Ac quod multifariam quidem dicatur, humidum, siccum, calidum, & frigidum corpus in proximo definitum est libro, demonstratum praeterea est, nouem esse temperamentorum differentias, unam quidem quae mediocris sit & eucratos, quam etiam temperatam uocamus. Reliquas omnes intemperatas quatuor simplices, unica scilicet in quaque pollente qualitate, calore, frigore, siccitate, uel humiditate: quatuor ab his diuersas, in quibus utriusque oppositionis altera qualitas exuperat, dico autem duas oppositiones, alteram quae est calidi & frigidi, alteram quae est humidi et sicci. Ab his ad notas earum digressi, de temperata natura disceptauimus, quoniam haec omnium prima uirtute, potentia cognitionisque ordine sit. At cum temperatum aliud absolute dictum inueniatur in uniuersa rerum natura. Aliud in singulis generibus, principio uisum est de eo consyderandum esse, quod communiter in uniuersa natura estimatur, huius norma, inditiumque erat, elementorum portionis aequalitas. Cuius rei gratia extremorum omnium medium ad unguem redditum, eucraton & symmetron, siue temperatum& mediocre mauis, dicitur. Reliqua quae in singulis generibus temperata dicuntur propriis corporum functionibus usibusque iudicantur. Eoque fit, ut idem animalis cuiuspiam stirpis ue corpus, omnium quae in eodem sunt genere, medium esse possit, id est, in illo genere eucraton & mediocre. Alteri cuipiam comparatum, uel stirpium, uel animalium, uel inanimorum generi, discraton, siue intemperatum. Quippe uiuentis corpus cum demortui collatum, humidius eo, calidiusque est, uerbi gratia, leo uiuens, leone mortuo, tum ipse seipso, tum alter altero calidior, humidiorque est. Atque inde adeo dictum ueteribus est, animal calidum & humidum esse. Non absoluto sermone, quod humiditas in eo, calor ue, exuperet (Sic enim inuenire est animalia sicca, frigidaque complura, ueluti culices, muscas, apes, formicas) sed ut ad mortua collata: uiua enim apes calidior humidiorque quam mortua est, & formica uiua, quam mortua. Cum homine tamen, equo, boue ue collata, tum aliis sanguine praeditis animalibus, omnia id genus frigida, siccaque temperie sunt. Quin si ad uniuersam naturam spectans ea expendas, ne sic quidem quo minus frigida, siccaque sint, elabantur. Tanquam enim in unoquoque genere, ubi quid a mediocritate recessit, ab eo quod uincit, nomen accipit. Itidem in uniuersa substantia, cum aliquid medium transierit, non amplius eucraton, sed uel calidum, uel frigidum, uel humidum, uel siccum nominabitur. Monstratum enim supra est hominem non solum animalium, stirpium ue: sed etiam reliquorum omnium maxime esse temperatum. Quoniam autem ex multis & dissidentibus is conditus est partibus, manifestum est quae pars medio omnium sit temperamento, eam esse maxime eucraton, siue temperatam. Quae nanque animalis eius quod medii sit temperamenti, media particula est, haec omnium simpliciter est temperatissima. Monstratum uero est id esse in homine cutem. Atque huius eam maxime partem, quae in manu est interna. Si tamen qualem eam natura est molita, talis perstiterit. Iam uero quod nec cuiusque hominis cutis medium absolute loquendo sit uniuersae substantiae. Sed eius qui maxime est temperatus, dictum prius est. Plurimam enim esse ipsis quoque hominibus inter se differentiam, uerum maxime temperatus is est, qui corporis habitu, medius horum extremorum ad unguem apparet, gracilitatis, crassitudinis, duricie, molliciei itemque caloris, & frigoris. Inuenias enim cuiuslibet hominis tangendo corpus, uel mitem & halituosum calorem, uel igneum, & acrem, uel horum neutrum, Immo frigiditatem quandam pollentem, frigiditatem autem pollere ut in hominis corpore intelligere oportet. Eoque tum sanguineo, tum humido. Ac corpore quidem talis est temperatissimus homo. Idem animo quoque medius omnino est, audaciae & timoris. Cunctationis & praecipitationis, misericordiae, &inuidiae: fuerit uero talis alacer amicorum amans, humanus, & prudens. Et temperatissimus quidem homo ex his primum, potissimumque agnoscitur. Accedunt non pauca eorum, quae ex necessitate haec sequuntur. Quippe edit, bibitque in modo, & nutrimenta non solum in uentre, sed etiam in uenis, & tota corporis mole, probe concoquit. Omnesque (ut semel dicam) tum naturales, tum animales uirtutes inculpatas habet. Cum & sensuum facultatibus, & membrorum motibus optimis sit praeditus, & tum uiuido colore semper sit, tum ad perspiratum excrementorum bene comparatus. Idem medius inter somnolentum & peruigilem, inter glabrum & hirtum, inter nigrum colorem & album, pilosque habeat cum puer est magis rufos quam nigros, cum in flore est contra. At quoniam differentiarum, quae ex aetate eius spectantur, mentionem feci, non alienum sit, aliquid iam de iis quoque apponere. Porro uolebam unius cuiusque praedictarum notarum causas persequi, uerum cum ad ea, quae nunc sunt proposita magis urgeat aetatum consyderatio, quae etiam maximam nobis ad causarum inuentionem facultatem suggerit, huic nunc insistamus. Intelligamus igitur recens formatum animal in utero matris, quo sciamus qua ratione humidissimum, calidissimumque sit, prima enim eius constitutio ex semine & sanguine est, quae humidae & calidae res sunt, his autem magis semper siccescentibus, primum quidem formantur membranae, tunicae, item uiscera & sanguis uasa, ultima uero perficiuntur ossa, & ungues, & cartilagines, concreta scilicet eorum substantia. Ante enim quam uel tendi possit subiecta substantia, uel concrescere, nihil fieri memoratorum potest. Et tunicae quidem, ac membranae, arteriaeque, & nerui, & uenae, tensa ea, ossa, cartilagines, ungues, ungulae, & uiscera, coagulata ea perficiuntur. His uero in utero perfectis ita deinde paritur infans. Est uero adhuc in summo humidus, ueluti maris alga. Idque non in sanguinis uasis modo & uisceribus, ac carne, sed etiam ipsis ossibus, quae scilicet siccissima sunt omnium quae in nobis sunt, partium. Verum tum haec, tum reliqua tota una cum his membra quasi cerea sint, infantium nutrices fingunt, formantque. Tanta est in toto puellorum corpore humiditas. Quin si recens editum porcellum, uel esse, uel dissectum inspicere uelis: carnem quidem eius muccosam, praehumidamque inuenies. Osseum uero genus uniuersum, caseo qui modo sit coagulatus ad simile. Adeo, ut nuper nati animalis corpus propter redundantem in eo humorem libens non comedas. Quod maxime tum suilli, tum ouilli foetus corpori accidit, propterea quod ea maxime sunt humida. Caprinum, quod siccius sit, & melius esui est & iucundius. Contra uero quam in nouellis procellis, quaecunque iam senuerunt, haec ossa quidem omnia & ligamenta uniuersa, praesicca, sine succo, & insipida possident. Carnem uero neruosam& duram. Arterias quoque & uenas, & neruos, aetatis culpa lori uice, insuaues, & sine succo. Quae medio statu horum, ac nuper natorum sunt, quae utique iam aetate processerunt quantum a senio absunt, tantum & ab extrema siccitate sunt remota. Quae minora sunt, atque adhuc augescunt, tantum ea quoque ab gestati etiamnum foetus humore absunt, quantum processerunt aetate. Florescens uero aetas omnium animalium maxime in medio extremorum est, neque sicut senium ad summam perducta siccitatem, neque ueluti infantium aetas in humore & multo uuido mersa. Cur igitur aliqui celebrium medicorum humidum esse senium, prodiderunt. An uidelicet quod excrementorum abundantia sunt decepti. Quippe tum oculi his lacrimis suffunduntur tum nares destillatione manant. Tum in ore eorum saliuae copia exuberat. Ad haec tum tussiunt, tum excreant pituitam. Scilicet pulmones quoque hac esse refertos iudicantes, uenter quoque illis pituita est plenus. Tum singuli articuli quodamodo muccosi. Caeterum nihil horum obstat, quo minus senum corpora sicca censeantur. Vt quorum neruos & arterias, & uenas, & membranas, & omnium instrumentorum tunicas, multo quam prius erant, sicciores inuenias. Circumfundi autem illis extrinsecus, intrinsecus ue, aut pituitosum quendam humorem, ut muccosum. Verum tantum abest, ut eiusmodi signa uniuersa senilem aetatem humidam confirment, ut etiam siccam esse prope testentur. Idcirco nanque particula quaeuis siccior, quam ante uidetur, quod per caloris imbecillitatem, similiter non nutritur, foris enim copia illi, humidi excrementi superfluitat. Corpus autem cuiusque intrinsecus, siccum est, quod nec trahere intro nutrimentum ualeat, nec eo sufficienter frui. Est ergo humidus senex, non propriis suis particulis, sed excrementis. Rursum siccus, non excrementis, sed particulis ipsis. Ita nimirum alio genere siccus, alio humidus. Verum non est ad praesens de excrementis eius, sed de propriis partibus disceptatio, quarum propriae actiones uitam eius complent: his igitur siccus senex est, quibus scilicet puer est humidus. Ipsis nimirum solidis corporis particulis, ossibus, membranis, ligamentis, arteriis, uenis, neruis, tunicis, carnibusque. Meritoque Aristoteles senium marcenti stirpi adsimilat. Quippe stirpes nouellae dum sunt, molles, humidaeque cernuntur, senescentes assidue magis siccescere uidentur. Ad postremum siccae prorsus redduntur. Idque ipsis mors est. Ac quod siccissima aetatum senilis sit, ex iam dictis liquet. Quod autem & frigidissima sit, id uel magis est euidens. Ita ut de eo nemo dubitauerit. Nam & tangenti senes frigidi apparent, & facile in frigidum statum mutantur.Et nigri, & liuidi fiunt, & frigidis morbis facile capiuntur. Apoplexia neruorum resolutione, stupore, tremore, conuulsione, destillatione, raucedine. Porro periit eorum omnis paulo minus sanguis. Eoque una periit & coloris rubor. Iam uero concoctio his, & digestio, & sanguificatio, & appositio, & nutritio, & appetentia, & sensus, & motus, oblaesa omnia sunt, uitioseque administrata. Et quid, quaeso, aliud est senium, quam uia ad interitum? Ita si mors naturalis caloris est extinctio, utique senium ueluti tabes quaedam eius fuerit. Verum non perinde de puerorum, & florentium aetate inter medicos conuenit. Sed nec dirimere inter eos litem est promptum, probabiles enim sunt utrorumque rationes, tum eorum, qui pueros calidiores esse, quam florentes aetate censent. Tum eorum, qui contra, florentes calidiores pueris esse contendunt. Alteri nanque ex eo quod sanguinis humor omnium, quae in animalis habentur corpore calidissimum natura sit, tum quod foetus in utero propemodum sanguis tantum sit post enim fingendis utique iam particulis, aliud os efficitur, aliud arteria, aliud uena, aliud diuersum ab his aliquid: omnia tamen rubra, tum quod sanguinem syncerissimum, calidissimumque optineat: colligunt calidissimum esse gestatum in utero foetum. Quod si est etiam pueros quanto gestatis in utero propiores sunt, tanto esse florentibus aetate calidiores. Alteri quod etiam plurimus sit in florentibus sanguis, ac copiosior quam in pueris. Ita ut eius occasione crebro his sanguis profluat. Quin etiam quod flauae bilis succus, qui sanguine multo est calidior, plurimus his sit, propterea calidiores esse florentes, quam pueros, confirmant. Rursus illi ab ipsis functionibus quod tum augeantur, tum plura, quam pro corporis sui portione, alimenta tum appetant, tum conficiant, ualidum esse in pueris calorem asserunt. Hi contra humiditatis occasione, potius, quam caloris ui, augeri illos contendunt. At concoctione non modo florentes non uincere, sed etiam longe ab iis pueros uinci. Nam & uomitiones iis ex incoctis cibis accidere, & deiectiones humidas, asperasque, ac a succo alienas. Quod si appetunt plura, nihil id facere ad caloris robur. Primum enim id non accidere caloris copia, ut animal appetat plura. Immo contra, refrigeratis scilicet his partibus, quibus appetentia debetur. Deinde quoniam non tantum ad nutritionem, sed etiam incrementum, alimentum moliuntur. Idcirco etiam pluribus nutrimentis iis esse opus. Iam uero reliquis functionibus uniuersis, etiam non obscure, inferiores esse pueros his, qui florenti sunt aetate, ut qui nec ingredi, nec currere, nec portare, nec quicquam in summa agendorum operum similiter obire queant. Cum florentibus,tum sensum omnem, tum intellectum ad summam perfectionem, bonitatemque peruenisse dicant. In summa puerum adhuc imperfectum esse florentem, animal perfectum. In perfectis rationabile esse, maxime actiuum maximeque princeps elementum pollere. Quin somno quoque plurimo deditos pueros uidere licet, contra minimo florentes esse contentos. Quanquam hunc quoque, aliter accidere, ne insanum quidem hominem censere aiunt, quam calido uicto quodammodo grauatoque humoris copia, ueluti tum ex temulentis intelligere licet, tum iis, qui balneo liberalius sint usi. Ita uero & papauer somnificum esse, & mandragoram, & lactucam, & omnia quae humidiore, frigidioreque temperie sunt. Ac tales quidem de propositarum aetatum temperie rationes utrinque afferuntur. Omnes enim recensere, superuacuum uidetur. Cum formula ipsa epicherematum, uel ex iis, quae retulimus, satis clare perspici possit. Eminus enim utrique, fermeque a secundis priora colligunt. Ac tanquam iam sciat auditor quemadmodum auctio, quemadmodum concoctio, & quemadmodum nutritio fiat, uerba faciunt. Simili modo de sensu, de motu, de functionibus, tum naturalibus, tum quae agi sunt idoneae, disputant. De somni quoque generatione & ciborum natura, mentionem faciunt, quorum nullum simplex promptumque cognitu est. Sed & multam disquisitionem requirit, nec potest fortasse ulli compertum esse, nisi qui prius humidam, siccam, calidam, frigidamque temperiem sciat agnoscere. Quicquid enim eorum ueluti scientes dicunt, id si docere eos cogas, prorsus disputationem de temperamentis, hanc scilicet cui nunc insistimus, desyderabunt. Quare per mutua & ex mutuis, fiunt iis demonstrationes. Ex iis quidem quae nunc quaerimus, ceu iam sint cognita, cum de actionibus disputant, & ciborum ac medicamentorum facultates inuestigant, ac de somno, & aliis id genus disserunt. Rursus autem quae nunc sunt proposita per illa, ueluti prius iam nota demonstrant. Ego uero eiusmodi demonstrationes non probo, quin si fateri uerum oportet, nec demonstrationes eas censeo, ueluti diffusius in aliis ostendi, satiusque esse in omni docendi genere existimo, ordinem conceptionum diffinire. Si igitur principium omnis quae de temperamentis suscipitur disputationis, tractatio de elementis est, sint ne ea impatibilia prorsusque mutationis expertia, an alterari, mutarique potentia, ab illorum uero cognitione, secunda deinceps est, proposita nunc disputatio, non utique sumenda est istorum fides ex iis, quae nondum sciuntur, sed sicuti tum rectum est, tum uero iustum, quod sumendum ad demonstrationem est, uel euidens aliquid sit oportet, uel quod prius fuit demonstratum. Non est igitur neque de somni generatione mentio facienda,neque de concoctione, neque auctione, neque de alio id genus ullo, sed ab ipsa sola, nudaque subiectarum rerum substantia, disquisitio ineunda, sicuti in primo libro fecimus. Quippe statuentes aliud esse, quod energia, siue actu sit, aliud quod potestate, de eo quod actu iam calidum, frigidum, humidum, siccum ue sit, prius disserendum esse diximus, subinde ad ea quae potestate sint ueniendum. Porro eorum, quae actu, calida, frigida, humida, sicca, ue sunt, obuia, promptaque omnibus cognitio est, utpote quae tactu discerni queant. Qui scilicet, & ignem ipsum calidum esse docuit, & glaciem frigidam. Quod si alia quapiam ratione notionem, agnitionemque calidi, frigidi ue habent, dicant hanc nobis. Inauditam enim ac nullius effectus sapientiam promittunt. Immo si uerum fateri licebit stuporem potius, si rerum sensibilium alium quempiam habere se iudicem meliorem putant, quam ipse sit sensus. Atqui si eorum, quae actu calida sunt, alius esse iudex quam tactus, nullus potest, tangant iam deinceps multos uiros, tum senes, tum adolescentes, tum pueros, tum infantes. Ita enim inuenient, qui magis, minus ue calidi sint. Sin de rebus sensibilibus rationales demonstrationes quaerunt, iam de niue ipsa inquirendum est, censenda ne sit, sicut omnibus hominibus apparet, candida, an sicut Anaxagoras asseuerauit, non candida. Iam uero de pice simili modo coruoque, ac reliquis omnibus estimandum. Neque enim si non habenda est oculis fides de albo quod uident, de nigro sine demonstratione fides est habenda. Omnia igitur quae sensui apparent, si iam fide carere dicunt, nec olorem album esse dicant, nisi prius id uiderint ratione. Immo nec calcem, nec diem, nec solem. Ad eundem modum & de uoce, auribus fidem abrogent, & de odore, naribus, & de omni tangibili, ipsi tactus sensui. Et nonne haec sunt pyronis hesitatio, & nugae immensae? Sane equum fuerat, eos qui optimam sectam in philosophia elegissent, quae scilicet calidum, frigidum, humidum, & siccum principia & elementa statuit, non intantum desciuisse a uiris qui haec posuerunt, ut quod omnis demonstrationis principia sunt, quaeque sensui, quaeque intellectui sunt manifesta non cognoscerent. Et profecto quisquis de his addubitat, frustra de aliis inquirit. Vtpote ne unde quidem sit incepturus quicquam sibi relinquens. Vnde igitur in tam diuersam uiam diuerterunt, ac sensibilium rerum cognitionem ratione consequi tentarunt? Ego ne cogitare quidem possum. Eoque quod actu calidum est, tactu iudico. Siquid autem adhuc calidum non est, sed ut tale fiat est idoneum, quod utique potestate calidum appellamus, id ratione inuestigare conor: hii uero omnia nescio quo pacto subuertunt, & in argumentis prolixe retoricantur. Sed hos mittamus. Illius tamennunc minime obliti quod unum prauorum dogmatum principium sit, nihil de demonstratione prius meditatum simul res ipsas inquirere, simul ueluti scientem quidnam demonstratio sit, demonstrare tentare. Denuo igitur ad propositum reuersi, calidum quod in aetatibus cognoscere cupimus, primum & maxime, tactu iudicemus. Erit autem optimum iudicium in uno, eodemque unius infantis corpore, potest enim & qualis calor illi ante biennium fuerit, in memoria reponi. Et qualis nunc sit post duos forte uel tris interpositos annos. Si nanque mutatio omnino ulla ad calidum, frigidum ue infanti facta uidebitur, nullum praeterea negotium erit, qui usque ad florentem aetatem futurus excessus sit colligere. Quod si plures puellos pluribus conferre florentibus aetate uelis, graciles gracilibus, quadratos quadratis, & crassa crassis conferes, aeque uero & qui colore, & reliquis omnibus (quoad fieri potest) similiter se habeant. Quippe si differentiam in aetatibus inuenire studeas, in similibus quam maxime licet naturis, eam inquisitionem tutius facies. Porro in contrariis naturis hanc disquirere non parui erroris est occasio. Cum interim non tam exploratorum corporum aetatis, quam naturalis temperamenti gratia differentia existat. Ad eundem modum, tum uictu uniuerso tum temporum, quibus exploratur statu, pari modo se habentia corpora eliges, non exercitatum, requieto comparans, non balneo usum, ei qui eo non sit usus, non ieiunium, saturo, non sicientem, ebrio: non eum qui sole incaluit, ei qui ex frigore riget, non eum qui uigilauit, ei qui dormiuit, nec denique eos quibus contraria est uel natura, uel uictus ratio, uel quaelibet rerum circunstantia. Sed reliqua omnia sint quam fieri licet paria, una aetate excepta: pari modo si unum eundemque puellum cum seipso conferes, omnes eius externas circunstantias similes ad unguem seruabis: quo scilicet, si qua harum alicuius causa in calore & frigore differentia contigit, aetatis mutationi non imputetur. Longam tibi experiendi rationem fortasse tradere uideor. Sed plane uerissimam, atque ex ipsa rei quaesitae essentia desumptam. Sicut in his, quae de demonstratione scripsimus, a nobis est proditum. Tu uero fortasse compendiariam uoles minime curans, si falsa sit. Scito ergo non solum falsam te, sed etiam longam ingressurum uiam. Neque tribus, quatuor ue annis, quod requiris, inuenturum, sed tota uita in ignorantia uersandum. Quantum enim accipi ex memoratorum uirorum controuersia licet, non est, quod putemus clare aliquid demonstrari posse. Sed nec rationabile omnino est, ex iis quae posteriora sint, ea probari quae sunt priora. Ergo calidum, frigidumque corpus quod saltem actu, nec adhuc potestate tale sit, sensu iudicemus, misso nunc tum priorum iudicio tum reliquis omnibus notis. Et te iam ceu recte iudicaturum, ad ipsamexperientiam remitto. Meum autem iudicium ipse interpretabor. Complura enim deinceps corpora, non puerorum modo uerum etiam infantium, adolescentium, & aetate florentium, curiose tangens, neutros uera locutos inueni, nec eos qui absoluto sermone calidiorem, nec eos qui frigidiorem esse florentem etatem, quam puerilem dixerunt. Si enim reliquis omnibus quae extrinsecus adueniunt alterationibus circumcisis, eas quae ex sola aetate proueniunt, differentias estimaueris, neuter absolute loquenti uidebitur tibi calidior. Quippe dissident eorum calores qualitate, quae ex imparitate difflatus creatur. Cuius rei occasione nonnulli uel eos, qui secum uersentur, uel seipsos fallentes, alii puerorum, alii iuuenum, ualentiorem esse calorem autumant. Est enim puerorum, calor magis halituosus, & copiosus, & tangenti blandior, florentium calor subacre quiddam habet, ac non suaue. Haec igitur tangenti occursus differentia, plures inducit, ut florentium corpus calidius esse pronuncient. Res uero aliter se habet. Quippe qui in uaria materia tactum suum ad calorem, tum ualentiorem, tum imbecilliorem, tum parem discernendum exercuerit, huic non dubito puerorum calorem, florentium calori, uel parem uel ampliorem uisum iri. Est porro exercendi ratio haec. Incipiendum enim ab eo quod euidens maxime est. Balinearum aer ita est aliquando calens, ut nemo eum ferat. Sed uri in eo uersatus uideatur. Aliquando ita est frigidus, ut sudare in eo non sit. Iam tertium quoque & ab his diuersum, quem utique maxime requirimus, temperatum aeris statum, quid refert dicere? Idem tres caloris status, in solii quoque apparent aqua. Quippe quae & calida adeo ut urat, & frigida adeo, ut ne calefaciat quidem, & temperata adeo, ut calefaciat modice, saepe cernitur. Ergo si te uter sit calidior perconter, aqua ne temperata, an aer temperatus, neutrum dicere possis. Cum enim ambo similiter corpori blanda sint, & mediocri aeri temperie, alterum eorum dicere calidius esse, alterum frigidius, nulla dici ratione uidetur. Iam si intelligas aquam labri, ea esse caliditate ut ferueat, aut aerem balnei prorsus inflammatum, ab utroque te pari modo deurendum constat. Rursus si aquam ita intelliges frigidam, ut procul a glaciando non absit, aut aerem prorsus refrigeratum, sic ut cum ningit, conspicitur, patet, quod utriusuis occursu pari modo refrigeraberis, rigebisque. Ergo summum tum calorem, tum frigus similiter in aqua, similiterque in aere finge praeterea medium amborum extremorum statum, simili modo in utroque constitue, hoc casu quod in medio interuallo extremorum, & medii status tum in aere est, tum aqua, easdem excessus distantiaeque rationes habebit. Tantoque dices alterum mediocri esse calidius, quanto alterum. Ad eundemmodum & frigidius quam mediocre, tanto esse aquam aliquando dices, quanto & aerem. Tametsi suus utriusque occursus tangenti, idem non sit utrique. Neque enim simili modo aqua temperata sicut aer temperatus tactum afficit. Et quid opus est in tam dissimilibus exemplum proponam. Cum ipse aer qui simili sit calore, uarie tangenti occurrat, prout alias ueluti caliginosus & halituosus, alias ueluti fuliginosus & fumosus: interim purus omnino est. Igitur in pluribus iisdemque differentibus aequalitas caloris consistit. Quae in consyderatis quasi inequalis sit, imponit, propterea scilicet quod non undequaque similis apparet. Caeterum homo, qui rationes, quas proposui expenderit, & sensum in multa particularium experientia exercuerit, is nimirum aequalitatem caloris in pueris florentibusque inueniet, nec eo falletur, quod alter in humida, alter in sicca substantia representetur. Quippe lapis aliquando pari cum aqua calore esse potest, nullum eo faciente discrimen, quod lapis siccus sit, aqua humida. Ita igitur mihi cum pueros iuuenes adolescentes millies consyderassem, praeterea eundem infantem, puerum, adolescentemque factum nihilo calidior uisus est. Nec puer quam aetate florens, nec aetate florens quam puer. Sed tantum quemadmodum dixi in pueris magis halituosus, & multus, & suauis: in florentibus exiguus, siccus, nec similiter suauis esse caloris occursus. Siquidem puerorum substantiae, utpote humidae, multum foras effluit, florentium substantiae parum utpote siccae. Itaque neuter eorum simpliciter uidetur calidior. Sed alter multitudine eius quod difflatur: alter acrimonia. Quippe insiti caloris puer plus habet, eiusque blandioris, si modo ex sanguine & semine ortum habet. In florentibus aetate, exiguus & siccus, nec similiter suauis calor tangenti occurrit. Ergo calidi, frigidique corporis solus tactus est iudex: humidi autem & sicci una cum tactu, ratio. Quippe quod siccum est, durum prorsus est. At hoc tactu omnino dignoscitur. Non tamen si quid durum est, idem statim & siccum est. Etenim inseparabilis a sicco corpore duritia est. Non tamen eius unius propria. Nam & quod a frigore concretum est, durum cernitur sicut glaties. Quo utique minus sicci, humidique adeunda statim discretio est, ante scilicet quam estimatum sit, quemadmodum se in calore habeant & frigore. Neque enim siquid cum summo frigore representatur durum, id etiam siccum est. Nec si quid cum uehementi calore est molle, idem statim est humidum. Verum cum mediocriter est calidum, tum estimare durum ne an molle sit oportet. Si enim molle sit, humidum est: si durum, siccum. Verum si haec ita se habent partium, quae in humano corpore sunt durae, nulla est humida. Neque enim tanta esse in eo frigiditas potest, ut aliquid in ipso concrescere in duriciem queat. Potest enimquod prius fuit fluxile, aliquando concrescere ueluti adeps. Quod enim oleosum in sanguine, fluxileque & pingue est, ubi in frigidum uenit locum, cogitur: durum tamen ne sic quidem efficitur. Commode igitur dictum ueteribus est, humidissimam esse adipem. Secundo post eam loco carnosum genus. Eius plures sunt species, prima quidem quae proprie caro appellatur, quam scilicet nusquam in corpore per se inuenies, sed est perpetuo musculi pars. Ab hac cuiusque uiscerum propria substantia est. Eam Erasistratus parenchyma uocat. Quasique pro re parua, leuique habet, parum intelligens cuiusque uisceris actionem, huic carni acceptam referri: sed horum non est nunc tempus. Quod autem ipsum cerebri pulmonisque proprium corpus proximum adipi humiditatis ratione sit, ex mollicie eius coniectare licet. Non enim a frigido congelatur, cum nec calore fundatur, propinquam iis naturam habet ossium medulla. Non est tamen eiusdem generis cum cerebro & spinali medulla, ea quae in quolibet habetur osse. Sed cerebrum & spinae medulla eiusdem sunt generis. Reliquae omnes medullae alterius naturae sunt. Est tamen humidius ac calidius cerebrum, quam spinalis medulla. Eoque etiam mollius, praeterea ipsius cerebri priores partes tanto sunt humidiores, quanto molliores: omnia tamen haec cute non humidiora modo sunt, sed etiam frigidiora, unoque uerbo omne exangue frigidius sanguine praedito est. Proxima cuti est mollium neruorum natura. Duriores autem in humido & sicco, secundum cutis naturam se habent. Calore ab eius natura tantum absunt, quantum consentiens est exangue corpus a sanguine praedito abesse: lienis autem renum, & iecinoris caro, tanto cute est humidior, quanto est mollior. Calidior autem quanto magis abundat sanguine. Iam cordis caro omnibus hiis tanto est siccior, quanto est durior. Calidior uero non modo his, sed etiam omnibus plane corporis particulis. Quod etiam sensu clare deprehendas licet, in pectoris animalis dissectione, si digitum in sinistrum eius sinum immiseris. Inuenies enim locum hunc omnium, quae in animali sunt non paulo calidissimum. At iecinoris, lienis, renum, & pulmonis caro, simplicis cuiusdam naturae est, circa cuiusque uisceris uenas, arterias, & neruos crescens. Cordis, simplex carnis natura non est: sed sunt in eo fibrae, quales in musculis cernimus, quibus caro circumheret. Caeterum non est idem fibrarum genus, sed quae in musculis habentur neruorum, & ligamentorum sunt particulae. Cordis propria quaedam fibrarum est species, aeque scilicet ut uenarum, tunicae, atque arteriarum. Itemque intestinorum, uentriculi uteri, & uesicae utriusque, licet enim in his quoque instrumentis propriam quandam uidere carnem, suis ipsorum fibris circumnascentem.Atque hae quidem carnes, cute sunt calidiores: fibrae uero quam cutis partim paulo magis, partim paulo minus, tum frigidae, tum siccae sunt, partim similes omnino cutis substantiae. Porro omnes membranae cute sunt sicciores, ueluti cerebri, & spinalis medullae inuolucra, quae mininges dicuntur. Sunt enim hae quoque membranae. Iam ligamenta omnia quanto cute sunt duriora, tanto sunt & sicciora. Tendones quoque tametsi ligamentis sunt molliores, at tamen cute luculenter sunt duriores. Cartilago uero post ligamentum deinceps est, praeterea medium quoddam inter ea corpus. Appellant id anatomici quidam νευροχονδρώδη σύνδεσμον, quasi uero cartilagineum ligamentum dicas. Est autem id durum, cartilaginosumque ligamentum. Os uero omnium quae cutis operit, durissimum est. At eorum quae ex cute extant siccissimus est pilus. Deinde cornu mox ungues, & ungulae, & calcaria, & rostra, quaeque his in singulis animalium ratione carentium similes sunt partes. Succorum optimus, & maxime proprius, ac domesticus sanguis est, huius ueluti sedimentum, ac fex, atra bilis est. Quae idcirco tum frigidior, tum crassior sanguine est. Sicut flaua bilis longe calidior, frigidissimum uero ac humidissimum omnium, quae in animali habentur, pituita est. Instrumentum autem quo id cognoscitur, ipse est tactus. Veluti Hyppocrates in libello de hominis natura monstrauit. Caeterum quod frigida sit, unus tactus discernit. Quod uero humida quoque, pariter tactus, uisus, & ratio iudicant. Et tactus quidem ac uisus, quod talis iis cernitur. Ratio uero, ubi non caloris copia, sed naturali humorem talem esse definiuit. Ac particulae quidem & succi corporis, adhunc modum se habent. De iis, quae temperamenta comitantur deinceps agendum. Comitantur enim ea & quae dicta iam sunt: immo potius inseparabilia omnino sunt. A sicco quidem corpore duritia, ab humido mollicies. Si tamen cum tepido calore est: sed & crassitudo habitus, & gracilitas, temperamenta sequuntur. Non ea modo quae naturalia sunt, sed etiam si qua ex longa consuetudine sunt contracta. Multos siquidem qui natura graciles fuerant, pingues redditos uidi, contraque qui pingues fuerant, graciles. Illis quidem ex otiosa & delicata uita, toto temperamento ad humidius mutato. His uero multa tollerantia, & curis, & tenui uictu persiccatis. Dicemus uero & horum discernendorum notas. Satius enim est talis ne quispiam natura sit, an ex consuetudine redditus nosmet per aliquot signa discernere posse, quam ab alio id quaerere. Sane eiusmodi signorum autor, aeque ut reliquorum omnium, mirus est Hyppocrates. Siquidem quibuscunque latiores uenae sunt, hi calidiores natura sunt. Quibus angustiores, contra magis frigidi.Caloris nanque opus est has dilatare, flatuque extendere. Ita rationabiliter in idem fere recidit uenarum angustia, cum habitu pingui, & crassiore, habitus gracilis cum uenarum laxitate. Quod si quis simul pinguis, crassusque est, ac uenas laxas habet, is consuetudinis alicuius occasione non natura pinguis est redditus. Sicut ediuerso, si quis angustas habet uenas, & gracilis est, ne hunc quidem talem esse natura necesse est. Quin cum fames urget mediocritatem ex laxitate uenarum, & angustia, non a caetero totius corporis habitu spectandam esse ait. Quippe qui angustas habent uenas, exigui sunt sanguinis, nec longam inediam ferunt. Quibus latae, his copia sanguinis est, & citra noxam cibo abstinentur. Causae horum euidentes iam sunt, iis qui animum aduerterint, tametsi a me non referantur. Sed quoniam non omnes aduertunt, necessum fortasse erit aliquid eorum causa dixisse. Quicquid in sanguine pingue, leue, & tenue est, id in calidioribus corporibus alimentum quoddam calido fit. In frigidioribus seruatur. Cunque id uenae extra se transmiserint ubi in frigidas particulas incidit, quod genus membranae sunt in iis concrescit. In partibus uero natura calidioribus, cuiusmodi carnosae sunt, a calore ipso absumitur, ac digeritur. Nisi sicubi frigiditati temperamenti etiam vita indulgentior accedens, ipsis carnosis particulis adipis aliquid allinat. Qua ratione etiam quae hieme delitescunt animalia, non raro inueniuntur adipe obesa. Et foeminae uiris sunt pinguiores. Quod scilicet foemina mari est frigidior & plurimum domi uersatur. Ac quicunque corporum habitus & temperamenti natura sunt & mediocri exercitatione utuntur, hos necesse est eusarcos esse, id uero est mediocri omnino corporis habitu. Quibus uero humidum abundat, & calor a mediocritate summa non longe abest, hi corpulenti, siue carnosi fiunt. Corpulenti rursus fiunt, qui natura sunt temperati. Caeterum desides & otiosi uiuunt. Quippe dictum a ueteribus commodissime est, consuetudinem acquisititiam esse naturam. Nec fortasse oportebit cum id iam semel dixerimus, in quouis etiam capite definire natura ne frigidior, an ex consuetudine quispiam sit redditus. Sed illud legentibus remittere. Me autem compendii causa proprios cuique temperamento corporis habitus persequi. Sunt igitur nonnulli qui & graciles sint, & uenas paruas habeant. Sed si ex iis quempiam incidas, adeps excidet. Quam constat cuti, ad internam eius membranam subnasci. Et raro id quidem in uiris conspicitur: in foeminis saepissime inuenitur. Est nanque tum frigidioris naturae, tum uitae magis desidiosae eiusmodi nota. Si quidem adeps ex habitus frigiditate gignitur. Corpulentia, siue carnis abundantia exsanguinis copia nascitur. Mediocritas temperatae naturae est nota. Et corpulenti quidem, omnino plus adipis habent quam temperati. Nec tamen pro carnis semper portione adeps simul augetur. Sed alios habere plus carnis, alios plus adipis uideas, aliis ambo pari modo sunt adaucta. Et quibus quidem ambo pari modo sunt aucta, his tantum supra temperatam naturam humoris est, quantum & frigoris. Quibus autem plus est adipis, in his frigidi plus est, quam humidi. Eque ut quibus caro est plenior, his humoris plus iusto est. Non tamen etiam frigoris. Cum enim calori intra debitos fines manenti, boni sanguinis accedit copia, necesse est corpulentia sequatur. Quantum autem supra mediocritatem esse sanguis debeat, id quidem mensura & pondere, ostendere non est. Ratione tradere licet. Quippe ubi nullum adhuc morbosum symptoma, crassato corpori incidit, humoris abundantia intra sanitatis interim est fines. Monstratum enim nobis & in aliis est, non paruam in eo statu, quae sanitas dicitur, necessario statuendam esse latitudinem. Quin nunc quoque in omni fere sermone nostro apparet. Qui temperatam, mediamque naturam, reliquarum ueluti canonem semper statuamus. Quae uero ex huius utraque sunt parte, intemperatas censeamus. Quod utique non faceremus, nisi in sanitatis statu, maioris, minorisque ratio inueniretur. Est enim alia sanitatis, alia morbi intemperies. Morbi quidem ea quae a media temperie longissime abest. Sanitatis quae paulum. definire autem modum ne hic quidem mensura, & pondere licet. Caeterum intemperamenti, quod intra sanitatem habetur sufficiens nota est: quod nulla functio animalis manifeste sit adhuc laesa. Quantum igitur interuallum est inter id, quod perfectissime functionem obit, & id quod manifeste actionem aliquam habet oblaesam, tanta est profecto & sanitatis, & distemperantiae, quae intra sanitatem consistit latitudo. Ab hac proxima est intemperies morbosa, cum scilicet animal intemperamenti uitio aegrotat. Non enim huius tantum noxa laborat: sed etiam aliis affectibus non paucis, de quibus in iis, quae de morborum differentiis scribemus, diffusius agetur. Nunc redeundum ad diuerticulum est. Sicuti enim naturali calore optimam seruante temperiem, humidum quod intra sanitatis terminos est auctum, non adipem modo in homine, sed etiam corpulentiam gignit, & adipem quidem partius adiicit, carnem uero multo liberalius auget. Ita rursus, si humidum & siccum mediocritatem ad unguem inter se seruent, calor autem in homine sit minor, necesse est huius corpus adipe, quam carnis copia magis abundet. At uero si calor augeatur, seruetque mediocritatem altera contrarietas, minus erit ei animali adipis quam carnis. Sicut ediuerso si quando pollet siccum, altera contrarietate medium modumseruante, & gracilius & durius, corpus euadet. Haec a me dicta sunt, patetque non solum ratione monstratum esse quod simplices in animalium corporibus intemperies habeantur, sed etiam quod singularum manifeste sint notae. Nec eae modo in calore, frigore, mollitie, & duritie: sed etiam in reliquis omnibus habituum corporis differentiis. Quarum de iis, quae ex gracilitate & crassitudine spectantur mox diximus, de reliquis nunc dicamus. Calida igitur & sicca intemperies hirsuta est, uerum ea in summo. Mediocriter autem quae calida quidem est, sed in altera contrarietate mediocritatem habet. Similiter & quae sicca quidem est, sed in calido & frigido media est temperie. Est enim ea quoque modice hirta. Nuda pilis sunt frigida omnia temperamenta, siue ea mediocriter se habent in humiditate, siue immodice. Caeterum ad summum glabra est frigida temperies & humida. Minus hac, quae frigida est, sed in altera contrarietate temperata. Ad huc minus, quae frigida est & sicca. Quanquam putet aliquis sicut fieri non potest, ut in terra sicca herbae nascantur, nutriantur, & incrementum capiant, sic nec pili in sicca cute. Est autem secus. Quippe terra, ut terra sicca dicitur. Cutis, ut cutis: itaque siccitas, quae in terra est, maxime sine humore est. Quae uero in hominis est corpore, & eius similium animalium, nec humoris est expers, & maxime omnium ad pilorum generationem est idonea. Siquidem nec ex iis quae silicea testa intecta sunt, nec crustatis, ueluti ostreis, locustis, cancris: sed nec ex iis, quae in cauernis delitescunt, quales sunt serpentes, nec quae squamata sunt, cuiusmodi sunt pisces, oriri pili possunt. Sunt enim horum cutes uere, atque in totum siccae ritu testae, uel petrae. Caeterum ex his, quae molli sunt cute, ut homo, quanto utique siccior calidiorque cutis fuerit, tanto magis potest pilos gignere. Nam ut ab exemplo terrae, quod illi proponunt, non recedamus: herbae nec in sicca & squalente admodum terra nasci possunt, nec in humida & lacustri: uerum cum absumi ceperit, redundantia humoris, tum enascuntur e terra. Augentur autem largius, ubi haec quoque siccescit: modice quidem in uere, celerrime uero & plurimum ineunte aestate. Siccantur autem omnino, arefacta terra, aestate iam media, licetque tibi (si placet) nunc quoque, sicuti in priore libro demonstratum est, uer ipsum, propterea quod ex temporibus anni temperatum est, temperati corporis id assimilare cuti, potissimumque huius temporis medium. Tum enim terra quoque ipsa, medio quodam statu humoris, siccitatisque est. Quod autem ueris aestati est proximum, id iam sicciorem iusto reddidit terram, hoc etiam amplius, aestas inchoata. Quam igitur dico calidam, & siccam cutem hanc maxime terrae statui assimiles quae abeunte sit uere, uel ineunte aestate. Nam media aestate in summoest sicca perinde ut testa intectorum animalium tegmen non ut hominum, suum, asinorum, equorum, aut alterius cuiusquam eorum, quae pilis uestiuntur. Quare si cutem terrae comparare uolunt, hactenus quoque rem consentire cum iis, quae prius diximus inuenient. Ipsi uero sese ex omonymia non animaduersa fallunt. In sicca enim & calida cute multos magnosque nasci pilos diximus. Nimirum ut de homine uel animali pilis praedito, non de ostreis, aut cancris uerba facientes. Quippe per omnem cutem digeritur semper aliquid a calido, quod secum etiam interni humoris nonnihil aufert, uerum in quibus humida cutis est, & plane mollis, qualis modo concrescens caseus, in his eorum quae exciderunt, uiae per cutem non manent, partibus scilicet eius, quae prius dissidebant, rursus inter se unitis. At in quibus dura est, non absimilis caseo iam coacto, perforatur quidem eorum quae exeunt transfluxu. Cum autem rursus uniri per siccitatem nequeat, meatus ipsos immutatos seruat. Qui etiam perpetuo transfluentium ictu assidue magis fistulantur. Si igitur quod transfluit uel halitus uel humor purus sit, halitui certe celer, minimeque impeditus transitus est, humor in exilioribus spiramentis nonnunquam haeret. Aliquid etiam intro recurrere ad profundum cogitur. Sin ueluti fuliginosus, crassusque, et terreus uapor sit, subinde contingit ut in angustis spiramentis impactus: nec facile rursum intro redeat, nec uacuari possit. Hunc igitur alius rursum e profundo subiens ferit, prorsumque impellit, tum hunc rursus alter, atque illum alius. Ac multos mihi eiusmodi uapores, fuliginosos alium super alium impactos, tempore complicari, coniungique intellige, ac unum eiusmodi efficere corpus, quale est ea, quae foris cernitur fuligo, nisi quod hic quantum spissatum est, tantum etiam per transitus angustiam stipatum, in angustam prorsus redactum est formam. Vbi autem tale corpus totum obstruxerit meatum deinceps iam uiolenter ictum, a similibus sui quibus exitus non est excrementis, totum interim propellitur. Adeo ut cute exire cogatur, iam lori formam adeptum. Ad similes autem, quod in meatu est impactum, herbae, stirpis ue ueluti radici. Quod uero ex cute extat, ipsi ueluti stirpi, fit autem niger pilus, cum deusto ui caloris uapore, excrementum in exactam fuliginem mutatur, flauus uero, cum uapor minus torretur. Quippe quod tum est impactum flauae bilis, non nigrae feculentum excrementum est. Albus uero pilus ex pituita nascitur. Rufus sicuti coloris flaui albique est medius, sic eius generatio ex pituitosae, biliosaeque fecis media quadam natura prouenit. Crispi pili fiunt uel propter siccitatem temperamenti uel propter meatum, in quo radicantur. Et propter siccitatem quidem, ad eum modum quo corigiae, quae igniplus iusto siccantur. Et quid corigiarum meminisse est opus, cum ipsos pilos, ubi igni propius sunt admoti, protinus intorqueri uideas. Atque ita quidem omnes Aethiopes sunt crispi. At propter meatuum in quibus radicantur naturam, ad hunc modum. Cum exhalatio saepe imbecillior est, quam ut rectam uiam sibi moliri possit, pro modo quo inflectitur, etiam meatum suum figurat. Interim uero exhalatio satis ualens est. Sed duriore cutis natura, recta ferri regione prohibita, in latus flectitur: ita ut extrinsecus uidere licet, non halitum modo, aut fumum, sed etiam flammam ipsam cum sursum agi uetatur, diuisam utroque uersus in obliquum agi. Sic igitur corporis exhalatio, ubi prorsum agi prohibetur, obliquum sibi transitum sub cute molitur. Donec longiore spatio collectam, aliquid eam urgeat, & foras flatu agat. Est quando ambobus coeuntibus, & prima exhalationis, quae meatum finxit imbecillitate, & cutis siccitate, obliquitas pilorum radicibus contingit. Quales autem in radice finguntur, tales rationabile est perpetuo fore. Neque enim durorum & siccorum corporum quippiam, nisi prius molliatur, fingi in rectum potest. Atque haec quidem est pilorum generatio. Sequens est, ut causas omnium, quae temperamentis in pilorum pro aetate regione, & corporis natura differentiis contingunt, dicamus. Ergo Aegyptii, Arabes, & Indi, omnes denique qui calidam & siccam regionem incolunt, nigros, exiguique incrementi, siccos, crispos, & fragiles pilos habent. Contra qui humidam, frigidamque regionem habitant, Illyrii, Germani, Sarmatae, & omnis Scytica plaga, modice auctiles, & graciles, & rectos, & rufos optinent. Qui uero inter hos temperatum colunt tractum, hi pilos plurimi incrementi, & robustissimos, & modice nigros, & mediocriter crassos, tum nec prorsus crispos, nec omnino rectos edunt. Et in aetatibus ad eundem modum infantium quidem pili Germanis Florentium aetate, Aethiopibus, Epheborum, & puerorum, iis qui temperatum locum incolunt, in robore, crassitudine, magnitudine, & colore, ad portionem se habent. In corporum quoque naturis ad aetatum, & regionum portionem pili se habent. Pueri enim admodum parui nudi sunt pilis. Quod utique nec meatus adhuc ullus illis in cute est: nec fuliginosum excrementum. Incipientes autem pubescere, paruos, & imbecillos exigunt. At qui iam florent ualentiores, & multos & magnos, & nigros habent. Quod & frequentes iam meatus iis sint facti. Et fuliginosis excrementis, prae siccitate, & calore abundent. Caeterum pili, qui in capite superciliis, & ciliis habentur, etiam pueris nobis innascuntur. Siquidem generatio iis est, non qualis herbis, sed qualis stirpibus, prima ratione a natura conditis, non temperamentum ex necessitate sequentibus. Sicuti in libris de usu particulatum est monstratum:uerum hi quoque quod quidem sint, id naturae arti acceptum ferunt. Quod nigri, rufi ue, uel alio quouis sint colore, id aetatis temperamento omnino debent. Subrufi enim fere sunt, quoniam quod in meatibus est impactum, nondum totum est nigrum. Quippe cum humiditas multa sit, & transitus facilis & deustio imbecilla. Boni uero incrementi, & modice crassi sunt, propter excrementorum quibus aluntur, copiam. Quippe ipsa pars corporis in qua fiunt, sicca est. Tota nanque calua ossea est. Cutis uero, quae illi est circundata, tanto reliqua totius corporis cute est siccior, quanto etiam est durior. Ascendit tamen tum ab iis, quae circa cerebrum sunt, tum uero ex toto corpore, fuliginosi excrementi non parua uis. Quo fit, ut quale, aetate florentibus, totum est corpus, eiusmodi iam infantibus sit capitis cutis. Eoque rationabilius nonnulli procedente tempore calui redduntur. Quibus scilicet a primo durior cutis erat. Quippe monstratum prius est senescentium partes omnes siccescere. Fit autem cutis non paucis ueluti testacea, ubi supra iustum fuerit siccata. In ea uero sicut ex prioribus constat nihil nasci potest. Itaque etiam interna manuum, & inferna pedum, semper glabra, & pilorum expertia sunt, quod siccissimus, densissimusque sit tendo is, qui sub cute habetur. Quibus autem ad summam siccitatem, cutis capitis non peruenit, imbecilli his omnino, albique pili fiunt, quos uulgo, canos appellant. Imbecilli quidem, conuenientis alimenti penuria, albi uero propterea quod alimentum quo aluntur, ueluti situs est pituitae, quae spatio computruit. Vbi enim meatus etiamnum manet, excrementum uero exiguum est, & lentum, ac languide a calore propellitur, non dissimiliter putredini afficitur, iam calui fiunt homines, cum senescunt, a sincipite magis. Canescunt magis a temporibus, quoniam illud omnium capitis partium est siccissimum. Haeret enim cutis illic ossi nudo, tempora uero humidiora sunt. Quod in his musculi magni sub cute habeantur. Omnis autem musculus carnosus sit. Caro, tum osse, tum cute humidior. Est autem ei quod dicimus diligenter attendendum, ne imprudentes nosmetipsos fallamus. Sicuti se fallunt multi ex iis, qui optimi uisi sunt medici. Qui si quem caluum uiderint, statim huic siccum esse totius corporis temperamentum putant. Neque enim simpliciter ita coniectari oportebat. Sed prius illud definire praestiterat, humanum corpus in aliis aequabili per totum temperamento esse, in aliis, nec iis paucis inequabiliter esse affectum. Cum eorum aliae particulae mediocri & iusto sint humidiores: aliae frigidiores, aliae sicciores, aliae calidiores, aliae prorsus temperatae, ac mediocres. Porro huic maxime esse attentos conuenit, ubi corporis temperiem estimamus. Quippe si totum corpusaequabiliter conditum sit, omnemque partium inter se competentiam in latitudine, longitudine, & altitudine seruet: potest utique aequabiliter attemperatum esse id corpus. At si cui corpori Thorax collum, & humeri maximi sunt, lumbi parui, angustique, & crura gracilia atque sicca, quomodo id dixeris omnibus particulis similiter affectum? Quin si crura ei crassa sint, & lumbi lati. Thorax uero angustus, ne id quidem omnibus partibus equabiliter est temperatum. Sunt alia corpora, quibus maximum est caput: alia quibus paruum, quale passeribus. Iam crura aliis blesa, aliis vara. Artuum quoque extrema aliis gracilia sunt, aliis crassa. Et thorax aliis ut dictum est, latus aliis tabulae ritu angustus, quos Graeci σανιδώδεις uocant. Vbi uero opertae scoptulae illis, siue carne nudaeque plane sunt & alarum more pronae, nominantur a medicis eiusmodi naturae Graece πτερυγώδεις. Quantopere autem hae sint uiciatae deperdito his paulo minus omni interno spatio, quo pulmo, & cor sunt sita, neminem latet. Innumerae uero aliae particularum corporis plane affectiones sunt. Vbi id a naturali analogia, protinus in utero matris ad inaequalem intemperiem est mutatum. Minime igitur in corporibus id genus, ex unica particula coniectandum de toto est. Neque enim hi qui mores ex ingenio corporis docere profitentur, simpliciter de omnibus pronunciant. Verum ipsi quoque experientia docti, si quis impense hirto est pectore. Hunc audacem iudicant, sin cruribus est hirtis, salacem. Non tamen causam etiam adiiciunt: neque enim cum pectus habere leoni simile dicunt. Crura uero hirco, iam primam causam inuenerunt. Siquidem cur leo quidem audax, hircus uero salax sit, ratio etiam inuestigandum exigit, hactenus enim quod in re fieri cernitur dixere. Causam tamen eius omisere. Caeterum is, qui naturali speculatione est exercitatus, sicuti aliorum omnium, ita horum quoque causas inuenire tentat. Propterea enim quod inequali partium temperamento sunt, non leo modo & hircus, sed etiam caeterorum pleraque animalium, idcirco ad alias actiones aliud est pronum. Ac de his quidem Aristoteles commode tractauit. Sed quod ad re propositam est utile, id iam apparet. Hominum scilicet temperamenta consyderantibus, singulas partium per se examinandas esse. Nec si cui thorax hirsutus est, huic totum corpus calidius, sicciusque ex necessitate putandum. Sed plurimum in corde caloris esse. Eoque audacem: posse uero aliquando etiam huius ipsius rei occasione accidere, quo minus totum his corpus similiter calidum siccumque sit: quod scilicet plurimum caloris sursum huc spirauerit, atque in ambientem abierit. Nam si tota corporis temperies est aequalis erit his statim thorax ipse uniuersus latissimus, uenae amplae, arteriae magnae, eaedem maxime, uehementissimeque pulsantes, tum plurimi per totum corpus pili.Atque hi quidem in capite plurimi incrementi, nigri, & crispi. Vtique in prima aetate procedente uero tempore caluities excipiet. Quin etiam eiusmodi hominibus cum aequaliter sunt attemperati, & robustum, & exacte deliniatum, & musculosum totum corpus erit. Tum cutis nigrior, durior, atque hirsutior. Ad eundem modum, si contraria omnia in thorace sint, ac aequalis in toto corpore temperies uigeat, id est, si humidiores & frigidiores uniuersae corporis partes sint, thorax quidem angustus, & glaber erit. Sicuti etiam totum corpus pilis nudum. Cutis uero mollis & alba, capilli subrufi, potissimum in iuuentute, hi in senectute non caluescunt, timidique statim & ignaui, & segnes, adde etiam paruis uenis, ac minime conspicuis, & adiposi fiunt. Iidem neruis, musculisque imbecillis, & artubus, parum exacte deliniatis, & blesis. At ubi uaria partium temperies est, ex una earum pronunciare de toto corpore non licet, sed adeundae singulae sunt: estimandumque, quo temperamento uentriculus, quo pulmo, quo cerebrum, ac reliquarum per se unaqueque seorsum sit. Atque haec quidem ex functionibus noscenda. Cum nec manuum contrectatione, nec oculorum inspectione inuenisse temperiem eorum sit. Simul autem pensitandus, & continentium ea partium affectus est, quarum omnium extrema est cutis. Haec in nostra regione, quae utique temperata est subiectarum partium naturam prodit. Quanquam nec in ea simpliciter loquenti omnium. Sed duntaxat earum, quae similem habent cuti temperiem. At in his quae sub ursa & sub meridie sunt locis, quoniam corporum quae in altero sunt, calor in altum a circundante extrinsecus & uincente frigore est fugatus. Alterorum in cutem, ab externo calore attractus prodiit, non potest ex eo affectu, qui in cute cernitur, internarum particularum temperies clare discerni. Quippe corporis temperies in regionibus, iis quae a temperie recesserunt, inequalis uisitur, externis scilicet, internisque partibus ad eundem se modum non habentibus. Gallis enim & Germanis, & omni Thracio, ac Scithico generi frigida, humidaque cutis est. Ideoque etiam mollis, alba, & pilis nuda. Omnis uero naturalis his calor in uiscera una cum sanguine confugit, ubi dum agitatur, & premitur & feruet, iracundi, audaces, & praecipitis consilii redduntur. Ethiopibus uero & Arabibus, omnibus denique iis, qui ad meridiem incolunt, natura cutis ex ambientis aestu & naturali calore foras acto, usta, dura, sicca, & nigra redditur. Toto corpore naturalis quidem caloris exiguam optinente portionem. Sed alieno, atque adscito incalescente. Quippe id quoque ab Aristotele in multis est traditum. Estque illi, si alteri ulli attendendum, ac in singulis corporibus estimandum suo ne & proprio, an ascititio calore incaleant.Quae enim putrescunt, omnia adscititio calore sunt calida, proprio frigent. Qui meridianam plagam incolunt adscititio calore sunt calidi, proprio frigidi. Iam apud nos quoque naturalis calor hieme est uberior, adscititius minor. Aestate contra adscititius maior, naturalis minor. Omnia nanque haec definiat oportet, qui recte temperamentum est cogniturus. Neque enim omnino si cutis nigrior apparet, iam totus homo calidior est. Sed si ita est, caeteris omnibus simili modo se habentibus. Siquidem si alter in sole uersatus diutius est. Alter in umbra, illi nigrior, huic albidior cutis erit. Verum hoc ad totius temperamenti alterationem nihil facit. Ipsa nanque cutis sub sole diutius habita siccior, in umbra, humidior euadet. Non tamen naturalis temperies, uel iocinoris, uel cordis, uel alterius cuiusquam uisceris, statim mutabitur. Optimum igitur fuerit, sicuti prius est dictum, cuiusque seorsum particulae temperamenti notas comparasse. Verbi gratia uentriculi, si is bene concoquit quod temperatus sit. Sin non bene concoquit, intemperatus, si nidorosos, uel fumosos edit ructus, quod igneus in eo calor sit. Sin acidos, imbecillus & infirmus. Simili modo, si qui bubulam, & omnia quae concoctu difficilia sunt: concoquunt, quod eorum calor immodicus sit. Si qui haec concoquere non ualent, sed saxatiles pisces, & talia concoquunt, infirmus. Videndum autem hic rursum, num succi alicuius, qui aliunde confluat, culpa eiusmodi symptoma uentriculo accidat. Aliis enim ex capite pituita, aliis flaua ex iecinore bilis, in uentriculum confluit. Rarum tamen hoc cernitur & paucissimis contingere. At compluribus a capite defluit pituita. Atque id maxime Romae, ac locis perinde humidis. Caeterum & quod raro accidit consyderandum. Nihilque pro superfluo habendum, aut negligendum. Siquidem ipse uidi, quibusdam perquam pituitosis hominibus, multam tamen in uentriculo colligi flauam bilem, quam cum ante cibum aqua uino ue epoto, euomere debuissent, si quid ciborum priusquam uomerent, gustassent, & hos corrumperent, & capite dolerent. Cum hos quidam natura biliosos esse crederent. Quanquam essent toto corpore molles, & candidi, & glabri, & adiposi, & uenis, ac musculis parum conspicuis, praeterea exangues, nec tangentibus admodum calidi. Vidi & qui bilem nunquam uomuerunt, qui tamen & graciles, & hirsuti, & musculosi, & nigri, & uenosi fuerunt, affatimque calidi, si quis tangeret, uidebantur. Cuiusmodi habitu Eudemus philosophus erat. Sed incidit hoc loco speculatio quaedam anatomica id est, quae ad corporum dissectionem pertinet, quam aliqui medicorum, ignorantes, ex symptomatum dissonantia, magnopere anguntur, dumparum intelligunt meatum illum, per quem iecur bilem in uentriculum euomit, aliis geminum esse, aliis unicum, id quod in quadrupedum dissectionibus uidere licet. Ac plurimum quidem unicus is est, in id intestinum quod pylori, id est, exitus fundi uentris, & ieiuni medium est, insertus. Graeci medium id γαστρὸς ἔκφυσιν, quasi quiddam e uentre enatum uocant. Vel si geminus meatus sit, in ecphysin illam maior inseritur, minor in fundum uentriculi paulo supra pyloron. Inuenitur, sed tamen in paucissimis, superior pars maior, inferior minor. Caeterum quibus est maior, his in uentrem quotidie non exiguum bilis effunditur. Quam & euomant ante cibos oportet, & nisi id faciant, laeduntur. Quibus autem unicus est omnino meatus, his tota bilis confluit in ieiunum. Quanam igitur ratione dignoscere hos licebit? Neque enim dissecandos esse uiuos censeo, primum certe totius corporis temperamento, ueluti paulo supra est propositum. Deinde iis quae infra excernuntur. Eudemus enim biliosa mera, perpetuo per sedem excernebat: utpote, qui multam collegit bilem, cuius nihil in superiorem uentrem peruenit. Reliquis, qui scilicet & pituitoso erant corporis habitu, & bilem uomebant, his haudquaquam erat aluus biliosa. Quippe cum & minimum flauae bilis gignerent, & eius plurima portio in superiorem uentrem perueniret. Tertium notae genus in ipsis est uacuatis. Nam quibus in uentre biliosum excrementum gignitur, id porri uirorem praefert. At quibus ex iocinore descendit, his uel plane flauum est, uel omnino saltem pallidum. Praeterea quibus in uentriculo bilis illa gignitur, quae porri colorem imitatur, debet omnino his cibus fuisse, non panis, non suilla caro, simile ue aliquid, sed necessario aliquid, quod his calidius fuit, neque id boni succi. Quibus autem ex iocinore in uentrem defluxit, his flaua ea, pallida ue euomitur, etiam si boni imprimis succi fuit, quod sumpserunt. Etiam si ad summum fuit concoctum. Imo uero magis ipsis qui ad unguem concoxerunt, flaua uomuntur. Atque etiam magis his qui diutius cibo abstinuerunt. Quae uero bilis porrum refert, iis solis gignitur in uentre, qui utique concoxerunt male. Quin etiam sollicitudo, ira, dolor, labor, exercitatio, uigilia, abstinentia, & inedia, succi flauae bilis plus aceruant. Propterea quod plus eius succi in iocinore gignunt. Sunt igitur tum haec certa indicia, tum ad haec, quod ubi siccum & igneum uentricoli calorem, conuersio ad biliosum sequitur, panis, & suilla, & bubula caro, commodius quam saxatiles pisces concoquentur. Cum si ex iecinore bilis affluat, ex comestorum mutatione nulla secutura sit concoctionis diuersitas. Atque his quidem discernitur, quod non temperamenti, sed alterius cuiusquam gratia prouenit. Ad eundem modumsi defluens a capite in uentrem pituita acidi ructus causa est, conueniet simili ratione hic quoque a uentris proprio affectu hanc discernere. Aeque uero & capitis dolores ex propria ne eius intemperie, an propter uentris aliqua excrementa incidant discernendi. Iam cerebrum ipsum cuius sit temperamenti, per se estimare est satius, quam ex corporis totius affectu. Ipsius autem per se consyderatio, ex canitie, catarris, tussi, distillatione, & saliuae copia initur. Quippe quae omnia id frigidius, humidiusque esse doceant. Atque his amplius si ex leui qualibet occasione, in hos deuenit affectus. At caluities ex siccitate prouenit. Nigrorum autem & frequentium pilorum prouentus, equalis in cerebro temperamenti nota est. Ergo ad hunc modum de temperamentis ineunda nobis consyderatio est. Quanque scilicet particulam seorsum perpendentibus, nec ausis ex una pronunciare de omnibus. Quod utique nonnulli fecerunt, qui resimos, humidos, aduncos, siccos esse dixerunt. Et quibus parui sunt oculi siccos. Quibus magni humidos. Atque de hoc quidem parum inter eos conuenit. Alii nanque eorum, qui scilicet humidis particulis oculos adnumerant, ubi eos maiores uident, in iis humiditatem temperamenti pollere existimant. Alii caloris uehementia, qui in prima formatione sursum confertim magis copiosiorque ferebatur, non oculos modo, uerum etiam os ipsum et reliquos omnes meatus ampliores factos aiunt, ita non humiditatis id, sed caloris indicium esse. Verum ambo a ueritate aberrant, uno modo, eoque communi, quod unius particulae occasione de toto corpore pronunciare sunt ausi. Altero quod formatricis in natura uirtutis, quae artifex facultas est, & particulas secundum animi mores effingit, parum meminerunt. De hac nanque Aristoteles dubitauit: nunquid diuinioris originis sit, atque a calido, frigido, humido, & sicco, res diuersa, quo mihi minus recte facere uidentur, qui tam temere de rebus maximis pronunciant, & solis qualitatibus formandarum partium causam assignant. Rationabile enim est, haec organa esse, formatorem alium. Sed & citra tam arduas quaestiones, inuenire licet, sicut ostendimus, humidam, siccam, frigidam, calidamque temperiem. Errant igitur qui propriis indiciis neglectis, ad ea quae longe posita sunt, & magnae quaestioni fuerunt, atque ad hunc usque diem optimis philosophorum dubitata sunt conuertuntur. Neque enim propterea quod pueri nasis magis sunt resimis, florentes aetate magis aduncis, idcirco rationabile est resimos omnes humidos censere, aduncos siccos. Sed fieri potest, ut formatricis uirtutis eiusmodi opus sit, potius quam temperamenti. Quod si temperamenti est nota, at certe eius quod in naso tantum habetur, non eius quod in toto corpore nota fuerit. Quare frustra illud praedicant, in siccis natura temperamentis nasum acutum,oculos cauos, tempora collapsa. Quod scilicet in affectibus iis, quae corpora liquant, atque supra quam par est, inaniunt, haec contingant. Saepe nanque sic accidit: sepe non ita. Sed uidere licet totius corporis habitum, & mollem, & pinguem, & album, & carnosum, cum tamen oculi sunt parui, & nasus acutus. Rursus siccum, macilentum, nigrum, & hirsutum, ubi magni sunt oculi, & nasus resimus, praestat igitur, siquidem de solo agitur naso, ut ex eo resimo, humiditatem, ex eo adunco siccitatem coniectes. Nec de totius animantis temperie ex his particulis pronuncies. Pari modo oculorum, & alterius cuiuslibet partis proprium temperamentum ex propriis indiciis estimare est satius. Ergo de totius corporis temperie non recte ab una quapiam particula iudicium sumitur. Cum siue humoris uincentis, siue caloris, siue etiam amborum, cesios oculos indicium statuere oportet, utique proprii ipsorum sic, non omnium totius corporis partium, temperamenti documentum erunt. Neque enim si dura & macra crura sunt, omnino siccum est totius corporis temperamentum. Alii nanque affatim carnosi, & pingues, & crassi, & prominenti uentre, & molles, & candidi etiam cum eiusmodi cruribus cernuntur. Verum si totius corporis temperies, pari ratione se habeat, sicci omnino sunt, quibus macra sunt crura. Humidi, quibus crassa, praeterea quibus acutus est nasus, aut aduncus. Hi sicci, quibus resimus humidi. Ad eundem modum de oculis, temporibus, caeteris denique omnibus particulis, iudicandum. Quibus impar temperamentum est, nec omnium particularum idem, alienum a ratione est, ex unicae particulae natura, de omnibus sententiam ferre. Porro tale quippiam plurimis eorum imposuit, cum non de hominum modo, sed etiam aliorum animalium totius corporis temperamento, ex indiciis, quae in cute tantum spectantur, iudicium ferre sunt ausi. Neque enim si dura cutis est, necessario siccum est animans. Sed fieri potest, ut tantum cutis sic sit affecta. Sed nec si nigra haec hirta ue est. Simili modo, nec si mollis haec, depilis ue est, humidum ex necessitate totum est animal. Verum si per totum aequabiliter est attemperatum, ratio est, ut qualis sit cutis, talis sit & reliquarum partium unaquaeque. Sin inequaliter, non item. Quippe ostrearum totum corpus humidissimum est, cutis ipsa siccissima. Est enim iis qua teguntur testa, cuiusmodi est nobis cutis. Atque hinc illis Graece nomen ὀστρακόδερμα enim nominantur omnia eiusmodi animantia, propterea quod cutis iis ostraco .i. testae est adsimilis. Iam malacostraca, id est quae molli testa integuntur, ueluti marinae locustae & camari, & cancri, cutem quidem habent siccam, reliquam uniuersam temperiem humidam. Immo uero illud ipsum humiditatis in carne nonnunquamanimalibus causa est, quod siccam, terrenamque portionem natura his uniuersam circa cutem reponit. Non est igitur putandum, nec quod cutis ostreis sicca est, illico carnem quoque esse siccam. Nec quod haec praehumida, muccosaque est, iam cutem quoque eiusmodi esse. Quippe equum est quanque particulam ex seipsa dignosci. Ergo tum in his peccant, ii qui commentarios de temperamentis nobis reliquerunt, tum quod id omittunt, quod Hyppocrates rectissime admonuit, spectandum esse ex quibus, in quae mutationes sunt factae. Fit enim non raro, ut praesens nota prioris temperamenti sit, non eius quod in corpore nunc habeat, ueluti si quis annos natus sexaginta denso pilo sit, non quod calidus & siccus nunc sit, sed quod ante talis fuerit, consistant autem ei prius geniti pili. Ad eum modum, quo herbae, quae uere sunt enatae, nonnunquam perseuerant aestate. Aliis enim spacio & paulatim, contigit a plurima illa hirtitate mutari. Labentibus scilicet pre nimia siccitate pilis, aliis diutissime pili permanent utique qui nec in processu temporis admodum siccantur, et a primo ualentem habuerunt originem. Arborum ritu, quarum radices in terra ualenter comprehenderunt. Caue igitur si quemadmodum pilosum uideas, hunc statim melancholicum putes. Sed si quidem floret adhuc aetas, nondum esse talem. Sin iam declinat, melancholicum existima. At si senex est, non item. Fiunt nanque melancholica temperamenta, ex sanguinis adustione: Caeterum cum id pati incipit, non statim est percoctus, uerum hirtus abunde, qui calidus & siccus est, celeriter erit. Si modo eorum, quae proposita sunt, meminimus. Non illico melancholicus. Quippe cutis densitas, crassiorum excrementorum transitum remorans in temperamentis, quae calida in summo sunt, comburi ea cogit. Ita fit, ut tale iis nunc sit excrementum, quod pilos creat, quale olim procedente tempore in uasis sanguinis est futurum. Tum haec igitur omissa prioribus sunt. Tum praeter haec quod ex natura excrementorum, indefinite de temperamentis pronunciant. Putant enim particularum temperiem, similem esse cum excrementorum natura. Id uero usquequaque uerum non est. Sed fieri interim potest, ut pituitosa excrementa colligantur, nec tamen humida sit particula, immo frigida omnino: humida uero non omnino. Quippe cum siccam quoque esse liceat. Quod autem eis imposuit, facile animaduertitur. Non enim norunt quod ex cibis, nequaquam ex ipso corpore nostro, pituita fit. Quare nihil miri est, si ubi ingestos cibos (qui humidi fortasse natura sint) non uincit, simile iis, ipsum quoque excrementum creet. Non est igitur quod opinentur, tanquam corpus siccum est, itidem excrementum quoque esse siccum. Etenim si quis ab initio sicciore, frigidioreque temperamento statim fuit, is non melancholicus est, sed utique ab excrementis pituitosus. Quodsi ex habitus mutatione, frigidus, siccusque est redditus, necessario hic talis iam etiam melancholicus est uerbi gratia: Si quis ante calidus & siccus, ex sanguine urendo plurimam generauit atram bilem. Est enim is praeterquam quod siccus est & frigidus, protinus etiam melancholicus. Sin a principio frigidus & siccus fuit. Habitus quidem corporis eius albus, mollis, depilis, uenis, articulisque parum expressis, gracilis, & tangenti frigidus, animus uero minime audax, & timens, & tristis, non tamen excrementa huic melancholica sunt. In his igitur omnibus peccant plerique medicorum ex eo quod proprias notas respuunt, atque ad ea quae non perpetuo, sed frequenter accidunt, conuertuntur. Eiusdem erroris occasione, & quod excalfacit, id etiam siccare omnino putant. Hoc enim ueluti coronide summaque uniuersi sermonis addito, secundum iam librum finire statui. Quippe phlegmone obsessas partes calida perfundentes aqua, atque ita uacuari ab iis humorem cernentes, clare indicatum arbitrantur, siccitatem omnino calori succedere. Neque id modo ubi cum siccitate is, uerum etiam ubi cum humore est coniunctus. Caeterum non est idem uel uacuasse ab aliquo humorem, qui locis quibusdam sit dispersus, uel propriam particulae alicuius temperiem sicciorem reddidisse. Siquidem inequalis quaedam in his, quae phlegmone laborant partibus, intemperies est, similaribus scilicet corporibus a proprio temperamento nondum amotis, sed assidue adhuc in mutatione atque alteratione uersatis, omnibus nimirum interpositis inter eas spaciolis, fluxione refertis. Quaecunque igitur calida humidaque natura sunt, cum sic affectis admouentur, ipsa quidem superuacanea quae media similarium spacia occuparunt, euocant. Corpora tamen ipsa tantum abest, ut siccent, ut etiam illis humorem adiiciant. Ac ipsa quidem ueritas ita se habet. Demonstratio tamen euidens dictis requiritur. Verum eam cum & longiorem existimem, quam ut huic libro inseratur, & auditorem desyderet, qui medicamentorum facultatis sit non ignarus, in praesens differo. Caeterum ubi in tertio libro de omni temperamentorum genere tractauero, ac de iis, quae potestate calida, frigida, humida, siccaque sunt omnem methodum indicauero, mox integrum libellum scribere de inequali intemperie decreui. Quippe si absoluetur a nobis uniuersa de temperamentis disceptatio, tum ad libros de medicamentis, tum ad medendi methodum non parum adferet commodi.
Galeni de temperamentis, Thoma Linacro Anglo interprete, Libri secundi, finis.