito futuro præterito: v.g.ãgueta còto mo arozu, forsitan obtulit.
Futurum,ãgueô còto mo arozu, forsan offeret, idem etiam est in negatiuis: v.g.ãguenu, vel,ãguenanda, vel,ãguru mai còto mo arozu,possibileest quod non offert, obtulit, vel offeret, & quando volumus dicere, ita erit: loco,còto, ponimus,mono, v.g.noxenanda mono dearózu, fortassis non introduxerunt in nauigium,iqi chĩgota mono dearozu, non se obuiauerunt in via,moreqicoieta mono de gozaro ca to zonzurù, credo si forsan est diuulgatum.
Ad significandum fieri significatum nominum adiectiuorum postponitur verbum,nari,u, coniugatum secundum exigentiam temporis ipsis adiectiuis aduerbialiter sumptis: v.g.fuco naru, fit profundum,uaru natta, factum est malum: dicitur etiamfuco aru, est profundum, aliquando etiam dicunt,fuco nai, non est profundum, & hoc modo loquendi vtuntur etiam coniugandonai, modo supra dicto secundum exigentiam temporis, iuxta sensum orationis: etiam dicunt potentialiter,fuco nai coto mo arozu, forsan erit hoc, quod est, non esse profundum.
Verbum,qi,uru, quod est venio, is: habet præsens,qùru, venio,qita, veni,côzu, veniam,coi, vel,coio, veni,qitarẽba, cum venerit, vel si venisset,qitarẽdomo, quãuis venit, & radicem negatiuam,côzu, & præsens negatiuum,conu, non venio,mèderadix verbi delector, aris, habet præsensmẽzzùru, & gerundium in do,medete, delectando se,cui, radix verbi pœniteo, es, vel tristor, aris, habet præsens,cuiuru, & gerundium in do,cuite, pœnitendo, & radicem negatiuam,cuizu, & præsens negatiuum,cuinu, non pœnitet,araie, radix verbi sum, est, fui: habet præsens,araiùru, siue,aroru, est:furiradix verbi veterasco: habet præteritum,furita, inueteratus est, & gerundium in do,fùrite, inueterando,fe, radix verbi transeo, is, habet præsens,furu, transit; & præteritum,feta, transit,Tari,u, est verbum significans rem esse completam & integram: habet præsens,taru, sufficit, præteritum,tatta, completum fuit, & futurum,tari maraxo, erit perfectum vel sufficiet: & radicem negatiuam,tarazu, præsens negatiuum,taranu, præteritum,tarananda, non fuit sufficiens, futurum,taru mai, non erit sufficiens, imperfectum subiunctiuitaranẽba, cum non sufficeret.
Permissiuum,taranẽ domo, infinitiuum negatiuum,taranu coto, gerundium verò in do,taraĩde, vel,Tarazu xite, verbumtaxi,tasu, quod significat adimplere, seu perficere, habet futurum,taxi marãxô, perficiam,tasanu, vero est eius præsens negatiuum.Tari, autem radix verbi,taro, quod significat esse perfectum, habet præteritum negatiuum,tara uananda, non fuit perfectum, & subiũctiuum,tara uanẽba, cum non esset perfectum, & permissiuum,tara uanẽ domo, & infinitiuum,tarauanu còto, & gerundium in do,Tarauaĩde, velTarauaxu xitè:uocotari, vero est radix verbi,uocotaru, pro eo quod est deficere: habet infinitiuum,uòcotaru coto, & radicem negatiuam,uocotarazu, & præsens negatiuum,vo cotaranu,voi, est radix verbi quod habet præteritum,uoita, inueteratusest: &,uoitaru, quod est idem. Et præsens negatiuum quod est,uoinu, & gerundium in do,uoite:urei, radix verbi tristor, aris, habet præsens,vreô, & imperatiuum,vreio, & infinitiuum,vreoru coto, & gerundium in do,vreite:Tomi, radix verbi,tomu, vel,tomeruquod est ditor, aris, vel diues fieri, habet præteritum,tonda, gerundium in do,tonde, & radicem negatiuam,tomàzú,saĩ guiri,u, significat idem quod præeo, is, vel anticipor, aris, habet præteritum,saĩ guitta, & gerundium in do,saĩ guitte.
In ista lingua sunt verba actiua simplicia; & actiua etiam faciendi facere, passiua etiam, neutra, & impersonalia. Omnia verò coniugantur per tres coniugationes supra positas secundum quod eorum radices iam dispositæ & ex illis verba formata, terminantur.
Ex aliquibus nominibus adiectiuis aliqua procedunt verba: v.g.catài, est durus, a, um, ex quo exeunt,catàme,uru, induro, as, actiuum,catamari,u, induresco, is, neutrum, &catameràre,uru, induror, aris, passiuum, excanaxij, adiectiuo quod est tristis, e, exit,canaximi,u, quod est tristor, aris.
Verba faciendi facere, formantur istis particulis,sàxe, vel,xe, prima postponitur radicibus secundæ coniugationis; secunda verò radicibus secundæ, & tertiæ, fiunt autem postpositis præsentibus negatiuis, auferendonu, in quo finiuntur & ponendo loco eius prædictas particulas: v.g.ãguesaxe,uru, offere facio, is,iomaxe,uru, legere facio, is:narauàxe,uru, discere facio, is, & omnia remanent secundæ cõiugationis quia particulæ finiuntur in,e; aliquando etiam, &si raro, solet postponi particula,saxe, verbis secundæ, & tertiæ coniugationis, sed tunc ornantur seu honorantur prædicta verba cum particula,rare, v.g.iomasàxe rare,uru,Padre ua dòjucùni cathecismo vo narauasaxeraruru, Pater iubet suo ministro vt discat catechismum,mòno no fòn vo fito ni iòmasaxerarùru, facit legere originale.
Verba passiua fiunt particulis,rare, &re, particula,rare, iungitur actiuis secundæ coniugationis modo iam dicto tollendo scilicet,nu, a negatiuo: v.g.ãguerare,uru, offeror, eris,iomare,uru, legor, eris,naravare,uru, discor, eris, his vtuntur in sensu passiuo legi ab alio, vel esse, aut non esse legibile: v.g. sunt etiam alia passiua quæ procedunt ex neutris vel ex habentibus significationem neutralem, quæ quidem formantur cum particulis,rare, &,re, formata tamen non regunt casus cõmunes passiuorum (de quibus infra) sed verborum ex quibus procedunt: v.g. ex,ãgari,u, procedit,ãgarare,uru, & quia,ãgari,u, quod significat ascendo, is, regit accusatiuum, etiam illum regit,ãgarare,uru, v.g.còno iamaie ãgararenu, non potest ascendi ad istum montem vel iste mons non est ascendibilis,xiròcara derarenu, non potest exiri ex castello,Xebóte irarènu, nõ potest intrari quia strictum seu angustum,còno michi va arucarenu, non potest ambulari hæc via,natçu vacòco ni irare mai, non erit hoc habitabile tempore veris,còno fũdẽ de va cacarenu, non potest scribi isto calamo,fimãga nóte cacarenanda, non potuit scribi ex defectu temporis,cònobùn ni còso cacaruru mòno de gozare, hoc sane modo bene scribitur,axĩga itóte aru carenu, non potest ambulari dolentibus pedibus: omnia ergo verba passiua sunt secundæ: verba neutra sunt quæ habent significationem neutralem: v.g. aperiri per se & non ab alio: v.g.ivõgatoruru, pisces capiuntur,cajẽga torùru, ventus cessat,itõga qiruru, filum rumpitur,jĩga iomùru, litera benè legitur,aqi,u, aperior, iris,qiri,u, est scindo, is, actiuum,qirare,uru, est scindor, eris, passiuum,qire,uru, est scindor, eris, neutraliter est etiam quando gladius bene scindit quia est acutus,qiraxe,uru, est verbum faciendi facere quod significat scindere facio, is,ãgue,uru, est leuo, as,ãguerare,uru, leuor, aris, passiuum,ãgue saxe,uru, leuare facio, is,ãgari,u, leuor, aris, neutrum,ãgarare,uru, esse ascendibile,ãgaraxe,uru, leuari facio, is, vel quod se leuet facio, facis: si verò illis adiungantur particulæ honoris (de quibus infra) faciunt alias combinationes: adiectiua verò quando coniungantur habent significationem neutralem: v.g.fidarui, esurio, is,fucacatta, fuit profundum.
Verba impersonalia non nominant, neque exprimunt personam:v.g.mi uo fatasu tomò itçuvari vo iuanu mono gia, etiam si quis moriatur non debet mendacium dicere,mòno mò tabezu saqe mo nomaĩde ichinichi fataraqu mòno ca?potest ne laborari per totum diem integrum nihil comedendo & non bibendo vinum?Xujin nò maiẽ de sòno ióna còto vò iú mono ca?possunt ne dici huiusmodi coram Domino? Quoad coniugationes verò sequuntur regulas radicum quibus efficiuntur.
Radices omnium verborum cuiuscumque sint coniugationis, possunt adhuc extrahi & deduci ad alias coniugationes si illis superaddantur particulæ honoris, secundum literas, in quibus prædictæ particulæ honoris finiuntur, particulæ verò suntmaraxi,uru ari,u saxerare uru,xerare uru,nasare uru,saxemaxi u,tamai ó,rare,re.
Particula,maraxi, non addit honorem rei de qua loquimur; sed loquimur honorate attendendo ad personam coram qua loquimur: v.g.cuiú, significat id quod comedo, is, seruus autem coram Domino non dicet,nèzumi gacúta, mures comederunt caseum: v.g. sed,nèzumĩga cùi maraxita, notandum etiam quodcuiú, secundum se est tertiæ coniugationis quia finitur radix in,vi, addito verò,maraxi, redditur primæ: quando referimus aliquid de aliqua natione verbum non honoramus; sed solùm attendimus ad personam cum qua loquimur ad addendum illi vel non particulam seu verbum,maraxi,uru, v.g. coram inferiori dicemus,Nan ban jin va còre vo cuvanu, coram persona verò nobili dicemus,Nan ban jin va core vocui maraxenu, Europei hoc non manducant,Ari,u, postponitur radicibus omnium verborum; & illa honore afficit mediocri: v.g.mõdorarió ca?reuerteris ne? Si verò anteponatur illis sic constitutis,vo, honorantur verba satis: v.g.vomõdori arõca?reuertetur ne vestra dominatio?Tono sama vo xini atta toqi, quando dominus mortuus est,Deus cono xecai uo gosacu atta, Deus creauit hunc mundum, his particulis vtimur loquendo cum personis honoratis quas diligimus, & cum quibus habemus amicitiam.
Particula,nasare uru, honorem supremum, aut satis magnũ dat verbis; postponitur verò eorum radicibus: v.g.Deus cono xecai uo go sacu nasareta, Deus creauit hunc mundum.
Particulæ,rare, &re, honorem quidem præstant significatis, verborum, quibus adduntur; sed mediocrem; & non magnum: postponitur autem,rare, & præcipuè si loquamur deabsentibus, præsentibus negatiuis ablato,nu, & constituendo particulam prædictam eius loco: v.g.ãgue rare,uru, est offero, rs, quando offerens est persona mediocris honoris & reuerentiæ coincidũt cum passiuis in literis; sed casibus quos regunt, distinguuntur: particula,re, postponitur verbis secundæ & tertiæ eodem modo: v.g.iomàre,uru,naravàre,uru, legere & discere personam boni nominis, hoc modo loquimur de æqualibus & seruus etiam de domino suo, non cum conseruis; sed cum gente nobili.
Particulæ,sàxe maxi, &,xemaxi, eundem tribuunt honorem quem,àri,u, & quem,rare, &re, postponitur,saxe màxi,u, radicibus secundæ, vel præsenti negatiuo, ablatonu, & constituto,saxe màxi,u, loco eius: v.g.ãguesaxe màsu, offert,maxi,u, vero postponitur negatiuis secundæ & tertiæ, ablato,nu, v.g.iomaxemàsu, legit,naravaxe màsu, discit.
Particulæ,saxe rare,uru,xeràre,uru, magnum tribuunt honorem, prima postponitur præsenti negatiuo verborum secundæ coniugationis, ablato,nu, secunda verò postponitur negatiuis secundæ & tertiae eodem modo: v.g.ãgue saxe raruru, offero, rs,iomaxe rarùru, lego, is,naravaxe rarùru, disco, is, quia vero hæc coincidunt in literis cum verbis faciendi facere honoratis; ad tollendam æquiuocationem, vtimur particula,ari,u, anteposita,vo, verbis: v.g.yomaxe aru, lego, is,nara vaxe aru, disco.
Verba passiua, de quibus infra, possunt admittere particulam,saxe rare,uru, v.g.via mavare saxe raruru, honoror, aris.
Particula,tamai,ó, tribuit supremum honorem: illa vtimur loquendo de Deo, sanctis, regibus, & imperatoribus. postponitur vero radicibus verborum, quæ efficit tertiæ coniugationis. postponitur etiam radicibus passiuorum loquendo de Deo: v.g.Deus filio, vmare tamò tòqi, quando Dei filius natus est,Deus ãgamerare tamo, Deus honoratur.
Particula,tate matçuri,u, humiliat significatum verbi cui adiungitur: postponitur autem radicibus verborum affirmatiuorum: v.g.Deus vo gotaixetni zonji tate matçuru còtova ichi sũgureta jèn gia, amare Deum est suprema virtus:admittittamen hæc particula honorem à particula,re, mutatoe, in quo finitur in,a, v.g. loquendo de sanctis respectu Dei dicemusSanctoDomingo, Deus vo gotaixèt ni zonji tatematçurareta, Sanctus Dominicus dilexit Deum.
Particula etiam,màráxi, potest ad honorem eleuari particula,rare, v.g.tòno iòri cònó còto vo Padre ni vatàxi mai raxerareta, Dominus tradidit hanc rem patri.
Mesare,uru, significat facere quamcumque actionem quam potest, & est decens facere personam nobilem, vt est comedere, bibere, nauigare,equumascendere &c.vôxerare,uru, significat loqui personam nobilem,uomaraxi,uru,vomaraxi,ari,u, significat dare personam nobilem,uoxe,uru, &,uôxe arĩ,u, significat loqui vel præcipere personam mediocrem.
Verba quibus anteponuntur,uôxe, vel,mexi, eundem habent honorem cum illis; & absque illis: v.g.uôxe tçuqerare,uru, quod est præcipio, is, &,mèxi tçuca uare,uru, quod est seruio, is, est idem quod,tçuqerare,uru, &,tçuca uare,uru, ad vocandum imperatiue dicimus,coi, seruo vel inferiori,iòrài, dicitur non tam inferiori,uaxèi, est aliquantulum melius,úogiare, est superior modus vocandi,gòzare, veniat vestra dominatio,gozaro, vero in tempore futuri est honorabilior modus quia est sine imperio,uoĩde nasarei, vel,uoĩde nasareô, vel,uoĩde nasarei caxi!est veniat vestra dominatio: vel, ò si veniat vestra dominatio!cudasare,uru, significat dare personam nobilem,tamauari,u, dare personam nobilem inferiori,tamóri,u, dare personam mediocrem,mizzu uo nomaxète tamore, da mihi bibere aquam,cudasare,uru, &tamóri,u, significat comedere personam humilem cibum honorando:còxi mexi,u, &,qicoximexi,u, est comedere, vel audire personam nobilem,uoboxi mexi,u, &,uoboxi mesare,uru, cogitare personam nobilem,saxerare,uru, facerepersonamnobilem & idemnasare,uru,asobaxi,u, &,asobasare,ĩuru, significat facere personam nobilem quidquid illi est decens: v.g. venari, scribere legere, recitare,ii,ú, est loquihumiliandoloquentem, & rem de qua loquitur, &,mexi,u, significat etiamloqui honorando personam, & rem de qua: vnde non recte dicammi ni móxe, dic mihi; sed,mi ni iie, neque dicam,tono ni iiedic domino, sed,tòno ni mòxe:mairi,u,significatire ad locum cui honor debetur: v.g.iglesia ie maire, eas Ecclesiam,cùre,uru, &,toràxe,uru, significat dare, humiliando personam cui datur,cui,ǔ, est comedere sine aliquo respectu,mexi,u, est etiam comedere; sed est vrbanum: v.g. coram honestis non dicam,mèxi uo cùi maraxita; sed,mèxi uo tabe maraxità, comedi,mairi,u, vel,uomairariu, est comedere personam nobilem vel mediocrem,ãgara xerare,uru, &,uoãgari ari,u, est modus nobilior,qiqi,u, est audire vt cumque;uqe tamauari,u, vero &,uqetamóri,u, est audire honorando personamà quaauditur: v.g.goiqen uo uqetamòtta, vestra consilia audiui,móxi ãgue,uru, est loqui humiliando se loquentem, & honorando personam cui dicitur,móxi ire,uru, loqui inter æquales,chómon xi,uru, audire sermones Dei,gorànji,zuru: vel,goranjerare,uru, est aspicere rem nobilem,xi,uru, est facere in communi,itaxi,u, est facere; sed dicitur modo vrbano,tçucamatçuri,u, est facere, humiliando se qui facit.
Anteposita particula,nama, omnibus verbis inquocumque tempore; significant actionem màle & non perfectè: v.g.nàma aró, màle lauo,namaiaqu, male asso.
Antepositis particulis,tçui,cai,uchi,fàxe,uoi,ai,tòri, verbis; non mutant significationem; aliquam tamen energiam, & efficaciam significatis tribuunt: v.g. idem est,uchi còbosu, quod,cõbòsu, effundo,faxe noboru, quod,noboru, ascendo, is,uòxi còmi,u: quod,còmi,u, includo, is,ai ca uari,u, idẽ est, quod,cauaru, transmutor, aris,tçuimauari,u, idem est quod,ma uari,u, circuo, is, &,tòri firõgue,uru, idem quodfirõgue,uru, extendo, is.
Particula,qitte, est gerundium in,do, verbi,qiri,u, & postposita aliquibus radicibus verborum, magnam efficaciam illis tribuit: v.g.tanomiqitte, magnis præcibus obsecrando,uomòi qìtte, magnam assumendo resolutionẽ: vtimur etiam verbis,tanomi qiri,u, &,uomoiqiri,u.
Anteposita particula,ma, aliquibus nominibus seu verbis dat significato vigorem: v.g.mamucài, valde præsens,macuròi, valde nigrum.
Particula seu radix verbi,macàri,u, anteposita verbis significantibus motum facit verba modesta, & vrbana satis: v.g.macari noboru, ascendo, is,macari cũdari,u, descendo, is,macari i,iru, ad sum: es.
Postposita particulava, in oratione confirmat id quod antea dixerat quasi gloriando se illud prædixisse: v.g.fune ua cuchi notçu ie iru uà, nauigium intrat,cuchinotçu, ac si dicat, nonne ego bene dicebam?aru ua, vide si est sicut ego dixi!
Particula,aĩdani, significat inter, idest tempus quod in aliqua actione consumitur: v.g.ãgura aĩdani, inter offerendum, vel dum offert,iôda aĩdani, dum legit,narauózuru aĩdani, dum discet.
Particula,ga, significat, sed: v.g.sóiú ga; nanto aró ca?sic dicunt; sed quomodo erit vel si eritnesciocerte,fùri ua fùru maĩga, fune uo dasu còto naró ca xiranu, profecto non pluet; sednesciovtrum poterit extrahi nauigium,sono qinpenni ua gozaru maĩga; dòco cara toraxerarùru zo?non erunt apud vicinos vel in circuitu, vnde ergo afferunt?
Particula,gotòqu, postposita præsentibus, præteritis & futuris significat, eo modo quo: v.g.coxiraiùrũ gotòqu, sicut, vel eo modo, quo ornas vel perficis,qiita gotòqu, sicut audiui, aliquando est,gã gotòqu, v.g.móxitã gã gotoqu, sicut dixit,caraca uózú gotòqu, comodo quo contendam vel rixabor idem facit particula,ioni, v.g.Nifon no catãgui uo xirareta ioni, uôxerarùru, loquitur sicut qui scit consuetudines Iaponiæ,mósu ióni, sicut dico, vtuntur etiam particula,furi, ad eundem finem v.g.Toza no chijòcu uo nogareô zuru tameni catana uo saita fùri uo mixerareta, ostendit se accinctum gladio, vt euaderet imminens infamiæ periculum,minu furi uo saxerareta, ostendit se non vidisse.
Particula,saie, vtuntur ad significandum nec dum: v.g.mma saie nacatta, equi nec dum fuerũt,cotõba saie xiranu mòno, neque loqui scit,ji saie mixiranu mòno, nec dum literas cognoscit vtuntur etiam eadem particula ad exaggerandum aliquidv.g.qĩden to saie moxẽba, sufficeret si diceres te esse,Padre no tçucauarùru to saie, móxẽba, si dixisset solùm quod patri seruiebat: ac si diceret: hoc sufficeret vt &c.
Particula,qere, est confirmatio & terminatio orationis, & significat; itaque: v.g.maitta qere, venit itaque,sate sóáru qere, res denique sic se habet.
Particula,còso, est magni momenti inter Iapones vtuntur enim illa in primis in sensu aduersatiuo: v.g.còre còso ió gozare, hoc est verè bonum: si oratio inqua inuenitur prædicta particula finiatur in verbo, tale verbum finitur in,e, vt in oratione posita: si autem verbum sit in tempore præterito additur illi,re, v.g.iô còso gozatta re!bene veneris! deficit hæc regula vel quando oratio non finitur in verbo aut adiectiuo: v.g.còre còso xixó yô, hic est verus magister: vel quando post particulam,còso, est in oratione gerundium finitum in,te, vel permissiuum cum particula,tomò, aut præterita potentialia finita in,tçurǒ, vel,zzuró, v.g.uare coso iro iro xinro tçùcamatçùtte cutatireba tòxiiórini nari maraxita, patiendo multos & diuersos labores vere factus sum senex defessus, & lassus,uare còso corosarùru tomo, ego enim & si occidar &c.fara còso tattçuroforsanfuit iratus,sato chicaqerẽba coso fĩga miiure, videtur iam ignis quia prope est vicus: hæc oratio finitur ine, quia non est in ea regulæ exceptio,uôxerarèta coto domo uo go côquaĩ de cosõ gozarózure, absque dubio facietis pœnitentiam de ijs quæ dixistis,cataji qenò cosõ gozare, tibi valde congratulor & gratias ago: quando aliquis interrogat quis fecit hoc? respondent: v.g.Patre coso, Pater fecit: ac si dicant: videte si est persona quæcumque, quæ illud fecit? & quando quis responsum non audiuit aut percepit, & iterum interrogat, dicit quiloquutusest,juan coso, iam dixi, quod Ioannes &c.
Quando non curat quisde ijsquæ illi dixerunt, vel habet se ac si non audisset vel iterum interrogat, solent respondere: v.g.touoru na toiiẽba, iam dixi tibi ne transeas,iome to iiẽba, iam dixi tibi quòd legas,Padre coso to iieba, iam dixi quod pater est qui &c.
Maieni, vel,saqini, postpositum præsentibus negatiuis, facit illa affirmatiua: v.g.iglesiaie mairanu maie ni, antequam eat Ecclesiam: etiam solet postponi futuris affirmatiuis: v.g.maìrozuru tote nosaqi ni, tantisper antequam veniret.