Third Macedonian War, 176-168B.C.

5.Sp. Postumiō Albīnō Q. Mārciō Philippō cōnsulibusM. Fulvius dē Aetōlīs triumphāvit. Hannibal, quī, victō10Antiochō, nē Rōmānīs trāderētur ad Prūsiam, Bīthȳniaerēgem, fūgerat, repetītus etiam ab eō est per T. QuīntiumFlāminīnum. Et cum trādendus[83]Rōmānīs esset, venēnumbibit et apud Libyssam in fīnibus Nīcomēdēnsium sepultusest.15Third Macedonian War, 176-168B.C.6.Philippō, rēge Macedoniae, mortuō, quī et adversumRōmānōs bellum gesserat et posteā Rōmānīs contrā Antiochumauxilium tulerat, fīlius ēius Perseus in Macedoniārebellāvit ingentibus cōpiīs ad bellum parātīs. Nam adiūtōrēshabēbat Cotyn, Thraciae rēgem, et rēgem Īllyricī, Gentium20nōmine.[84]Rōmānīs autem auxiliō erant Eumenēs,Asiae rēx, Ariarātus Cappadociae, Antiochus Syriae, PtolemaeusAegyptī, Masinissa Numidiae. Prūsiās autem Bīthȳniae,quamquam sorōrem Perseī uxōrem habēret, utrīsquesē aequum praebuit. Dux Rōmānōrum P. Licinius cōnsul25contrā Perseum missus est et ā rēge gravī proeliō victus.Neque tamen Rōmānī, quamquam superātī, rēgī petentīpācem praestāre voluērunt, nisi hīs condiciōnibus: ut sēet suōs senātuī et populō Rōmānō dēderet.[85]Mox missuscontrā eum L. Aemilius Paulus cōnsul et in Īllyricum C.Anicius praetor contrā Gentium. Sed Gentius facile ūnōproeliō victus mox sē dēdidit. Māter ēius et uxor et duofīliī, frāter quoque simul in potestātem Rōmānōrum vēnērunt.5Ita bellō intrāXXXdiēs perfectō ante cognitum estGentium victum quam coeptum bellum nūntiārētur.Battle of Pydna, 168B.C.7.Cum Perseō autem Aemilius Paulus cōnsulIIINōnāsSeptembrēs dīmicāvit vīcitque eum vīgintī mīlibus peditumēius occīsīs. Equitātus cum rēge integer fūgit. Rōmānōrum10centum mīlitēs āmissī sunt. Urbēs Macedoniae omnēs,quās rēx tenuerat, Rōmānīs sē dēdidērunt; ipse rēx, cumdēsererētur ab amīcīs, vēnit in Paulī potestātem. Sedhonōrem eī cōnsul nōn quasi victō habuit. Nam et volentemad pedēs sibi[86]cadere nōn permīsit et iūxtā sē in sellā15conlocāvit. Macedonibus et Īllyriīs hae lēgēs ā Rōmānīs datae:ut līberī essent[85]et dīmidium eōrum tribūtōrum praestārent,[85]quae rēgibus praestitissent, ut appārēret populum Rōmānumprō aequitāte magis quam avāritiā dīmicāre. Itaque in conventūīnfīnītōrum populōrum Paulus hōc prōnūntiāvit et20lēgātiōnēs multārum gentium, quae ad eum vēnerant, māgnificentissimēconvīviō pāvit, dīcēns ēiusdem hominis[87]essedēbēre et bellō vincere et convīviī apparātū ēlegantem esse.Revolt in Epirus.8.Mox septuāgintā cīvitātēs Ēpīrī, quae rebellārant, cēpit,praedam mīlitibus distribuit. Rōmam ingentī pompā rediit25in nāvī Perseī, quae inūsitātae māgnitūdinis[88]fuisse trāditur,adeō ut sedecim ordinēs dīcātur habuisse rēmōrum. Triumphāvitautem māgnificentissimē in currū aureō cum duōbusfīliīs utrōque latere astantibus. Ductī sunt ante currumduo rēgis fīliī et ipse Perseus,XLVannōs nātus. Post eum5etiam Anicius dē Īllyriīs triumphāvit. Gentius cum frātreet fīliīs ante currum ductus est. Ad hōc spectāculum rēgēsmultārum gentium Rōmam vēnērunt, inter aliōs etiamAttalus atque Eumenēs, Asiae rēgēs, et Prūsiās Bīthȳniae.Māgnō honōre exceptī sunt et permittente senātū dōna10quae attulerant in Capitōliō posuērunt. Prūsiās etiamfīlium suum Nīcomēdēn senātuī commendāvit.9.Īnsequentī annō L. Memmius in Lūsitāniā bene pūgnāvit.Mārcellus posteā cōnsul rēs ibīdem prōsperās gessit.Third Punic War, 149-146B.C.10.Tertium deinde bellum contrā Karthāginem suscipitur,15sexcentēsimō et alterō ab urbe conditā annō, L. MānliōCēnsōrīnō et M. Mānīliō cōnsulibus, annō quīnquagēsimōprīmō postquam secundum Pūnicum trānsāctum erat. Hīprofectī Karthāginem oppūgnāvērunt. Contrā eōs Hasdrubal,dux Karthāginiēnsium, dīmicābat. Famea, dux alius,20equitātuī Karthāginiēnsium praeerat. Scīpiō tunc, ScīpiōnisĀfricānī nepōs, tribūnus ibi mīlitābat. Hūius[89]apud omnēsingēns metus et reverentia erat. Nam et parātissimus addīmicandum[90]et cōnsultissimus habēbātur. Itaque per eummulta ā cōnsulibus prōsperē gesta sunt, neque quicquam25magis vel Hasdrubal vel Famea vītābant quam contrā eamRōmānōrum partem committere ubi Scīpiō dīmicāret.11.Per idem tempus Masinissa, rēx Numidārum, per annōssexāgintā ferē amīcus populī Rōmānī, annō vītae nōnāgēsimōseptimō mortuus quadrāgintā quattuor fīliīs relīctīsScīpiōnem dīvīsōrem rēgnī inter fīliōs suōs esse iussit.12.Cum igitur clārum Scīpiōnis nōmen esset, iuvenis adhūc5cōnsul est factus et contrā Karthāginem missus. Is eamcēpit ac dīruit. Spolia ibi inventa, quae variārum cīvitātumexcidiīs[91]Karthāgō conlēgerat, et ōrnāmenta urbium cīvitātibusSiciliae, Ītaliae, Āfricae reddidit, quae sua recognōscēbant.Ita Karthāgō septingentēsimō annō, quam condita10erat, dēlēta est. Scīpiō nōmen quod avus ēius accēperatmeruit, scīlicet ut propter virtūtem etiam ipse Āfricānusiūnior vocārētur.13.Interim in Macedoniā quīdam Pseudophilippus armamōvit et Rōmānum praetōrem P. Iuventium contrā sē missum15ad interneciōnem vīcit. Post eum Q. Caecilius Metellusdux ā Rōmānīs contrā Pseudophilippum missus est etXXVmīlibus ēius occīsīs Macedoniam recēpit, ipsum etiamPseudophilippum in potestātem suam redēgit.Destruction of Corinth, 146B.C.14.Corinthiīs quoque bellum indictum est, nōbilissimae20Graeciae cīvitātī, propter iniūriam lēgātōrum Rōmānōrum.Hanc Mummius cōnsul cēpit et dīruit. Trēs igitur Rōmaesimul cēleberrimī triumphī fuērunt: Āfricānī ex Āfricā,ante cūius currum ductus est Hasdrubal, Metellī ex Macedoniā,cūius currum praecessit Andriscus, īdem quī et Pseudophilippus,25Mummī ex Corinthō, ante quem sīgna aēnea etpīctae tabulae et alia urbis clārissimae ōrnāmenta praelātasunt.15.Iterum in Macedoniā Pseudopersēs, quī sē Perseī fīliumesse dīcēbat, conlēctīs servitiīs rebellāvit et, cumsēdecim mīlia armātōrum habēret, ā Tremelliō quaestōresuperātus est.Celtiberian War, 154B.C.16.Eōdem tempore Metellus in Celtiberiā apud Hispānōs5rēs ēgregiās gessit. Successit eī Q. Pompēius. Nec multō[92]post Q. quoque Caepiō ad idem bellum missus est, quodquīdam Viriāthus contrā Rōmānōs in Lūsitāniā gerēbat.Quō metū Viriāthus ā suīs interfectus est, cum quattuordecimannīs Hispāniās adversus Rōmānōs mōvisset. Pāstor10prīmō fuit, mox latrōnum dux, postrēmō tantōs ad bellumpopulōs concitāvit ut adsertor contrā Rōmānōs Hispāniaeputārētur. Et cum interfectōrēs ēius praemium ā Caepiōnecōnsule peterent, respōnsum est numquam Rōmānīs placuisseimperātōrēs ā suīs mīlitibus interficī.15Capture of Numantia, 133B.C.17.Q. Pompēius deinde cōnsul ā Numantīnīs, quae Hispāniaecīvitās fuit opulentissima, superātus[93]pācem ignōbilemfēcit. Post eum C. Hostīlius Mancīnus cōnsul iterum cumNumantīnīs pācem fēcit īnfāmem, quam populus et senātusiussit īnfringī atque ipsum Mancīnum hostibus trādī, ut in20illō, quem auctōrem foederis habēbant, iniūriam solūtīfoederis[94]vindicārent. Post tantam igitur ignōminiam, quāā Numantīnīs bis Rōmānī exercitūs fuerant subiugātī, P.Scīpiō Āfricānus secundō cōnsul factus et ad Numantiammissus est. Is prīmum mīlitem vitiōsum et ignāvum exercendō25magis quam pūniendō sine aliquā ācerbitāte corrēxit,tum multās Hispāniae cīvitātēs partim cēpit, partim indēditiōnem accēpit, postrēmō ipsam Numantiam diū obsessamfamē confēcit et ā solō ēvertit, reliquam prōvinciam infidem accēpit.518.Eōdem tempore Attalus, rēx Asiae, frāter Eumenis,mortuus est hērēdemque populum Rōmānum relīquit. Itaimperiō Rōmānō per testāmentum Asia accessit.19.Mox etiam D. Iūnius Brūtus dē Callaecīs et Lūsitānīsmāgnā glōriā triumphāvit et P. Scīpiō Āfricānus dē Numantīnīs10secundum triumphum ēgit quartō decimō annōpostquam priōrem dē Āfricā ēgerat.War with Aristonicus, 131B.C.20.Mōtum interim in Asiā bellum est ab Aristonīcō, Eumenisfīliō, quī ex concubīnā susceptus fuerat. Hīc Eumenēsfrāter Attalī fuerat. Adversus eum missus P. Licinius15Crassus īnfīnīta rēgum habuit auxilia. Nam et Bīthȳniaerēx Nīcomēdēs Rōmānōs iūvit et Mithradātēs Ponticus, cumquō bellum posteā gravissimum fuit, et Ariarātus Cappadoxet Pylaemēnēs Paphlagōn. Victus est tamen Crassuset in proeliō interfectus est. Caput ipsīus Aristonīcō20oblātum est, corpus Smyrnae sepultum. Posteā Perperna,cōnsul Rōmānus, quī successor Crassō veniēbat, audītā bellīfortūnā ad Asiam celerāvit et aciē victum Aristonīcum apudStratonīcēn cīvitātem, quō cōnfūgerat, famē ad dēditiōnemcompulit. Aristonīcus iussū[95]senātūs Rōmae in carcere25strangulātus est. Triumphārī enim dē eō nōn poterat, quiaPerperna apud Pergamum Rōmam rediēns diem obierat.21.L. Caeciliō Metellō et T. Quīntiō Flāminīnō cōnsulibusKarthāgō in Āfricā iussū[95]senātūs reparāta est, quae nuncmanet, annīs duōbus et vīgintī postquam ā Scīpiōne fueratēversa. Dēductī sunt eō cīvēs Rōmānī.War with Transalpine Gauls, 125-121B.C.22.Annō sexcentēsimō vīcēsimō septimō ab urbe conditāC. Cassius Longīnus et Sex. Domitius Calvīnus cōnsulēsGallīs trānsalpīnīs bellum intulērunt et Arvernōrum tunc5nōbilissimae cīvitātī atque eōrum ducī Bituītō, īnfīnītamquemultitūdinem iūxtā Rhodanum fluvium interfēcērunt.Praeda ex torquibus Gallōrum ingēns Rōmam perlāta est.Bituītus sē Domitiō dedit atque ab eō Rōmam dēductus est,māgnāque glōriā cōnsulēs ambō triumphāvērunt.1023.M. Porciō Catōne et Q. Mārciō Rēge cōnsulibus sexcentēsimōtrīcēsimō et tertiō annō ab urbe conditā Narbōnein Galliā colōnia dēducta est annōque post ā L. CaeciliōMetellō et Q. Mūciō Scaevolā cōnsulibus dē Dalmatiā triumphātumest.1524.Ab urbe conditā annō sexcentēsimō trīcēsimō quīntōC. Catō cōnsul Scordiscīs intulit bellum ignōminiōsēquepūgnāvit.25.C. Caeciliō Metellō et Cn. Carbōne cōnsulibus duoMetellī frātrēs eōdem diē, alterum ex Sardiniā, alterum ex20Thrāciā, triumphum ēgērunt, nūntiātumque Rōmae estCimbrōs ē Galliā in Ītaliam trānsisse.War with Jugurtha, 111-104B.C.26.P. Scīpiōne Nāsīcā et L. Calpurniō Bēstiā cōnsulibusIugurthae, Numidārum rēgī, bellum inlātum est, quod Adherbalemet Hiempsalem, Micipsae fīliōs, frātrēs suōs, rēgēs25et populī Rōmānī amīcōs, interēmisset.[96]Missus adversumeum cōnsul Calpurnius Bēstia, corruptus rēgis pecūniā,pācem cum eō flāgitiōsissimam fēcit, quae ā senātū improbātaest. Posteā contrā eundem īnsequentī annō Sp. PostumiusAlbīnus profectus est. Is quoque per frātrem ignōminiōsēcontrā Numidās pūgnāvit.527.Tertiō missus est Q. Caecilius Metellus cōnsul. Isexercitum ā priōribus ducibus corruptum ingentī sevēritāteet moderātiōne cum nihil in quemquam cruentum faceret,[97]ad disciplīnam Rōmānam redūxit. Iugurtham variīs proeliīsvīcit, elephantōs ēius occīdit vel cēpit, multās cīvitātēs ipsīus10in dēditiōnem accēpit. Et cum iam fīnem bellō[98]positūrusesset, successum est[99]eī ā C. Mariō. Is Iugurtham et Bocchum,Mauretāniae rēgem, quī auxilium Iugurthae ferrecoeperat, pariter superāvit. Aliquanta et ipse oppida Numidiaecēpit bellōque terminum posuit captō Iugurthā per15quaestōrem suum Cornēlium Sullam, ingentem virum, trādenteBocchō Iugurtham. Ā M. Iūniō Sīlānō, conlēgaQ. Metellī, Cimbrī in Galliā victī sunt et ā Minuciō Rūfō inMacedoniā Scordiscī et Triballī, et ā Serviliō Caepiōne inHispāniā Lūsitānī subāctī. Āctī sunt et duo triumphī dē20Iugurthā, prīmus per Metellum, secundus per Marium.Ante currum tamen Marī Iugurtha cum duōbus fīliīs ductusest catēnātus et mox iussū cōnsulis in carcere strangulātusest.LIBER QUINTUSFrom the End of the War with Jugurtha to the End of the First Civil War,106-81B.C.War with the Cimbri and Teutones, 105-101B.C.Battle of Aquae Sextiae, 102B.C.1.Dum bellum in Numidiā contrā Iugurtham geritur,[100]Rōmānī cōnsulēs M. Mānlius et Q. Caepiō ā Cimbrīs etTeutonibus et Tugurīnīs et Ambrōnibus, quae erant Germānōrumet Gallōrum gentēs, victī sunt iūxtā flūmen Rhodanumingentī interneciōne; etiam castra sua et māgnam5partem exercitūs perdidērunt. Timor Rōmae grandis fuit,quantus vix Hannibalis tempore nē iterum Gallī Rōmamvenīrent.[101]Ergō Marius post victōriam Iugurthīnam secundōcōnsul est factus, bellumque eī contrā Cimbrōs etTeutonas dēcrētum est. Tertiō quoque eī et quārtō dēlātus10est cōnsulātus, quia bellum Cimbricum prōtrahēbātur. Sedin quārtō cōnsulātū conlēgam habuit Q. Lutātium Catulum.Cum Cimbrīs itaque cōnflīxit et duōbus proeliīs CC mīliahostium cecīdit,LXXXmīlia cēpit et ducem eōrum Teutobodum,propter quod meritum absēns quīntō cōnsul est factus.15Battle of Vercellae, 101B.C.2.Intereā Cimbrī et Teutonēs, quōrum cōpia adhūc īnfīnītaerat, ad Ītaliam trānsiērunt. Iterum ā C. Mariō et Q. Catulōcontrā eōs dīmicātum est, sed ā Catulī parte fēlicius. Namproeliō, quod simul ambō gessērunt,CXLmīlia aut in pūgnāaut in fugā caesa sunt,LXmīlia capta. Rōmānī mīlitēs ex20utrōque exercitū trecentī periērunt. Tria et trīgintā Cimbrīs[102]sīgna sublāta sunt; ex hīs exercitus Marī duo reportāvit,Catulī exercitusXXXI. Is bellī fīnis fuit; triumphusutrīque dēcrētus est.Social War, 90-88B.C.3.Sex. Iūliō Caesare et L. Mārciō Philippō cōnsulibus5sexcentēsimō quīnquāgēsimō nōnō annō ab urbe conditā, cumprope alia omnia bella cessārent, in Ītaliā gravissimumbellum Pīcentēs, Marsī Paelīgnīque mōvērunt, quī, cum annīsnumerōsīs iam populō Rōmānō oboedīrent, tum lībertātemsibi[103]aequam adserēre coepērunt. Perniciōsum admodum10hōc bellum fuit. P. Rutilius cōnsul in eō occīsus est, Caepiō,nōbilis iuvenis, Porcius Catō, alius cōnsul. Ducēsautem adversus Rōmānōs Pīcentibus[104]et Marsīs fuēruntT. Vettius, Hierius Asinius, T. Hērennius, A. Cluentius.Ā Rōmānīs bene contrā eōs pūgnātum est ā C. Mariō, quī15sexiēs cōnsul fuerat, et ā Cn. Pompēiō, māximē tamen āL. Cornēliō Sullā, quī inter alia ēgregia ita Cluentium, hostiumducem, cum māgnīs cōpiīs fūdit ut ex suīs[105]ūnumāmitteret.[106]Quadrienniō cum gravī tamen calamitāte hōcbellum trāctum est. Quīntō demum annō fīnem accēpit per20L. Cornēlium Sullam cōnsulem, cum anteā in eōdem bellōipse multa strēnuē, sed praetor, ēgisset.First Mithradatic War, 88-84B.C.4.Annō urbis conditae sexcentēsimō sexāgēsimō secundōprīmum Rōmae bellum cīvīle commōtum est, eōdem annōetiam Mithradāticum. Causam bellō cīvīlī C. Marius sexiēscōnsul dedit. Nam cum Sulla cōnsul contrā Mithradātēngestūrus[107]bellum, quī Asiam et Achaeam occupāverat,mitterētur, isque exercitum in Campāniā paulisper tenēret,ut bellī sociālis, dē quō dīximus, quod intrā Ītaliam gestum5fuerat, reliquiae tollerentur, Marius adfectāvit ut ipse adbellum Mithradāticum mittēretur.[108]Quā rē[109]Sulla commōtuscum exercitū ad urbem vēnit. Illīc contrā Mariumet Sulpicium dīmicāvit. Prīmus urbem Rōmam armātusingressus est, Sulpicium interfēcit, Marium fugāvit, atque10ita ōrdinātīs cōnsulibus in futūrum annum Cn. Octāviō etL. Cornēliō Cinnā ad Asiam profectus est.Mithradates invades Asia.5.Mithradātēs enim, quī Pontī rēx erat atque ArmeniamMinōrem et tōtum Ponticum mare in circuitū cum Bosporōtenēbat, prīmum Nīcomēdēn, amīcum populī Rōmānī, Bīthȳniā[110]15voluit expellere senātuīque mandāvit bellum sē eī propteriniūriās quās passus fuerat inlātūrum. Ā senātū respōnsumMithradātī est, sī id faceret, quod bellum ā Rōmānīs et ipsepatērētur. Quārē īrātus Cappadociam statim occupāvit etex eā Ariobarzānēn, rēgem et amīcum populī Rōmānī, fugāvit.20Mox etiam Bīthȳniam invāsit et Paphlagoniam pulsīsrēgibus, amīcīs populī Rōmānī, Pylaemēne et Nīcomēde.Inde Ephesum contendit et per omnem Asiam litterās mīsitut ubicumque inventī essent[111]cīvēs Rōmānī, ūnō diēocciderentur.25Sulla takes Athens, 87B.C.Battle of Chaeronea, 86B.C.6.Intereā etiam Athēnae, cīvitās Achaeae, ab AristōneAthēniēnsī Mithradātī trādita est. Mīserat enim iam adAchaeam Mithradātēs Archelāum, ducem suum, cum centumet vīgintī mīlibus equitum[112]ac peditum, per quem etiamreliqua Graecia occupāta est. Sulla Archelāum apud Pīraeum,5nōn longē ab Athēnīs, obsēdit, ipsās Athēnās cēpit.Posteā commissō proeliō contrā Archelāum ita eum vīcit utexCXXmīlibus vix decem Archelāō superessent, ex SullaeexercitūXIIItantum hominēs interficerentur. Hāc pūgnāMithradātēs cognitā septuāgintā mīlia lēctissima ex Asiā10Archelāō mīsit, contrā quem iterum Sulla commīsit. Prīmōproeliō quīndecim mīlia hostium interfecta sunt et fīliusArchelāī Diogenēs; secundō omnēs Mithradātis cōpiae exstinctaesunt, Archelāus ipse trīduō nūdus in palūdibuslatuit. Hāc rē audītā Mithradātēs iussit cum Sullā dē pāce15agī.Terms of Peace, 84B.C.Sulla’s Return to Italy, 83B.C.7.Interim eō tempore Sulla etiam Dardanōs, Scordiscōs,Dalmatās et Maedōs partim vīcit, aliōs in fidem accēpit.Sed cum lēgātī ā rēge Mithradāte, quī pācem petēbant,vēnissent, nōn aliter sē datūrum Sulla esse respōndit, nisi20rēx relīctīs hīs, quae occupāverat, ad rēgnum suum redisset.Posteā tamen ad conloquium ambō vēnērunt. Pāx inter eōsōrdināta est, ut Sulla ad bellum cīvīle festīnāns ā tergōperīculum nōn habēret. Nam dum Sulla in Achaeā atqueAsiā Mithradātēn vincit,[113]Marius, quī fugātus erat, et25Cornēlius Cinna, ūnus ex cōnsulibus, bellum in Ītaliā reparāvēruntet ingressī urbem Rōmam nōbilissimōs ē senātū et cōnsulārēsvirōs interfēcērunt, multōs prōscrīpsērunt, ipsīusSullae domō ēversā fīliōs et uxōrem ad fugam compulērunt.Ūniversus reliquus senātus ex urbe fugiēns ad Sullam inGraeciam vēnit, orāns ut patriae subvenīret. Ille in5Ītaliam trāiēcit, bellum cīvīle gestūrus adversus Norbānumet Scīpiōnem cōnsulēs. Et prīmō proeliō contrā Norbānumdīmicāvit nōn longē ā Capuā.[114]Tunc sex mīlia ēius cecīdit,sex mīlia cēpit,CXXIVsuōs āmīsit. Inde etiam ad Scīpiōnemsē convertit et ante proelium tōtum ēius exercitum sine10sanguine in dēditiōnem accēpit.Battle of Colline Gate, 82B.C.8.Sed cum Rōmae mūtātī cōnsulēs essent, Marius, Marīfīlius, ac Papīrius Carbō cōnsulātum accēpissent, Sullacontrā Marium iūniōrem dīmicāvit etXVmīlibus ēius occīsīsCCCCdē suīs perdidit. Mox etiam urbem ingressus est.15Marium, Marī fīlium, Praeneste[115]persecūtus obsēdit et admortem compulit. Rūrsus pūgnam gravissimam habuitcontrā Lamponium et Carīnātem, ducēs partis Mariānae, adportam Collīnam.LXXmīlia hostium in eō proeliō contrāSullam fuisse dīcuntur.XIImīlia sē Sullae dēdidērunt,20cēterī in aciē, in castris, in fugā īnsatiābilī īrā victōrumcōnsūmptī sunt. Cn. quoque Carbō, cōnsul alter, ab Arīminōad Siciliam fūgit et ibi per Cn. Pompēium interfectusest, quem adulēscentem Sulla atque annōs ūnum et vīgintīnātum cognitā ēius industriā exercitibus praefēcerat, ut25secundus ā Sullā habērētur.9.Occīsō ergō Carbōne Siciliam Pompēius recēpit. Trānsgressusinde ad Āfricam Domitium, Mariānae partis ducem,et Hiardam, rēgem Mauretāniae, quī Domitiō auxilium ferēbat,occīdit. Post haec Sulla dē Mithradāte ingentī glōriātriumphāvit. Cn. etiam Pompēius, quod nūllī Rōmānōrumtribūtum erat, quārtum et vīcēsimum annum agēns dē5Āfricā triumphāvit. Hunc fīnem habuērunt duo bellafūnestissima, Ītalicum, quod et sociāle dictum est, et cīvīle,quae ambō trācta sunt per annōs decem. CōnsūmpsēruntultrāCLmīlia hominum, virōs cōnsulārēsXXIV, praetōriōsVII, aedīlīciōsLX, senātōrēs ferēCC.10LIBER SEXTUSFrom the End of the First Civil War to the Assassination of Caesar,81-44B.C.War with Sertorius, 78-72B.C.1.M. Aemiliō Lepidō Q. Catulō cōnsulibus, cum Sullarem publicam composuisset, bella nova exārsērunt, ūnum inHispāniā, aliud in Pamphȳliā et Ciliciā, tertium in Macedoniā,quārtum in Dalmatiā. Nam Sertōrius, quī partiumMariānārum fuerat, timēns fortūnam cēterōrum, quī interēmptī15erant, ad bellum commōvit Hispāniās. Missī suntcontrā eum ducēs Q. Caecilius Metellus, fīlius ēius quīIugurtham rēgem vīcit, et L. Domitius praetor. Ā Sertōrīduce Hirtulēiō Domitius occīsus est. Metellus variō successūcontrā Sertōrium dīmicāvit. Posteā cum impār pūgnae[116]20sōlus Metellus putārētur, Cn. Pompēius ad Hispāniāsmissus est. Ita duōbus ducibus adversīs Sertōrius fortūnāvariā saepe pūgnāvit. Octāvō demum annō per suōs occīsusest, et fīnis eī bellō datus per Cn. Pompēium adulēscentemet Q. Metellum Pium atque omnēs prope Hispāniae indiciōnem populī Rōmānī redāctae.2.Ad Macedoniam missus est Ap. Claudius post cōnsulātum.Levia proelia habuit contrā variās gentēs, quae Rhodopam5prōvinciam incolēbant, atque ibi morbō mortuus est.Missus eī successor C. Scrībōnius Cūriō post cōnsulātum.Is Dardanōs vīcit et ūsque ad Dānuvium penetrāvit triumphumquemeruit et intrā triennium bellō fīnem dedit.War with the Isaurians, 78B.C.3.Ad Ciliciam et Pamphȳliam missus est P. Servīlius ex10cōnsule, vir strēnuus. Is Ciliciam subēgit, Lyciae urbēsclārissimās oppūgnāvit et cēpit, in hīs Phasēlida, Olympum,Cōrycum. Isaurōs quoque aggressus in diciōnem redēgitatque intrā triennium bellō fīnem dedit. Prīmus omniumRōmānōrum[117]in Taurō iter fēcit. Revertēns triumphum15accēpit et nōmen Isauricī meruit.4.Ad Īllyricum missus est C. Coscōnius prō cōnsule. Multampartem Dalmatiae subēgit, Salōnās cēpit et compositōbellō Rōmam post biennium rediit.5.Īsdem temporibus cōnsul M. Aemilius Lepidus, Catulī20conlēga, bellum cīvīle voluit commovēre, intrā ūnam tamenaestātem mōtus ēius oppressus est. Ita ūnō tempore multīsimul triumphī fuērunt, Metellī ex Hispāniā, Pompēī secundusex Hispāniā, Cūriōnis ex Macedoniā, Servīlī ex Isauriā.The Third Mithradatic War, 74-63B.C.6.Annō urbis conditae sexcentēsimō septuāgēsimō sextō25L. Liciniō Lūcullō et M. Aurēliō Cottā cōnsulibus mortuusest Nīcomēdēs, rēx Bīthȳniae, et per testāmentum populumRōmānum fēcit hērēdem. Mithradātēs pāce ruptā Bīthȳniamet Asiam rūrsus voluit invādere. Adversus eumambō cōnsulēs missī variam habuēre fortūnam. Cotta apudChalcēdōna victus ab eō aciē, etiam intrā oppidum coāctus5est et obsessus. Sed cum sē inde Mithradātēs Cȳzicumtrānstulisset, ut Cȳzicō captā tōtam Asiam invāderet, Lūculluseī, alter cōnsul, occurrit. Ac dum Mithradātēs in obsidiōneCȳzicī commorātur, ipse eum ā tergō obsēdit famēquecōnsūmpsit et multīs proeliīs vīcit, postrēmō Bȳzantium,10quae nunc Cōnstantīnopolis est, fugāvit. Nāvālī quoqueproeliō ducēs ēius Lūcullus oppressit. Ita ūnā hieme etaestāte ā Lūcullō centum ferē mīlia rēgis exstīncta sunt.War with the Gladiators, 73-71B.C.7.Annō urbis Rōmae sexcentēsimō septuāgēsimō octāvōMacedoniam prōvinciam M. Licinius Lūcullus accēpit,15cōnsōbrīnus Lūcullī, quī contrā Mithradātēn bellum gerēbat.Et in Ītaliā novum bellum subitō commōtum est. Septuāgintāenim et quattuor gladiātōrēs ducibus Spartacō, Crixōet Oenomaō effrāctō Capuae ludō fūgērunt et per Ītaliamvagantēs paene nōn levius bellum in eā, quam Hannibal20mōverat, parāvērunt. Nam multīs ducibus et duōbus simulRōmānōrum cōnsulibus victīs sexāgintā ferē mīlium armātōrumexercitum congregāvērunt, victīque sunt in Āpūliā āM. Liciniō Crassō prō cōnsule, et post multās calamitātēsĪtaliae tertiō annō bellō huic est fīnis impositus.25

5.Sp. Postumiō Albīnō Q. Mārciō Philippō cōnsulibus

M. Fulvius dē Aetōlīs triumphāvit. Hannibal, quī, victō10

Antiochō, nē Rōmānīs trāderētur ad Prūsiam, Bīthȳniae

rēgem, fūgerat, repetītus etiam ab eō est per T. Quīntium

Flāminīnum. Et cum trādendus[83]Rōmānīs esset, venēnum

bibit et apud Libyssam in fīnibus Nīcomēdēnsium sepultus

est.15

6.Philippō, rēge Macedoniae, mortuō, quī et adversumRōmānōs bellum gesserat et posteā Rōmānīs contrā Antiochumauxilium tulerat, fīlius ēius Perseus in Macedoniārebellāvit ingentibus cōpiīs ad bellum parātīs. Nam adiūtōrēshabēbat Cotyn, Thraciae rēgem, et rēgem Īllyricī, Gentium20nōmine.[84]Rōmānīs autem auxiliō erant Eumenēs,Asiae rēx, Ariarātus Cappadociae, Antiochus Syriae, PtolemaeusAegyptī, Masinissa Numidiae. Prūsiās autem Bīthȳniae,quamquam sorōrem Perseī uxōrem habēret, utrīsquesē aequum praebuit. Dux Rōmānōrum P. Licinius cōnsul25contrā Perseum missus est et ā rēge gravī proeliō victus.Neque tamen Rōmānī, quamquam superātī, rēgī petentīpācem praestāre voluērunt, nisi hīs condiciōnibus: ut sēet suōs senātuī et populō Rōmānō dēderet.[85]Mox missuscontrā eum L. Aemilius Paulus cōnsul et in Īllyricum C.Anicius praetor contrā Gentium. Sed Gentius facile ūnōproeliō victus mox sē dēdidit. Māter ēius et uxor et duofīliī, frāter quoque simul in potestātem Rōmānōrum vēnērunt.5Ita bellō intrāXXXdiēs perfectō ante cognitum estGentium victum quam coeptum bellum nūntiārētur.

6.Philippō, rēge Macedoniae, mortuō, quī et adversum

Rōmānōs bellum gesserat et posteā Rōmānīs contrā Antiochum

auxilium tulerat, fīlius ēius Perseus in Macedoniā

rebellāvit ingentibus cōpiīs ad bellum parātīs. Nam adiūtōrēs

habēbat Cotyn, Thraciae rēgem, et rēgem Īllyricī, Gentium20

nōmine.[84]Rōmānīs autem auxiliō erant Eumenēs,

Asiae rēx, Ariarātus Cappadociae, Antiochus Syriae, Ptolemaeus

Aegyptī, Masinissa Numidiae. Prūsiās autem Bīthȳniae,

quamquam sorōrem Perseī uxōrem habēret, utrīsque

sē aequum praebuit. Dux Rōmānōrum P. Licinius cōnsul25

contrā Perseum missus est et ā rēge gravī proeliō victus.

Neque tamen Rōmānī, quamquam superātī, rēgī petentī

pācem praestāre voluērunt, nisi hīs condiciōnibus: ut sē

et suōs senātuī et populō Rōmānō dēderet.[85]Mox missus

contrā eum L. Aemilius Paulus cōnsul et in Īllyricum C.

Anicius praetor contrā Gentium. Sed Gentius facile ūnō

proeliō victus mox sē dēdidit. Māter ēius et uxor et duo

fīliī, frāter quoque simul in potestātem Rōmānōrum vēnērunt.5

Ita bellō intrāXXXdiēs perfectō ante cognitum est

Gentium victum quam coeptum bellum nūntiārētur.

7.Cum Perseō autem Aemilius Paulus cōnsulIIINōnāsSeptembrēs dīmicāvit vīcitque eum vīgintī mīlibus peditumēius occīsīs. Equitātus cum rēge integer fūgit. Rōmānōrum10centum mīlitēs āmissī sunt. Urbēs Macedoniae omnēs,quās rēx tenuerat, Rōmānīs sē dēdidērunt; ipse rēx, cumdēsererētur ab amīcīs, vēnit in Paulī potestātem. Sedhonōrem eī cōnsul nōn quasi victō habuit. Nam et volentemad pedēs sibi[86]cadere nōn permīsit et iūxtā sē in sellā15conlocāvit. Macedonibus et Īllyriīs hae lēgēs ā Rōmānīs datae:ut līberī essent[85]et dīmidium eōrum tribūtōrum praestārent,[85]quae rēgibus praestitissent, ut appārēret populum Rōmānumprō aequitāte magis quam avāritiā dīmicāre. Itaque in conventūīnfīnītōrum populōrum Paulus hōc prōnūntiāvit et20lēgātiōnēs multārum gentium, quae ad eum vēnerant, māgnificentissimēconvīviō pāvit, dīcēns ēiusdem hominis[87]essedēbēre et bellō vincere et convīviī apparātū ēlegantem esse.

7.Cum Perseō autem Aemilius Paulus cōnsulIIINōnās

Septembrēs dīmicāvit vīcitque eum vīgintī mīlibus peditum

ēius occīsīs. Equitātus cum rēge integer fūgit. Rōmānōrum10

centum mīlitēs āmissī sunt. Urbēs Macedoniae omnēs,

quās rēx tenuerat, Rōmānīs sē dēdidērunt; ipse rēx, cum

dēsererētur ab amīcīs, vēnit in Paulī potestātem. Sed

honōrem eī cōnsul nōn quasi victō habuit. Nam et volentem

ad pedēs sibi[86]cadere nōn permīsit et iūxtā sē in sellā15

conlocāvit. Macedonibus et Īllyriīs hae lēgēs ā Rōmānīs datae:

ut līberī essent[85]et dīmidium eōrum tribūtōrum praestārent,[85]

quae rēgibus praestitissent, ut appārēret populum Rōmānum

prō aequitāte magis quam avāritiā dīmicāre. Itaque in conventū

īnfīnītōrum populōrum Paulus hōc prōnūntiāvit et20

lēgātiōnēs multārum gentium, quae ad eum vēnerant, māgnificentissimē

convīviō pāvit, dīcēns ēiusdem hominis[87]esse

dēbēre et bellō vincere et convīviī apparātū ēlegantem esse.

8.Mox septuāgintā cīvitātēs Ēpīrī, quae rebellārant, cēpit,praedam mīlitibus distribuit. Rōmam ingentī pompā rediit25in nāvī Perseī, quae inūsitātae māgnitūdinis[88]fuisse trāditur,adeō ut sedecim ordinēs dīcātur habuisse rēmōrum. Triumphāvitautem māgnificentissimē in currū aureō cum duōbusfīliīs utrōque latere astantibus. Ductī sunt ante currumduo rēgis fīliī et ipse Perseus,XLVannōs nātus. Post eum5etiam Anicius dē Īllyriīs triumphāvit. Gentius cum frātreet fīliīs ante currum ductus est. Ad hōc spectāculum rēgēsmultārum gentium Rōmam vēnērunt, inter aliōs etiamAttalus atque Eumenēs, Asiae rēgēs, et Prūsiās Bīthȳniae.Māgnō honōre exceptī sunt et permittente senātū dōna10quae attulerant in Capitōliō posuērunt. Prūsiās etiamfīlium suum Nīcomēdēn senātuī commendāvit.

8.Mox septuāgintā cīvitātēs Ēpīrī, quae rebellārant, cēpit,

praedam mīlitibus distribuit. Rōmam ingentī pompā rediit25

in nāvī Perseī, quae inūsitātae māgnitūdinis[88]fuisse trāditur,

adeō ut sedecim ordinēs dīcātur habuisse rēmōrum. Triumphāvit

autem māgnificentissimē in currū aureō cum duōbus

fīliīs utrōque latere astantibus. Ductī sunt ante currum

duo rēgis fīliī et ipse Perseus,XLVannōs nātus. Post eum5

etiam Anicius dē Īllyriīs triumphāvit. Gentius cum frātre

et fīliīs ante currum ductus est. Ad hōc spectāculum rēgēs

multārum gentium Rōmam vēnērunt, inter aliōs etiam

Attalus atque Eumenēs, Asiae rēgēs, et Prūsiās Bīthȳniae.

Māgnō honōre exceptī sunt et permittente senātū dōna10

quae attulerant in Capitōliō posuērunt. Prūsiās etiam

fīlium suum Nīcomēdēn senātuī commendāvit.

9.Īnsequentī annō L. Memmius in Lūsitāniā bene pūgnāvit.Mārcellus posteā cōnsul rēs ibīdem prōsperās gessit.

9.Īnsequentī annō L. Memmius in Lūsitāniā bene pūgnāvit.

Mārcellus posteā cōnsul rēs ibīdem prōsperās gessit.

10.Tertium deinde bellum contrā Karthāginem suscipitur,15sexcentēsimō et alterō ab urbe conditā annō, L. MānliōCēnsōrīnō et M. Mānīliō cōnsulibus, annō quīnquagēsimōprīmō postquam secundum Pūnicum trānsāctum erat. Hīprofectī Karthāginem oppūgnāvērunt. Contrā eōs Hasdrubal,dux Karthāginiēnsium, dīmicābat. Famea, dux alius,20equitātuī Karthāginiēnsium praeerat. Scīpiō tunc, ScīpiōnisĀfricānī nepōs, tribūnus ibi mīlitābat. Hūius[89]apud omnēsingēns metus et reverentia erat. Nam et parātissimus addīmicandum[90]et cōnsultissimus habēbātur. Itaque per eummulta ā cōnsulibus prōsperē gesta sunt, neque quicquam25magis vel Hasdrubal vel Famea vītābant quam contrā eamRōmānōrum partem committere ubi Scīpiō dīmicāret.

10.Tertium deinde bellum contrā Karthāginem suscipitur,15

sexcentēsimō et alterō ab urbe conditā annō, L. Mānliō

Cēnsōrīnō et M. Mānīliō cōnsulibus, annō quīnquagēsimō

prīmō postquam secundum Pūnicum trānsāctum erat. Hī

profectī Karthāginem oppūgnāvērunt. Contrā eōs Hasdrubal,

dux Karthāginiēnsium, dīmicābat. Famea, dux alius,20

equitātuī Karthāginiēnsium praeerat. Scīpiō tunc, Scīpiōnis

Āfricānī nepōs, tribūnus ibi mīlitābat. Hūius[89]apud omnēs

ingēns metus et reverentia erat. Nam et parātissimus ad

dīmicandum[90]et cōnsultissimus habēbātur. Itaque per eum

multa ā cōnsulibus prōsperē gesta sunt, neque quicquam25

magis vel Hasdrubal vel Famea vītābant quam contrā eam

Rōmānōrum partem committere ubi Scīpiō dīmicāret.

11.Per idem tempus Masinissa, rēx Numidārum, per annōssexāgintā ferē amīcus populī Rōmānī, annō vītae nōnāgēsimōseptimō mortuus quadrāgintā quattuor fīliīs relīctīsScīpiōnem dīvīsōrem rēgnī inter fīliōs suōs esse iussit.

11.Per idem tempus Masinissa, rēx Numidārum, per annōs

sexāgintā ferē amīcus populī Rōmānī, annō vītae nōnāgēsimō

septimō mortuus quadrāgintā quattuor fīliīs relīctīs

Scīpiōnem dīvīsōrem rēgnī inter fīliōs suōs esse iussit.

12.Cum igitur clārum Scīpiōnis nōmen esset, iuvenis adhūc5cōnsul est factus et contrā Karthāginem missus. Is eamcēpit ac dīruit. Spolia ibi inventa, quae variārum cīvitātumexcidiīs[91]Karthāgō conlēgerat, et ōrnāmenta urbium cīvitātibusSiciliae, Ītaliae, Āfricae reddidit, quae sua recognōscēbant.Ita Karthāgō septingentēsimō annō, quam condita10erat, dēlēta est. Scīpiō nōmen quod avus ēius accēperatmeruit, scīlicet ut propter virtūtem etiam ipse Āfricānusiūnior vocārētur.

12.Cum igitur clārum Scīpiōnis nōmen esset, iuvenis adhūc5

cōnsul est factus et contrā Karthāginem missus. Is eam

cēpit ac dīruit. Spolia ibi inventa, quae variārum cīvitātum

excidiīs[91]Karthāgō conlēgerat, et ōrnāmenta urbium cīvitātibus

Siciliae, Ītaliae, Āfricae reddidit, quae sua recognōscēbant.

Ita Karthāgō septingentēsimō annō, quam condita10

erat, dēlēta est. Scīpiō nōmen quod avus ēius accēperat

meruit, scīlicet ut propter virtūtem etiam ipse Āfricānus

iūnior vocārētur.

13.Interim in Macedoniā quīdam Pseudophilippus armamōvit et Rōmānum praetōrem P. Iuventium contrā sē missum15ad interneciōnem vīcit. Post eum Q. Caecilius Metellusdux ā Rōmānīs contrā Pseudophilippum missus est etXXVmīlibus ēius occīsīs Macedoniam recēpit, ipsum etiamPseudophilippum in potestātem suam redēgit.

13.Interim in Macedoniā quīdam Pseudophilippus arma

mōvit et Rōmānum praetōrem P. Iuventium contrā sē missum15

ad interneciōnem vīcit. Post eum Q. Caecilius Metellus

dux ā Rōmānīs contrā Pseudophilippum missus est et

XXVmīlibus ēius occīsīs Macedoniam recēpit, ipsum etiam

Pseudophilippum in potestātem suam redēgit.

14.Corinthiīs quoque bellum indictum est, nōbilissimae20Graeciae cīvitātī, propter iniūriam lēgātōrum Rōmānōrum.Hanc Mummius cōnsul cēpit et dīruit. Trēs igitur Rōmaesimul cēleberrimī triumphī fuērunt: Āfricānī ex Āfricā,ante cūius currum ductus est Hasdrubal, Metellī ex Macedoniā,cūius currum praecessit Andriscus, īdem quī et Pseudophilippus,25Mummī ex Corinthō, ante quem sīgna aēnea etpīctae tabulae et alia urbis clārissimae ōrnāmenta praelātasunt.

14.Corinthiīs quoque bellum indictum est, nōbilissimae20

Graeciae cīvitātī, propter iniūriam lēgātōrum Rōmānōrum.

Hanc Mummius cōnsul cēpit et dīruit. Trēs igitur Rōmae

simul cēleberrimī triumphī fuērunt: Āfricānī ex Āfricā,

ante cūius currum ductus est Hasdrubal, Metellī ex Macedoniā,

cūius currum praecessit Andriscus, īdem quī et Pseudophilippus,25

Mummī ex Corinthō, ante quem sīgna aēnea et

pīctae tabulae et alia urbis clārissimae ōrnāmenta praelāta

sunt.

15.Iterum in Macedoniā Pseudopersēs, quī sē Perseī fīliumesse dīcēbat, conlēctīs servitiīs rebellāvit et, cumsēdecim mīlia armātōrum habēret, ā Tremelliō quaestōresuperātus est.

15.Iterum in Macedoniā Pseudopersēs, quī sē Perseī fīlium

esse dīcēbat, conlēctīs servitiīs rebellāvit et, cum

sēdecim mīlia armātōrum habēret, ā Tremelliō quaestōre

superātus est.

16.Eōdem tempore Metellus in Celtiberiā apud Hispānōs5rēs ēgregiās gessit. Successit eī Q. Pompēius. Nec multō[92]post Q. quoque Caepiō ad idem bellum missus est, quodquīdam Viriāthus contrā Rōmānōs in Lūsitāniā gerēbat.Quō metū Viriāthus ā suīs interfectus est, cum quattuordecimannīs Hispāniās adversus Rōmānōs mōvisset. Pāstor10prīmō fuit, mox latrōnum dux, postrēmō tantōs ad bellumpopulōs concitāvit ut adsertor contrā Rōmānōs Hispāniaeputārētur. Et cum interfectōrēs ēius praemium ā Caepiōnecōnsule peterent, respōnsum est numquam Rōmānīs placuisseimperātōrēs ā suīs mīlitibus interficī.15

16.Eōdem tempore Metellus in Celtiberiā apud Hispānōs5

rēs ēgregiās gessit. Successit eī Q. Pompēius. Nec multō[92]

post Q. quoque Caepiō ad idem bellum missus est, quod

quīdam Viriāthus contrā Rōmānōs in Lūsitāniā gerēbat.

Quō metū Viriāthus ā suīs interfectus est, cum quattuordecim

annīs Hispāniās adversus Rōmānōs mōvisset. Pāstor10

prīmō fuit, mox latrōnum dux, postrēmō tantōs ad bellum

populōs concitāvit ut adsertor contrā Rōmānōs Hispāniae

putārētur. Et cum interfectōrēs ēius praemium ā Caepiōne

cōnsule peterent, respōnsum est numquam Rōmānīs placuisse

imperātōrēs ā suīs mīlitibus interficī.15

17.Q. Pompēius deinde cōnsul ā Numantīnīs, quae Hispāniaecīvitās fuit opulentissima, superātus[93]pācem ignōbilemfēcit. Post eum C. Hostīlius Mancīnus cōnsul iterum cumNumantīnīs pācem fēcit īnfāmem, quam populus et senātusiussit īnfringī atque ipsum Mancīnum hostibus trādī, ut in20illō, quem auctōrem foederis habēbant, iniūriam solūtīfoederis[94]vindicārent. Post tantam igitur ignōminiam, quāā Numantīnīs bis Rōmānī exercitūs fuerant subiugātī, P.Scīpiō Āfricānus secundō cōnsul factus et ad Numantiammissus est. Is prīmum mīlitem vitiōsum et ignāvum exercendō25magis quam pūniendō sine aliquā ācerbitāte corrēxit,tum multās Hispāniae cīvitātēs partim cēpit, partim indēditiōnem accēpit, postrēmō ipsam Numantiam diū obsessamfamē confēcit et ā solō ēvertit, reliquam prōvinciam infidem accēpit.5

17.Q. Pompēius deinde cōnsul ā Numantīnīs, quae Hispāniae

cīvitās fuit opulentissima, superātus[93]pācem ignōbilem

fēcit. Post eum C. Hostīlius Mancīnus cōnsul iterum cum

Numantīnīs pācem fēcit īnfāmem, quam populus et senātus

iussit īnfringī atque ipsum Mancīnum hostibus trādī, ut in20

illō, quem auctōrem foederis habēbant, iniūriam solūtī

foederis[94]vindicārent. Post tantam igitur ignōminiam, quā

ā Numantīnīs bis Rōmānī exercitūs fuerant subiugātī, P.

Scīpiō Āfricānus secundō cōnsul factus et ad Numantiam

missus est. Is prīmum mīlitem vitiōsum et ignāvum exercendō25

magis quam pūniendō sine aliquā ācerbitāte corrēxit,

tum multās Hispāniae cīvitātēs partim cēpit, partim in

dēditiōnem accēpit, postrēmō ipsam Numantiam diū obsessam

famē confēcit et ā solō ēvertit, reliquam prōvinciam in

fidem accēpit.5

18.Eōdem tempore Attalus, rēx Asiae, frāter Eumenis,mortuus est hērēdemque populum Rōmānum relīquit. Itaimperiō Rōmānō per testāmentum Asia accessit.

18.Eōdem tempore Attalus, rēx Asiae, frāter Eumenis,

mortuus est hērēdemque populum Rōmānum relīquit. Ita

imperiō Rōmānō per testāmentum Asia accessit.

19.Mox etiam D. Iūnius Brūtus dē Callaecīs et Lūsitānīsmāgnā glōriā triumphāvit et P. Scīpiō Āfricānus dē Numantīnīs10secundum triumphum ēgit quartō decimō annōpostquam priōrem dē Āfricā ēgerat.

19.Mox etiam D. Iūnius Brūtus dē Callaecīs et Lūsitānīs

māgnā glōriā triumphāvit et P. Scīpiō Āfricānus dē Numantīnīs10

secundum triumphum ēgit quartō decimō annō

postquam priōrem dē Āfricā ēgerat.

20.Mōtum interim in Asiā bellum est ab Aristonīcō, Eumenisfīliō, quī ex concubīnā susceptus fuerat. Hīc Eumenēsfrāter Attalī fuerat. Adversus eum missus P. Licinius15Crassus īnfīnīta rēgum habuit auxilia. Nam et Bīthȳniaerēx Nīcomēdēs Rōmānōs iūvit et Mithradātēs Ponticus, cumquō bellum posteā gravissimum fuit, et Ariarātus Cappadoxet Pylaemēnēs Paphlagōn. Victus est tamen Crassuset in proeliō interfectus est. Caput ipsīus Aristonīcō20oblātum est, corpus Smyrnae sepultum. Posteā Perperna,cōnsul Rōmānus, quī successor Crassō veniēbat, audītā bellīfortūnā ad Asiam celerāvit et aciē victum Aristonīcum apudStratonīcēn cīvitātem, quō cōnfūgerat, famē ad dēditiōnemcompulit. Aristonīcus iussū[95]senātūs Rōmae in carcere25strangulātus est. Triumphārī enim dē eō nōn poterat, quiaPerperna apud Pergamum Rōmam rediēns diem obierat.

20.Mōtum interim in Asiā bellum est ab Aristonīcō, Eumenis

fīliō, quī ex concubīnā susceptus fuerat. Hīc Eumenēs

frāter Attalī fuerat. Adversus eum missus P. Licinius15

Crassus īnfīnīta rēgum habuit auxilia. Nam et Bīthȳniae

rēx Nīcomēdēs Rōmānōs iūvit et Mithradātēs Ponticus, cum

quō bellum posteā gravissimum fuit, et Ariarātus Cappadox

et Pylaemēnēs Paphlagōn. Victus est tamen Crassus

et in proeliō interfectus est. Caput ipsīus Aristonīcō20

oblātum est, corpus Smyrnae sepultum. Posteā Perperna,

cōnsul Rōmānus, quī successor Crassō veniēbat, audītā bellī

fortūnā ad Asiam celerāvit et aciē victum Aristonīcum apud

Stratonīcēn cīvitātem, quō cōnfūgerat, famē ad dēditiōnem

compulit. Aristonīcus iussū[95]senātūs Rōmae in carcere25

strangulātus est. Triumphārī enim dē eō nōn poterat, quia

Perperna apud Pergamum Rōmam rediēns diem obierat.

21.L. Caeciliō Metellō et T. Quīntiō Flāminīnō cōnsulibusKarthāgō in Āfricā iussū[95]senātūs reparāta est, quae nuncmanet, annīs duōbus et vīgintī postquam ā Scīpiōne fueratēversa. Dēductī sunt eō cīvēs Rōmānī.

21.L. Caeciliō Metellō et T. Quīntiō Flāminīnō cōnsulibus

Karthāgō in Āfricā iussū[95]senātūs reparāta est, quae nunc

manet, annīs duōbus et vīgintī postquam ā Scīpiōne fuerat

ēversa. Dēductī sunt eō cīvēs Rōmānī.

22.Annō sexcentēsimō vīcēsimō septimō ab urbe conditāC. Cassius Longīnus et Sex. Domitius Calvīnus cōnsulēsGallīs trānsalpīnīs bellum intulērunt et Arvernōrum tunc5nōbilissimae cīvitātī atque eōrum ducī Bituītō, īnfīnītamquemultitūdinem iūxtā Rhodanum fluvium interfēcērunt.Praeda ex torquibus Gallōrum ingēns Rōmam perlāta est.Bituītus sē Domitiō dedit atque ab eō Rōmam dēductus est,māgnāque glōriā cōnsulēs ambō triumphāvērunt.10

22.Annō sexcentēsimō vīcēsimō septimō ab urbe conditā

C. Cassius Longīnus et Sex. Domitius Calvīnus cōnsulēs

Gallīs trānsalpīnīs bellum intulērunt et Arvernōrum tunc5

nōbilissimae cīvitātī atque eōrum ducī Bituītō, īnfīnītamque

multitūdinem iūxtā Rhodanum fluvium interfēcērunt.

Praeda ex torquibus Gallōrum ingēns Rōmam perlāta est.

Bituītus sē Domitiō dedit atque ab eō Rōmam dēductus est,

māgnāque glōriā cōnsulēs ambō triumphāvērunt.10

23.M. Porciō Catōne et Q. Mārciō Rēge cōnsulibus sexcentēsimōtrīcēsimō et tertiō annō ab urbe conditā Narbōnein Galliā colōnia dēducta est annōque post ā L. CaeciliōMetellō et Q. Mūciō Scaevolā cōnsulibus dē Dalmatiā triumphātumest.15

23.M. Porciō Catōne et Q. Mārciō Rēge cōnsulibus sexcentēsimō

trīcēsimō et tertiō annō ab urbe conditā Narbōne

in Galliā colōnia dēducta est annōque post ā L. Caeciliō

Metellō et Q. Mūciō Scaevolā cōnsulibus dē Dalmatiā triumphātum

est.15

24.Ab urbe conditā annō sexcentēsimō trīcēsimō quīntōC. Catō cōnsul Scordiscīs intulit bellum ignōminiōsēquepūgnāvit.

24.Ab urbe conditā annō sexcentēsimō trīcēsimō quīntō

C. Catō cōnsul Scordiscīs intulit bellum ignōminiōsēque

pūgnāvit.

25.C. Caeciliō Metellō et Cn. Carbōne cōnsulibus duoMetellī frātrēs eōdem diē, alterum ex Sardiniā, alterum ex20Thrāciā, triumphum ēgērunt, nūntiātumque Rōmae estCimbrōs ē Galliā in Ītaliam trānsisse.

25.C. Caeciliō Metellō et Cn. Carbōne cōnsulibus duo

Metellī frātrēs eōdem diē, alterum ex Sardiniā, alterum ex20

Thrāciā, triumphum ēgērunt, nūntiātumque Rōmae est

Cimbrōs ē Galliā in Ītaliam trānsisse.

26.P. Scīpiōne Nāsīcā et L. Calpurniō Bēstiā cōnsulibusIugurthae, Numidārum rēgī, bellum inlātum est, quod Adherbalemet Hiempsalem, Micipsae fīliōs, frātrēs suōs, rēgēs25et populī Rōmānī amīcōs, interēmisset.[96]Missus adversumeum cōnsul Calpurnius Bēstia, corruptus rēgis pecūniā,pācem cum eō flāgitiōsissimam fēcit, quae ā senātū improbātaest. Posteā contrā eundem īnsequentī annō Sp. PostumiusAlbīnus profectus est. Is quoque per frātrem ignōminiōsēcontrā Numidās pūgnāvit.5

26.P. Scīpiōne Nāsīcā et L. Calpurniō Bēstiā cōnsulibus

Iugurthae, Numidārum rēgī, bellum inlātum est, quod Adherbalem

et Hiempsalem, Micipsae fīliōs, frātrēs suōs, rēgēs25

et populī Rōmānī amīcōs, interēmisset.[96]Missus adversum

eum cōnsul Calpurnius Bēstia, corruptus rēgis pecūniā,

pācem cum eō flāgitiōsissimam fēcit, quae ā senātū improbāta

est. Posteā contrā eundem īnsequentī annō Sp. Postumius

Albīnus profectus est. Is quoque per frātrem ignōminiōsē

contrā Numidās pūgnāvit.5

27.Tertiō missus est Q. Caecilius Metellus cōnsul. Isexercitum ā priōribus ducibus corruptum ingentī sevēritāteet moderātiōne cum nihil in quemquam cruentum faceret,[97]ad disciplīnam Rōmānam redūxit. Iugurtham variīs proeliīsvīcit, elephantōs ēius occīdit vel cēpit, multās cīvitātēs ipsīus10in dēditiōnem accēpit. Et cum iam fīnem bellō[98]positūrusesset, successum est[99]eī ā C. Mariō. Is Iugurtham et Bocchum,Mauretāniae rēgem, quī auxilium Iugurthae ferrecoeperat, pariter superāvit. Aliquanta et ipse oppida Numidiaecēpit bellōque terminum posuit captō Iugurthā per15quaestōrem suum Cornēlium Sullam, ingentem virum, trādenteBocchō Iugurtham. Ā M. Iūniō Sīlānō, conlēgaQ. Metellī, Cimbrī in Galliā victī sunt et ā Minuciō Rūfō inMacedoniā Scordiscī et Triballī, et ā Serviliō Caepiōne inHispāniā Lūsitānī subāctī. Āctī sunt et duo triumphī dē20Iugurthā, prīmus per Metellum, secundus per Marium.Ante currum tamen Marī Iugurtha cum duōbus fīliīs ductusest catēnātus et mox iussū cōnsulis in carcere strangulātusest.

27.Tertiō missus est Q. Caecilius Metellus cōnsul. Is

exercitum ā priōribus ducibus corruptum ingentī sevēritāte

et moderātiōne cum nihil in quemquam cruentum faceret,[97]

ad disciplīnam Rōmānam redūxit. Iugurtham variīs proeliīs

vīcit, elephantōs ēius occīdit vel cēpit, multās cīvitātēs ipsīus10

in dēditiōnem accēpit. Et cum iam fīnem bellō[98]positūrus

esset, successum est[99]eī ā C. Mariō. Is Iugurtham et Bocchum,

Mauretāniae rēgem, quī auxilium Iugurthae ferre

coeperat, pariter superāvit. Aliquanta et ipse oppida Numidiae

cēpit bellōque terminum posuit captō Iugurthā per15

quaestōrem suum Cornēlium Sullam, ingentem virum, trādente

Bocchō Iugurtham. Ā M. Iūniō Sīlānō, conlēga

Q. Metellī, Cimbrī in Galliā victī sunt et ā Minuciō Rūfō in

Macedoniā Scordiscī et Triballī, et ā Serviliō Caepiōne in

Hispāniā Lūsitānī subāctī. Āctī sunt et duo triumphī dē20

Iugurthā, prīmus per Metellum, secundus per Marium.

Ante currum tamen Marī Iugurtha cum duōbus fīliīs ductus

est catēnātus et mox iussū cōnsulis in carcere strangulātus

est.

From the End of the War with Jugurtha to the End of the First Civil War,106-81B.C.

1.Dum bellum in Numidiā contrā Iugurtham geritur,[100]Rōmānī cōnsulēs M. Mānlius et Q. Caepiō ā Cimbrīs etTeutonibus et Tugurīnīs et Ambrōnibus, quae erant Germānōrumet Gallōrum gentēs, victī sunt iūxtā flūmen Rhodanumingentī interneciōne; etiam castra sua et māgnam5partem exercitūs perdidērunt. Timor Rōmae grandis fuit,quantus vix Hannibalis tempore nē iterum Gallī Rōmamvenīrent.[101]Ergō Marius post victōriam Iugurthīnam secundōcōnsul est factus, bellumque eī contrā Cimbrōs etTeutonas dēcrētum est. Tertiō quoque eī et quārtō dēlātus10est cōnsulātus, quia bellum Cimbricum prōtrahēbātur. Sedin quārtō cōnsulātū conlēgam habuit Q. Lutātium Catulum.Cum Cimbrīs itaque cōnflīxit et duōbus proeliīs CC mīliahostium cecīdit,LXXXmīlia cēpit et ducem eōrum Teutobodum,propter quod meritum absēns quīntō cōnsul est factus.15

1.Dum bellum in Numidiā contrā Iugurtham geritur,[100]

Rōmānī cōnsulēs M. Mānlius et Q. Caepiō ā Cimbrīs et

Teutonibus et Tugurīnīs et Ambrōnibus, quae erant Germānōrum

et Gallōrum gentēs, victī sunt iūxtā flūmen Rhodanum

ingentī interneciōne; etiam castra sua et māgnam5

partem exercitūs perdidērunt. Timor Rōmae grandis fuit,

quantus vix Hannibalis tempore nē iterum Gallī Rōmam

venīrent.[101]Ergō Marius post victōriam Iugurthīnam secundō

cōnsul est factus, bellumque eī contrā Cimbrōs et

Teutonas dēcrētum est. Tertiō quoque eī et quārtō dēlātus10

est cōnsulātus, quia bellum Cimbricum prōtrahēbātur. Sed

in quārtō cōnsulātū conlēgam habuit Q. Lutātium Catulum.

Cum Cimbrīs itaque cōnflīxit et duōbus proeliīs CC mīlia

hostium cecīdit,LXXXmīlia cēpit et ducem eōrum Teutobodum,

propter quod meritum absēns quīntō cōnsul est factus.15

2.Intereā Cimbrī et Teutonēs, quōrum cōpia adhūc īnfīnītaerat, ad Ītaliam trānsiērunt. Iterum ā C. Mariō et Q. Catulōcontrā eōs dīmicātum est, sed ā Catulī parte fēlicius. Namproeliō, quod simul ambō gessērunt,CXLmīlia aut in pūgnāaut in fugā caesa sunt,LXmīlia capta. Rōmānī mīlitēs ex20utrōque exercitū trecentī periērunt. Tria et trīgintā Cimbrīs[102]sīgna sublāta sunt; ex hīs exercitus Marī duo reportāvit,Catulī exercitusXXXI. Is bellī fīnis fuit; triumphusutrīque dēcrētus est.

2.Intereā Cimbrī et Teutonēs, quōrum cōpia adhūc īnfīnīta

erat, ad Ītaliam trānsiērunt. Iterum ā C. Mariō et Q. Catulō

contrā eōs dīmicātum est, sed ā Catulī parte fēlicius. Nam

proeliō, quod simul ambō gessērunt,CXLmīlia aut in pūgnā

aut in fugā caesa sunt,LXmīlia capta. Rōmānī mīlitēs ex20

utrōque exercitū trecentī periērunt. Tria et trīgintā Cimbrīs[102]

sīgna sublāta sunt; ex hīs exercitus Marī duo reportāvit,

Catulī exercitusXXXI. Is bellī fīnis fuit; triumphus

utrīque dēcrētus est.

3.Sex. Iūliō Caesare et L. Mārciō Philippō cōnsulibus5sexcentēsimō quīnquāgēsimō nōnō annō ab urbe conditā, cumprope alia omnia bella cessārent, in Ītaliā gravissimumbellum Pīcentēs, Marsī Paelīgnīque mōvērunt, quī, cum annīsnumerōsīs iam populō Rōmānō oboedīrent, tum lībertātemsibi[103]aequam adserēre coepērunt. Perniciōsum admodum10hōc bellum fuit. P. Rutilius cōnsul in eō occīsus est, Caepiō,nōbilis iuvenis, Porcius Catō, alius cōnsul. Ducēsautem adversus Rōmānōs Pīcentibus[104]et Marsīs fuēruntT. Vettius, Hierius Asinius, T. Hērennius, A. Cluentius.Ā Rōmānīs bene contrā eōs pūgnātum est ā C. Mariō, quī15sexiēs cōnsul fuerat, et ā Cn. Pompēiō, māximē tamen āL. Cornēliō Sullā, quī inter alia ēgregia ita Cluentium, hostiumducem, cum māgnīs cōpiīs fūdit ut ex suīs[105]ūnumāmitteret.[106]Quadrienniō cum gravī tamen calamitāte hōcbellum trāctum est. Quīntō demum annō fīnem accēpit per20L. Cornēlium Sullam cōnsulem, cum anteā in eōdem bellōipse multa strēnuē, sed praetor, ēgisset.

3.Sex. Iūliō Caesare et L. Mārciō Philippō cōnsulibus5

sexcentēsimō quīnquāgēsimō nōnō annō ab urbe conditā, cum

prope alia omnia bella cessārent, in Ītaliā gravissimum

bellum Pīcentēs, Marsī Paelīgnīque mōvērunt, quī, cum annīs

numerōsīs iam populō Rōmānō oboedīrent, tum lībertātem

sibi[103]aequam adserēre coepērunt. Perniciōsum admodum10

hōc bellum fuit. P. Rutilius cōnsul in eō occīsus est, Caepiō,

nōbilis iuvenis, Porcius Catō, alius cōnsul. Ducēs

autem adversus Rōmānōs Pīcentibus[104]et Marsīs fuērunt

T. Vettius, Hierius Asinius, T. Hērennius, A. Cluentius.

Ā Rōmānīs bene contrā eōs pūgnātum est ā C. Mariō, quī15

sexiēs cōnsul fuerat, et ā Cn. Pompēiō, māximē tamen ā

L. Cornēliō Sullā, quī inter alia ēgregia ita Cluentium, hostium

ducem, cum māgnīs cōpiīs fūdit ut ex suīs[105]ūnum

āmitteret.[106]Quadrienniō cum gravī tamen calamitāte hōc

bellum trāctum est. Quīntō demum annō fīnem accēpit per20

L. Cornēlium Sullam cōnsulem, cum anteā in eōdem bellō

ipse multa strēnuē, sed praetor, ēgisset.

4.Annō urbis conditae sexcentēsimō sexāgēsimō secundōprīmum Rōmae bellum cīvīle commōtum est, eōdem annōetiam Mithradāticum. Causam bellō cīvīlī C. Marius sexiēscōnsul dedit. Nam cum Sulla cōnsul contrā Mithradātēngestūrus[107]bellum, quī Asiam et Achaeam occupāverat,mitterētur, isque exercitum in Campāniā paulisper tenēret,ut bellī sociālis, dē quō dīximus, quod intrā Ītaliam gestum5fuerat, reliquiae tollerentur, Marius adfectāvit ut ipse adbellum Mithradāticum mittēretur.[108]Quā rē[109]Sulla commōtuscum exercitū ad urbem vēnit. Illīc contrā Mariumet Sulpicium dīmicāvit. Prīmus urbem Rōmam armātusingressus est, Sulpicium interfēcit, Marium fugāvit, atque10ita ōrdinātīs cōnsulibus in futūrum annum Cn. Octāviō etL. Cornēliō Cinnā ad Asiam profectus est.

4.Annō urbis conditae sexcentēsimō sexāgēsimō secundō

prīmum Rōmae bellum cīvīle commōtum est, eōdem annō

etiam Mithradāticum. Causam bellō cīvīlī C. Marius sexiēs

cōnsul dedit. Nam cum Sulla cōnsul contrā Mithradātēn

gestūrus[107]bellum, quī Asiam et Achaeam occupāverat,

mitterētur, isque exercitum in Campāniā paulisper tenēret,

ut bellī sociālis, dē quō dīximus, quod intrā Ītaliam gestum5

fuerat, reliquiae tollerentur, Marius adfectāvit ut ipse ad

bellum Mithradāticum mittēretur.[108]Quā rē[109]Sulla commōtus

cum exercitū ad urbem vēnit. Illīc contrā Marium

et Sulpicium dīmicāvit. Prīmus urbem Rōmam armātus

ingressus est, Sulpicium interfēcit, Marium fugāvit, atque10

ita ōrdinātīs cōnsulibus in futūrum annum Cn. Octāviō et

L. Cornēliō Cinnā ad Asiam profectus est.

5.Mithradātēs enim, quī Pontī rēx erat atque ArmeniamMinōrem et tōtum Ponticum mare in circuitū cum Bosporōtenēbat, prīmum Nīcomēdēn, amīcum populī Rōmānī, Bīthȳniā[110]15voluit expellere senātuīque mandāvit bellum sē eī propteriniūriās quās passus fuerat inlātūrum. Ā senātū respōnsumMithradātī est, sī id faceret, quod bellum ā Rōmānīs et ipsepatērētur. Quārē īrātus Cappadociam statim occupāvit etex eā Ariobarzānēn, rēgem et amīcum populī Rōmānī, fugāvit.20Mox etiam Bīthȳniam invāsit et Paphlagoniam pulsīsrēgibus, amīcīs populī Rōmānī, Pylaemēne et Nīcomēde.Inde Ephesum contendit et per omnem Asiam litterās mīsitut ubicumque inventī essent[111]cīvēs Rōmānī, ūnō diēocciderentur.25

5.Mithradātēs enim, quī Pontī rēx erat atque Armeniam

Minōrem et tōtum Ponticum mare in circuitū cum Bosporō

tenēbat, prīmum Nīcomēdēn, amīcum populī Rōmānī, Bīthȳniā[110]15

voluit expellere senātuīque mandāvit bellum sē eī propter

iniūriās quās passus fuerat inlātūrum. Ā senātū respōnsum

Mithradātī est, sī id faceret, quod bellum ā Rōmānīs et ipse

patērētur. Quārē īrātus Cappadociam statim occupāvit et

ex eā Ariobarzānēn, rēgem et amīcum populī Rōmānī, fugāvit.20

Mox etiam Bīthȳniam invāsit et Paphlagoniam pulsīs

rēgibus, amīcīs populī Rōmānī, Pylaemēne et Nīcomēde.

Inde Ephesum contendit et per omnem Asiam litterās mīsit

ut ubicumque inventī essent[111]cīvēs Rōmānī, ūnō diē

occiderentur.25

6.Intereā etiam Athēnae, cīvitās Achaeae, ab AristōneAthēniēnsī Mithradātī trādita est. Mīserat enim iam adAchaeam Mithradātēs Archelāum, ducem suum, cum centumet vīgintī mīlibus equitum[112]ac peditum, per quem etiamreliqua Graecia occupāta est. Sulla Archelāum apud Pīraeum,5nōn longē ab Athēnīs, obsēdit, ipsās Athēnās cēpit.Posteā commissō proeliō contrā Archelāum ita eum vīcit utexCXXmīlibus vix decem Archelāō superessent, ex SullaeexercitūXIIItantum hominēs interficerentur. Hāc pūgnāMithradātēs cognitā septuāgintā mīlia lēctissima ex Asiā10Archelāō mīsit, contrā quem iterum Sulla commīsit. Prīmōproeliō quīndecim mīlia hostium interfecta sunt et fīliusArchelāī Diogenēs; secundō omnēs Mithradātis cōpiae exstinctaesunt, Archelāus ipse trīduō nūdus in palūdibuslatuit. Hāc rē audītā Mithradātēs iussit cum Sullā dē pāce15agī.

6.Intereā etiam Athēnae, cīvitās Achaeae, ab Aristōne

Athēniēnsī Mithradātī trādita est. Mīserat enim iam ad

Achaeam Mithradātēs Archelāum, ducem suum, cum centum

et vīgintī mīlibus equitum[112]ac peditum, per quem etiam

reliqua Graecia occupāta est. Sulla Archelāum apud Pīraeum,5

nōn longē ab Athēnīs, obsēdit, ipsās Athēnās cēpit.

Posteā commissō proeliō contrā Archelāum ita eum vīcit ut

exCXXmīlibus vix decem Archelāō superessent, ex Sullae

exercitūXIIItantum hominēs interficerentur. Hāc pūgnā

Mithradātēs cognitā septuāgintā mīlia lēctissima ex Asiā10

Archelāō mīsit, contrā quem iterum Sulla commīsit. Prīmō

proeliō quīndecim mīlia hostium interfecta sunt et fīlius

Archelāī Diogenēs; secundō omnēs Mithradātis cōpiae exstinctae

sunt, Archelāus ipse trīduō nūdus in palūdibus

latuit. Hāc rē audītā Mithradātēs iussit cum Sullā dē pāce15

agī.

7.Interim eō tempore Sulla etiam Dardanōs, Scordiscōs,Dalmatās et Maedōs partim vīcit, aliōs in fidem accēpit.Sed cum lēgātī ā rēge Mithradāte, quī pācem petēbant,vēnissent, nōn aliter sē datūrum Sulla esse respōndit, nisi20rēx relīctīs hīs, quae occupāverat, ad rēgnum suum redisset.Posteā tamen ad conloquium ambō vēnērunt. Pāx inter eōsōrdināta est, ut Sulla ad bellum cīvīle festīnāns ā tergōperīculum nōn habēret. Nam dum Sulla in Achaeā atqueAsiā Mithradātēn vincit,[113]Marius, quī fugātus erat, et25Cornēlius Cinna, ūnus ex cōnsulibus, bellum in Ītaliā reparāvēruntet ingressī urbem Rōmam nōbilissimōs ē senātū et cōnsulārēsvirōs interfēcērunt, multōs prōscrīpsērunt, ipsīusSullae domō ēversā fīliōs et uxōrem ad fugam compulērunt.Ūniversus reliquus senātus ex urbe fugiēns ad Sullam inGraeciam vēnit, orāns ut patriae subvenīret. Ille in5Ītaliam trāiēcit, bellum cīvīle gestūrus adversus Norbānumet Scīpiōnem cōnsulēs. Et prīmō proeliō contrā Norbānumdīmicāvit nōn longē ā Capuā.[114]Tunc sex mīlia ēius cecīdit,sex mīlia cēpit,CXXIVsuōs āmīsit. Inde etiam ad Scīpiōnemsē convertit et ante proelium tōtum ēius exercitum sine10sanguine in dēditiōnem accēpit.

7.Interim eō tempore Sulla etiam Dardanōs, Scordiscōs,

Dalmatās et Maedōs partim vīcit, aliōs in fidem accēpit.

Sed cum lēgātī ā rēge Mithradāte, quī pācem petēbant,

vēnissent, nōn aliter sē datūrum Sulla esse respōndit, nisi20

rēx relīctīs hīs, quae occupāverat, ad rēgnum suum redisset.

Posteā tamen ad conloquium ambō vēnērunt. Pāx inter eōs

ōrdināta est, ut Sulla ad bellum cīvīle festīnāns ā tergō

perīculum nōn habēret. Nam dum Sulla in Achaeā atque

Asiā Mithradātēn vincit,[113]Marius, quī fugātus erat, et25

Cornēlius Cinna, ūnus ex cōnsulibus, bellum in Ītaliā reparāvērunt

et ingressī urbem Rōmam nōbilissimōs ē senātū et cōnsulārēs

virōs interfēcērunt, multōs prōscrīpsērunt, ipsīus

Sullae domō ēversā fīliōs et uxōrem ad fugam compulērunt.

Ūniversus reliquus senātus ex urbe fugiēns ad Sullam in

Graeciam vēnit, orāns ut patriae subvenīret. Ille in5

Ītaliam trāiēcit, bellum cīvīle gestūrus adversus Norbānum

et Scīpiōnem cōnsulēs. Et prīmō proeliō contrā Norbānum

dīmicāvit nōn longē ā Capuā.[114]Tunc sex mīlia ēius cecīdit,

sex mīlia cēpit,CXXIVsuōs āmīsit. Inde etiam ad Scīpiōnem

sē convertit et ante proelium tōtum ēius exercitum sine10

sanguine in dēditiōnem accēpit.

8.Sed cum Rōmae mūtātī cōnsulēs essent, Marius, Marīfīlius, ac Papīrius Carbō cōnsulātum accēpissent, Sullacontrā Marium iūniōrem dīmicāvit etXVmīlibus ēius occīsīsCCCCdē suīs perdidit. Mox etiam urbem ingressus est.15Marium, Marī fīlium, Praeneste[115]persecūtus obsēdit et admortem compulit. Rūrsus pūgnam gravissimam habuitcontrā Lamponium et Carīnātem, ducēs partis Mariānae, adportam Collīnam.LXXmīlia hostium in eō proeliō contrāSullam fuisse dīcuntur.XIImīlia sē Sullae dēdidērunt,20cēterī in aciē, in castris, in fugā īnsatiābilī īrā victōrumcōnsūmptī sunt. Cn. quoque Carbō, cōnsul alter, ab Arīminōad Siciliam fūgit et ibi per Cn. Pompēium interfectusest, quem adulēscentem Sulla atque annōs ūnum et vīgintīnātum cognitā ēius industriā exercitibus praefēcerat, ut25secundus ā Sullā habērētur.

8.Sed cum Rōmae mūtātī cōnsulēs essent, Marius, Marī

fīlius, ac Papīrius Carbō cōnsulātum accēpissent, Sulla

contrā Marium iūniōrem dīmicāvit etXVmīlibus ēius occīsīs

CCCCdē suīs perdidit. Mox etiam urbem ingressus est.15

Marium, Marī fīlium, Praeneste[115]persecūtus obsēdit et ad

mortem compulit. Rūrsus pūgnam gravissimam habuit

contrā Lamponium et Carīnātem, ducēs partis Mariānae, ad

portam Collīnam.LXXmīlia hostium in eō proeliō contrā

Sullam fuisse dīcuntur.XIImīlia sē Sullae dēdidērunt,20

cēterī in aciē, in castris, in fugā īnsatiābilī īrā victōrum

cōnsūmptī sunt. Cn. quoque Carbō, cōnsul alter, ab Arīminō

ad Siciliam fūgit et ibi per Cn. Pompēium interfectus

est, quem adulēscentem Sulla atque annōs ūnum et vīgintī

nātum cognitā ēius industriā exercitibus praefēcerat, ut25

secundus ā Sullā habērētur.

9.Occīsō ergō Carbōne Siciliam Pompēius recēpit. Trānsgressusinde ad Āfricam Domitium, Mariānae partis ducem,et Hiardam, rēgem Mauretāniae, quī Domitiō auxilium ferēbat,occīdit. Post haec Sulla dē Mithradāte ingentī glōriātriumphāvit. Cn. etiam Pompēius, quod nūllī Rōmānōrumtribūtum erat, quārtum et vīcēsimum annum agēns dē5Āfricā triumphāvit. Hunc fīnem habuērunt duo bellafūnestissima, Ītalicum, quod et sociāle dictum est, et cīvīle,quae ambō trācta sunt per annōs decem. CōnsūmpsēruntultrāCLmīlia hominum, virōs cōnsulārēsXXIV, praetōriōsVII, aedīlīciōsLX, senātōrēs ferēCC.10

9.Occīsō ergō Carbōne Siciliam Pompēius recēpit. Trānsgressus

inde ad Āfricam Domitium, Mariānae partis ducem,

et Hiardam, rēgem Mauretāniae, quī Domitiō auxilium ferēbat,

occīdit. Post haec Sulla dē Mithradāte ingentī glōriā

triumphāvit. Cn. etiam Pompēius, quod nūllī Rōmānōrum

tribūtum erat, quārtum et vīcēsimum annum agēns dē5

Āfricā triumphāvit. Hunc fīnem habuērunt duo bella

fūnestissima, Ītalicum, quod et sociāle dictum est, et cīvīle,

quae ambō trācta sunt per annōs decem. Cōnsūmpsērunt

ultrāCLmīlia hominum, virōs cōnsulārēsXXIV, praetōriōs

VII, aedīlīciōsLX, senātōrēs ferēCC.10

From the End of the First Civil War to the Assassination of Caesar,81-44B.C.

1.M. Aemiliō Lepidō Q. Catulō cōnsulibus, cum Sullarem publicam composuisset, bella nova exārsērunt, ūnum inHispāniā, aliud in Pamphȳliā et Ciliciā, tertium in Macedoniā,quārtum in Dalmatiā. Nam Sertōrius, quī partiumMariānārum fuerat, timēns fortūnam cēterōrum, quī interēmptī15erant, ad bellum commōvit Hispāniās. Missī suntcontrā eum ducēs Q. Caecilius Metellus, fīlius ēius quīIugurtham rēgem vīcit, et L. Domitius praetor. Ā Sertōrīduce Hirtulēiō Domitius occīsus est. Metellus variō successūcontrā Sertōrium dīmicāvit. Posteā cum impār pūgnae[116]20sōlus Metellus putārētur, Cn. Pompēius ad Hispāniāsmissus est. Ita duōbus ducibus adversīs Sertōrius fortūnāvariā saepe pūgnāvit. Octāvō demum annō per suōs occīsusest, et fīnis eī bellō datus per Cn. Pompēium adulēscentemet Q. Metellum Pium atque omnēs prope Hispāniae indiciōnem populī Rōmānī redāctae.

1.M. Aemiliō Lepidō Q. Catulō cōnsulibus, cum Sulla

rem publicam composuisset, bella nova exārsērunt, ūnum in

Hispāniā, aliud in Pamphȳliā et Ciliciā, tertium in Macedoniā,

quārtum in Dalmatiā. Nam Sertōrius, quī partium

Mariānārum fuerat, timēns fortūnam cēterōrum, quī interēmptī15

erant, ad bellum commōvit Hispāniās. Missī sunt

contrā eum ducēs Q. Caecilius Metellus, fīlius ēius quī

Iugurtham rēgem vīcit, et L. Domitius praetor. Ā Sertōrī

duce Hirtulēiō Domitius occīsus est. Metellus variō successū

contrā Sertōrium dīmicāvit. Posteā cum impār pūgnae[116]20

sōlus Metellus putārētur, Cn. Pompēius ad Hispāniās

missus est. Ita duōbus ducibus adversīs Sertōrius fortūnā

variā saepe pūgnāvit. Octāvō demum annō per suōs occīsus

est, et fīnis eī bellō datus per Cn. Pompēium adulēscentem

et Q. Metellum Pium atque omnēs prope Hispāniae in

diciōnem populī Rōmānī redāctae.

2.Ad Macedoniam missus est Ap. Claudius post cōnsulātum.Levia proelia habuit contrā variās gentēs, quae Rhodopam5prōvinciam incolēbant, atque ibi morbō mortuus est.Missus eī successor C. Scrībōnius Cūriō post cōnsulātum.Is Dardanōs vīcit et ūsque ad Dānuvium penetrāvit triumphumquemeruit et intrā triennium bellō fīnem dedit.

2.Ad Macedoniam missus est Ap. Claudius post cōnsulātum.

Levia proelia habuit contrā variās gentēs, quae Rhodopam5

prōvinciam incolēbant, atque ibi morbō mortuus est.

Missus eī successor C. Scrībōnius Cūriō post cōnsulātum.

Is Dardanōs vīcit et ūsque ad Dānuvium penetrāvit triumphumque

meruit et intrā triennium bellō fīnem dedit.

3.Ad Ciliciam et Pamphȳliam missus est P. Servīlius ex10cōnsule, vir strēnuus. Is Ciliciam subēgit, Lyciae urbēsclārissimās oppūgnāvit et cēpit, in hīs Phasēlida, Olympum,Cōrycum. Isaurōs quoque aggressus in diciōnem redēgitatque intrā triennium bellō fīnem dedit. Prīmus omniumRōmānōrum[117]in Taurō iter fēcit. Revertēns triumphum15accēpit et nōmen Isauricī meruit.

3.Ad Ciliciam et Pamphȳliam missus est P. Servīlius ex10

cōnsule, vir strēnuus. Is Ciliciam subēgit, Lyciae urbēs

clārissimās oppūgnāvit et cēpit, in hīs Phasēlida, Olympum,

Cōrycum. Isaurōs quoque aggressus in diciōnem redēgit

atque intrā triennium bellō fīnem dedit. Prīmus omnium

Rōmānōrum[117]in Taurō iter fēcit. Revertēns triumphum15

accēpit et nōmen Isauricī meruit.

4.Ad Īllyricum missus est C. Coscōnius prō cōnsule. Multampartem Dalmatiae subēgit, Salōnās cēpit et compositōbellō Rōmam post biennium rediit.

4.Ad Īllyricum missus est C. Coscōnius prō cōnsule. Multam

partem Dalmatiae subēgit, Salōnās cēpit et compositō

bellō Rōmam post biennium rediit.

5.Īsdem temporibus cōnsul M. Aemilius Lepidus, Catulī20conlēga, bellum cīvīle voluit commovēre, intrā ūnam tamenaestātem mōtus ēius oppressus est. Ita ūnō tempore multīsimul triumphī fuērunt, Metellī ex Hispāniā, Pompēī secundusex Hispāniā, Cūriōnis ex Macedoniā, Servīlī ex Isauriā.

5.Īsdem temporibus cōnsul M. Aemilius Lepidus, Catulī20

conlēga, bellum cīvīle voluit commovēre, intrā ūnam tamen

aestātem mōtus ēius oppressus est. Ita ūnō tempore multī

simul triumphī fuērunt, Metellī ex Hispāniā, Pompēī secundus

ex Hispāniā, Cūriōnis ex Macedoniā, Servīlī ex Isauriā.

6.Annō urbis conditae sexcentēsimō septuāgēsimō sextō25L. Liciniō Lūcullō et M. Aurēliō Cottā cōnsulibus mortuusest Nīcomēdēs, rēx Bīthȳniae, et per testāmentum populumRōmānum fēcit hērēdem. Mithradātēs pāce ruptā Bīthȳniamet Asiam rūrsus voluit invādere. Adversus eumambō cōnsulēs missī variam habuēre fortūnam. Cotta apudChalcēdōna victus ab eō aciē, etiam intrā oppidum coāctus5est et obsessus. Sed cum sē inde Mithradātēs Cȳzicumtrānstulisset, ut Cȳzicō captā tōtam Asiam invāderet, Lūculluseī, alter cōnsul, occurrit. Ac dum Mithradātēs in obsidiōneCȳzicī commorātur, ipse eum ā tergō obsēdit famēquecōnsūmpsit et multīs proeliīs vīcit, postrēmō Bȳzantium,10quae nunc Cōnstantīnopolis est, fugāvit. Nāvālī quoqueproeliō ducēs ēius Lūcullus oppressit. Ita ūnā hieme etaestāte ā Lūcullō centum ferē mīlia rēgis exstīncta sunt.

6.Annō urbis conditae sexcentēsimō septuāgēsimō sextō25

L. Liciniō Lūcullō et M. Aurēliō Cottā cōnsulibus mortuus

est Nīcomēdēs, rēx Bīthȳniae, et per testāmentum populum

Rōmānum fēcit hērēdem. Mithradātēs pāce ruptā Bīthȳniam

et Asiam rūrsus voluit invādere. Adversus eum

ambō cōnsulēs missī variam habuēre fortūnam. Cotta apud

Chalcēdōna victus ab eō aciē, etiam intrā oppidum coāctus5

est et obsessus. Sed cum sē inde Mithradātēs Cȳzicum

trānstulisset, ut Cȳzicō captā tōtam Asiam invāderet, Lūcullus

eī, alter cōnsul, occurrit. Ac dum Mithradātēs in obsidiōne

Cȳzicī commorātur, ipse eum ā tergō obsēdit famēque

cōnsūmpsit et multīs proeliīs vīcit, postrēmō Bȳzantium,10

quae nunc Cōnstantīnopolis est, fugāvit. Nāvālī quoque

proeliō ducēs ēius Lūcullus oppressit. Ita ūnā hieme et

aestāte ā Lūcullō centum ferē mīlia rēgis exstīncta sunt.

7.Annō urbis Rōmae sexcentēsimō septuāgēsimō octāvōMacedoniam prōvinciam M. Licinius Lūcullus accēpit,15cōnsōbrīnus Lūcullī, quī contrā Mithradātēn bellum gerēbat.Et in Ītaliā novum bellum subitō commōtum est. Septuāgintāenim et quattuor gladiātōrēs ducibus Spartacō, Crixōet Oenomaō effrāctō Capuae ludō fūgērunt et per Ītaliamvagantēs paene nōn levius bellum in eā, quam Hannibal20mōverat, parāvērunt. Nam multīs ducibus et duōbus simulRōmānōrum cōnsulibus victīs sexāgintā ferē mīlium armātōrumexercitum congregāvērunt, victīque sunt in Āpūliā āM. Liciniō Crassō prō cōnsule, et post multās calamitātēsĪtaliae tertiō annō bellō huic est fīnis impositus.25

7.Annō urbis Rōmae sexcentēsimō septuāgēsimō octāvō

Macedoniam prōvinciam M. Licinius Lūcullus accēpit,15

cōnsōbrīnus Lūcullī, quī contrā Mithradātēn bellum gerēbat.

Et in Ītaliā novum bellum subitō commōtum est. Septuāgintā

enim et quattuor gladiātōrēs ducibus Spartacō, Crixō

et Oenomaō effrāctō Capuae ludō fūgērunt et per Ītaliam

vagantēs paene nōn levius bellum in eā, quam Hannibal20

mōverat, parāvērunt. Nam multīs ducibus et duōbus simul

Rōmānōrum cōnsulibus victīs sexāgintā ferē mīlium armātōrum

exercitum congregāvērunt, victīque sunt in Āpūliā ā

M. Liciniō Crassō prō cōnsule, et post multās calamitātēs

Ītaliae tertiō annō bellō huic est fīnis impositus.25

Back to Index Next