Profecto plura sunt quae conferri possint ad Athanasii librum quartum ex Marcelli et Photini haeresi illustrandum; haec autem qualiacumque satis sint quo demonstretur, illud sanctissimi doctoris opus, non adversus Arianos, sed adversus Photinianorum dogma esse exaratum. Neque id multum in hac re valet, quo motus, Montefalconius dubitat an opusculumContra Sabellii gregalessit Athanasii; nullam scilicet esse memoriae proditam Athanasii cum Sabellianorum familiis dimicationem. Nam si reipsa certum est, hunc librum de Sabellianismo quodam disputare, esse autem genuinum, (id quod nemo inficiatur,) quid ultra quaerendum est? aliorum silentium explicatione eget, sed nihil probat. Opportunum autem est Sirmondi responsum de Hieronymo similiter praetermittente Eusebii tractatus contra Sabellium:—«de infinitis voluminibus quae ab Eusebio edita testatur, pauca, certe non omnia, Hieronymum commemorasse.» Sirmond.Opp.tom.I. init.
Jam mihi disputandi tandem finem facturo, in mentem subit Ciceronianum illud, «Utitur in re non dubia testibus non necessariis.» At certe nulla moles argumentorum illis nimia est, qui adversarios habent Montefalconium Benedictinum, Jesuitam Petavium.
Restat ut subjiciatur operi nostro brevis quaedam analysis partium seu fragmentorum eorum, ex quibus consistit hic liber.
1. Sectiones septem, 1-5, 9, 10, Monarchiam tractant,et cognatam materiam unitatis, simplicitatis, integritatis divinae, tum Filii generationis; quarum una §. 4. et alterius pars §. 3. Arianos alloquitur; reliquae familias Sabellianas.
2. Duo, 6 et 7, cum Arianis cominus pugnant, nihil autem commune habent neque cum sectionibus quae praecedunt, neque cum iis quae subsequuntur.
3. Tres, 8, 11, et 12, comparationem ineunt inter contrarias sectas, praecipue Sabellianam.
4. Tres aliae, 13, 14, 25, pertinent ad praecipuum quoddam dogma Sabellii et Marcelli.
5. Universae 21. sectiones, quae reliquae sunt, cursum autem paene continuum habent, 15-24, 26-29. unam rem agunt, Verbum scilicet idem esse ac Filius, contra doctrinam Marcelli et Pauli Samosateni.
Decoration.
Decoration.
Decoration.
Extat in tertia parte Actorum Concilii Oecumenici Ephesini an. 331. habiti, symbolum quoddam sic fere inscriptum: «De Incarnatione Verbi Dei, Filii Patris, Definitio Episcoporum, qui Nicaeae in Synodo convenerunt, et expositio ejusdem Synodi adversus Paulum Samosatenum.» Ecthesis haec Patribus Antiochenis, qui Paulum condemnaverunt cir. an. 264-270, vindicatur a Baronio an. 272. J. Forbes.Instr. Hist. Theolog.I, 4. §. 1. Lemoyn.Var. Sacr.t. 2. p. 255. Worm.Hist. Sabell.p. 116-119. (Vid. Routh.Rell. Sacr.t. 2. p. 523.) Simon. de Magistris,Praefat. ad Dionys. Alex.p.XL. Feverlin.Dissert. de. P. Samos.§. 9. Fasson.de voce Homoüsion, MolkenbuhrDissert. Crit.4. Kern.Disqu. Hist. Crit.de hac re; Burton.ap.Faber. «Apostolicity of Trinitarianism,» et aliis. Cum autemhomoüsionFilii Dei profitetur, adhibita est a criticis quibusdam, quo comprobarent Athanasium, Basilium, et Hilarium, gravissimos auctores, errasse cum dicerent vocabulum illud Antiochiae tunc temporis, in Epistola Synodica Patrum, aut condemnatum esse, aut prudenter omissum. Quae quidem subdifficilis quaestio non hujus est loci, ubi id tantum agimus, pace eruditissimorum virorum, ut allatis argumentis pro captu nostro commonstremus, Ecthesim illam Concilio neque Antiocheno, neque vero Nicaeno esse coaevam, sed jure referri in tempora et Paulo et Ario posteriora.
Caeterum occurrit hoc Symbolum ap. Harduin.Concil.t. 1. p. 1640. Routh.Relliqu. Sacr.t. 2. p. 524. Dionys. Alex.Opp.Rom. 1696. (1796) p. 289. Card. Mai. Nov. Coll. t. 7. p. 162. Burton. «Testimonies,» p. 397-399. Faber.op. cit.t. 2. p. 287. Ad rem aggrediamur.
1. Ecthesis haec habet:ὅλον ὁμοούσιον τῷ Θεῷ καὶ μετὰ τοῦ σώματος, ἀλλ' οὐχὶ κατὰ τὸ σῶμα ὁμοούσιον τῷ Θεῷ. At multa suadent vocabulumhomoüsionnon habere locum in symbolis saeculi tertii.
(1) Primum, decantata sunt illa Augustini et Vigilii, ex quibus constat tempore Concilii Nicaenihomoüsionfuisse instrumentum novum, quo munita est fides Ecclesiae contra Arianos: «Adversus impietatem Arianorum haereticorum,» inquit Augustinus, «novum nomen Patreshomoüsioncondiderunt, sed non rem novam tali nomine signarunt,»in Joan.97. n. 4. Alio loco monet: «minus quam oportuit intellectum» esse illud nomen Arimini, «propter novitatem verbi.»Contr. Maxim.II, 14. «quod tamen,» subjungit, «fides antiqua pepererat.» Vigilius autem, «res antiqua novum nomen accepithomoüsion.»Disput. Athan. et Ar.t.V, p. 695.Bibl. Patr. Col.1618. Vid. Lemoyn,Var. Sacr. l. c.
(2) Deinde, auctor est Sozomenus,Hist.IV, 15. a Semi-arianis Sirmii an. 358. adhibitum esse in confessione sua conscribenda illud ipsum symbolum, quod Antiocheni Patres contra Paulum edidissent; quod quidem certe non adhibuissent amentissimihomoüsiiinsectatores, si illam vocem continuisset.
(3) Tum ex ipsorum Semi-arianorum testimonio idem conficitur, in iis scilicet quae ab illis scripta apud Epiphanium reperiuntur.Haeres.73. Profecto ibi provocant ad Concilium Antiochenum contra Paulum habitum, quo,usiampraeseferentes, insinuent suumhomoeüsion; quod, inquam, contra esset ab illis factum, si Concilium illud in symbolo suo, utusiam, sichomoüsionquoque ascivisset.
(4) Neque sane est quod miremur, (hoc enim obiter dici liceat) si Patres Antiocheni oeconomia quadam utendum esse duxerint, in vocehomoüsionadhibenda. Nam qui primi Pauli causam tractaverunt, Dionysius, Gregorius Neocaesariensis, Athenodorus, fortasse Firmilianus, fuerunt Origenis discipuli, acerrimi impugnatoris eorum qui corpoream aliquam naturam Deo tribuerent; qualem contendit Paulus, testibus Athanasio et Basilio, in vocabulohomoüsioninnui. De divina substantia tanquam corpore loquitur Tertullianus,in Prax.7. utitur porro, post Valentinianos, voceπροβολὴ, (sicut Justinus cognata phrasiπροβληθὲν γέννημα,Tryph.62.); at Origenes contra, cum Candido Valentiniano congressus, verbum illud reprobat, Melitonis autem opus,περὶ ἐνσωμάτου Θεοῦseverius notat,in Genes. Fragm.t. 2. p. 25, quasi Deum esse materialem docuerit, vid. etiamde Orat.23. Illa Platonicorum quoque admiratio quae in Origene cernitur, eodem spectat, cum philosophi istius sectae, quo Deum simplicissimum et perfectissimum esse traderent, soliti sint illum appellareὑπερούσιον.
Profecto a Plotino Deus appellatur, «origo existentiae et praestantiorusia.» 5.Ennead.V, 11. quia «supereminens omnia est, non illa, sed causa illorum»ibid.c. ult. Quod docuerunt porro materialistae de necessitate physica, in causa fuit cur Plotinus Dei energiam et voluntatem diceret ejus esseusiam, 6.Enn.VIII, 13. Origenes quoque, «Neque enimusiaeparticeps est Deus, participes enim facit potius, quam ipse est particeps.»Contr. Cels.VI, 64. Hinc voxὑπερούσιονde Deo usurpatur ab Areopagita,de div. nom.I, 2. et a Maximo Confessore; «οὐσία, scribit, improprie de Deo dicitur, namὑπερούσιοςest,»in Areopag. de div. nom.V.init.Vid. etiam Damasc.Fid. Orth.I, 4 et 8, pp. 137, 147. Gregorium Naz. quoque, qui Deum docet esseὑπὲρ τὴν οὐσίαν.Orat.6, 12. Et Constantinumad Sanct. Coet.9.
Origenes sane in Joan. t. 20, 16. eo usque progreditur, ut verba reprehendatἐκ τῆς οὐσίας τοῦ πατρὸς γεγεννῆσθαι τὸν υἱὸν; sed ob hanc plane rem, quia arbitratur,perperam quidem, formulam istiusmodiμείωσινquandam inferre in notionem Dei.
Jam Arianis certe usitatissimum fuit, eo nomine postularehomoüsion, quasi, Gnosticorum et Manichaeorum more, immaterialitati divinae injuriam fecerit.
Et Dionysium Alexandriae Episcopum constat primo horruisse aliquantum hoc vocabulum, tum solum fidenter illud enunciantem, et confitentem, cum eum Pontifex Romanus ad id hortatus esset.
Neque illud omittendum est, quod circa idem tempus cum habebantur Concilia Antiochiae contra Paulum, illam orbis Christianae partem invaserat Manichaeorum haeresis; quae, utpote verbohomoüsionusa in theologia sua, idque materiali sensu, non immerito Patribus metum incuteret, ne vox, in se sanctissima et praeclarissima, illo tempore catholico dogmati parum esset profutura.
(5) Quibus perspectis, forsitan expediri poterit ille nodus in historia Patrum Antiochenorum, quod Athanasius, Basilius, Hilarius, una consentientes de verbohomoüsionab illis Patribus improbato, quare improbatum fuerit, inter se non consentiunt. Scilicet, cumusia, ut a Petavio dictum est,de Trin.IV, 1. in philosophorum scholis, quod unum est et individuum, tunc temporis significaret, cognata voxhomoüsion, de Sanctissima Trinitate usurpata, illis qui a theologia sua mysteria excludebant, alterutrum de his erroribus secum ferre videbatur. Nam si verbum illud materiale quid innueret, id jam haeresis erat; si vero immateriale, continuo fieri non poterat, quin illa duo plane essent, non duo ullatenus, sed simpliciter unum. Quare significaret aut Patris partem (μέρος ὁμοούσιον) esse Filium, sicut volebant Manichaei, aut Patrem esse Filium, sicut Sabelliani. Paulus igitur in Patres Antiochiae congregatos hoc fere usus est dilemmate: «Nisi vocabulum vestrum Manichaeorum est, quod vos negatis, certe Sabellianismum sonat, id quod ego libenter suscipio;» unde et verum erit, quod Athanasius narrat, Paulum dixisse: «Sihomoüsiusest Christus, tres sunt substantiae in deitate,» et verum quod Hilarius, «HomoüsionSamosatenus confessus est.» Subduxerunt itaque Patres voculam, ne illam sophista aut haeresis postularet Manichaeorum, aut in Sabellianam vindicaret.
2. Legimus etiam in Ecthesi,μετὰ τῆς θεότητος ὢν κατὰ σάρκα ὁμοούσιος ἡμῖν.
Multa sunt et gravia, cur credamus, formulam illamὁμοούσιον ἡμῖνtemporibus esse tribuendam et Antiocheno Concilio, et fortasse Nicaeno, posterioribus.
(1) Si Vaterlandio credendum est, aetatem SymboliQuicunqueeruenti,ὁμοούσιον ἡμῖνpauci tantum ante Eutychen conceptis verbis tradiderunt, post autem plurimi. Quo hoc comprobet, provocat vir doctus ad confessionem Turribii Hispani an. 447. Flaviani Constantinopolitani et Leonis Papae 449, Concilii Chalcedonensis an. 451, FelicisIII, an. 485. AnastasiiII. an. 496. Ecclesiae Alexandrinae eodem anno; necnon Hormisdae, Ecclesiarum Syriae, Fulgentii, Justiniani, JoannisII. et PelagiiI. in saeculo sexto. «In quibus singulis,» inquit, «aut unius natura dogma est reprobatum, aut duarum comprobatum, autτο ὁμοούσιον ἡμῖνsancitum; quos quidem articulos frustra quaesiveris in SymboloQuicumque.»Opp.t. 4. p. 247. Eodem autem argumento, quo SymbolumQuicumque, verbaὁμοούσιον ἡμῖνomittens, collocatur ante Eutychen, Ecthesis haec Ephesina iisdem usa, post Eutychen collocabitur.
(2) Illud ipsum, quodὁμοούσιον ἡμῖνest ab Eutyche repudiatum, indicio est hanc formulam non usurpatam esse ab Ecclesia in confessionibus suis, ante Eutychem; namque id haereticorum proprium est, Catholicae traditionis illos articulos respuere, quae hactenus sunt fidelium mentibus non publicis monumentis mandata. «Usque ad hodiernum diem,» contendit in Concilio Constantinopolitano, «non dixi corpus Domini et Dei nostri esseὁμοούσιον ἡμῖν; confiteor autem Sanctam Virginem esseὁμοούσιον ἡμῖν,ex qua Deus noster est incarnatus.» Hard.Conc.t. 2. p. 164, 5. Scilicet in quaestionem venerat, utrum formula quaedam reciperetur necne, quae, cum apprime esset utilis ad nascentem haeresin opprimendam, adhuc tamen privati solummodo fuisset juris et in certis ut plurimum locis usitata. Idem accidisse cernimus in vocabuloφύσις, quod eo plausibilius rejecerunt Eutychiani, quia rarius occurreret in scriptis Patrum, quando in controversiam vocaretur. Deὑποστάσει, quae vox alteri erit exemplo hujusce rei, post dicendum erit.
(3) Occurretur forsitan a quibusdam dicentibus, articulum huncὁμοούσιον ἡμῖνsancitum esse ab Ecclesia cum Apollinaristis confligente; qui, teste Athanasioad Epict.2., Christi corpus Divinitati consubstantiale esse jactabant. Concedo utique; sed cum Apollinaristae, brevi, dogma ipsi suum deseruerint, (Epiph.Haer.77, 25.) non necesse habuit Ecclesia tesseram aliquam fidei contra perfidiam eorum proferri. Ambae quippe Apollinaristarum sectae videntur inter se consensisse in articuloὁμοούσιον ἡμῖνverbo tenus recipiendo, id solum exagitantes, utrum de corpore Domini jam cum Divinitate unito, posset ille praedicari, necne; vid. Leont.de fraud. Apollin.Attamen occurrit certe formula illa in confessione Joannis Antiocheni, circ. an. 431. Rustic.contra Aceph.p. 799. et alibi, ut credo; ea vero non amplius 21. annis antecessit Concilio Chalcedonensi, a quo inter formulas Ecclesiae illaὁμοούσιον ἡμῖνrecepta est.
(4) Enimvero contra Apollinaristarumὁμοούσιον θεότητιusitatius est in scriptis Patrum, nonὁμοούσιον ἡμῖν, sedὁμοούσιον Μαρίᾳ. Scilicet Amphilochius, quasi summam rei explicans, «Apparet certe,» scribit, «sanctos Patres dixisse, Filium esse consubstantialem Patri secundum divinitatem, etconsubstantialem Matrisecundum humanitatem.» ap. Phot.Bibl.p. 789. Proclus, nonτῷ ὁμοούσιον, sedτῷ ὁμόφυλονutitur, adjecto tamen «Virgine,» non «nobis;»τῷ πατρὶ κατὰ τὴν θεότητα ὁμοούσιος, οὕτως ὁ αὐτὸς καὶ τῃ παρθένῳ κατὰ τὴν σάρκα ὁμόφυλος.Ad Arm.p. 618.circ. init.Vid. quoquep. 613.fin.p. 618. Saepiusὁμοούσιονadhibens Proclus in theologia explicanda, hic non adhibet in oeconomia. Athanasius autem:τὸν ἡνώμενον πατρὶ κατὰ πνεῦμα, ἡμῖν δὲ κατὰ σάρκα.ap.Theod.Eran.II, p. 139. Alibi:οὐκ ἐκ Μαρίας, ἀλλ' ἐκ τῆς ἑαυτοῦ οὐσίας σῶμα.ad Epict.2. Vid. quoque verbaὁμογενὴςetὁμοούσιοςinter se oppositade Sent. Dion.10. Eandem rem exprimitτέλειος ἄνθρωπος, e. g. Procl.ad Arm.p. 613, quam quidem phrasin, ab Apollinare rejectam, Eutyches recepit.Concil.t. 2. p. 157. Leon.Epist.21.
Contra ab Eustathio an. 325. certe dictum est, Christi animam esseταῖς ψυχαῖς τῶν ἀνθρώπων ὁμοούσιον, ὥσπερ καὶ ἡ σάρξ ὁμοούσιος τῃ τῶν ἀνθρώπων σαρκί.Ap.Theod.Eran.I. p.56. et ab Ambrosioibid.p.139.ὁμοούσιον τῷ πατρὶ κατὰ τὴν θεότητα, καὶ ὁμοούσιον ἡμῖν κατὰ τὴν ανθρωπότητα; (Vid. quoque Leont.Contr. Nest. et Eutych.p. 977.) quod mirabile sane erit si ab Ambrosio scriptum est, at sancto Doctori paene abjudicatur a MaurinisOpp.tom. 2. p. 729. Quid quod Leontium hunc, in cujus opere occurrit, alium esse atque auctorem illum qui scripserit de sectis, Coustantii judicium est,Append. Epist. Pont. Rom.p. 79, eo autem nomine (quod ad rem nostram facit) quia minus «accuratus» scriptor est. At tamen videas aliud specimen ejusdem formulae in TheophiloAp.Theod.Eran.II, p. 154.
(5) Neque illud leve est, quod, cum abὁμοούσιον ἡμῖνproferentibus voxοὐσίαproφύσιςsiveγένοςsumatur,ὁμοούσιονautem valeatὁμόφυλον, sensus contraὁμοουσίουpatribus Antiochenis saeculi tertii videtur esse ille quem fert in formulaὁμοούσιος πατρὶ; nempe ut individuum, non genus, significet; quod quidem, ut jam vidimus, Paulus pro concesso habet in sophismate suo contra illos Patres torquendo. Quod adeo receptum fuit illis temporibus, ut Hippolytus tantum non diserte neget homines esse inter se unius substantiae velοὐσίας; rogat enim,μὴ πάντες ἕν σῶμα ἐσμεν κατὰ τὴν οὐσίαν;Contr. Noet.7. Malchion autem, in illa ipsa cum Paulo dimicatione, haeresiarcham incusat quod non teneretοὐσιῶσθαι ἐν τῷ ὅλῳ σωτῆρι τὸν υἱὸν τὸν μονογενῆ. Routh.Relliqu.t.II, p. 476. Africanus porro confitetur,οὐσίαν ὅλην οὐσιωθεὶς, ἄνθρωπος λέγεταιibid.p. 125. Quinimo Athanasius ipse videtur uti verboοὐσίαsimpliciter de divinitate Verbi, numquam, quantum scio, de humanitate ab eo assumpta. Vid. Orat.I, 45, 57 fin. 59 init. 60 init. 62, 64 fin.II, 18 init.III, 45 init. etc. Inducit autem, quasi inter se contraria,οὐσίανetἀνθρώπινονVerbi,Orat.I, 41.οὐσίανetἀνθρώποτητα,III, 34init.Sed hac de re plura possent dici, quam hujus disputationis ratio ferret.
(6) Accedit quod Epistola extat quaedam a Patribus Antiochenis, vel quibusdam ex illis, scripta; quae, de Incarnatione disputans, verbis utitur plane similibus verborum saeculi tertii, plane dissimilibus eorum quae in Ecthesi Ephesina reperiuntur. Mentionem scilicet facit de Filio «incarnato» et «facto homine,» de «corpore ejus ex Virgine sumpto,» de «homine ex semine David,» de «participatione carnis et sanguinis.» Routh.Rell.t. 2. p. 473. Atque haec de formulaὁμοούσιος ἡμῖν, Apollinaris, vel potius Eutychis aevo, primum in fidei confessiones recepta.
3. Haec quoque notanda sunt in Ecthesi:ἑν πρόσωπον σύνθετον ἐκ θεότητος οὐρανίου καὶ ἀνθρωπείας σαρκός.
Verbumσύνθετον, latinecompositum, reperitur in fragmento quod extat disputationis Malchionis cum Paulo in Concilio Antiocheno, Routh.Relliqu.t. 2. p. 476; atπρόσωπον, sumptam pro antitheto, quod vocant, duarum naturarum, ad seriorem aetatem referendum est.
Concedendum sane estpersonaevocabulum reperiri in Tertulliano, idque de duabus Christi naturis disputante.Contr. Prax.27. Hoc tamen fereἅπαξ λεγόμενονest; quamquam Novatianus certe, cui cum Tertulliano magna est necessitudo, loquiturde Trin.21. de «regula circa personam Christi.» Sed usurpat ille auctor Christi nomen passim in opere suo, non pro Filio Incarnato, sed simpliciter pro Deo Unigenito: e. c. «Regula veritatis docet nos crederepost Patremetiam in Filium Dei Christum Jesum,DominumDeumnostrum, sed Dei filium etc. c. 9.init.Alibi, «Christus habet gloriam ante mundi institutionem,» 16. Vid. quoque 13, ubi Christum, non Verbum, carnem sumpsisse docet; alibi autem, inita jam disputatione de «Persona Christi,» tamen loquitur de illo ut «secundam personam post Patrem» 26 et 31. Vid. quoque 27.
Quidquid autem haec valeant, confirmare tamen ausim, (si de re quaquam, quod universe non est, secure potest confirmari,) vocabulumπρόσωπον, de Christo incarnato sumptum, non fuisse in usu Catholicorum usque ad tempora fere Apollinaris.
(1) Non occurrit in Athanasii opere contra Apollinarem, scripto circ. an. 370. exceptis locis duobus, de quibus postea; neque in Greg. Naz.Ep.202ad Nectarium, nequeEpp.101, 102.ad Cledonium; neque inDialogis tribusTheodoreti, nisi in uno loco, quem, Ambrosio a Theodoreto et Leontio tributum, Ambrosii non esse jam diximus; neque in Symbolo Damasi, a quo condemnatus est Apollinaris, vid.Epp.Dam.ap. Coust.4 et 5; neque in Symbolo Epiphanii,Ancor.121; vid. quoque 75.
(2) Desideratur idem in iis disputationibus Patrum, ubi, si tum esset in usu, jure erat expectandum; cujus vice aliae contra suppositae sunt voculae et phrases, quae et iteratione sua formularum paene gerunt speciem, et varietate sua admirationem movent, curπρόσωπονquoque in illis locis non reperiatur.
E. c. Irenaeus: «Non ergoalterumfilium hominis novit Evangelium, nisi hunc qui ex Maria etc. eteundemhunc passum resurrexisse.... Etsi lingua quidem confitenturunumJesum Christum,...alterumquidem passum et natum etc. et esse alterum eorum etc.Haer.III, 16, n. 5, 6.unusquidem etidemexistens n. 7. per multa dividens Filium Dei n. 8.unum et eundem, ibid. Sialter ... alter ...quoniamunumeum novit Apostolus etc.» n. 9. Extenditur disputatio ad c. 24.
Ambrosius: «Unusin utraque (divinitate et carne)loquitur Dei Filius; quia ineodemutraque natura est; et siidemloquitur, non uno semper loquitur modode Fid.II, 9. Vid. 58. Non divisus, sedunus; quia utrumqueunus, etunusin utroque ...nonenimalterex Patre,alterex Virgine, sedidemaliter ex Patre, aliter ex Virgine.de Incarn.35. Vid. 47. 75. Non enim quod ejusdem substantiae est,unus, sedunumest» 77, quo in loco verbumpersonasequitur de Mysterio Trinitatis.
Hilarius: «NonaliusFilius hominis quam qui Filius Dei est, nequealiusin forma Dei quam qui in forma servi perfectus homo natus est ... habens in se et totum verumque quod homo est, et totum verumque quod Deus est.de Trin.X, 19. Cumipse illeFilius hominisipsesitqui etFilius Dei, quia totus hominis Filius totus Dei Filius sit etc.... Natus autem est,nonut essetalius atque alius, sed ut ante hominem Deus, suscipiens hominem, homo et Deus possit intelligi.ibid.22. Non potest ... itaab se dividuusesse, ne Christus sit; cumnon aliusChristus, quam qui a forma Dei etc.neque aliusquam qui natus est etc....neque aliusquam qui est mortuus etc. ... in coelis autemnon aliussit quam qui etc. ibid. ut nonidemfueritqui etetc.ibid.50. Totum ei Deus Verbum est, totum ei homo Christus est ...necChristumaliudcredere quam Jesum, nec Jesumaliudpraedicare quam Christum» 52.
Haud aliter Athanasius:ἄλλος, ἄλλος· ἕτερος, ἕτερος· εἴς καὶ αὐτὸς· ταυτόν· ἀδιαίρετος.Orat.IV, 15 et 29.ἄλλος, ἄλλος. 30.ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν. 31.οὐχ ὡς τοῦ λόγου κεχωρισμενου. ibid.τὸν πρὸς αὐτοῦ ληφθέντα, ᾧι καὶ ἠνῶσθαι πιστεύεται, ἄνθρωπον ἀπ' αὐτοῦ χωρίζουσι. ibid.τὴν ἀνέκφραστον ἑνωσιν. 32.τὸ θεῖον ἓν καὶ ἁπλοῦν μυστήριον. ibid.τὴν ἐνότητα. ibid.ὅλον αὐτὸν ἄνθρωπον τε καὶ Θεὸν ὁμοῦ. 35. Vid. etiam disputationem maxime subtilem inOrat.III, 30-58., ubi tamen vix inveneris verbum unum, quod sit theologicae scientiae proprium.
Alia veterum theologorum specimina sunt hujusmodi: «Mediam inter Deum et hominem substantiam gerens.» Lactant.Instit.IV, 13.Θεὸς καὶ ἄνθρωπος τέλειος ὁ αὐτός.Melitonap. Routh. Rell.t.I. p. 115. «ex eo quod Deus est, et ex illo quod homo ... permixtus et sociatus ... alterum vident, alterum non vident.» Novat.de Trin.25. Vid. quoque 11, 14, 21, 24. «Duos Christos ... unum, alium» Pamphil.Apol. ap. Routh. Rell.tom. 4. p. 320.ὁ αὐτός ἐστιν, ἀεὶ πρὸς ἑαυτὸν ὡσαύτως ἔχων, Greg. Nyss. t. 2. p. 696.ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν. Greg. Naz.Ep.101. p. 85.ἄλλο μὲν καὶ ἄλλο τὰ ἐξ ὧν ὁ Σωτήρ· οὐκ ἄλλος δὲ καὶ ἄλλος. p. 86.
Vid. quoque Athan.contr. Apollin.I, 10.fin.11.fin.13, e. 16, b.II, 1init.5, e. 12, e. 18.cir. fin.Theoph.ap. Theod. Eran.II. p. 154. Hilar.ibid.p. 162. Attic.ibid.p. 167. Hieron.in Joan. Hieros.35.
Haud absimiles loquendi modi, omisso plane vocabuloπρόσωπον, reperiuntur in Epistola illa Patrum Antiochenorum, ad quam jam supra provocatum est:τὸ ἐκ τῆς παρθένου σῶμα χωρῆσαν πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς θεότητος σωματικῶς, τῇι θεότητι ἀτρέπτως ἥνωται καὶ τεθεοποίηται· οὖ χάριν ὁ αὐτὸς Θεὸς καὶ ἄνθρωπος.Routh.Relliq.t. 2. p. 473.ὅυτω καὶ ὁ Χριστὸς πρὸ τῆς σαρκώσεως ὡς ἑῖς ὠνόμασται. καθὸ Χριστὸς ἓν καὶ τὸ αὐτὸ ὢν τῇι οὐσίᾳι. ibid. p. 474.εἰ ἄλλο μὲν ... ἄλλο δὲ ... δύο υἱούς.ibid.p. 485. Malchion quoque, «Unus factus est ... unitate subsistens etc.»ibid.p. 476.
(3) Constat praeterea, vocabulumπρόσωπονa Patribus antiquis de Christo praedicari incerto illo quotidiani sermonis sensu; id quod saepius vix fieret, si jam recepta esset ea vox in symbola et confessiones Ecclesiae.
E. c. a Clemente Alexandrino Filius vocaturπρόσωπον, id est, vultus Patris.Strom.V, 6. p. 665. etPaedag.I, 7. p. 132. Vid. quoqueStrom.VII, 10. p. 886. Haud aliterἐν προσωπῳι πατρὸς,Theoph.ad Autol.II, 22. Vid.ὁμοιοπρόσωπον, Cyrill. Hier.Catech.XII, 14 fin. Apud Chrysostomum legimus,δύο πρόσωπα, humanum scilicet et divinum, (nisi placuerit cum Tentschero de Patre et Filio illud accipi,)διῃιρημένα κατὰ τὴν ὑπόστασιν,in Hebr. Hom.III, 1 fin. id porro, cum paulo ante locutus esset contra Paulum Samosatenum, in quem Ecthesin Ephesinam conscriptam essecreditur. Vid. quoque Amphilochiumap. Theod. Eran.I, p. 67, qui Christum docet dixisse, Pater major me est, «ex carne et nonἐκ προσώπου θεότητος.» His locisπρόσωπονvidetur velle aspectum quendam, unum e multis, sub quibus res eadem potest considerari, quod item Athanasio usitatum est; vid.de Decr.14.Orat.I, 54.II, 8.Sent. Dion.4. Qua quidem ratione explicandi sunt duo loci, in quibus videtur sanctus Doctor uti vocabuloπρόσωπον, et quidem incommode, in eo sensu quem fert in theologia, viz.contr. Apoll.II, 2 et 10.ἐν διαιρέσει προσώπων; ubi Lequienius, (in Damasc.Dialect.43) putat se reperisse singulare exemplum vocisπρόσωπονpronaturaadhibitae; male quidem, cum ipse Athanasius in altero loco se explicans,προσώπων ἢ ὀνομάτωνscribit. Quae cum ita sint, fortasse minus audiendus est Montefalconius, fragmentum quoddam Athanasii non nisi propter ipsam dictionem rejiciens, vid.Opp.t.I, p. 1294. Monet enim post Sirmondum in Facund.XI, 2. illum locum continere doctrinam, «ab Athanasiana penitus abhorrentem;» ideo autem quod versio latina, quam solam habemus, proponit «duas personas, unam circa hominem, alteram circa Verbum.» Quod si aliunde ostendi potest non esse Athanasii fragmentum illud, abjudicetur utique. Caeterum in sensu paulum diverso, non tamen in theologico, vocabulo utitur Hippolytus in loco quem Leontius servavit, Hipp.Opp.t. 2. p. 45. ubi Christus appellaturδύο προσώπων μεσίτης, Dei et hominum.
Praeterea apud Hilarium legimus, «utriusque naturae personam»de Trin.IX, 14. «ejus hominis quam assumpsit persona,»Psalm.63. n. 3. Vid. eundemin Psalm.138. n. 5. Apud Ambrosium, «in persona hominis,»de Fid.II, n. 61. v. n. 108, 124.Ep.48, n. 4. Colligitur autem ex loco quodam Paschasii Diaconi,de Spir.II, 4. p. 194, quam laudat Petavius,de Trin.VI, 4, § 3, vocabulumpersona, pro qualitate seu statu sumptum, etiam in sexto saeculo theologo posse imprudenter excidere. Vid. quoque Cyril. Alex.Dial.V, p. 554.
Quapropter ab eodem Cyrillo, in quarto anathemate suo, adhibita est voxhypostasis;εἴ τις προσώποις δυσὶ, ἠγοῦν ὑποστάσεσι, etc. quo quid velletπρόσωπονclarius efferretur. Vid. quoque diligentiam Vincentii Lerinensis in hac reComm.4.
(4) Accedit quod mirum quantum distant ea quae de antiquorum dictis narrantur a scriptoribus serioris aevi, ab iis ipsis dictis, si quando casu temporum hodie ad nos pervenerint; hic scilicet notiones, justas quidem, sed illas nudas reperimus, illic notiones easdem certis verborum formulis vestitas; ita ut ipsa locorum collatio demonstret illas formulas non pertinere ad vetustatem. E. g. Ab Ephraemio Antiocheno accepimus Petrum Alexandrinum, Chrysostomum, Basilium, Nazianzenum, et alios docuisse «duarum naturarum unionem, unam hypostasin, unamque personam.»ap. Phot.cod. 229. p. 805-7. Optime vero; quis dubitet sanctissimos viros in gravissima materia Catholicas enunciasse sententias? Sed aliud est loqui catholice, prorsus aliud uti iis vocabulis quae catholici hoc tempore utuntur, quae quidem non erant necessaria, non erant in ecclesiastico usu, donec irrepsisset haereticorum fraus, donec periclitaretur fidelium salus. Jam si Chrysostomum, quem Ephraemius laudat, adeamus, invenerimusἕνωσις, συνάφεια, ἕν ὁ Θεὸς λόγος καὶ ἡ σάρξ, vix autem ea verba quibus illas notiones Ephraemius vestit; in Gregorii Epistola ad Cledonium, ad quam idem auctorprovocat, ne semel quidem verbumpersona; in iis autem quae extant Petri legimus hujusmodi,σὰρξ γενόμενος οὐκ ἀπελε'ιφθη τῆς θεότητος· γέγονεν ἐν μητρᾷι τῆς παρθένου σάρξ· Θεὸς ἔν φύσει καὶ γέγονεν ἄνθρωπος φύσει. Routh.Rell.t. 3. p. 344-346.
Maximus quoque Confessor sic interpretatur Gregorium Nazianzenum: «Hoc sane, ut puto, magnus quoque Gregorius Theologus dicere videtur ea magna Oratione Apologetica, dum ait, Unum ex ambobus, et ambo per unum:quasi diceret, quemadmodum enim ex ambobus,hoc est, ex duabusnaturis, unum velut totum ex partibussecundumpersonaerationem, sic et per unum persona ratione ut totum, ambo partesnaturaeratione, hoc est, duo.»opp.t. 2. p. 282.
Profecto quod in hujusmodi locis immutatur a commentatoribus suspecta facit excerpta illa ex operibus Patrum, quae in aliam linguam reddita ad nos veniunt; ut Ambrosianum illud Leontii; eo magis quia in versionibus latinis, quae solent Graecorum Patrum textum comitari, verborum formulis reipsa occurrimus aliquando injuria intrusis, non malo quidem animo, sed quo sensus evidentior fiat.
(5) Hoc quoque, ut arbitror, ostendi potest, scilicet, prout scripta de hac re, quondam antiquorum alicui assignata, eidem decursu temporis a criticis abjudicentur, ita probabile fieri vocabulumπρόσωπονhic aut illic in iis reperiri. Quod in loco Ambrosii cernitur, jam bis citato; at major hic est materies dicendi, quam quae juste a nobis possit tractari. Alteri tamen exemplo sit, quod exhibet Athanasius. Abesse vocabulumπρόσωπον, theologorum sensu intellectum, a magni Doctoris operibus jam diximus; nunc divertamus ad fragmentum quoddam, in fine tomi prioris Maurini p. 1279 positum. «Olet quidpiam peregrinum,» monet Montefalconius; «et videtur maxime sub finem Eutychianorum haeresin impugnare;» ecce autem in eo vocabulumπρόσωπον. Tum, adeatur ab Epistolam, ad Dionysium quendam scriptam, Julio autem Pontifici perperam tributam; en tibi vocabulumπρόσωπον, n. 2. vid. Coustant.Epp. Rom. Pontif. Append.p. 62. Idem porro reperitur inἐκθέσειillaτῆς κατὰ μέρος πίστεως, olim Gregorio Neocaesariensi, uni ex Patribus Antiochenis, ab Eulogio autem (ap. Phot.cod. 230. p. 846.) Apollinaristis assignata. Reperitur idem apud Sermonem quendam «in S. Thomam,» a Concilio sexto laudatum ut Chrysostomi, a Montefalconio autem rejectum, a Tillemontio Edesseno auctori an. 402. tributum, Ed. Maur.tom.8.part.2. p. 14. Hic autem obiter dictum velim, celebrem illam Epistolam Chrysostomiad Caesarium, dequa tantae motae sunt lites in controversia sanctissimae Eucharistiae, vocabulumπρόσωπονcontinere; quod de Hippolyti quoqueContra Beronem et Helicemdici potest, si decet de fragmentis illius operis strictim loqui.
(6) Liceat hic apponi locos quosdam antiquiorum Patrum, in quibus vocabulum illud offendimus.
In Epistolis Apollinaristarum inter se dimicantium, an. 381.ap. Leont.p. 1033, b. p. 1037, b. p. 1039, b. ubi etiam occurritὁμοούσιον ἡμῖν.
In Apollinaris loco quodamap. Theod. Eran.II, p. 173.
In loco auctoris cujusdam adversus Arianos, quem vocat Sirmondus «antiquissimum.» Sirm.Opp.t. 1. p. 223.
In fragmento Athanasii, nempe ut citatur ab Euthymio apud Petav.Incarn.III, 15. not. 19.
In Gregorii Nyssen.Antirrhet. contra Apollinarem35.
Vid. quoque Damasc.contr. Jacob.tom.I, p. 424.
In loco Amphilochiiapud Damasc. ibid.etap.Anast.Hodeg.10. p. 162. etap. Ephraem. ap. Phot.p. 828.
In Ambrosii loco graece redditoap. Phot.p. 805.
In Isidori PelusiotaeEp.I, 360. p. 94.
In Symbolo Pelagii an. 418.ap. Augustini opp.t. 12. p. 210.
In ProcliEpist. ad Armenosp. 613.
(7) Finem tandem disputandi facientibus forsitan occurretur nobis, Pauli ipsius Samosateni doctrinam fuisse Nestoriani generis; quid autem credibilius, quam Patres Antiochenos, quomodo Hippolytus quadraginta ante annos usus esset vocabulumπρόσωπονin theologia contra Noetum, ita ipsos quoque idem adhibuisse contra Paulum in oeconomia tractanda? At non constat Paulum revera praeiisse Nestorio doctrina sua; quanquam ex Athan.Orat.IV, 30. colligi fortasse potest, sectatores ejus tandem a Nestoriana perfidia non longe abfuisse. Nam si ex actis Antiochenis, quatenus hodie extant, judicandum est, doctrinam effudit Paulus fere hujusmodi. Filium exstitisse, ante adventum suum in carne, solum in praescientiadivina, Routh.Rell.tom. 2. p. 466; si quis doceret secus, eum duos deos praedicare, p. 467; Filium, ante adventum in carne, fuisse, aut instrumentum quiddam, aut saltem attributum solum, p. 469.; humanitatem ejus non ita esse unitam divinitati ut aliter esse non posset, p. 473. Verbum et Christum non unum esse et eundem, p. 474., Sapientiam in Christo esse, sicut in Prophetis, verum abundantius, tamquam in templo; eum autem qui apparuisset, non esse Sapientiam, p. 475. denique, ut summa rei proponitur p. 484, «non congeneratam fuisse cum humanitate sapientiam substantialiter, sed secundum qualitatem.» Vid. quoque pp. 476, 485. Quae quidem omnia certo demonstrant, tribuisse Paulum cum Nestorio hypostasin humanae Christi naturae; tribuisse autem cum eodem naturae divinae alteram hypostasin, non demonstrant. Verius dictum erit, antiquiorem haeresiarcham prorsus non admisisse divinam hypostasim in Christo, ut Sabellii commilitonem; quanquam id est verum quoque, Patres Antiochenos, non libenter tantum scelus tribuentes Paulo, ut hypostasin Verbi negaret, ex iis quae de Christo homine effutiebat, conjecisse eum docere, ut Nestorium postea, duos esse filios, unum aeternum, alterum temporaneum, p. 485. Quare Epistola Synodalis, post ejus depositionem a Patribus conscripta, eum docuisse testatur, Christum venisse non de caelo, sed de terra. Euseb. Hist.VII, 30. Neque aliter Athanasius Paulum dicit Christum pro mero homine habuisse,ἐκ προκοπῆςad divinitatem suam evecto.
Cum autem non levis esset similitudo inter Pauli et Nestorii dogmata, (illo capite excepto, quod personalitatem et aeternitatem Verbi, Nicaeae interea declaratam, teneret Nestorius, rejiceret Paulus,) aequum erat, Nestorio in jus vocato, ad Pauli priorem haeresim, Antiochiae jam condemnatam, a patribus Ephesi congregatis provocari. Attamen contestatio illa contra Nestorium, quae, praefixa actis Ephesinis, Hard.Conc.t.I, p. 1272. Paulum et Nestoriuminter se ex ordine comparat, ne verbum quidem profert quo concludi possit a Paulo duplicem hypostasim esse excogitatam. Neque, cum narrat Anastasius,Hodeg.7. p. 108, «in sacra Ephesina Synodo demonstratum esse, dogmata Nestorii consonare cum doctrina Pauli Samosateni,» Nestorianismum continuo tribuit Paulo, nisi Artemoni quoque, quem alibi testatur «Christum in duos divisisse.» c. 20. p. 323, 4. Ephraemium autem Antiochenum, cum Paulum dicit «alterum ante saecula filium, alterum vero postea summa cum dementia asseruisse»ap. Phot.p. 814, verisimile est nihil amplius velle, quam uti iis ipsis verbis Patrum Antiochenorum, de quibus paulo ante locuti sumus. Contra, plane colligitur ex Vigilioin Eutych.B. P. t.V. p. 731.Ed. Col.1618. (omittitur locus inEd. Par.1624.) Eutychianos distinctionem fecisse inter dogmata Nestorii et Pauli, hujus Christum simpliciter pro mero homine habentis, illius eatenus solum usque dum consociaretur Verbo Dei. Marius item Mercator diserte testatur: «Nestorius circa Verbum Dei,nonut Paulus sentit, qui non substantivum, sed prolatitium potentiae Dei efficax Verbum esse definit.» p. 50. Idem affirmant, licet non fidelissimi testes, et Ibas, et Theodorus Mopsuestiae Episcopus, vid. Facund.VI, 3.III, 2. Leont.de Sect.III, p. 504. Caeterum, si genuinae essent Dionysii AlexandriniEpistola adversus Paulum, etResponsio ad Pauli Propositiones decem, tum certo concedendum esset Paulum Nestorio praelusisse; id autem affirmantibus Tillemontio, Fabricio, Natali Alexandro, Bullo, Burtono et aliis, nos in contrariam sententiam cum Valesio, Harduino, Montefalconio, et Routhio, ire velimus.
Haec de Ecthesi Ephesina, plurima de re exigua; nisi, ut speramus, iis qui scripta Patrum diligentius tractant, aliqua protulerimus, quae, in uno loco definita, ad multa transferri possint.