Chapter 13

11. De Socinianen en hunne geestverwanten echter hebben deze noodzakelĳkheid der voldoening zeer ernstig bestreden; hunne argumenten komen alle hierop neer, dat recht en genade, voldoening en vergeving, en dus verder ook wet en evangelie, Oud en Nieuw Testament, schepping en herschepping enz., met elkander in strĳd zĳn en elkander uitsluiten. De christelĳke religie is n.l. volgens hen de absoluut geestelĳke en zedelĳke religie, van alle natuurlĳke en zinnelĳke elementen bevrĳd. God is niet te denken als Rechter maar als Vader; straffende gerechtigheid, heiligheid, haat, toorn tegen de zonde zĳn geen deugden in God maar alleen de liefde. De O. T. religie stond nog op het standpunt der wet, vatte de verhouding van den mensch tot God als rechtsverhouding op; het farizeisme dreef dit op de spits en Paulus bediende zich nog van dit farizeesch spraakgebruik en bestreed de farizeesche combinatie van wetsvervulling, gerechtigheid en loon niet. Maar toch leidt Paulus de onvervulbaarheid der wet niet af uit des menschen zondigheid doch uit de natuur der wet zelve, die niet dient om leven te geven maar om de zonde te vermeerderen. De christelĳke religie vat hĳ dus toch zuiver als Erlösungsreligion op, als genade, vergeving, geloof. En dat is zĳ inderdaad. Zĳ is enkel religieus-ethisch, heeft geen kosmische, juridische, metaphysische bestanddeelen meer, zĳ is enkel heilsleer, en al het andere, de leer van God, den mensch, de zonde, de wereld enz., moet van uit dit standpunt, christologisch en soteriologisch, herzien en omgewerkt worden. De staat is de sfeer des rechts, maar religie en recht staan lĳnrecht tegenover elkaar. Cf. boven bl. 322v. en voorts Wegscheider, § 142. Hofstede de Groot, De Gron. Godg. 181. Scholten, L. H. K. II 46v., 57v. Schweizer, Gl. der ev. ref. K. § 63 f. Christl. Glaub. § 94 f. Pfleiderer, Paulinismus286-110, 150-159. Holtzmann, Neutest. Theol. II 108 f. Ritschl, Rechtf. u. Vers. III28-14, 223-265. Kaftan, Dogm. 544 f. v. Hartmann, Religionsphilos. I 546 f. Heel deze tegenstelling is echter valsch en is in de christelĳke theologie altĳd alsmarcionitisch verworpen. Ten eerste toch is het onwaar, dat gerechtigheid en genade (liefde) in God eene tegenstelling zouden zĳn; niet alleen kent heel de Schrift aan God ook de deugden van gerechtigheid, heiligheid, toorn en haat tegen de zonde toe,dl. II195v., maar de genade onderstelt zelfs de gerechtigheid in God en is zonder haar niet te handhaven. Immers, genade is die deugd in God, waardoor Hĳ om eene of andere reden van zĳn recht afstand doet; indien Hĳ alzoo niet als de rechtvaardige en heilige recht heeft om te straffen, kan er bĳ Hem van genade geen sprake zĳn. Evenzoo is de hoogste liefde in God, d. i. de vergevende liefde, die in Christus is geopenbaard, geen liefde meer, indien de zonde naar Gods rechtvaardig oordeel geen straf verdiende. Wie het recht ontkent, ontkent ook de genade. Ten tweede is recht en religie (zedelĳkheid) volstrekt geen tegenstelling. Godsdienst en zedelĳkheid zĳn zelve een recht, dat God op ons heeft; Hĳ eischt in zĳne wet, dat de mensch Hem liefhebbe boven alles en den naaste als zichzelven. Daarmede worden godsdienst en zedelĳkheid niet verlaagd of veruitwendigd, maar integendeel in hun ware beteekenis gehandhaafd. God wil, dat de mensch Hem liefhebben zal met geheel zĳn hart en met geheel zĳn verstand en met al zĳne krachten; Hĳ eischt den ganschen mensch voor zĳn liefdedienst op. Godsdienst en zedelĳkheid zouden niet kunnen bestaan, indien zĳ niet wortelden in het recht Gods op zĳn schepsel. De zedelĳke orde wordt in dezen zin door de rechtsorde gedragen. Veel dieper dan het religieus en het ethisch bewustzĳn wortelt in den mensch nog het rechtsgevoel. Zelfs bĳ hen, die allen godsdienst en alle zedelĳkheid hebben uitgeschud, leeft het dikwerf nog krachtig op. En wel is het waar, dat de volmaakte mensch God en den naaste liefheeft spontaan en naar de inspraak zĳner heilige natuur; maar dit verandert niets aan het feit, dat juist die dienst uit liefde met Gods wet overeenkomt en daarin voorgeschreven wordt. De zedewet is wel ter dege een eisch en een recht Gods, al is het dat zĳ den ganschen mensch opeischt en een dienst in geest en waarheid verlangt. Want gelĳk godsdienst en zedelĳkheid wortelen in een recht Gods, zoo is omgekeerd dat recht Gods geen abstracte, formeele willekeur, maar juist in Gods natuur gegrond; de rechtsorde draagt zelve weer een ethisch karakter en vindt in de zedelĳke orde bevestiging en steun,deel II201. Ten derde is daarom de bewering onjuist,dat de zedelĳke wereldorde eerst door de zonde eene wettelĳke geworden is, Kaftan, Dogm. 370. 545. Wettelĳk is ze wel voor den mensch door de zonde geworden, in dien zin, dat de liefde tot God en den naaste thans als een gebod buiten en tegenover hem staat, waaraan hĳ niet beantwoorden kan, dat hĳ overtreden heeft, en welks straf hĳ verdient. Maar wettelĳk is ze niet door de zonde geworden, als zou zĳ niet rusten in een recht en een wet Gods. De Luthersche theologie heeft dit wel alzoo geleerd,deel II556. 558, maar de Gereformeerde heeft anders en beter geoordeeld. De wet is wel ter dege de, ook afgezien van de zonde, in Gods wezen gegronde norma voor heel de zedelĳke wereldorde. Deze is zelfs niet denkbaar zonder eene wet. Alle godsdienst en zedelĳkheid onderstelt eene wet. Waar geen wet is, is ook geen overtreding. Wie de zedelĳke wereldorde van de wet losmaakt, maakt ze objectief en subjectief tot willekeur en graaft het fundament onder haar voeten weg. Ten vierde, wie recht en genade alzoo dualistisch tegenover elkander plaatst, raakt op alle punten met de Schrift in strĳd. De status integritatis, als leven van den naar Gods beeld geschapen mensch in overeenstemming met de zedewet, is niet langer te handhaven. Zonde is geen schuld en verdient geen straf, anders dan in het bewustzĳn van den zondaar. De wet heeft geen eeuwige maar alleen eene tĳdelĳke, voorbĳgaande, paedagogische beteekenis. Het O. Test. als godsdienst der wet, gaat ons niet meer aan. De leer van de gerechtigheid Gods en van de voldoening in Christus is een joodsch, farizeesch inkruipsel in de theologie van het N. Test. De vergeving der zonden is een subjectief tot inzicht komen, dat zĳ geen schuld zĳn en geen straf verdienen. De heiligmaking is zedelĳke, autonome zelfontwikkeling. De kerk is alleen eene religieus-ethische gemeenschap en heeft met recht en wet niets van doen. Onder den schĳn van de christelĳke religie zuiverder op te vatten, wordt ze van haar hart en kern beroofd. Eindelĳk, ten vĳfde, indien echter genade, liefde, vergeving geheel onverdiend zĳn en alle het vrĳwillig afstand doen van een recht onderstellen, dan kan zeer zeker met Socinus,de Christo ServatoreI 1, de vraag nog worden gedaan, of God van dat recht geen afstand kan doen zonder voldoening te eischen; God is toch traag tot toorn, lankmoedig en barmhartig en vergeeft in de Schrift menigmaal, zonder dat er van eenige voldoening sprake is, als er maar oprecht berouwaanwezig is, Deut. 30:1-3, Jerem. 3:13, 14, 18:8, Mt. 18:24v., Luk. 15:11v. Bĳ deze vraag, indien zĳ werkelĳk ernstig gemeend is, is er dan geen verschil meer de jure maar alleen de facto. Recht had God, om voldoening te eischen; genade en vergeving onderstellen het; alleen is er verschil over, of God die voldoening geeischt heeft. Het zal straks blĳken, dat het lĳden en sterven in waarheid een satisfactorisch karakter draagt. Tegenover deze werkelĳkheid is de vraag naar de mogelĳkheid, of God van zĳn recht op voldoening geen afstand had kunnen doen, van zeer ondergeschikte beteekenis. Maar in elk geval is het ongeoorloofd, met de vergeving de voldoening te bestrĳden, als zou de eene de andere uitsluiten. Want niet alleen worden zĳ in de Schrift met elkander verbonden, Lev. 4:31, Rom. 3:24-26, Hebr. 9:22, maar zĳ worden ook in die verhouding tot elkander geplaatst, dat de voldoening juist den weg tot de vergeving ontsluit. Bĳ geldschulden heft de voldoening de vergeving wel op, wĳl het hierbĳ in het geheel niet aankomt op den persoon, die betaalt, maar alleen op de som, die betaald wordt. Maar bĳ zedelĳke schulden is dat gansch anders. Deze zĳn persoonlĳk en moeten in den schuldige zelf worden gestraft. Indien hier al een plaatsvervanger toegelaten wordt, dan is het toelaten van zulk een plaatsvervanger en het laten gelden van zĳne verdiensten voor die van den schuldige toch altĳd eene daad van genade. Voldoening geeft Christus aan God, maar vergeving schenkt God aan ons; de vergeving is niet met het oog op Christus maar met het oog op ons genade. De voldoening van Christus opent voor God den weg, om zonder krenking van zĳn recht uit genade de zonden te vergeven en den goddelooze te rechtvaardigen. Indien de zonde van dien aard is, dat recht en gerechtigheid, wet en waarheid niet de minste schade lĳden, ook al wordt ze niet gestraft, dan is ook de genade der vergeving niet groot. Maar als de zonde zoo groot is, dat God, eer Hĳ ze ongestraft liet blĳven, met den bitteren en smadelĳken dood des kruises aan zĳnen lieven Zoon Jezus Christus gestraft heeft, dan komt de rĳkdom van Gods genade, de macht zĳner vergevende liefde aan het licht. Dan vindt ook de mensch voor zĳn beschuldigend geweten in die voldoening rust en troost en kan hĳ zonder eenige vreeze in de vergeving zĳner zonden zich verheugen; want de volkomen genoegdoening waarborgt de volstrekte, onberouwelĳke,eeuwige vergeving. Cf. Maccovius, Coll. theol. I 274. Mastricht, Theol. V 18, 35. Turretinus, Th. El. XIV qu. 10, 8. Id.De satisfactionep. 44. Hoornbeek, Socin. Confut. II 629. Petrus de Witte, Wederlegginge der Socin. Dwalingen, Amst. 1662 II 90v. Leydecker, Vis verit. p. 82. Moor III 1031. Shedd, Dogm. Theol. II 382. Martin,The atonement183 etc.12. Het werk, dat Christus voor de zĳnen volbracht, bestond in het algemeen in zĳne volstrekte en volmaakte gehoorzaamheid aan Gods wil, Mt. 3:15, 20:28, 26:42, Joh. 4:34, 5:30, 6:38, Rom. 5:19, Gal. 4:4, Phil. 2:7, 8, Hebr. 5:8, 10:5-10 enz. Deze rĳke gedachte is in de theologie menigmaal niet tot haar recht gekomen. Het lĳden van Christus is dikwerf van de daad der gehoorzaamheid, die zich daarin uitsprak, losgemaakt en alzoo tot voorwerp der vrome bepeinzing gemaakt. In de christelĳke kerk zĳn achtereenvolgens de martelaren, de monniken, de bedelaars, de geeselaars als de echte discipelen van Jezus beschouwd; ascese en zelfpĳniging in allerlei vorm waren de christelĳke deugden bĳ uitnemendheid; de navolging van Christus bestond in een copiëeren en nabootsen van daden en toestanden uit zĳn leven, bepaaldelĳk uit zĳn lĳden; Christus was de groote lĳder, de verheven martelaar, wiens lĳden voorwerp van contemplatie en imitatie moest zĳn, Zöckler, Askese und Mönchthum, I 1897 S. 145 f. Moll, Joh. Brugman II 1-97. Bĳ Anselmus bestond de voldoening van Christus, daar Hĳ tot gehoorzaamheid aan Gods wet al voor zichzelf verplicht was, alleen in zĳn lĳden en sterven, dat door Hem als een opus supererogationis aan zĳn leven toegevoegd en als een vrĳwillig geschenk aan den Vader aangeboden werd. De Roomsche theologie spreekt zich over de actieve gehoorzaamheid van Christus niet eenstemmig en ondubbelzinnig uit. Trente maakt wel melding van de sanctissima passio van Christus, VI c. 7, maar de theologen verwerpen ze geheel of vatten ze toch zoo op, dat Christus niet in onze plaats de wet Gods vervuld heeft, Bellarminus, de justif. I 2, de Christo V 9. Bossuet, Gesch. der veranderingen v. d. Prot. kerken, vert. door Berends 1829 II 340. Scheeben, Dogm. III 321. 341. Ook onder de Protestanten komen bĳ Mystieken, Wederdoopers, Herrnhutters enz., opvattingen van het lĳden van Christus als Etwas Sachliches voor, die aan zĳne actieve gehoorzaamheidte kort doen. Zelfs Parsimonius en Piscator loochenden haar, wĳl Christus reeds voor zichzelf tot deze gehoorzaamheid verplicht was en deze gehoorzaamheid dus wel eennecessarium requisitum personalewas, ons ten goede, nostro bono, maar geen bestanddeel van zĳne voldoening, nostro loco volbracht; omdat de H. Schrift altĳd aan het lĳden en sterven van Christus alleen onze gansche zaligheid, beide de vergeving der zonden en het eeuwige leven, verbindt; en omdat de geloovigen, ook al hebben zĳ de vergeving en het eeuwige leven, toch tot onderhouding der wet verplicht blĳven. De Lutherschen zagen hierin Nestorianisme en zeiden, dat de persoon van Christus naar beide naturen Heer der wet was en dus ook niet als mensch vanzelf voor zĳn persoon aan de wet onderworpen was, Gerhard, XVI 57. 59. Quenstedt III 284. Schneckenburger, Zur kirchl. Christol. 58-73. Ritschl, Rechtf. u. Vers I2274. Maar de Gereformeerden konden alzoo niet spreken, wĳl Christus als waarachtig mensch wel zeker verplicht was, om de wet te onderhouden, en God lief te hebben boven al en den naaste als zichzelf. Toch verwierpen zĳ terecht het gevoelen van Piscator. Want ten eerste, de H. Schrift vat heel het leven en werk van Christus op als één geheel en maakt nooit scheiding tusschen eene obedientia vitae, die Hĳ voor zichzelf, en eene obedientia mortis, die Hĳ voor ons volbracht. Het is één werk, dat de Vader Hem heeft opgedragen en dat Hĳ in zĳn dood ten einde brengt, Joh. 4:34, 17:4, 19:30. Zĳn dienen voltooit zich in het geven zĳner ziel tot een losprĳs voor velen, Mt. 20:28. Zelfs Paulus, die allen nadruk legt op het kruis van Christus, ziet in zĳn dood niet zĳne gansche maar de voleindiging zĳner gehoorzaamheid. Hĳ is geworden onder de wet, Gal. 4:4, in gelĳkheid des zondigen vleesches, Rom. 8:3, heeft niet geleefd ten gevalle van zichzelven,οὐχ ἑαυτῳ ἠρεσεν, Rom. 15:3, heeft bĳ zĳne menschwording zich al vernietigd en de gestalte van een dienstknecht aangenomen, heeft zich voortdurend vernederd en is gehoorzaam geworden tot den dood toe,μεχρι θανατου, Phil. 2:7, 8, 2 Cor. 8:9 en zoo is het éénδικαιωμαen ééneὑπακοη, die aan velen deδικαιωσις ζωηςschenkt, Rom. 5:18, 19. Het is daarom geheel met de Schrift in strĳd, om het satisfactorisch werk van Christus te beperken tot zĳn lĳden, of zelfs zooals Jac. Alting deed, Op. V 393-395, cf. echter p. 478-480, tot het lĳden gedurende de drie uren duisternis aan het kruis. Hetberoep op plaatsen als Zach. 3:9, Joh. 19:30, Rom. 6:10, Hebr. 7:27, 1 Petr. 3:18, waar gezegd wordt, dat Christus éénmaal, op het hout, geleden heeft en uitgeroepen heeft: het is volbracht, bewĳst hiertegen niets, omdat in het lĳden en sterven heel het voorafgaande leven van Christus is opgenomen, saamgevat en voltooid, cf. Moor III 985 sq. Mastricht V 11, 34. 18, 29. Witsius, Oec. foed. II 6. Misc. S. II 771. Maresius, Syst. Theol. IX 46. Ex. v. h. Ontw. v. Tol. X 467-471. Veeleer is heel het leven en werk van Christus van zĳne ontvangenis af tot in zĳn dood toe plaatsvervangend van aard. De aanneming der menschelĳke natuur zelve en op zich zelve draagt dit karakter nog niet, omdat alle middelaarswerken de twee naturen onderstellen; maar zĳne heilige ontvangenis en geboorte en al zĳne heilige werken, zĳn in het ééne werk van Christus begrepen, Lombardus, Sent. III dist. 18, 2. Heid. Cat. qu. 36 en 60. Ned. Gel. art. 22, cf. Acta Syn. Dordr. sess. 172. 173. Voetius, Disp. II 282. Schneckenburger, Vergl. Darst. I 91. 122 f. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2287. Ten tweede is het zeker waar, dat Christus als mensch, voor zichzelf der wet onderworpen was; alleen maar, zĳne menschwording en zĳn mensch-zĳn is niet voor Hem zelven maar voor ons geschied. Christus is nooit geweest en mag nooit beschouwd als een persona privata, een individu naast en op gelĳke lĳn met anderen; Hĳ was van den aanvang af eene persona publica, de tweede Adam, sponsor et caput electorum. Gelĳk Adam voor zichzelven zondigde en daardoor schuld en dood op allen laadde, wier representant hĳ was; zoo heeft Christus door zĳne gerechtigheid en gehoorzaamheid de vergeving en het leven voor al de zĳnen verworven. Meer nog, zeker was Christus als mensch aan de wet Gods onderworpen als regel des levens; zelfs de geloovigen worden nooit van de wet in dien zin ontslagen. Maar Christus heeft zich nog in eene geheel andere verhouding tot de wet gesteld, n.l. tot haar als wet van het werkverbond. Adam was niet alleen tot onderhouding der wet verplicht, maar de wet werd hem in het werkverbond nog onder eene andere forma voorgehouden, n.l. als weg tot het eeuwige leven, hetwelk hĳ nog niet bezat. Christus echter had door zĳne vereeniging met de Goddelĳke natuur het eeuwige en zalige leven. Daarvan deed Hĳ vrĳwillig afstand; Hĳ heeft zich aan de wet van het werkverbond onderworpen als weg tot het eeuwige leven voor zichen de zĳnen. De gehoorzaamheid, die Christus bracht aan de wet, was dus eene gansch vrĳwillige. Niet zĳn dood alleen, gelĳk Anselmus zeide, maar heel zĳn leven was eene zelfverloochening, ééne zelfofferande, door Hem als Hoofd in de plaats der zĳnen gebracht. Ten derde, dat de geloovigen nog altĳd tot onderhouding der wet als regel des levens verplicht zĳn, bewĳst daartegen niets. Indien dit iets bewees, zou al het satisfactorische uit Jezus’ leven en lĳden verdwĳnen. Want de geloovigen hebben nog allerlei lĳden als gevolg der zonden te dragen, zĳ worden nog verzocht door Satan en verlokt door de wereld, zĳ zondigen nog telkenmale en moeten nog sterven enz., en zoo zou Christus hen van niets, noch van de zonde noch van hare gevolgen hebben bevrĳd. Jac. Alting redeneerde zoo en zeide daarom, dat Christus de zĳnen alleen van den eeuwigen dood door zĳne helsche angsten gedurende de drie uren duisternis aan het kruis, maar niet van het lĳden, den lichamelĳken dood enz. had bevrĳd. Maar deze beschouwing van het werk der verlossing is zonder twĳfel verkeerd. De verlossing is volkomen, eene verlossing van den ganschen mensch naar ziel en lichaam, van alle zonden en gevolgen der zonde. En deze is volbracht in en door Christus’ leven en sterven. Maar gelĳk zĳn koninkrĳk door Hem onderscheiden is in een onzichtbaar, geestelĳk en een zichtbaar, op aarde eens te stichten rĳk; gelĳk Hĳ zelf eenmaal gekomen is om te lĳden en straks wederkomen zal om te oordeelen levenden en dooden; zoo wordt de verlossing, door Christus aangebracht, langzamerhand uitgewerkt en toegepast, eerst geestelĳk, daarna lichamelĳk. Nu in deze bedeeling worden de geloovigen geestelĳk bevrĳd van elke schuld en macht der zonde en hare gevolgen, van wereld, Satan, dood; zĳ hebben de vergeving der zonden en het eeuwige leven; wet, Satan, dood kunnen hun deze niet meer ontrooven; en eens zullen zĳ ook uitwendig, lichamelĳk van alle zonde en macht der zonde bevrĳd worden. De gansche herschepping, zooals ze voltooid zal zĳn in den nieuwen hemel en de nieuwe aarde, is vrucht van het werk van Christus. Gelĳk het eenzĳdig is, om met Alting de vrucht van Christus’ werk alleen in de verlossing van den eeuwigen dood te zien; even eenzĳdig is het, om met Ritschl die vrucht tot de geestelĳke, ethische heerschappĳ van den Christen over zonde en wereld in het Diesseits, te beperken. De gansche persoon van Christus, beide met zĳne actieve en passievegehoorzaamheid, is de borgtocht voor de gansche verlossing. Cf. over de actieve gehoorzaamheid. Calvĳn, Inst. II 16, 5. III 14, 12. Comm. op Rom. 5:19, Gal. 4:4. Gomarus, Theses theol. disp. 19, 9. Junius, Theses theol. 36, 8. Synopsis pur. theol. 29, 35. Turretinus, Th. El. XI 22. XIV 13. Cloppenburg, Op. I 504 sq. Witsius, Oec. foed. II 3, 18 sq. Coccejus,de foedereV 93. Quenstedt, Theol. III 281. Gerhard, XVI 57 sq. Walch, Comm. de obed. Christi activa 1755. Baur,Versöhnung478v. Philippi,Der thätige Gehorsam Christi1841. Id., Kirchl. Gl. IV 2 S. 142 f. Frank, Chr. Wahrheit II 172. Id., Neue kirchl. Zeits. 1892 S. 856. Ritschl, Rechtf. u. Vers I2271 f. A. A. Hodge,The atonement248-264 enz.13. Terwĳl Piscator en vele anderen de obedientia activa van de voldoening uitsloten, komt in de nieuwere theologie de obedientia passiva niet tot haar recht. Nadat Socinianisme en Rationalisme de kerkelĳke satisfactieleer aan eene scherpe kritiek hadden onderworpen, trachtten velen in den tegenwoordigen tĳd haar nog te handhaven, door ze in mystischen of ethischen zin om te werken, boven bl.327v. De voorstelling is dan in hoofdzaak deze, dat Christus’ lĳden en sterven niet noodig was, om aan Gods gerechtigheid te voldoen noch door God als een offer voor onze zonden geëischt werd, maar dat het de consequentie was van zĳn leven in gehoorzaamheid aan Gods wil, het bewĳs dat Hĳ in zĳn religieus-ethisch beroep Gode getrouw bleef tot in den dood toe, het historisch noodzakelĳk gevolg van zĳn heilig leven te midden van eene zondige wereld. Tegenover zulke opvattingen, die het lĳden en sterven van Christus geheel van den persoon losmaken en alsEtwas Sachlichesop zichzelf stellen, bezit deze voorstelling een onmiskenbaar recht. Christus is toch de getrouwe getuige, Op. 1:5, Hĳ heeft onder Pontius Pilatus de goede belĳdenis betuigd, 1 Tim. 6:13, zĳn lĳden en sterven is geen lot maar eene daad, Hĳ heeft macht, om het leven af te leggen, gelĳk om het aan te nemen, Joh. 10:18. Maar toch wordt zĳ zelve door niet minder ernstige bezwaren gedrukt. 1oReeds dit is van beteekenis, dat de mystische en ethische theorieën bĳ Jezus alleen van een beroep en niet meer van een ambt spreken. Hierin ligt reeds al het verschil. Indien Christus een beroep uitoefende, dan heeft Hĳ zelf door zĳn aanleg, opvoeding enz. zich daartoe ontwikkeld, staat Hĳ niet boven maar naast ons, is Hĳ ons alleenin religieusen en ethischen zin vooruitgestreefd, en kunnen en moeten wĳ ons zooveel mogelĳk naar zĳn voorbeeld conformeeren. Is Christus daarentegen gezalfd tot het ambt van profeet, priester en koning, dan is Hĳ door God aangesteld, heeft van Hem een werk ontvangen om te doen, staat Hĳ met gezag boven ons, om ons te leeren, om ons voor Gods aangezicht te vertegenwoordigen, om ons te regeeren naar zĳnen wil, Martin,The atonement105. 2oGevolg van deze opvatting is, dat het lĳden en sterven van Christus totaal onverklaard blĳft. Schleiermacher leidde het daaruit af, dat Christus als heilige inging in onze zondige gemeenschap; hĳ liet het bestaan inMitgefühl mit menschlicher Schuld und Strafwürdigkeiten zag in zĳn dood gevolg van zĳnEifer für seinen Beruf, Chr. Gl. § 104, 4. Ritschl zegt evenzoo, dat het de trouw aan zĳn beroep is, welke Christus tot eene offerande qualificeert; zĳn dood was geen offerande maar een onbedoeld gevolg van het conflict tusschen Hem, den heilige, en de zondige menschheid,das Accidens seiner positiven Treue im Berufe, Rechtf. u. Vers. III2525, cf. 415 f. 441 f. II 334 f., Kaftan, Dogm. 565-569. Kühl,Die Heilsbedeutung des Todes Christi190 f. De Groninger Godgeleerden zagen in den dood van Christus eene zaak, door de menschen gedaan, door Jezus geleden en door God toegelaten, en vatten hetδειin Mt. 16:21, Mk. 8:31, Luk. 9:22 in zedelĳken zin op, Pareau et H. de Groot, Lineam. theol. christ. ed. 3 p. 153. H. de Groot, De Gron. Godg. 181. Eene theorie nu, die het lĳden en sterven van Christus voor toevallig verklaart, is daarmede reeds ten volle geoordeeld. 3oDe Schrift toch zegt duidelĳk, dat Jezus’ lĳden en sterven van te voren bepaald en noodzakelĳk was. Wel tracht men in den nieuweren tĳd aan te toonen, dat Jezus eerst blĳde en met groote verwachtingen onder zĳn volk optrad en de noodzakelĳkheid van zĳn dood eerst inzag sedert den dag te Cesarea Philippi, Mt. 16:20v., ten gevolge van de vĳandschap, die zich langzamerhand tegen zĳn persoon ontwikkelde, b. v. Holtzmann, Neut. Theol. I 284-295. Maar Kähler noemt dit terecht eene sage. Het Messiasbewustzĳn, dat Jezus blĳkens zĳn doop door Johannes van zĳn optreden af aan bezat; de naam Menschenzoon, dien Hĳ met klare bewustheid en eene bepaalde bedoeling zich toekende; de toepassing op zichzelven van Jesaja’s profetie, Luk. 4:21; de voorspelling, dat Hĳ als de bruidegom van zĳnediscipelen zou weggenomen worden, Mk. 2:20; de vergelĳking van zichzelven met Jona, Mt. 12:40 en bĳ de slang in de woestĳn, Joh. 3:14; de prediking van het koninkrĳk der hemelen in geestelĳken zin, van de zelfverloochening en het kruisdragen, van den haat en de vĳandschap der wereld, Mt. 5, 10, 11:16v., 12:25v., bewĳzen overvloedig, dat voor Jezus’ bewustzĳn de dood van het begin af vaststond als het doel van zĳn leven; zoo had Hem de profetie onderwezen, Nösgen, Gesch. d. neut. Offenbarung I 1891 S. 395 f. Kähler,Zur Lehre v. d. Versöhnung1898 S. 159 f. De dag van Cesarea Philippi bracht alleen deze verandering, dat Jezus openlĳk aan zĳne discipelen verkondigde, dat Hĳ de Messias was, dat Hĳ overgeleverd zou worden en ten derden dage zou opstaan, Mk. 16:21, Mk. 8:31, Luk. 9:22. En Hĳ zegt erbĳ, dat dit alzoomoetzĳn, niet omdat Hĳ zedelĳk verplicht was om te sterven of zoo alleen trouw aan zĳn beroep kon blĳven, want eene zedelĳke verplichting, om overgeleverd, gedood en zelfs opgewekt te worden, bestaat niet, maar wĳl het alzoo in Gods raad was bepaald en in de Schrift was voorzegd, Mt. 26:54, Luk. 22:22, 24:26, 44, 46, Joh. 3:14, 7:30, 8:20, 10:18, 11:9, 12:23, 17:1, 20:9, Hd. 2:23, 4:28, 1 Cor. 15:3, cf. Scholten, L. H. K. II 45. 4oDe beide teksten Mt. 26:39 en Hebr. 5:7 zĳn hiermede geenszins in strĳd. Volgens Hebr. 5:7 bad Hĳ niet om bevrĳding van den dood, alsof Hĳ dezen niet als noodzakelĳk erkend had; want er staat duidelĳk, dat zĳn gebed, niettegenstaande zĳn dood, door God verhoord is; maar Christus bad, dat Hĳ in den dood niet mocht omkomen maar daaruit gered en opgewekt en verheerlĳkt mocht worden; Hĳ kwam juist, om door zĳn sterven Gods wil te doen en heiligde ons door dien wil, Hebr. 10:5-10. Dit werpt licht op Mt. 26:39-42; Jezus bidt daar niet naar zĳn wil, welken Hĳ juist aan dien des Vaders onderwerpt, maar naar de geneigdheid, welke der menschelĳke natuur is ingeschapen om eigen verderf te ontvlieden, Kantt. St. Vert.; Hĳ ziet tegen den dood als dood op, maar bidt juist, dat God Hem sterken moge, om in zĳn sterven Gods wil te doen, dat Gods wil niet alleen aan Hem maar door Hem geschieden moge. 5oHet lĳden en sterven van Christus neemt in de Schrift zulk eene plaats in, dat het niet als het accidens van zĳne beroepstrouw kan worden opgevat. Aan de beschrĳving daarvan is hetgrootste gedeelte der evangeliën gewĳd. En het wordt niet beschreven als een martelaarschap maar als een gericht Gods, als de wil des Vaders, als de offerande eens priesters. Hĳ sterft niet voor zĳn geloof, maar wordt rechterlĳk veroordeeld, wĳl Hĳ beweert, de Zone Gods, de Messias te zĳn. Hĳ gaat niet verheugd den dood te gemoet, maar is ontroerd, bedroefd, verbaasd, beangst tot den dood toe en is in zwaren strĳd, zoodat zĳn zweet werd gelĳk druppelen bloeds, Mt. 26:37, 38, Mk. 14:33, Luk. 22:44, Joh. 12:27,Si la vie et la mort de Socrate sont d’un sage, la vie et la mort de Jésus sont d’un Dieu(Rousseau). In de prediking der apostelen is het kruis van Christus het middelpunt en de oorzaak van alle heilsweldaden. Veel meer dan op het leven, valt op den dood van Christus de nadruk; en die dood wordt altĳd in verband gebracht met onze zonden; om der zonden wil is Christus gestorven en daardoor heeft Hĳ voor de zĳnen de gerechtigheid en het leven verworven. Al mag dat lĳden en sterven niet losgemaakt worden van den persoon, het is toch bepaald door God als zoodanig gewild, door den Zoon volbracht; het vormt in het leven van Christus niet een toevallig, alleen door de omstandigheden noodzakelĳk geworden, maar een wezenlĳk, onmisbaar bestanddeel; daardoor in de eerste plaats is de verzoening der zonden, de gerechtigheid en de zaligheid verworven. 6oWel wordt daartegen ingebracht, dat God niet propter maar alleen per Christum de weldaden van het verbond der genade ons schenkt; zoo vroeger reeds Socinus e. a. en thans b. v. Scholten, L. H. K. I 20 II 426v. Gottschick, Propter Christum, Zeits. f. Theol. u. Kirche 1897 S. 352-384. De Lutherschen schiepen er zelfs behagen in om de Gereformeerden te beschuldigen, dat zĳ krachtens hun praedestinatieleer de voldoening van Christus moesten loochenen en Hem alleen konden beschouwen als causa instrumentalis der zaligheid; de Gereformeerden zeiden immers ook zelven, dat Christus niet fundamentum en causa electionis was,deel II380; de verkorenen waren al voorwerp van Gods liefde, eer Christus als hun middelaar was aangewezen en waren verkoren niet om maar in en tot Christus, Gerhard, Loc. XVI de justif. § 36. Schneckenburger, Zur kirchl. Christol. 1848 S. 45 f. Id. Vergl. Darst. II 264 f. Schweizer, Gl. d. ev. ref. K. II 379. 389. Maar deze beschuldiging is onwaar. Christus is zeer zeker bewĳs en openbaring van de liefdedes Vaders; logisch gaat onze verkiezing tot zaligheid aan zĳne verkiezing tot middelaar vooraf; God is dus niet eerst door Christus bewogen, om zondaren lief te hebben. Maar hierin bestaat juist de liefde Gods, dat Hĳ dat heil, hetwelk Hĳ zondaren wil schenken, in den tĳd voor hen laat verwerven door zĳn eigen Zoon, en het alzoo hun schenkt in overeenstemming met zĳne gerechtigheid. Gods genade doet dus de genoegdoening en de verdienste van Christus niet te niet, maar is juist de laatste grond voor die verdienste,quia mero beneplacito mediatorem statuit, qui nobis salutem acquireret, Calv. Inst. II 17, 1.Imo quia prius diligit, postea nos sibi reconciliat, ib. 16, 3.Jam nos diligenti reconciliati sumus, ib. 4. En deze beide, Gods liefde en de voldoening van Christus, moesten en konden daarom samengaan, wĳl wĳ tegelĳk als schepselen het voorwerp van zĳne liefde en als zondaren het voorwerp van zĳn toorn waren, ib. 3. Zoo is het dus louter genade, uit welke God de zonden vergeeft, Hĳ doet het om zĳns zelfs, om zĳns grooten naams wille, Jes. 43:23-25, Ezech. 36:21, Ef. 1:17, 1 Joh. 2:12, maar dit is zoo weinig daarmede in strĳd, dat God ons de zonden om Christus’ wil vergeeft, dat de naam Gods ons eerst in Christus is geopenbaard. Dat God de zonden vergeeft en het leven schenkt alleen uit genade, om zĳns zelfs wil en niet om iets dat in ons is, dat heeft Christus ons verkondigd, dat heeft Hĳ ons verworven. De vergeving uit genade, als gezindheid in God eeuwiglĳk aanwezig en aan de verkiezing en zending van Christus voorafgaande (amor benevolentiae), is toch eerst door Christus’ offerande in den tĳd mogelĳk gemaakt (amor complacentiae). De weldaden zelve zĳn door Christus verworven, al is de genegenheid, om ze te schenken aan de uitverkorenen, van alle eeuwigheid in God aanwezig geweest. Christus is tot zonde gemaakt, opdat wĳ zouden zĳn rechtvaardigheid Gods in Hem. Hĳ is geworden uit eene vrouw en geworden onder de wet, opdat Hĳ ons van den vloek der wet verlossen zou en wĳ de aanneming tot kinderen verkrĳgen zouden. Gelĳk Adam de oorzaak is van zonde en dood, zoo is Christus de bron van gerechtigheid en leven, Mt. 20:28, 27:28, Joh. 1:18, 15:13, Rom. 5:12v., 1 Cor. 15:21, 22, 2 Cor. 5:19-21, Gal. 3:13, 4:4, 1 Joh. 4:9. Zoo verstaan, is de uitdrukking, dat God ons de zonden vergeeft en het eeuwige leven schenkt propter Christum, om Christus’ wil, schriftuurlĳk en doorde gansche Christenheid geleerd, ook door de Gereformeerden, Calvĳn, Inst. II 16 en 17. Comm. op Joh. 15:13, Rom. 5:10, 2 Cor. 5:19, 1 Joh. 4:19 enz. Ned. Gel. art 21. 22. 23, cf. Scholten, L. H. K. I 20. Heppe, Dogm. d. d. Prot. I 190. Heid. Cat. qu. 37. Petrus de Witte, Wederl. der Soc. dwalingen II 170v. Mastricht, Theol. V 18, 20. 41v. Maresius, Syst. Theol. IV 40 X 30. Turretinus, de satisf. p. 7. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2265 f. Eindelĳk 7o, de mystische en de moreele theorie raken op alle punten met de Schrift en met de christelĳke religie in strĳd. De eerstgenoemde acht het wezen der religie gelegen in de mystische eenheid van God en mensch. Deze is door de zonde verstoord maar door Christus hersteld en wel niet zoozeer door wat Hĳ doet als wel door wat Hĳ is, door zĳn persoon meer dan door zĳn werk, door zĳne geboorte meer dan door zĳn kruis. Hoe die mystische eenheid van God en mensch nu door Christus hersteld is, is op dit standpunt moeilĳk te zeggen. Hegel zeide, dat die eenheid objectief bestaat, maar door Christus het eerst duidelĳk ingezien en uitgesproken is. Schleiermacher stelt het zoo voor, dat Christus, eerst ingaande in onze zondige gemeenschap, daarna ons opneemt in de gemeenschap van zĳne heiligheid en zaligheid. De bemiddelingstheologie drukt zich dikwerf zoo uit, dat Christus een nieuw Godmenschelĳk leven ons instort. Al deze wĳzen van voorstelling zĳn afkomstig uit het pantheisme en zĳn, zonder dit wĳsgeerig stelsel, eenvoudig onverstaanbaar. De moreele theorie gaat uit van de gedachte, dat God geen voldoening eischt maar in zĳne liefde ons Christus gaf, opdat deze door zĳne leer, leven en sterven ons van Gods liefde verzekeren, ons in onze vĳandige gezindheid veranderen en van de zonde afschrikken zou. En ook de gouvernementeele theorie van Grotius ziet in God den Rector mundi, die persoonlĳk wel zou kunnen en willen vergeven, doch in het belang der wereldorde de zonde exemplair, tot een afschrik voor anderen, straffen moet. Bĳ al deze theorieën nu kan men nog wel van Christus als Zone Gods, van zĳn priesterschap en offerande blĳven spreken, maar men spreekt dan in figuurlĳken zin, gebruikt de woorden in ongewone beteekenis en geeft aanleiding tot misverstand. Immers is het duidelĳk, dat in het pantheisme en het deisme voor den Christus der Schriften geen plaats is. Het hoogepriesterschap van Christus verandert dan in een martelaarschap, zĳne offerande in een voorbeeld, dechristelĳke religie in eene paedagogiek en de kerk in eene school. Gerechtigheid is geen deugd Gods, maar alleen in den staat op hare plaats. Zonde is geen schuld en straf geen rechtsherstel. De mensch is niet zoo boos, of hĳ kan door een zedelĳk voorbeeld, door een schok of een indruk, ten goede veranderd worden, cf. Ch. Hodge, Syst. Theol. II 566 etc. A. A. Hodge,The atonement, ch. 21. De objectieve voldoening wordt omgezet in de subjectieve verzoening; de eigenlĳke, ware verzoening heeft dan eerst plaats, als de mensch het voorbeeld van Jezus volgt en zichzelven verandert. De geloovigen onder hetO. T.hadden het voorbeeld van Jezus nog niet, zĳn dus òf allen verloren òf op eene andere wĳze zalig geworden dan wĳ, en Christus is niet de eenige naam, onder den hemel den menschen ter zaliging gegeven. Bovenal blĳft bĳ al de genoemde theorieën het verband onverklaard, dat de Schrift legt tusschen den dood van Christus en de vergeving onzer zonden en het eeuwige leven. Het is niet in te zien, hoe de dood van Christus als een voorbeeld van deze weldaden de grond kan zĳn, waarom God ons om Christus’ wil de zonden vergeeft en het leven schenkt. Feitelĳk komt alles hierop neer, dat Christus door zĳn beeld een diepen indruk maakt op het verstand of op den wil of ook op het gevoel van den mensch, en zoo hem bevrĳdt van de meening, dat God om zĳne zonde op hem toornt, of van de zelfzucht, die hem gebonden houdt, of van het gevoel van onzaligheid, dat hem neerdrukt. Maar in geen dezer gevallen wordt aan den mensch ware vrede en rust geschonken. Want het geweten wordt daardoor niet gereinigd en het schuldgevoel daardoor niet weggenomen. Vrede is er alleen in het bloed des kruises!14. Deze actieve en passieve gehoorzaamheid van Christus, welke in de Schrift zoo duidelĳk geleerd wordt, is niet te handhaven dan door haar op te vatten als satisfactio vicaria. De bestrĳders dezer leer stellen het echter menigmaal zoo voor, dat men bĳ het werk, evenals bĳ den persoon van Christus onderscheiden moet tusschen de zuivere feiten, en de theorieën, die daarover ter verklaring opgesteld zĳn. Eerst wordt deze onderscheiding gemaakt met het oog op de kerkelĳke leer der satisfactio vicaria maar weldra daarna ook met het oog op het onderwĳs van de apostelen. Ten slotte blĳft er dan niets over dan hetnaakte feit van het sterven van Christus zelf; de interpretatie en appreciatie van het feit is aan ieders willekeur overgelaten. Zoo staat de zaak echter niet. Woord en feit gaan in Gods openbaring saam; Christus is priester maar ook profeet; Hĳ heeft zĳn eigen persoon en werk verklaard; Hĳ heeft zelf in zĳn woord zĳn dood geinterpreteerd, en de christelĳke theologie is daaraan gebonden. Er zĳn dus niet vele theorieën, de moreele, de gouvernementeele, de mystische, de privaat- en de publiekrechterlĳke, welke door de theologie bĳ wĳze van hypothesen ter verklaring der feiten en verschĳnselen opgesteld worden en als verschillende pogingen ter oplossing alle evenveel recht van bestaan hebben. Maar de vraag is, wat in al deze meeningen en leeringen met de Schrift overeenkomt en daarin gegrond is. Zoo de vraag gesteld, is er haast geen twĳfel mogelĳk, of de satisfactio vicaria door de Schrift wordt geleerd. De exegese, die de Socinianen en de Rationalisten toepasten, om haar uit de Schrift te verwĳderen, neemt niemand meer voor zĳne rekening. En de uitlegging van Ritschl moge om haar scherpzinnigheid een tĳd lang hebben geboeid, hare onhoudbaarheid wordt schier door niemand meer betwĳfeld, cf. Kreibig, Die Versöhnungslehre auf Grund d. chr. Bew. 1878. Frank, Die Theol. Ritschls 1891. Pfleiderer,Die Ritschl’sche Theologie, Jahrb. f. pr. Theol. 1889. Id. Entw. der prot. Theol. 228 f. Orr,The Ritschlian theology, London 1897. Onpartĳdige lezing der H. Schrift vindt in haar altĳd weer de kerkelĳke leer der plaatsvervangende voldoening terug, Wegscheider, Instit. theol. § 136. Pfleiderer,Der Paulinismus2136 f. Holtzmann, Neut. Theol. I 68. II 97. 313 f. enz.De H. Schrift toch laat ons in heel het werk van Christus eene vervulling zien van Gods wet, eene voldoening aan zĳn eisch, bovenbl. 310. Als profeet, priester en koning, in zĳne geboorte en dood, in zĳn leven en lĳden, in zĳn woorden en wonderen, in zĳn spreken en handelen, altĳd volbrengt Hĳ Gods wil; Hĳ is gekomen, om dien wil te doen; de wet Gods was in het binnenste zĳns ingewands; zĳn gansche leven is ééne volmaakte offerande, Gode tot eene welriekende reuk. Die wil Gods is één, en één is ook de wil van Christus, en één zĳne offerande. Maar toch laat zich daaraan zeer duidelĳk eene dubbele zĳde onderscheiden. Tweeledig immers was de eisch, door God aan den gevallen mensch gesteld, n.l. dat hĳ de wet volkomenonderhouden en ook hare overtreding door straf herstellen zou, bovenbl. 220. Tweeërlei zĳn de weldaden, die Christus ons verworven heeft, n.l. de vergeving der zonden en het eeuwige leven. Beide zĳn niet identisch; rechtvaardigmaking valt niet vanzelf samen met de hemelsche zaligheid. Adam was vóór zĳne ongehoorzaamheid wel rechtvaardig, maar moest toch nog in den weg der werken het eeuwige leven verwerven. Het strafdragen is op zichzelf nog volstrekt niet één met het volbrengen der wet; de misdadiger, die gestraft wordt maar onder de straf zich verhardt, vervult het recht doch beantwoordt geenszins aan den ganschen eisch der wet. Bovendien, Christus was de tweede Adam; Hĳ kwam niet alleen, om voor ons de straf te dragen maar ook om voor ons die gerechtigheid en dat leven te verwerven, welke Adam door zĳne gehoorzaamheid verwerven moest; Hĳ bevrĳdde ons niet van schuld en straf alleen en plaatste ons niet aan het begin maar aan het einde van den weg, dien Adam te bewandelen had. Hĳ schenkt ons veel meer, dan wĳ in Adam verloren, niet alleen de vergeving der zonden en de kwĳtschelding der straf, maar ook terstond in het geloof het non posse peccare en het non posse mori,deel II557: die in Hem gelooft, wordt niet veroordeeld en heeft het eeuwige leven, Joh. 3:16, 18. Beide soorten van weldaden worden daarom ook, al zĳn ze in concreto nooit te scheiden, toch dikwerf afzonderlĳk naast elkander genoemd, Dan. 9:24, Joh. 3:36, Hd. 26:18, Rom. 5:17, 18, Gal. 4:5, Op. 1:5, 6. En zoo is het ook met de actieve en passieve gehoorzaamheid van Christus. Zĳ zĳn onderscheiden, maar vallen in concreto, in het leven en sterven van Christus, altĳd samen. De actieve gehoorzaamheid is geen uitwendig toevoegsel aan de passieve, noch omgekeerd. Geen enkele daad en geen enkel voorval in het leven of lĳden van Christus is uitsluitend tot de eene of tot de andere te brengen. Evenals Christus altĳd en in alles tegelĳk profeet, priester en koning is, zoo is Hĳ ook steeds werkzaam tot verzoening van de schuld der zonden en tot verwerving van het eeuwige leven. Zelfs is het niet goed, te zeggen, dat de vergeving der zonden alleen door zĳne passieve, en het eeuwige leven alleen door zĳne actieve gehoorzaamheid is verworven. Want zĳn lĳden was geen dragen der straf alleen maar ook volbrenging der wet; en zĳn werken was geen volbrenging der wet slechts maar ook een dragen van hare straf. Zĳn doen was lĳden en zĳn lĳden wasdaad. Het was één werk, dat Christus volbracht, maar zoo rĳk, zoo waardevol in Gods oog, dat de gerechtigheid Gods er volkomen door voldaan, alle eisch der wet er ten volle door vervuld en de gansche, eeuwige zaligheid erdoor verworven is. Het satisfactorische van Christus’ gehoorzaamheid bestaat niet daarin, dat Hĳ eene wraakzuchtige Godheid door bloed bevredigd, haar haat en nĳd door eene quantiteit van lĳden gestild heeft; maar het is hierin gelegen, dat hĳ van het begin tot het einde van zĳn leven zĳn wil aan den ganschen, volmaakten, heiligen en liefderĳken wil van God onderworpen, en zichzelf met lĳf en ziel en alle krachten Gode tot eene volmaakte offerande geheiligd heeft. Maar die wil van God omvatte naar de leer der Schrift niet alleen het leven maar ook het lĳden van Christus; en die offerande bestond niet alleen in zĳn „zedelĳk beroep” maar ook in zĳn kruisdood. Wat God vereenigd heeft, zal de mensch niet scheiden. Cf. Turretinus, Theol. El. XIV 13, 11 sq. Mastricht, Theol. V 18, 14. Moor III 960 sq. Heppe, Dogm. d. ev. ref. K. 326. 341. Schleiermacher, Chr. Gl. 104, 2. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2279 f. III261.De gehoorzaamheid van Christus is echter niet alleen eene satisfactio; zĳ is eene satisfactio vicaria. Ook hierover spreekt de Schrift zich duidelĳk uit. Eigenlĳk ligt in alle zoenoffer de idee der plaatsvervanging opgesloten; het stelt in de plaats van den offeraar, die den toorn Gods waardig is, iets anders, dat Hem weder gunstig stemmen kan. In Israels geschiedenis treffen wĳ de idee der plaatsvervanging reeds aan bĳ Abraham, als deze op bevel van den Engel des Heeren zĳne hand niet uitstrekt naar zĳnen zoon, maar een ram ten brandoffer offert in zĳns zoons plaats, Gen. 22:12, 13. In den Oudtest. cultus droeg bĳ de zoenoffers de handoplegging de zonden van den offeraar op het offerdier over, Lev. 16:21; de verzoening zelve komt niet in één maar in drie acten tot stand, n.l. slachting, bloedsprenging en verbranding; schoon met de zonden van den offeraar beladen en alzoo des doods waardig, wordt het offerdier toch niet eenvoudig gedood maar geslacht. Het is niet om den dood als zoodanig, zonder meer, te doen, want het offerdier is bestemd om verzoening te doen en den offeraar te herstellen in Gods gunst. Die gunst is niet te verwerven door den dood van het offerdier zonder meer, maar daardoor dat het bloed, de ziel, het leven van het welmet de zonden des offeraars beladen en daarom gedoode, maar toch in zichzelf volkomen onschuldig offerdier Gode toegebracht en gewĳd wordt. Zoo doet dat bloed, als de zelfofferande van een levend wezen, dat daarom niet gedood maar geslacht wordt, verzoening over de zonden van den offeraar; het maakt dat heel het dier in de verbranding Gode is tot eene aangename reuk; de offeraar zelf deelt dan volkomen in zĳne gunst, het dier heeft van het begin tot het einde zĳne plaats vervangen en alzoo hem verzoend en in Gods gemeenschap hersteld. Aan dezen cultus ontleende Jesaja de trekken voor zĳne teekening van den knecht des Heeren; de poena vicaria kan niet sterker worden uitgedrukt dan in Jes. 53; de knecht des Heeren heeft onze krankheden op zich genomen en onze smarten gedragen; Hĳ is om onze overtredingen verwond, om onze ongerechtigheden is Hĳ verbrĳzeld; de straf, die ons den vrede aanbrengt, was op Hem, en door zĳne striemen is ons genezing geworden. De Heere heeft ons aller ongerechtigheden op Hem doen aanloopen. Om de overtreding des volks is de plage op Hem geweest. Hĳ heeft zĳne ziel tot een schuldoffer gesteld. Zelf een rechtvaardige, zonder onrecht of bedrog, draagt Hĳ de ongerechtigheden der zĳnen. Dit alles wordt nog duidelĳker in het N. Test. Vooreerst komt de uitdrukkingλυτρονhier in aanmerking, Mt. 20:28, Mk. 10:45, 1 Tim. 2:6; het is naar zĳne afkomst vanλυειν, losmaken, het middel om iemand los te maken, uit de gevangenis te bevrĳden, en vandaar dikwerf losgeld. In deLXXis het de vertaling van‎‏גְּאֻלָּה‏‎, Lev. 25:51,52of‎‏פִדִּוי‏‎, Num. 3:46 of‎‏כֹּפֶר‏‎, Ex. 21:30, 30:12, Num. 35:31, 32, Spr. 6:35, 13:8, dat echter elders vertaald wordt doorἐξιλασμα, 1 Sam. 12:3, Ps. 49:8 ofἀλλαγμα, Am. 5:12, Jes. 43:3, ofδωρον, Jos. 36:18. Nu is het waar, dat in het woordλυτρονhet plaatsvervangende en aequivalente nog niet vanzelf begrepen is. Maar toch is het onjuist, met Ritschl, Rechtf. u. Vers. II 69 de woorden in Mk. 10:45 zoo te verstaan, dat Jezus’ vrĳwillige dood eene gave, eene bedekking, een beschermmiddel is, waardoor velen bewaard blĳven, niet voor den dood als lot aller schepselen, maar voor de volle vernietiging en de doelloosheid van het leven en dus bevrĳd worden van de vreeze des doods. Want het woordλυτρονmoge op zichzelf nog niet uitdrukken, dat de losprĳs opweegt tegen wat er door losgekocht wordt; toch ligt de gedachte voor de hand, dat iemand,die ergens recht op heeft, in het algemeen daarvan geen afstand zal doen, dan tegen behoorlĳke vergoeding; in Jes. 43:3, Spr. 21:18 wisselt het daarom met‎‏תחת‏‎, in de plaats van. En dan vooral, de losprĳs, dien Christus bracht, heet elders eeneτιμη, een dure prĳs, 1 Cor. 6:20, 7:23, 1 Petr. 1:18. 19; er wordt bepaald gezegd, dat een mensch geenἀνταλλαγμα, losprĳs, vergoeding, aequivalent kan geven voor zĳne ziel, Mt. 16:26, Mk. 8:37, cf. Ps. 49:8; en het woordλυτρονwordt in hetN. T.nog versterkt door de praepositieἀντι, Jezus geeft zĳn leven tot een losprĳs in de plaats van velen, die het wel moesten maar niet konden doen, cf. Cremer s. v. Maar behalve de uitdrukkingλυτρονkomt hier in de tweede plaats heel de N. T. leer van de offerande van Christus ter sprake. De praeposities, die het verband van die offerande tot ons en onze zonden aanduiden,ὑπερ,περι,δια, bovenbl. 312, beteekenen op zichzelve niet: in de plaats van, maar ten behoeve van, ter wille van, vanwege, om, ter oorzake van; doch zĳ leggen tusschen Christus’ offerande en onze zonden een zoodanig verband, dat de mystische, moreele en symbolische interpretatie den zin der Schrift in het geheel niet uitput. Natuurlĳk is het wel waar, dat Christus ook ons ten voorbeeld geleden heeft en gestorven is, en dat allen in Hem gekruisigd, gestorven en begraven zĳn. Maar daarin gaat de zin der Schrift niet op; ja de mystische en moreele opvatting van Christus’ lĳden en sterven is niet te handhaven, tenzĳ vooraf worde erkend, dat Hĳ in legalen zin plaatsvervangend voor ons geleden heeft en gestorven is. En dat leert de Schrift zoo duidelĳk mogelĳk, ook al gebruikt zĳ de uitdrukking satisfactio vicaria evenmin als die van triniteit, menschwording, Godmensch enz. Want als zĳ zegt, dat Christus, schoon persoonlĳk zonder eenige zonde, naar den wil Gods onze zonde op zich genomen en gedragen heeft, voor ons tot zonde is gemaakt en een vloek is geworden, naar dienzelfden wil Gods daarvoor met den vervloekten kruisdood gestraft is, en daardoor als causa meritoria voor ons de verzoening, de vergeving, de gerechtigheid, het leven, de gansche zaligheid voor ons verworven heeft, dan is dat niet anders te denken, dan dat Hĳ zich in onze plaats gesteld en onze straf gedragen heeft. Cf. Weiss, Lehrb. der bibl. Theol. § 49 b. 80 enz. Holtzmann, Neut. Theol. I 64 f. II 97 f. enz. Over de praep.ὑπερ, Holwerda, Jaarb. v. wet. Theol. 1862 bl. 521v.15. Er zĳn echter van ouds tegen deze satisfactio vicaria zeer wichtige bezwaren ingebracht. Geldschulden kan de een van den ander overnemen en voor hem betalen; maar zonden zĳn zedelĳke schulden en hechten aan den persoon. Zĳ kunnen uit den aard der zaak niet door een ander worden overgenomen. Het strĳdt met Gods gerechtigheid, die den schuldige niet onschuldig en den onschuldige niet schuldig houdt. Het strĳdt met den aard der zonde, want wie ze voor een ander zou willen dragen, zou toch nooit het schrikkelĳkste in de zonde, d. i. de zelfbeschuldiging, het berouw, de wroeging kunnen overnemen, maar alleen het uitwendige lĳden en sterven, en dit ware dan voor hem geen straf der zonde maar eene kastĳding, eene beproeving, een martelaarschap. Het strĳdt met de werkelĳkheid, want Christus heeft niet den toorn Gods gedragen maar steeds in zĳne liefde en gunst gedeeld; Hĳ heeft niet de gansche straf der zonde gedragen, want Hĳ stierf noch den geestelĳken noch den eeuwigen dood; en indien Hĳ ze ook gedragen had, dan toch alleen voor één enkel mensch, nooit voor velen, want Hĳ heeft die straf dan toch maar één maal gedragen; al was Hĳ ook God, dit kan de waarde zĳner offerande niet vermeerderen, wĳl zĳne Godheid toch niet lĳden kon, boven324. Vele van deze bedenkingen vloeien uit misverstand voort, dat daarom vooraf uit den weg moet worden geruimd. Ten eerste dan is het volkomen waar, dat Christus nooit persoonlĳk, om en voor zichzelven, het voorwerp van Gods toorn is geweest; Hĳ is nooit in eigen persoon een zondaar geweest. Gnostieken en Anabaptisten maakten wel menigmaal onderscheid tusschen eene Goddelĳke, hemelsche, onsterfelĳke, heilige en eene menschelĳke, aardsche, onreine, sterfelĳke lichamelĳkheid in Christus, boven275v. En de Antinomianen verstonden de plaatsvervanging zoo, dat op Christus niet alleen de schuld en straf maar ook de smet en onreinheid der zonde was overgedragen; de verwisseling tusschen Christus en de uitverkorenen was zoo volstrekt, dat Hĳ zelf zonde is en zĳ gerechtigheid zĳn; in Christus zĳn zĳ over hun zonden bedroefd geweest, gerechtvaardigd, wedergeboren; de zonden, die zĳ zelven doen, zĳn geen zonden meer, kwellen hen niet meer in de conscientie, hebben geen vergeving meer van noode en zĳn maar daden van het vleesch, van den ouden mensch, Hulsius, De hedendaagsche Antinomianery, 2edr. 1738 bl. 377v. Hoornbeek, Summa Controv.1653 p. 704. Witsius, Misc. S. II 758-780. En in lateren tĳd zĳn deze gevoelens soms vernieuwd door de Methodisten, Schneckenburger,Vorles. über die kleineren protest. Parteien146, door de Irvingianen, Herzog27, 154, door sommige volgelingen van Kohlbrugge, Bula,Die Versöhnung des Menschen mit Gott durch Christum1874. Böhl,Von der Incarnation des göttl. Wortes1884 Id. Dogmatik 299 f., cf. Kuyper, De vleeschw. des Woords Amst. 1887, Inleiding en bl. 155v. Maar de Schrift leert zoo beslist en duidelĳk mogelĳk, dat Christus persoonlĳk vrĳ was van alle zonden, boven296, en de enkele plaatsen, waarop men zich voor het tegendeel beroept, Joh. 1:14, Rom. 8:3, Hebr. 2:14 spreken alleen uit, dat de Zone Gods eene zwakke, aan lĳden en dood onderworpene natuur aannam, maar niet dat Hĳ zelf in subjectieven zin een zondaar was. Sommige theologen zooals Chrysostomus, Oecumenius, Luther, Marlorat, ook Calvĳn op Gal. 3:13, hebben Christus wel een zondaar genoemd, maar bedoelden dat alleen in objectieven zin, zooals Paulus zegt, dat Christus zonde is gemaakt en een vloek is geworden, 2 Cor. 5:21, Gal. 3:13, cf. Jes. 53:12. Daarmede geeft de apostel niet te kennen, dat Christus in zichzelf een zondaar en een vervloekte was, maar dat Hĳ door God werd beschouwd en behandeld als een, die schuldig was aan de overtreding der wet en haar vloek op zich geladen had. Zelfbeschuldiging, berouw, wroeging, belĳdenis van persoonlĳke zonden kon er daarom in Christus niet vallen; de geestelĳke dood, als onbekwaamheid ten goede en geneigdheid tot alle kwaad, is door Hem niet geleden. Juist om de zonden van anderen te dragen en voor deze te voldoen, kon en mocht Hĳ zelf geen zondaar zĳn. De permutatio personarum, die er plaats had tusschen Christus en de zĳnen, is niet in pantheistisch physischen of mystischen zin te verstaan, maar draagt een legaal karakter; Christus is vrĳwillig in die verhouding tot de wet en hare eischen gaan staan, waarin wĳ tot haar stonden door onze overtreding. In de tweede plaats brengt het plaatsvervangende van Christus’ gehoorzaamheid vanzelf ook mede, dat zĳ aequivalent is, volkomen beantwoordend aan den eisch der wet. Maar deze gelĳkwaardigheid is door de Reformatie toch anders opgevat dan door Rome. Duns Scotus oordeelde, dat ook wel een heilig mensch of een engel voor onze zonden had kunnen voldoen, indien God het goedgevonden had,wanttantum valet omne creatum oblatum, pro quanto Deus acceptat illud et non plus, 8ent. III dist. 20 qu. un. n. 9 cf. dist. 19 qu. un. n. 7. En evenzoo leerden later de Remonstranten, dat niet de justitia Dei maar alleen de aequitas eenige voldoening vorderde en datmeritum quod Christus persolvit juxta Dei Patris aestimationem persolutum est, Limborch, Theol. Chr. III 21, 6. 8. 9. 22, 2. Episc., Inst. Theol. IV sect. 5 c. 3. Vlak daartegenover noemde Thomas, S. Theol. III qu. 48 art. 2 de passio Christi niet alleensufficiens sed superabundans satisfactio pro peccatis humani generis, cf. Cat. Rom. I 5 qu. 13, 2. Theol. Wirceb. IV 317. Billuart, Summa S. Thomae Pars III tom. 2 p. 206-226. Scheeben III 206. 343 enz. Zelfs werd de vraag behandeld, of niet één druppel bloeds van Christus tot verzoening ware voldoende geweest, cf. Quenstedt, Theol. III 327. Dorner, Entw. der Lehre v. d. Person Christi II 843. Heel deze beschouwing zoowel bĳ Thomas als bĳ Duns Scotus berust op eene zinnelĳke, quantitatieve berekening van het lĳden van Christus. In principe heeft de Hervorming met dit berekeningssysteem gebroken. Dat blĳkt daaruit, dat zĳ zoowel de acceptilatio (van acceptum ferre) van Scotus als de superabundantie van Thomas verwierp, Voetius, Disp. II. 247. Mastricht V 18, 38. Moor III 1084. Alting, Theol. probl. pr. 41; dat zĳ in het werk van Christus naast de passieve ook de actieve gehoorzaamheid opnam; dat zĳ de offerande van Christus wel aequivalent maar niet identisch noemde met wat wĳ verplicht waren; dat zĳ haar voor volkomen sufficient hield, zoodat er noch op Roomsche noch op Remonstrantsche wĳze eene aanvulling door ons geloof en onze goede werken bĳ noodig was; en dat met name de Gereformeerden zeiden, dat Christus’ werk in zichzelf volkomen voldoende was tot verzoening van de zonden der gansche wereld, dat het, indien Hĳ een kleiner getal had willen behouden, niet geringer kon wezen, en indien Hĳ een grooter getal of alle menschen had willen behouden, niet grooter had behoeven te zĳn. Zonden zĳn ook inderdaad geen geldschulden, en de voldoening is geen rekensom. De overdraging onzer zonden op Christus is niet zoo mechanisch toegegaan, dat deze eerst van alle uitverkorenen nauwkeurig bĳ elkaar opgeteld, zoo op Christus gelegd en elk afzonderlĳk door Hem voldaan zĳn. Christus heeft ook niet alle menschelĳke leeftĳden doorloopen noch ook daarin afzonderlĳk voor de zondenvan elken leeftĳd voldaan, zooals Irenaeus, adv. haer. II 22, 4 en anderen het voorstelden. Hĳ heeft ook niet precies hetzelfde, idem, geleden als wĳ noch op dezelfde wĳze; want schuldbewustzĳn enz., kon in Hem niet vallen, den geestelĳken dood als geneigdheid ten kwade kende Hĳ niet, en den eeuwigen dood heeft Hĳ niet in vorm en duur maar alleen intensief en qualitatief, als verlating door God, geleden, Thomas, S. Th. III qu. 46 art. 5. qu. 48 art. 2. Calvĳn, Inst. II 16, 12. Mastricht, Theol. V 12, 9. 21. Moor IV 122-133. Witsius, Misc. S. II 770. Shedd, Dogm. Theol. II 454. Schneckenburger, Vergl. Darst. II 239. Phillippi, Kirchl. Gl. IV 2, 29. Sartorius, Lehre v. d. h. Liebe II 75. v. Oosterzee, Dogm. II 586. Zelfs ligt er in de acceptilatie eenige waarheid, want het strikte recht Gods vorderde, dat ieder mensch persoonlĳk voor zichzelven voldeed; en het is zĳne genade geweest, die Christus gaf tot een middelaar des verbonds en zĳne gerechtigheid aan de bondgenooten toerekende. Met eene quantitatieve berekening komen wĳ dus bĳ de satisfactio vicaria niet uit. Het zĳn andere dan meet- en weegbare grootheden, met welke wĳ in de leer der voldoening te doen hebben. De zonde is een heel de schepping beheerschend en verdervend beginsel, eene macht, een rĳk, dat in vele dadelĳke zonden zich uitbreidt en organiseert. De toorn Gods is eene verbolgenheid, die zich richt tegen de zonde des ganschen menschelĳken geslachts, Heid. Cat. 37. Zĳne gerechtigheid is die deugd, waardoor Hĳ niet dulden kan, dat Hĳ door zĳne schepselen als God wordt miskend of onteerd. Daarom bestaat de satisfactio vicaria daarin, dat Christus als borg en hoofd in die verhouding tot God, tot zĳn toorn, zĳne gerechtigheid, zĳne wet is gaan staan, in welke het menschelĳk geslacht daartegenover stond. Hĳ is voor die menschheid, welke Hem ter verzoening gegeven is, tot zonde gemaakt, een vloek geworden en heeft haar schuld en straf op zich genomen. Als de Socinianen zeggen, dat Christus toch in elk geval maar voor één mensch en niet voor velen kon voldoen, wĳl Hĳ de straf der zonde toch slechts één maal heeft gedragen, dan gaat deze redeneering van dezelfde quantitatieve berekening uit als de acceptilatie van Duns Scotus en de superabundantie van Thomas. Want al openbaart zich de zonde die door Adam in de wereld gekomen is, in eene ontelbare reeks van zondige gedachten, woorden en daden; al wordt de toorn Gods door iederschuldig menschenkind individueel gevoeld; het is en blĳft toch altĳd de ééne, ondeelbare wet, die geschonden is, de ééne ondeelbare toorn Gods, die tegen de zonde van heel het menschelĳk geslacht ontbrand is, de ééne, ondeelbare gerechtigheid Gods, die door de zonde gekrenkt is, de ééne, onveranderlĳke, eeuwige God, die door de zonde gehoond is. En daarom is de straf van Christus ook ééne, maar eene, die intensief en qualitatief opweegt tegen de zonde en schuld van heel het menschelĳk geslacht, den toorn Gods tegen dat gansche menschelĳke geslacht verzoent, de gansche wet vervult, Gods gerechtigheid ten volle herstelt en God zelf in al zĳne deugden van waarheid en gerechtigheid, van liefde en genade weer in het menschelĳk geslacht tot erkenning brengt. Immers werd die straf ook gelegd op Hem, die niet maar een individu naast anderen, maar de tweede Adam was, hoofd van het menschelĳk geslacht, de Zoon des menschen en de Zone Gods tevens.16. Zoo verstaan, is de leer der satisfactio vicaria alleen nog te verdedigen tegen de bedenking, dat op zedelĳk gebied zulk eene plaatsvervanging niet mogelĳk is. Ten eerste is echter daartegen op te merken, dat de idee der plaatsvervanging ook op zedelĳk gebied diep in de menschelĳke natuur is gegrond, en onder alle volken in priesterschap en offerande zich belichaamd heeft en ook op allerlei wĳze in poezie en mythologie is uitgesproken. Origenes vergeleek Christus in zĳn dood reeds met hen, die volgens klassieke overleveringen voor hun vaderland gestorven zĳn, om het van pest of andere rampen te bevrĳden, want het schĳnt volgens verborgen wetten in de natuur der dingen te liggen, dat de vrĳwillige dood van een rechtvaardig mensch ten algemeenen nutte de macht der booze geesten breekt, c. Cels. I 31. De christelĳke theologie haalde dan ook menigmaal de voorbeelden van Codrus, Curtius, Kratinus, Zaleucus, Damon en Phintias en de gĳzelaars aan, om daarmede het plaatsvervangend lĳden van Christus op te helderen. Natuurlĳk hebben deze voorbeelden geen andere waarde, dan om te doen zien, dat de idee der plaatsvervanging in de gedachtenwereld van Grieken en Romeinen eene groote plaats innam. Hetzelfde is het geval met de tragedie, wier grondgedachte zeker niet altĳd doorSchuld und Sühnemaar wel doorLeidenschaft und Leidis weer tegeven. De dood van den held is in vele treurspelen niet eene eigenlĳke verzoening voor begane zonde, maar toch altĳd eene verlossing, door eene of andere vergissing, dwaling enz., noodzakelĳk gemaakt en daarom ons ten slotte verzoenend en bevrediging schenkend. Maar ook zoo opgevat, verkondigt de tragedie eene groote waarheid: al het menschelĳk groote wandelt langs afgronden van schuld, en bevrediging is er eerst dan, als het edele en groote in den dood te gronde gaat. De ondergang van Orestes, Oedipus, Antigone, Romeo en Julia, Max en Thekla, Iphigenie enz., verzoent ons met hen en met hun geslacht;alle menschlichen Gebrechen sühnet reine Menschlichheit(Goethe). En zoo is het ook dikwerf in de historie: de laatste, edele Constantĳn is, strĳdende en stervende voor zĳn volk en land, een zoen voor de gruwelen der Byzantĳnsche keizers, en de in vergelĳking met zĳne voorgangers onschuldige Lodewĳk XVI boet in zĳn dood voor de zonden van zĳn huis. Indien de historie der familiën en geslachten ons bekend was, zou zĳ ons tal van dergelĳke voorbeelden leveren. In hetde mortuis nil nisi beneeeren wĳ allen de verzoenende kracht van lĳden en dood. Ja, alle leven en vreugde hier op aarde is vrucht van smart en dood. Alles leeft van elkanders dood. De graankorrel moet sterven om vrucht te dragen. Wat de een heeft gezaaid wordt door den ander gemaaid. De moeder geeft in barenssmart en soms stervende, het leven aan haar kind. Alle geboorte, ook op het gebied der gedachte en der kunst, is uit duister tot licht. Enkelen werken, strĳden, lĳden, en anderen genieten van hun arbeid. Wĳ leven allen van de met inspanning verworven schatten der voorgeslachten. Alle edele goederen der menschheid zĳn onder strĳd en lĳden door enkelen voor allen veroverd. Vooral draagt de liefde een plaatsvervangend karakter; hier op aarde is ze haast niet anders denkbaar dan als mede-lĳden,συμπαθεια; wie het meest liefheeft, lĳdt het meest. De moeder lĳdt om, in, met haar kind; de vader draagt rouw in het hart om de afdwaling van zĳn zoon. Natuur en menschheid leeren, dat erstellvertretende Kräftezĳn. Cf. boven bl. 135 en voorts nog Maresius, Syst. Theol. X 24. Turretinus, de satisf. 51. Petrus de Witte, Wederl. der Soc. dwal. II 221v. Bushnell,Vicarious sacrifice1866. Dorner, Chr. Gl. II 622. de Maistre,Soirées de St. Petersbourg, éclairc. sur les sacrifices.Al deze voorbeelden en redeneeringen zĳn zonder twĳfel geschikt,om het plaatsvervangend lĳden van Christus eenigermate toe te lichten. Tegenover het individualisme en atomisme, dat de menschheid uiteenrukt en van de mystiek der liefde niet weet, zĳn ze van uitnemende waarde. Maar toch zĳn ze niet in staat, om het lĳden van Christus te verklaren. Velen blĳven wel bĳ deze voorbeelden staan en trachten het lĳden van Christus te begrĳpen als een natuurlĳk gevolg van zĳn ingaan in onze zondige gemeenschap, b. v. Schleiermacher, Chr. Gl. § 104, 4. Weisse, Philos. Dogm. § 876. Lange, Dogm. II 840. 841. H. Schultz,Der Begriff des stellvertr. Leidens, Basel 1864 enz. Maar zoo komt de offerande van Christus niet tot haar recht. Wel is menschelĳke sympathie voor Christus, en bovenal voor Hem als den heiligen en barmhartigen Hoogepriester, oorzaak van diep, smartelĳk lĳden geweest, Mt. 8:17, 9:36, 14:14 enz., maar zĳ is niet de eenige en de voornaamste oorzaak, evenmin als honger en dorst, vervolging van zĳne vĳanden, verzoeking van Satan, verlating door zĳne discipelen. Dan toch ware het lĳden voor Christus slechts lĳden en geen straf, en Hĳ zelf niet meer dan een getuige, een martelaar, een lĳder geweest, alleen gradueel verschillend van anderen. Maar Christus heeft zelf zĳn lĳden beschouwd als eene straf, door God om onze zonden op Hem gelegd, Mt. 20:28, 26:28, 27:46, en heel de Schrift leert, dat Hĳ voor ons tot zonde is gemaakt en een vloek is geworden, 2 Cor. 5:21, Gal. 3:13. Een stap verder gaan zĳ, die het lĳden van Christus op realistische wĳze verklaren uit de plaats, die Hĳ in het menschelĳk geslacht inneemt. Hĳ is n.l. niet een individu naast anderen, maar Centralindividuum; Hĳ heeft niet een menschelĳk persoon maar de menschelĳke natuur aangenomen; die natuur droeg de zonde en lag onder den vloek; en alzoo nam Christus met die natuur ook haar schuld en straf op zich. Gelĳk Adam daarom onze vertegenwoordiger kon zĳn, wĳl hĳ de stamvader was van heel het menschelĳk geslacht, zoo is Christus plaatsvervanger van de gemeente, die als zĳn lichaam uit Hem als het hoofd wordt geboren en één met Hem is. En evenals wĳ b. v. op onzen rug worden gestraft om hetgeen wĳ met onze hand hebben misdaan, zoo is Christus om onze zonden gestraft wĳl Hĳ één met ons is, Thomas, S. Theol. III qu. 48 art. 1. 2. Suppl. qu. 13 art. 2. Shedd, Dogm. Theol. II 57v. 533v. Dale,The atonement, lect. 10. Scott Lidgett,The spiritual principleof the atonement, ch. 7. Sartorius, Lehre v. d. h. Liebe II 67 f. Bilderdĳk, Opst. v. godg. en zedek. inhoud, I 1-15 enz. Deze realistisch-mystische opvatting van Christus’ plaatsvervanging is op zichzelve volkomen juist en wordt ook door de Schrift duidelĳk geleerd; de geloovigen toch zĳn zelven met Christus gekruist, gestorven, begraven, opgewekt en in den hemel gezet, Rom. 6-8, Gal. 2:20, Ef. 2:6, Col. 2:11, 3:3 enz., cf. Holtzmann, Neut. Theol. II 114-121. Wĳl Christus niet alleen verzoener maar ook verlosser is, niet alleen objectief de schuld der zonde moest wegnemen maar ook subjectief de macht der zonde moest breken, vormt deze mystieke unie van Christus en de geloovigen in het werk der zaligheid een wezenlĳk en onmisbaar bestanddeel. Maar toch is zĳ niet de eenige en de eerste relatie, welke tusschen Christus en de zĳnen bestaat. In de Schrift is zĳ op de foederale gebouwd; Rom. 6-8 volgt op Rom. 3-5. Wanneer zĳ daarvan wordt losgemaakt, verliest zĳ den grondslag, waarop zĳ rusten moet; gaat zĳ haar steun zoeken in het pantheisme, dat de herschepping verandert in een proces; en verlegt de objectieve verzoening meer en meer in de subjectieve verlossing; Shedd laat b. v. de toerekening van Christus’ gerechtigheid reeds afhangen van wedergeboorte en geloof, ib. 534, cf. Dale 422 enz. Dan alleen is deze mystieke unie in haar schriftuurlĳke beteekenis tegelĳk met de objectieve verzoening van Christus’ offerande te handhaven, wanneer Christus allereerst als Hoofd des verbonds wordt beschouwd en in foederalistischen, legalen zin voor de zĳnen in de plaats is getreden. Het verbond der genade gaat aan den persoon en de offerande van Christus vooraf. Dat verbond begint toch niet nadat Christus zĳn werk heeft volbracht, met den H. Geest, met de weldaden van wedergeboorte en geloof; maar ook Christus zelf staat in dat verbond, Hĳ is er de borg en de middelaar van, Hebr. 7:22, 8:6, 12:24; zĳn bloed is bondsbloed en daarom verzoenend, Mt. 26:28. Ja meer nog, het verbond der genade is niet eerst opgericht in den tĳd, maar het heeft zĳn grondslag in de eeuwigheid, het rust in het pactum salutis, het is in de eerste plaats een verbond der drie personen in het Goddelĳk wezen zelf. Vader en Zoon en Geest zĳn alle drie in dat verbond werkzaam; en zoo weinig begint het eerst in den tĳd met de werkzaamheid des H. Geestes, dat het veeleer van eeuwigheid in den raad van God drieëenig zĳn bestand envastigheid heeft. En daaruit wordt ook de satisfactio vicaria van Christus verklaard. Zĳ berust op eene ordinantie, op eene vrĳe, almachtige, genadige beschikking Gods. Dat wil volstrekt niet zeggen, dat zĳ willekeurig en onredelĳk is. Allerlei verhoudingen in natuur en menschheid bieden analogie van de plaatsvervanging bĳ Christus. Maar analogie is hier en kan hier, evenmin als bĳ Adam, boven bl.129v. identiteit zĳn. Beiden nemen in de menschheid eene eigenaardige plaats in; zĳ alleen zĳn hoofden van heel het menschelĳk geslacht; hun invloed en werking breidt tot alle plaatsen en tĳden zich uit. En boven Adam staat Christus nog weer. Want Adam was vertegenwoordiger, Christus is plaatsvervanger der menschheid. Adam handelde in onzen naam maar nam niets van ons over; Christus kwam tot ons, stelde zich in onze plaats, droeg onze schuld en straf en verwierf onze gerechtigheid. Adam was hoofd van een verbond der werken, dat wankel was; Christus is hoofd van een beter verbond, dat van geen wankelen weet. Adam was een mensch, schoon zonder zonde, aardsch uit de aarde; Christus was het vleeschgeworden Woord, de Eengeborene van den Vader, vol van genade en waarheid, de Heer uit den hemel. Adam bedierf wat goed was, Christus herstelde en volmaakte wat bedorven was. Zoover als het genadeverbond het verbond der werken, en het evangelie de wet te boven gaat, zoo hoog staat Christus boven Adam. Zĳne satisfactio vicaria is zelfs niet naar het verbond der werken met zĳne wet te begrĳpen; zĳ is wel niet contra legem, want zĳ bevestigt de wet, maar zĳ is toch supra legem en gaat alle onze gedachten zeer verre te boven. Zĳ is tot geen algemeenen regel terug te brengen noch door eene algemeene wet te verklaren, want zĳ is geen verschĳnsel naast andere, maar zĳ is een concreet feit, geheel eenig in de geschiedenis der menschheid, door niets verklaard en zelf alles verklarend, rustend in eene bĳzondere ordinantie Gods. En deze ordinantie Gods is geen geisoleerd wilsbesluit, maar draagt een verbondmatig karakter. De satisfactio vicaria heeft haar grondslag in den raad van God drieëenig, in het leven der hoogste, der volmaakte en eeuwige liefde, in het onwankelbaar verbond der verlossing. Naar de ordinantiën van dat verbond neemt Christus de plaats der zĳnen in en wisselt Hĳ hunne zonde tegen zĳne gerechtigheid, hun dood tegen zĳn leven in.Ὠ της γλυκειας ἀνταλλαγης, ὠ της ἀνεξιχνιαστου δημιουργιας,ὠ των ἀπροσδοκητων εἰεργεσιων, ἱνα ἀνομια μεν πολλων ἐν δικαιῳ ἑνι κρυβῃ, δικαιοσυνη δε ἑνος πολλους ἀνομους δικαιωσῃ, Ep. ad Diogn. 9. Cf. A. A. Hodge,The atonement198 etc. Hugh Martin,The atonementp. 9 etc.17. Deze gehoorzaamheid heeft Christus volbracht in heel den staat zĳner vernedering. De formeele behandeling van de leer der twee staten kwam bĳ de Lutherschen op, om de communicatio idiomatum met Jezus’ vernedering in overeenstemming te brengen, maar werd spoedig ook door de Gereformeerden overgenomen, Olevianus, Subst. foed. II 5. Polanus, Synt. VI c. 13. Junius, Theses Theol. c. 29. Synopsis pur. theol. c. 27. 28 enz. Sedert Schleiermachers kritiek, Chr. Gl. § 105, is zĳ echter òf geheel prĳsgegeven òf belangrĳk gewĳzigd. Zĳ, die het voorbestaan en de opstanding van Christus ontkennen, hebben bĳ deze leer ook geen belang meer, Biedermann, Chr. Dogm. § 824 f. Lipsius, Dogm. § 567 f. Anderen, die deze getuigenissen der Schrift aannemen, hebben haar dikwerf omgezet in eene beschrĳving van de allengs zich voltooiende menschwording van den Logos, of van de Godmenschelĳke ontwikkeling en volmaking van Christus; zĳne vernedering wordt dan opgevat als eine stete Erhöhung seines inneren Lebens, welke de verhooging vanzelve ten gevolge had, Martensen § 139 f. Dorner § 104. Lange II 635. Rothe, Ethik § 533 f. De leer der twee staten wordt door eene biographie van Jezus vervangen, die echter met het oog op de bronnen onmogelĳk, met het oog op den persoon ongeoorloofd is en daarom altĳd op eene valsche tegenstelling uitloopt tusschen den historischen Jezus en den apostolischen Christus, Strauss, Leben Jesu 1864 § 1. Weiss, Leben Jesu I 180. Ritschl, Rechtf. u. Vers. III13. 63. Kähler, Der sogen. histor. Jezus und der geschichtliche, bibl. Christus 1892. Id. Zur Lehre v. d. Versöhnung 68 f. Kuyper, Enc. III 158. Er is geen scheiding te maken tusschen een vita Christi en een officium Christi, gelĳk Ebrard wil, Dogm. § 408. Zĳn gansche leven stond in dienst van het ambt, waartoe Hĳ door den Vader aangesteld en in de wereld gezonden was. Het dogma der apostolische prediking is de eenige sleutel, om de evangelische overlevering van Christus te ontsluiten; het eenige middel, om ons een beeld vol leven van den Heiland der wereld te verschaffen, Kähler, Versöhnung 69. Christus heeft geen oogenblikvoor zichzelf geleefd, Rom. 15:3, maar altĳd voor zĳne gemeente, om haar een voorbeeld te geven, Mt. 11:29, Joh. 13:14-16 enz., om haar te dienen en zĳn leven te geven tot een rantsoen voor velen, Mt. 20:28, om zĳn genade en waarheid, zĳn licht en zĳn leven haar mede te deelen, Joh. 1:16, 6:33v., Col. 3:4. De menschwording zelve was reeds eeneκενωσις, daarin bestaande, dat Hĳ, dieἐν μορφῃ θεου ὑπαρχων οὐχ ἁρπαγμον ἡγησατο το εἰναι ἰσα θεῳ, d. i., die in de gedaante Gods, op dezelfde wĳze als God bestond en dit niet hield voor iets geroofds of aangematigds, toch van deze Goddelĳke bestaanswĳze afstand deed en deμορφη δουλουaannam, zoodat Hĳ waarlĳk aan een mensch gelĳk werd en in gedaante als een mensch bevonden werd, Phil. 2:7, 8, 2 Cor. 8:9, cf. Weiffenbach,Zur Auslegung der Stelle Phil. 2:5-11, Karlsruhe u. Leipzig 1884. In de verwisseling derμορφη θεουmet deμορφη δουλου, van de Goddelĳke bestaanswĳze met de menschelĳke bestond zĳneκενωσις, exinanitio. En zoodra deze had plaats gehad, begon zĳneταπεινωσις, humiliatio, daarin bestaande, dat Hĳ Gode gehoorzaam was en bleef tot den dood toe. Heel het leven van Christus van de ontvangenis af tot den dood toe was dus eene vernedering ten gevolge van zĳne gehoorzaamheid, een steeds dieper ingaan in de gemeenschap onzer zonde en een steeds verder zich verwĳderen van de hemelsche vreugde. Zĳne besnĳdenis, Luk. 2:21, strekte tot bewĳs, dat Hĳ waarachtig mensch en Abrahams zaad was, dat Hĳ als zoodanig stond in de gemeenschap onzer zonde en het teeken der afsnĳding van die zonde ontvangen moest, en dat God zĳn God en Hĳ Gods Zoon was. Zĳn doop, dien Hĳ als de Heilige evenmin als de besnĳdenis voor zichzelf van noode had, Mt. 3:14, geschiedde, omdat het Hem als middelaar betaamde,πληρωσαι πασαν δικαιοσυνην, al het recht der wet te voldoen en de gansche, volle gerechtigheid aan te brengen, die de wet van Hem eischte; omdat Hĳ als zoodanig in de gemeenschap der zondaren staande, het teeken en zegel zĳner gemeenschap met God ontvangen moest, als de Zoon, in wien de Vader al zĳn welbehagen had; en omdat Hĳ met den H. Geest gezalfd en bekwaamd en alzoo ingewĳd moest worden tot zĳn openlĳk optreden als de Christus die zelf alleen doopen kan met den H. Geest en met vuur, Mt. 3:11-17, cf. parall., Hd. 10:38, Bornemann,Die Taufe Christi durch Joh. in der dogm.Beurteilang der christl. Theologen der vier ersten Jahrh., Leipzig 1896. De verzoeking, die terstond na den doop plaats had en voorts telkens tot in Gethsemane toe zich herhaalde, cf.ἀχρι καιρου, Luk. 4:13, Joh. 12:27, Mt. 26:39, Hebr. 4:15, 5:7, 1 Petr. 2:23, had ten doel, dat Christus, die zoo pas het teeken en zegel van zĳn gemeenschap met God en de gaven des H. G. ontvangen had, deze gemeenschap ook tegenover alle verleiding van Satan en wereld zou handhaven, als de tweede Adam het verbond met God niet verbreken maar voor zich en de zĳnen in stand houden en bevestigen zou, en als de barmhartige Hoogepriester, in alles verzocht zĳnde als wĳ, ons in onze zwakheden en verzoekingen zou ter hulpe komen. Al de woorden en werken, welke Christus gedurende zĳn leven gesproken en gedaan heeft, zĳn eene uitvoering van Gods wil, Joh. 5:19v., 6:38 en hebben ten doel, om den naam, de deugden, den raad en het welbehagen Gods beide in wet en evangelie bekend te maken, Mt. 11:27, Joh. 1:18; om zĳne priesterlĳke barmhartigheid te toonen aan alle armen, kranken en verlorenen, Mt. 8:17, 11:5; om zĳne koninklĳke macht te bewĳzen over Satan, wereld, zonde en al hunne werkingen. Luk. 10:18, Joh. 12:31, 14:30, 16:33, 18:37. Het lĳden van Christus, dat met zĳne menschwording begint maar in de passio magna zich voltooit, is de wil en het gebod van den Vader, Mt. 26:39, 42, Joh. 10:17, 18, bewĳs van zĳne volstrekte gehoorzaamheid, Phil. 2:8, Hebr. 5:8, en voor de zĳnen tot een voorbeeld voor hun leven, 1 Petr. 2:21, tot een rantsoen voor hunne zonden, Mt. 20:28, 26:28, tot eene overwinning der wereld, Joh. 16:33, Col. 2:15. Zĳne veroordeeling, niet alleen door het sanhedrin maar ook door den wereldlĳken Romeinschen rechter Pontius Pilatus geschiedde daartoe, dat Hĳ niet heimelĳk door een sluipmoord of in een oproer sterven zou, maar naar de uitspraak van het toenmaals beste en deugdelĳkste recht, na behoorlĳk onderzoek, openlĳk, in den weg des rechts gedood zou worden, en dat daarbĳ èn zĳne persoonlĳke onschuld, Mt. 27:18-24, èn de grond van zĳne veroordeeling, n.l. zĳne belĳdenis, de Zone Gods en de Messias Israels te zĳn, Mt. 26:63, 27:11, èn de wil van God, Hd. 2:23, 4:27, 28, èn het karakter van zĳn dood als een sterven voor anderen, Mt. 20:28, duidelĳk en onwedersprekelĳk voor aller oog in het licht zouden treden. De dood der kruisiging,crudelissimum teterrimumque supplicium, engewoonlĳk slechts op slaven en erge misdadigers toegepast, had deze beteekenis, dat Christus, in naam der wet tot de schrikkelĳkste en smadelĳkste straf veroordeeld zĳnde, aan den strengsten eisch der wet heeft voldaan, als een gehangene Gode tot een vloek is geworden, maar daardoor ook de vervloeking der wet van ons heeft weggenomen, Deut. 21:23, Gal. 3:13, en van alle kwaad, waartoe de wet ons om onze zonden veroordeelt, volkomen heeft bevrĳd; het kruis is daarom het middelpunt en de kern van het evangelie, 1 Cor. 1:23, 2:2, Gal. 6:14. Het bloed dat Christus vergoot—non infirmitate, sed potestate mortuus est, Aug., de nat. et gr. 26—bewĳst, dat Hĳ zĳn leven vrĳwillig Gode heiligde, dat Hĳ het bracht als eene offerande, en daardoor de verzoening en den vrede tot stand bracht, Mt. 26:27, Hd. 20:28, Rom. 3:25, 5:9, Ef. 1:7, Col. 1:20, Hebr. 9:12, 22. Ten slotte heeft ook de begrafenis van Christus eene bĳzondere beteekenis; zĳ wordt herhaaldelĳk vermeld, Jes. 53:9, Mt. 12:40, 27:59, 60, Luk. 11:29, 23:53, Joh. 19:40-42, Hd. 13:29, 1 Cor. 15:3, 4. Ze is niet alleen bewĳs daarvan, dat Hĳ waarlĳk gestorven en dus ook uit den dood opgestaan is, maar hare beteekenis ligt vooral hierin, dat Christus, ofschoon zĳn geest overgevende in de handen zĳns Vaders, die Hem opnam in het paradĳs, Luk. 23:43, 46, toch drie dagen verkeerd heeft in den staat des doods, tot het rĳk der dooden behoord heeft, en alzoo de straf der zonde, Gen. 3:19, ten volle gedragen heeft. Aan dien staat des doods, den Hades, is Hĳ niet overgelaten, zĳn vleesch heeft geen verderfenis gezien, Hĳ is immers ten derden dage opgewekt; maar Hĳ heeft dan toch in den Hades verkeerd, Mt. 12:40, Hd. 2:27, 31.

12. Het werk, dat Christus voor de zĳnen volbracht, bestond in het algemeen in zĳne volstrekte en volmaakte gehoorzaamheid aan Gods wil, Mt. 3:15, 20:28, 26:42, Joh. 4:34, 5:30, 6:38, Rom. 5:19, Gal. 4:4, Phil. 2:7, 8, Hebr. 5:8, 10:5-10 enz. Deze rĳke gedachte is in de theologie menigmaal niet tot haar recht gekomen. Het lĳden van Christus is dikwerf van de daad der gehoorzaamheid, die zich daarin uitsprak, losgemaakt en alzoo tot voorwerp der vrome bepeinzing gemaakt. In de christelĳke kerk zĳn achtereenvolgens de martelaren, de monniken, de bedelaars, de geeselaars als de echte discipelen van Jezus beschouwd; ascese en zelfpĳniging in allerlei vorm waren de christelĳke deugden bĳ uitnemendheid; de navolging van Christus bestond in een copiëeren en nabootsen van daden en toestanden uit zĳn leven, bepaaldelĳk uit zĳn lĳden; Christus was de groote lĳder, de verheven martelaar, wiens lĳden voorwerp van contemplatie en imitatie moest zĳn, Zöckler, Askese und Mönchthum, I 1897 S. 145 f. Moll, Joh. Brugman II 1-97. Bĳ Anselmus bestond de voldoening van Christus, daar Hĳ tot gehoorzaamheid aan Gods wet al voor zichzelf verplicht was, alleen in zĳn lĳden en sterven, dat door Hem als een opus supererogationis aan zĳn leven toegevoegd en als een vrĳwillig geschenk aan den Vader aangeboden werd. De Roomsche theologie spreekt zich over de actieve gehoorzaamheid van Christus niet eenstemmig en ondubbelzinnig uit. Trente maakt wel melding van de sanctissima passio van Christus, VI c. 7, maar de theologen verwerpen ze geheel of vatten ze toch zoo op, dat Christus niet in onze plaats de wet Gods vervuld heeft, Bellarminus, de justif. I 2, de Christo V 9. Bossuet, Gesch. der veranderingen v. d. Prot. kerken, vert. door Berends 1829 II 340. Scheeben, Dogm. III 321. 341. Ook onder de Protestanten komen bĳ Mystieken, Wederdoopers, Herrnhutters enz., opvattingen van het lĳden van Christus als Etwas Sachliches voor, die aan zĳne actieve gehoorzaamheidte kort doen. Zelfs Parsimonius en Piscator loochenden haar, wĳl Christus reeds voor zichzelf tot deze gehoorzaamheid verplicht was en deze gehoorzaamheid dus wel eennecessarium requisitum personalewas, ons ten goede, nostro bono, maar geen bestanddeel van zĳne voldoening, nostro loco volbracht; omdat de H. Schrift altĳd aan het lĳden en sterven van Christus alleen onze gansche zaligheid, beide de vergeving der zonden en het eeuwige leven, verbindt; en omdat de geloovigen, ook al hebben zĳ de vergeving en het eeuwige leven, toch tot onderhouding der wet verplicht blĳven. De Lutherschen zagen hierin Nestorianisme en zeiden, dat de persoon van Christus naar beide naturen Heer der wet was en dus ook niet als mensch vanzelf voor zĳn persoon aan de wet onderworpen was, Gerhard, XVI 57. 59. Quenstedt III 284. Schneckenburger, Zur kirchl. Christol. 58-73. Ritschl, Rechtf. u. Vers I2274. Maar de Gereformeerden konden alzoo niet spreken, wĳl Christus als waarachtig mensch wel zeker verplicht was, om de wet te onderhouden, en God lief te hebben boven al en den naaste als zichzelf. Toch verwierpen zĳ terecht het gevoelen van Piscator. Want ten eerste, de H. Schrift vat heel het leven en werk van Christus op als één geheel en maakt nooit scheiding tusschen eene obedientia vitae, die Hĳ voor zichzelf, en eene obedientia mortis, die Hĳ voor ons volbracht. Het is één werk, dat de Vader Hem heeft opgedragen en dat Hĳ in zĳn dood ten einde brengt, Joh. 4:34, 17:4, 19:30. Zĳn dienen voltooit zich in het geven zĳner ziel tot een losprĳs voor velen, Mt. 20:28. Zelfs Paulus, die allen nadruk legt op het kruis van Christus, ziet in zĳn dood niet zĳne gansche maar de voleindiging zĳner gehoorzaamheid. Hĳ is geworden onder de wet, Gal. 4:4, in gelĳkheid des zondigen vleesches, Rom. 8:3, heeft niet geleefd ten gevalle van zichzelven,οὐχ ἑαυτῳ ἠρεσεν, Rom. 15:3, heeft bĳ zĳne menschwording zich al vernietigd en de gestalte van een dienstknecht aangenomen, heeft zich voortdurend vernederd en is gehoorzaam geworden tot den dood toe,μεχρι θανατου, Phil. 2:7, 8, 2 Cor. 8:9 en zoo is het éénδικαιωμαen ééneὑπακοη, die aan velen deδικαιωσις ζωηςschenkt, Rom. 5:18, 19. Het is daarom geheel met de Schrift in strĳd, om het satisfactorisch werk van Christus te beperken tot zĳn lĳden, of zelfs zooals Jac. Alting deed, Op. V 393-395, cf. echter p. 478-480, tot het lĳden gedurende de drie uren duisternis aan het kruis. Hetberoep op plaatsen als Zach. 3:9, Joh. 19:30, Rom. 6:10, Hebr. 7:27, 1 Petr. 3:18, waar gezegd wordt, dat Christus éénmaal, op het hout, geleden heeft en uitgeroepen heeft: het is volbracht, bewĳst hiertegen niets, omdat in het lĳden en sterven heel het voorafgaande leven van Christus is opgenomen, saamgevat en voltooid, cf. Moor III 985 sq. Mastricht V 11, 34. 18, 29. Witsius, Oec. foed. II 6. Misc. S. II 771. Maresius, Syst. Theol. IX 46. Ex. v. h. Ontw. v. Tol. X 467-471. Veeleer is heel het leven en werk van Christus van zĳne ontvangenis af tot in zĳn dood toe plaatsvervangend van aard. De aanneming der menschelĳke natuur zelve en op zich zelve draagt dit karakter nog niet, omdat alle middelaarswerken de twee naturen onderstellen; maar zĳne heilige ontvangenis en geboorte en al zĳne heilige werken, zĳn in het ééne werk van Christus begrepen, Lombardus, Sent. III dist. 18, 2. Heid. Cat. qu. 36 en 60. Ned. Gel. art. 22, cf. Acta Syn. Dordr. sess. 172. 173. Voetius, Disp. II 282. Schneckenburger, Vergl. Darst. I 91. 122 f. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2287. Ten tweede is het zeker waar, dat Christus als mensch, voor zichzelf der wet onderworpen was; alleen maar, zĳne menschwording en zĳn mensch-zĳn is niet voor Hem zelven maar voor ons geschied. Christus is nooit geweest en mag nooit beschouwd als een persona privata, een individu naast en op gelĳke lĳn met anderen; Hĳ was van den aanvang af eene persona publica, de tweede Adam, sponsor et caput electorum. Gelĳk Adam voor zichzelven zondigde en daardoor schuld en dood op allen laadde, wier representant hĳ was; zoo heeft Christus door zĳne gerechtigheid en gehoorzaamheid de vergeving en het leven voor al de zĳnen verworven. Meer nog, zeker was Christus als mensch aan de wet Gods onderworpen als regel des levens; zelfs de geloovigen worden nooit van de wet in dien zin ontslagen. Maar Christus heeft zich nog in eene geheel andere verhouding tot de wet gesteld, n.l. tot haar als wet van het werkverbond. Adam was niet alleen tot onderhouding der wet verplicht, maar de wet werd hem in het werkverbond nog onder eene andere forma voorgehouden, n.l. als weg tot het eeuwige leven, hetwelk hĳ nog niet bezat. Christus echter had door zĳne vereeniging met de Goddelĳke natuur het eeuwige en zalige leven. Daarvan deed Hĳ vrĳwillig afstand; Hĳ heeft zich aan de wet van het werkverbond onderworpen als weg tot het eeuwige leven voor zichen de zĳnen. De gehoorzaamheid, die Christus bracht aan de wet, was dus eene gansch vrĳwillige. Niet zĳn dood alleen, gelĳk Anselmus zeide, maar heel zĳn leven was eene zelfverloochening, ééne zelfofferande, door Hem als Hoofd in de plaats der zĳnen gebracht. Ten derde, dat de geloovigen nog altĳd tot onderhouding der wet als regel des levens verplicht zĳn, bewĳst daartegen niets. Indien dit iets bewees, zou al het satisfactorische uit Jezus’ leven en lĳden verdwĳnen. Want de geloovigen hebben nog allerlei lĳden als gevolg der zonden te dragen, zĳ worden nog verzocht door Satan en verlokt door de wereld, zĳ zondigen nog telkenmale en moeten nog sterven enz., en zoo zou Christus hen van niets, noch van de zonde noch van hare gevolgen hebben bevrĳd. Jac. Alting redeneerde zoo en zeide daarom, dat Christus de zĳnen alleen van den eeuwigen dood door zĳne helsche angsten gedurende de drie uren duisternis aan het kruis, maar niet van het lĳden, den lichamelĳken dood enz. had bevrĳd. Maar deze beschouwing van het werk der verlossing is zonder twĳfel verkeerd. De verlossing is volkomen, eene verlossing van den ganschen mensch naar ziel en lichaam, van alle zonden en gevolgen der zonde. En deze is volbracht in en door Christus’ leven en sterven. Maar gelĳk zĳn koninkrĳk door Hem onderscheiden is in een onzichtbaar, geestelĳk en een zichtbaar, op aarde eens te stichten rĳk; gelĳk Hĳ zelf eenmaal gekomen is om te lĳden en straks wederkomen zal om te oordeelen levenden en dooden; zoo wordt de verlossing, door Christus aangebracht, langzamerhand uitgewerkt en toegepast, eerst geestelĳk, daarna lichamelĳk. Nu in deze bedeeling worden de geloovigen geestelĳk bevrĳd van elke schuld en macht der zonde en hare gevolgen, van wereld, Satan, dood; zĳ hebben de vergeving der zonden en het eeuwige leven; wet, Satan, dood kunnen hun deze niet meer ontrooven; en eens zullen zĳ ook uitwendig, lichamelĳk van alle zonde en macht der zonde bevrĳd worden. De gansche herschepping, zooals ze voltooid zal zĳn in den nieuwen hemel en de nieuwe aarde, is vrucht van het werk van Christus. Gelĳk het eenzĳdig is, om met Alting de vrucht van Christus’ werk alleen in de verlossing van den eeuwigen dood te zien; even eenzĳdig is het, om met Ritschl die vrucht tot de geestelĳke, ethische heerschappĳ van den Christen over zonde en wereld in het Diesseits, te beperken. De gansche persoon van Christus, beide met zĳne actieve en passievegehoorzaamheid, is de borgtocht voor de gansche verlossing. Cf. over de actieve gehoorzaamheid. Calvĳn, Inst. II 16, 5. III 14, 12. Comm. op Rom. 5:19, Gal. 4:4. Gomarus, Theses theol. disp. 19, 9. Junius, Theses theol. 36, 8. Synopsis pur. theol. 29, 35. Turretinus, Th. El. XI 22. XIV 13. Cloppenburg, Op. I 504 sq. Witsius, Oec. foed. II 3, 18 sq. Coccejus,de foedereV 93. Quenstedt, Theol. III 281. Gerhard, XVI 57 sq. Walch, Comm. de obed. Christi activa 1755. Baur,Versöhnung478v. Philippi,Der thätige Gehorsam Christi1841. Id., Kirchl. Gl. IV 2 S. 142 f. Frank, Chr. Wahrheit II 172. Id., Neue kirchl. Zeits. 1892 S. 856. Ritschl, Rechtf. u. Vers I2271 f. A. A. Hodge,The atonement248-264 enz.

13. Terwĳl Piscator en vele anderen de obedientia activa van de voldoening uitsloten, komt in de nieuwere theologie de obedientia passiva niet tot haar recht. Nadat Socinianisme en Rationalisme de kerkelĳke satisfactieleer aan eene scherpe kritiek hadden onderworpen, trachtten velen in den tegenwoordigen tĳd haar nog te handhaven, door ze in mystischen of ethischen zin om te werken, boven bl.327v. De voorstelling is dan in hoofdzaak deze, dat Christus’ lĳden en sterven niet noodig was, om aan Gods gerechtigheid te voldoen noch door God als een offer voor onze zonden geëischt werd, maar dat het de consequentie was van zĳn leven in gehoorzaamheid aan Gods wil, het bewĳs dat Hĳ in zĳn religieus-ethisch beroep Gode getrouw bleef tot in den dood toe, het historisch noodzakelĳk gevolg van zĳn heilig leven te midden van eene zondige wereld. Tegenover zulke opvattingen, die het lĳden en sterven van Christus geheel van den persoon losmaken en alsEtwas Sachlichesop zichzelf stellen, bezit deze voorstelling een onmiskenbaar recht. Christus is toch de getrouwe getuige, Op. 1:5, Hĳ heeft onder Pontius Pilatus de goede belĳdenis betuigd, 1 Tim. 6:13, zĳn lĳden en sterven is geen lot maar eene daad, Hĳ heeft macht, om het leven af te leggen, gelĳk om het aan te nemen, Joh. 10:18. Maar toch wordt zĳ zelve door niet minder ernstige bezwaren gedrukt. 1oReeds dit is van beteekenis, dat de mystische en ethische theorieën bĳ Jezus alleen van een beroep en niet meer van een ambt spreken. Hierin ligt reeds al het verschil. Indien Christus een beroep uitoefende, dan heeft Hĳ zelf door zĳn aanleg, opvoeding enz. zich daartoe ontwikkeld, staat Hĳ niet boven maar naast ons, is Hĳ ons alleenin religieusen en ethischen zin vooruitgestreefd, en kunnen en moeten wĳ ons zooveel mogelĳk naar zĳn voorbeeld conformeeren. Is Christus daarentegen gezalfd tot het ambt van profeet, priester en koning, dan is Hĳ door God aangesteld, heeft van Hem een werk ontvangen om te doen, staat Hĳ met gezag boven ons, om ons te leeren, om ons voor Gods aangezicht te vertegenwoordigen, om ons te regeeren naar zĳnen wil, Martin,The atonement105. 2oGevolg van deze opvatting is, dat het lĳden en sterven van Christus totaal onverklaard blĳft. Schleiermacher leidde het daaruit af, dat Christus als heilige inging in onze zondige gemeenschap; hĳ liet het bestaan inMitgefühl mit menschlicher Schuld und Strafwürdigkeiten zag in zĳn dood gevolg van zĳnEifer für seinen Beruf, Chr. Gl. § 104, 4. Ritschl zegt evenzoo, dat het de trouw aan zĳn beroep is, welke Christus tot eene offerande qualificeert; zĳn dood was geen offerande maar een onbedoeld gevolg van het conflict tusschen Hem, den heilige, en de zondige menschheid,das Accidens seiner positiven Treue im Berufe, Rechtf. u. Vers. III2525, cf. 415 f. 441 f. II 334 f., Kaftan, Dogm. 565-569. Kühl,Die Heilsbedeutung des Todes Christi190 f. De Groninger Godgeleerden zagen in den dood van Christus eene zaak, door de menschen gedaan, door Jezus geleden en door God toegelaten, en vatten hetδειin Mt. 16:21, Mk. 8:31, Luk. 9:22 in zedelĳken zin op, Pareau et H. de Groot, Lineam. theol. christ. ed. 3 p. 153. H. de Groot, De Gron. Godg. 181. Eene theorie nu, die het lĳden en sterven van Christus voor toevallig verklaart, is daarmede reeds ten volle geoordeeld. 3oDe Schrift toch zegt duidelĳk, dat Jezus’ lĳden en sterven van te voren bepaald en noodzakelĳk was. Wel tracht men in den nieuweren tĳd aan te toonen, dat Jezus eerst blĳde en met groote verwachtingen onder zĳn volk optrad en de noodzakelĳkheid van zĳn dood eerst inzag sedert den dag te Cesarea Philippi, Mt. 16:20v., ten gevolge van de vĳandschap, die zich langzamerhand tegen zĳn persoon ontwikkelde, b. v. Holtzmann, Neut. Theol. I 284-295. Maar Kähler noemt dit terecht eene sage. Het Messiasbewustzĳn, dat Jezus blĳkens zĳn doop door Johannes van zĳn optreden af aan bezat; de naam Menschenzoon, dien Hĳ met klare bewustheid en eene bepaalde bedoeling zich toekende; de toepassing op zichzelven van Jesaja’s profetie, Luk. 4:21; de voorspelling, dat Hĳ als de bruidegom van zĳnediscipelen zou weggenomen worden, Mk. 2:20; de vergelĳking van zichzelven met Jona, Mt. 12:40 en bĳ de slang in de woestĳn, Joh. 3:14; de prediking van het koninkrĳk der hemelen in geestelĳken zin, van de zelfverloochening en het kruisdragen, van den haat en de vĳandschap der wereld, Mt. 5, 10, 11:16v., 12:25v., bewĳzen overvloedig, dat voor Jezus’ bewustzĳn de dood van het begin af vaststond als het doel van zĳn leven; zoo had Hem de profetie onderwezen, Nösgen, Gesch. d. neut. Offenbarung I 1891 S. 395 f. Kähler,Zur Lehre v. d. Versöhnung1898 S. 159 f. De dag van Cesarea Philippi bracht alleen deze verandering, dat Jezus openlĳk aan zĳne discipelen verkondigde, dat Hĳ de Messias was, dat Hĳ overgeleverd zou worden en ten derden dage zou opstaan, Mk. 16:21, Mk. 8:31, Luk. 9:22. En Hĳ zegt erbĳ, dat dit alzoomoetzĳn, niet omdat Hĳ zedelĳk verplicht was om te sterven of zoo alleen trouw aan zĳn beroep kon blĳven, want eene zedelĳke verplichting, om overgeleverd, gedood en zelfs opgewekt te worden, bestaat niet, maar wĳl het alzoo in Gods raad was bepaald en in de Schrift was voorzegd, Mt. 26:54, Luk. 22:22, 24:26, 44, 46, Joh. 3:14, 7:30, 8:20, 10:18, 11:9, 12:23, 17:1, 20:9, Hd. 2:23, 4:28, 1 Cor. 15:3, cf. Scholten, L. H. K. II 45. 4oDe beide teksten Mt. 26:39 en Hebr. 5:7 zĳn hiermede geenszins in strĳd. Volgens Hebr. 5:7 bad Hĳ niet om bevrĳding van den dood, alsof Hĳ dezen niet als noodzakelĳk erkend had; want er staat duidelĳk, dat zĳn gebed, niettegenstaande zĳn dood, door God verhoord is; maar Christus bad, dat Hĳ in den dood niet mocht omkomen maar daaruit gered en opgewekt en verheerlĳkt mocht worden; Hĳ kwam juist, om door zĳn sterven Gods wil te doen en heiligde ons door dien wil, Hebr. 10:5-10. Dit werpt licht op Mt. 26:39-42; Jezus bidt daar niet naar zĳn wil, welken Hĳ juist aan dien des Vaders onderwerpt, maar naar de geneigdheid, welke der menschelĳke natuur is ingeschapen om eigen verderf te ontvlieden, Kantt. St. Vert.; Hĳ ziet tegen den dood als dood op, maar bidt juist, dat God Hem sterken moge, om in zĳn sterven Gods wil te doen, dat Gods wil niet alleen aan Hem maar door Hem geschieden moge. 5oHet lĳden en sterven van Christus neemt in de Schrift zulk eene plaats in, dat het niet als het accidens van zĳne beroepstrouw kan worden opgevat. Aan de beschrĳving daarvan is hetgrootste gedeelte der evangeliën gewĳd. En het wordt niet beschreven als een martelaarschap maar als een gericht Gods, als de wil des Vaders, als de offerande eens priesters. Hĳ sterft niet voor zĳn geloof, maar wordt rechterlĳk veroordeeld, wĳl Hĳ beweert, de Zone Gods, de Messias te zĳn. Hĳ gaat niet verheugd den dood te gemoet, maar is ontroerd, bedroefd, verbaasd, beangst tot den dood toe en is in zwaren strĳd, zoodat zĳn zweet werd gelĳk druppelen bloeds, Mt. 26:37, 38, Mk. 14:33, Luk. 22:44, Joh. 12:27,Si la vie et la mort de Socrate sont d’un sage, la vie et la mort de Jésus sont d’un Dieu(Rousseau). In de prediking der apostelen is het kruis van Christus het middelpunt en de oorzaak van alle heilsweldaden. Veel meer dan op het leven, valt op den dood van Christus de nadruk; en die dood wordt altĳd in verband gebracht met onze zonden; om der zonden wil is Christus gestorven en daardoor heeft Hĳ voor de zĳnen de gerechtigheid en het leven verworven. Al mag dat lĳden en sterven niet losgemaakt worden van den persoon, het is toch bepaald door God als zoodanig gewild, door den Zoon volbracht; het vormt in het leven van Christus niet een toevallig, alleen door de omstandigheden noodzakelĳk geworden, maar een wezenlĳk, onmisbaar bestanddeel; daardoor in de eerste plaats is de verzoening der zonden, de gerechtigheid en de zaligheid verworven. 6oWel wordt daartegen ingebracht, dat God niet propter maar alleen per Christum de weldaden van het verbond der genade ons schenkt; zoo vroeger reeds Socinus e. a. en thans b. v. Scholten, L. H. K. I 20 II 426v. Gottschick, Propter Christum, Zeits. f. Theol. u. Kirche 1897 S. 352-384. De Lutherschen schiepen er zelfs behagen in om de Gereformeerden te beschuldigen, dat zĳ krachtens hun praedestinatieleer de voldoening van Christus moesten loochenen en Hem alleen konden beschouwen als causa instrumentalis der zaligheid; de Gereformeerden zeiden immers ook zelven, dat Christus niet fundamentum en causa electionis was,deel II380; de verkorenen waren al voorwerp van Gods liefde, eer Christus als hun middelaar was aangewezen en waren verkoren niet om maar in en tot Christus, Gerhard, Loc. XVI de justif. § 36. Schneckenburger, Zur kirchl. Christol. 1848 S. 45 f. Id. Vergl. Darst. II 264 f. Schweizer, Gl. d. ev. ref. K. II 379. 389. Maar deze beschuldiging is onwaar. Christus is zeer zeker bewĳs en openbaring van de liefdedes Vaders; logisch gaat onze verkiezing tot zaligheid aan zĳne verkiezing tot middelaar vooraf; God is dus niet eerst door Christus bewogen, om zondaren lief te hebben. Maar hierin bestaat juist de liefde Gods, dat Hĳ dat heil, hetwelk Hĳ zondaren wil schenken, in den tĳd voor hen laat verwerven door zĳn eigen Zoon, en het alzoo hun schenkt in overeenstemming met zĳne gerechtigheid. Gods genade doet dus de genoegdoening en de verdienste van Christus niet te niet, maar is juist de laatste grond voor die verdienste,quia mero beneplacito mediatorem statuit, qui nobis salutem acquireret, Calv. Inst. II 17, 1.Imo quia prius diligit, postea nos sibi reconciliat, ib. 16, 3.Jam nos diligenti reconciliati sumus, ib. 4. En deze beide, Gods liefde en de voldoening van Christus, moesten en konden daarom samengaan, wĳl wĳ tegelĳk als schepselen het voorwerp van zĳne liefde en als zondaren het voorwerp van zĳn toorn waren, ib. 3. Zoo is het dus louter genade, uit welke God de zonden vergeeft, Hĳ doet het om zĳns zelfs, om zĳns grooten naams wille, Jes. 43:23-25, Ezech. 36:21, Ef. 1:17, 1 Joh. 2:12, maar dit is zoo weinig daarmede in strĳd, dat God ons de zonden om Christus’ wil vergeeft, dat de naam Gods ons eerst in Christus is geopenbaard. Dat God de zonden vergeeft en het leven schenkt alleen uit genade, om zĳns zelfs wil en niet om iets dat in ons is, dat heeft Christus ons verkondigd, dat heeft Hĳ ons verworven. De vergeving uit genade, als gezindheid in God eeuwiglĳk aanwezig en aan de verkiezing en zending van Christus voorafgaande (amor benevolentiae), is toch eerst door Christus’ offerande in den tĳd mogelĳk gemaakt (amor complacentiae). De weldaden zelve zĳn door Christus verworven, al is de genegenheid, om ze te schenken aan de uitverkorenen, van alle eeuwigheid in God aanwezig geweest. Christus is tot zonde gemaakt, opdat wĳ zouden zĳn rechtvaardigheid Gods in Hem. Hĳ is geworden uit eene vrouw en geworden onder de wet, opdat Hĳ ons van den vloek der wet verlossen zou en wĳ de aanneming tot kinderen verkrĳgen zouden. Gelĳk Adam de oorzaak is van zonde en dood, zoo is Christus de bron van gerechtigheid en leven, Mt. 20:28, 27:28, Joh. 1:18, 15:13, Rom. 5:12v., 1 Cor. 15:21, 22, 2 Cor. 5:19-21, Gal. 3:13, 4:4, 1 Joh. 4:9. Zoo verstaan, is de uitdrukking, dat God ons de zonden vergeeft en het eeuwige leven schenkt propter Christum, om Christus’ wil, schriftuurlĳk en doorde gansche Christenheid geleerd, ook door de Gereformeerden, Calvĳn, Inst. II 16 en 17. Comm. op Joh. 15:13, Rom. 5:10, 2 Cor. 5:19, 1 Joh. 4:19 enz. Ned. Gel. art 21. 22. 23, cf. Scholten, L. H. K. I 20. Heppe, Dogm. d. d. Prot. I 190. Heid. Cat. qu. 37. Petrus de Witte, Wederl. der Soc. dwalingen II 170v. Mastricht, Theol. V 18, 20. 41v. Maresius, Syst. Theol. IV 40 X 30. Turretinus, de satisf. p. 7. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2265 f. Eindelĳk 7o, de mystische en de moreele theorie raken op alle punten met de Schrift en met de christelĳke religie in strĳd. De eerstgenoemde acht het wezen der religie gelegen in de mystische eenheid van God en mensch. Deze is door de zonde verstoord maar door Christus hersteld en wel niet zoozeer door wat Hĳ doet als wel door wat Hĳ is, door zĳn persoon meer dan door zĳn werk, door zĳne geboorte meer dan door zĳn kruis. Hoe die mystische eenheid van God en mensch nu door Christus hersteld is, is op dit standpunt moeilĳk te zeggen. Hegel zeide, dat die eenheid objectief bestaat, maar door Christus het eerst duidelĳk ingezien en uitgesproken is. Schleiermacher stelt het zoo voor, dat Christus, eerst ingaande in onze zondige gemeenschap, daarna ons opneemt in de gemeenschap van zĳne heiligheid en zaligheid. De bemiddelingstheologie drukt zich dikwerf zoo uit, dat Christus een nieuw Godmenschelĳk leven ons instort. Al deze wĳzen van voorstelling zĳn afkomstig uit het pantheisme en zĳn, zonder dit wĳsgeerig stelsel, eenvoudig onverstaanbaar. De moreele theorie gaat uit van de gedachte, dat God geen voldoening eischt maar in zĳne liefde ons Christus gaf, opdat deze door zĳne leer, leven en sterven ons van Gods liefde verzekeren, ons in onze vĳandige gezindheid veranderen en van de zonde afschrikken zou. En ook de gouvernementeele theorie van Grotius ziet in God den Rector mundi, die persoonlĳk wel zou kunnen en willen vergeven, doch in het belang der wereldorde de zonde exemplair, tot een afschrik voor anderen, straffen moet. Bĳ al deze theorieën nu kan men nog wel van Christus als Zone Gods, van zĳn priesterschap en offerande blĳven spreken, maar men spreekt dan in figuurlĳken zin, gebruikt de woorden in ongewone beteekenis en geeft aanleiding tot misverstand. Immers is het duidelĳk, dat in het pantheisme en het deisme voor den Christus der Schriften geen plaats is. Het hoogepriesterschap van Christus verandert dan in een martelaarschap, zĳne offerande in een voorbeeld, dechristelĳke religie in eene paedagogiek en de kerk in eene school. Gerechtigheid is geen deugd Gods, maar alleen in den staat op hare plaats. Zonde is geen schuld en straf geen rechtsherstel. De mensch is niet zoo boos, of hĳ kan door een zedelĳk voorbeeld, door een schok of een indruk, ten goede veranderd worden, cf. Ch. Hodge, Syst. Theol. II 566 etc. A. A. Hodge,The atonement, ch. 21. De objectieve voldoening wordt omgezet in de subjectieve verzoening; de eigenlĳke, ware verzoening heeft dan eerst plaats, als de mensch het voorbeeld van Jezus volgt en zichzelven verandert. De geloovigen onder hetO. T.hadden het voorbeeld van Jezus nog niet, zĳn dus òf allen verloren òf op eene andere wĳze zalig geworden dan wĳ, en Christus is niet de eenige naam, onder den hemel den menschen ter zaliging gegeven. Bovenal blĳft bĳ al de genoemde theorieën het verband onverklaard, dat de Schrift legt tusschen den dood van Christus en de vergeving onzer zonden en het eeuwige leven. Het is niet in te zien, hoe de dood van Christus als een voorbeeld van deze weldaden de grond kan zĳn, waarom God ons om Christus’ wil de zonden vergeeft en het leven schenkt. Feitelĳk komt alles hierop neer, dat Christus door zĳn beeld een diepen indruk maakt op het verstand of op den wil of ook op het gevoel van den mensch, en zoo hem bevrĳdt van de meening, dat God om zĳne zonde op hem toornt, of van de zelfzucht, die hem gebonden houdt, of van het gevoel van onzaligheid, dat hem neerdrukt. Maar in geen dezer gevallen wordt aan den mensch ware vrede en rust geschonken. Want het geweten wordt daardoor niet gereinigd en het schuldgevoel daardoor niet weggenomen. Vrede is er alleen in het bloed des kruises!

14. Deze actieve en passieve gehoorzaamheid van Christus, welke in de Schrift zoo duidelĳk geleerd wordt, is niet te handhaven dan door haar op te vatten als satisfactio vicaria. De bestrĳders dezer leer stellen het echter menigmaal zoo voor, dat men bĳ het werk, evenals bĳ den persoon van Christus onderscheiden moet tusschen de zuivere feiten, en de theorieën, die daarover ter verklaring opgesteld zĳn. Eerst wordt deze onderscheiding gemaakt met het oog op de kerkelĳke leer der satisfactio vicaria maar weldra daarna ook met het oog op het onderwĳs van de apostelen. Ten slotte blĳft er dan niets over dan hetnaakte feit van het sterven van Christus zelf; de interpretatie en appreciatie van het feit is aan ieders willekeur overgelaten. Zoo staat de zaak echter niet. Woord en feit gaan in Gods openbaring saam; Christus is priester maar ook profeet; Hĳ heeft zĳn eigen persoon en werk verklaard; Hĳ heeft zelf in zĳn woord zĳn dood geinterpreteerd, en de christelĳke theologie is daaraan gebonden. Er zĳn dus niet vele theorieën, de moreele, de gouvernementeele, de mystische, de privaat- en de publiekrechterlĳke, welke door de theologie bĳ wĳze van hypothesen ter verklaring der feiten en verschĳnselen opgesteld worden en als verschillende pogingen ter oplossing alle evenveel recht van bestaan hebben. Maar de vraag is, wat in al deze meeningen en leeringen met de Schrift overeenkomt en daarin gegrond is. Zoo de vraag gesteld, is er haast geen twĳfel mogelĳk, of de satisfactio vicaria door de Schrift wordt geleerd. De exegese, die de Socinianen en de Rationalisten toepasten, om haar uit de Schrift te verwĳderen, neemt niemand meer voor zĳne rekening. En de uitlegging van Ritschl moge om haar scherpzinnigheid een tĳd lang hebben geboeid, hare onhoudbaarheid wordt schier door niemand meer betwĳfeld, cf. Kreibig, Die Versöhnungslehre auf Grund d. chr. Bew. 1878. Frank, Die Theol. Ritschls 1891. Pfleiderer,Die Ritschl’sche Theologie, Jahrb. f. pr. Theol. 1889. Id. Entw. der prot. Theol. 228 f. Orr,The Ritschlian theology, London 1897. Onpartĳdige lezing der H. Schrift vindt in haar altĳd weer de kerkelĳke leer der plaatsvervangende voldoening terug, Wegscheider, Instit. theol. § 136. Pfleiderer,Der Paulinismus2136 f. Holtzmann, Neut. Theol. I 68. II 97. 313 f. enz.

De H. Schrift toch laat ons in heel het werk van Christus eene vervulling zien van Gods wet, eene voldoening aan zĳn eisch, bovenbl. 310. Als profeet, priester en koning, in zĳne geboorte en dood, in zĳn leven en lĳden, in zĳn woorden en wonderen, in zĳn spreken en handelen, altĳd volbrengt Hĳ Gods wil; Hĳ is gekomen, om dien wil te doen; de wet Gods was in het binnenste zĳns ingewands; zĳn gansche leven is ééne volmaakte offerande, Gode tot eene welriekende reuk. Die wil Gods is één, en één is ook de wil van Christus, en één zĳne offerande. Maar toch laat zich daaraan zeer duidelĳk eene dubbele zĳde onderscheiden. Tweeledig immers was de eisch, door God aan den gevallen mensch gesteld, n.l. dat hĳ de wet volkomenonderhouden en ook hare overtreding door straf herstellen zou, bovenbl. 220. Tweeërlei zĳn de weldaden, die Christus ons verworven heeft, n.l. de vergeving der zonden en het eeuwige leven. Beide zĳn niet identisch; rechtvaardigmaking valt niet vanzelf samen met de hemelsche zaligheid. Adam was vóór zĳne ongehoorzaamheid wel rechtvaardig, maar moest toch nog in den weg der werken het eeuwige leven verwerven. Het strafdragen is op zichzelf nog volstrekt niet één met het volbrengen der wet; de misdadiger, die gestraft wordt maar onder de straf zich verhardt, vervult het recht doch beantwoordt geenszins aan den ganschen eisch der wet. Bovendien, Christus was de tweede Adam; Hĳ kwam niet alleen, om voor ons de straf te dragen maar ook om voor ons die gerechtigheid en dat leven te verwerven, welke Adam door zĳne gehoorzaamheid verwerven moest; Hĳ bevrĳdde ons niet van schuld en straf alleen en plaatste ons niet aan het begin maar aan het einde van den weg, dien Adam te bewandelen had. Hĳ schenkt ons veel meer, dan wĳ in Adam verloren, niet alleen de vergeving der zonden en de kwĳtschelding der straf, maar ook terstond in het geloof het non posse peccare en het non posse mori,deel II557: die in Hem gelooft, wordt niet veroordeeld en heeft het eeuwige leven, Joh. 3:16, 18. Beide soorten van weldaden worden daarom ook, al zĳn ze in concreto nooit te scheiden, toch dikwerf afzonderlĳk naast elkander genoemd, Dan. 9:24, Joh. 3:36, Hd. 26:18, Rom. 5:17, 18, Gal. 4:5, Op. 1:5, 6. En zoo is het ook met de actieve en passieve gehoorzaamheid van Christus. Zĳ zĳn onderscheiden, maar vallen in concreto, in het leven en sterven van Christus, altĳd samen. De actieve gehoorzaamheid is geen uitwendig toevoegsel aan de passieve, noch omgekeerd. Geen enkele daad en geen enkel voorval in het leven of lĳden van Christus is uitsluitend tot de eene of tot de andere te brengen. Evenals Christus altĳd en in alles tegelĳk profeet, priester en koning is, zoo is Hĳ ook steeds werkzaam tot verzoening van de schuld der zonden en tot verwerving van het eeuwige leven. Zelfs is het niet goed, te zeggen, dat de vergeving der zonden alleen door zĳne passieve, en het eeuwige leven alleen door zĳne actieve gehoorzaamheid is verworven. Want zĳn lĳden was geen dragen der straf alleen maar ook volbrenging der wet; en zĳn werken was geen volbrenging der wet slechts maar ook een dragen van hare straf. Zĳn doen was lĳden en zĳn lĳden wasdaad. Het was één werk, dat Christus volbracht, maar zoo rĳk, zoo waardevol in Gods oog, dat de gerechtigheid Gods er volkomen door voldaan, alle eisch der wet er ten volle door vervuld en de gansche, eeuwige zaligheid erdoor verworven is. Het satisfactorische van Christus’ gehoorzaamheid bestaat niet daarin, dat Hĳ eene wraakzuchtige Godheid door bloed bevredigd, haar haat en nĳd door eene quantiteit van lĳden gestild heeft; maar het is hierin gelegen, dat hĳ van het begin tot het einde van zĳn leven zĳn wil aan den ganschen, volmaakten, heiligen en liefderĳken wil van God onderworpen, en zichzelf met lĳf en ziel en alle krachten Gode tot eene volmaakte offerande geheiligd heeft. Maar die wil van God omvatte naar de leer der Schrift niet alleen het leven maar ook het lĳden van Christus; en die offerande bestond niet alleen in zĳn „zedelĳk beroep” maar ook in zĳn kruisdood. Wat God vereenigd heeft, zal de mensch niet scheiden. Cf. Turretinus, Theol. El. XIV 13, 11 sq. Mastricht, Theol. V 18, 14. Moor III 960 sq. Heppe, Dogm. d. ev. ref. K. 326. 341. Schleiermacher, Chr. Gl. 104, 2. Ritschl, Rechtf. u. Vers. I2279 f. III261.

De gehoorzaamheid van Christus is echter niet alleen eene satisfactio; zĳ is eene satisfactio vicaria. Ook hierover spreekt de Schrift zich duidelĳk uit. Eigenlĳk ligt in alle zoenoffer de idee der plaatsvervanging opgesloten; het stelt in de plaats van den offeraar, die den toorn Gods waardig is, iets anders, dat Hem weder gunstig stemmen kan. In Israels geschiedenis treffen wĳ de idee der plaatsvervanging reeds aan bĳ Abraham, als deze op bevel van den Engel des Heeren zĳne hand niet uitstrekt naar zĳnen zoon, maar een ram ten brandoffer offert in zĳns zoons plaats, Gen. 22:12, 13. In den Oudtest. cultus droeg bĳ de zoenoffers de handoplegging de zonden van den offeraar op het offerdier over, Lev. 16:21; de verzoening zelve komt niet in één maar in drie acten tot stand, n.l. slachting, bloedsprenging en verbranding; schoon met de zonden van den offeraar beladen en alzoo des doods waardig, wordt het offerdier toch niet eenvoudig gedood maar geslacht. Het is niet om den dood als zoodanig, zonder meer, te doen, want het offerdier is bestemd om verzoening te doen en den offeraar te herstellen in Gods gunst. Die gunst is niet te verwerven door den dood van het offerdier zonder meer, maar daardoor dat het bloed, de ziel, het leven van het welmet de zonden des offeraars beladen en daarom gedoode, maar toch in zichzelf volkomen onschuldig offerdier Gode toegebracht en gewĳd wordt. Zoo doet dat bloed, als de zelfofferande van een levend wezen, dat daarom niet gedood maar geslacht wordt, verzoening over de zonden van den offeraar; het maakt dat heel het dier in de verbranding Gode is tot eene aangename reuk; de offeraar zelf deelt dan volkomen in zĳne gunst, het dier heeft van het begin tot het einde zĳne plaats vervangen en alzoo hem verzoend en in Gods gemeenschap hersteld. Aan dezen cultus ontleende Jesaja de trekken voor zĳne teekening van den knecht des Heeren; de poena vicaria kan niet sterker worden uitgedrukt dan in Jes. 53; de knecht des Heeren heeft onze krankheden op zich genomen en onze smarten gedragen; Hĳ is om onze overtredingen verwond, om onze ongerechtigheden is Hĳ verbrĳzeld; de straf, die ons den vrede aanbrengt, was op Hem, en door zĳne striemen is ons genezing geworden. De Heere heeft ons aller ongerechtigheden op Hem doen aanloopen. Om de overtreding des volks is de plage op Hem geweest. Hĳ heeft zĳne ziel tot een schuldoffer gesteld. Zelf een rechtvaardige, zonder onrecht of bedrog, draagt Hĳ de ongerechtigheden der zĳnen. Dit alles wordt nog duidelĳker in het N. Test. Vooreerst komt de uitdrukkingλυτρονhier in aanmerking, Mt. 20:28, Mk. 10:45, 1 Tim. 2:6; het is naar zĳne afkomst vanλυειν, losmaken, het middel om iemand los te maken, uit de gevangenis te bevrĳden, en vandaar dikwerf losgeld. In deLXXis het de vertaling van‎‏גְּאֻלָּה‏‎, Lev. 25:51,52of‎‏פִדִּוי‏‎, Num. 3:46 of‎‏כֹּפֶר‏‎, Ex. 21:30, 30:12, Num. 35:31, 32, Spr. 6:35, 13:8, dat echter elders vertaald wordt doorἐξιλασμα, 1 Sam. 12:3, Ps. 49:8 ofἀλλαγμα, Am. 5:12, Jes. 43:3, ofδωρον, Jos. 36:18. Nu is het waar, dat in het woordλυτρονhet plaatsvervangende en aequivalente nog niet vanzelf begrepen is. Maar toch is het onjuist, met Ritschl, Rechtf. u. Vers. II 69 de woorden in Mk. 10:45 zoo te verstaan, dat Jezus’ vrĳwillige dood eene gave, eene bedekking, een beschermmiddel is, waardoor velen bewaard blĳven, niet voor den dood als lot aller schepselen, maar voor de volle vernietiging en de doelloosheid van het leven en dus bevrĳd worden van de vreeze des doods. Want het woordλυτρονmoge op zichzelf nog niet uitdrukken, dat de losprĳs opweegt tegen wat er door losgekocht wordt; toch ligt de gedachte voor de hand, dat iemand,die ergens recht op heeft, in het algemeen daarvan geen afstand zal doen, dan tegen behoorlĳke vergoeding; in Jes. 43:3, Spr. 21:18 wisselt het daarom met‎‏תחת‏‎, in de plaats van. En dan vooral, de losprĳs, dien Christus bracht, heet elders eeneτιμη, een dure prĳs, 1 Cor. 6:20, 7:23, 1 Petr. 1:18. 19; er wordt bepaald gezegd, dat een mensch geenἀνταλλαγμα, losprĳs, vergoeding, aequivalent kan geven voor zĳne ziel, Mt. 16:26, Mk. 8:37, cf. Ps. 49:8; en het woordλυτρονwordt in hetN. T.nog versterkt door de praepositieἀντι, Jezus geeft zĳn leven tot een losprĳs in de plaats van velen, die het wel moesten maar niet konden doen, cf. Cremer s. v. Maar behalve de uitdrukkingλυτρονkomt hier in de tweede plaats heel de N. T. leer van de offerande van Christus ter sprake. De praeposities, die het verband van die offerande tot ons en onze zonden aanduiden,ὑπερ,περι,δια, bovenbl. 312, beteekenen op zichzelve niet: in de plaats van, maar ten behoeve van, ter wille van, vanwege, om, ter oorzake van; doch zĳ leggen tusschen Christus’ offerande en onze zonden een zoodanig verband, dat de mystische, moreele en symbolische interpretatie den zin der Schrift in het geheel niet uitput. Natuurlĳk is het wel waar, dat Christus ook ons ten voorbeeld geleden heeft en gestorven is, en dat allen in Hem gekruisigd, gestorven en begraven zĳn. Maar daarin gaat de zin der Schrift niet op; ja de mystische en moreele opvatting van Christus’ lĳden en sterven is niet te handhaven, tenzĳ vooraf worde erkend, dat Hĳ in legalen zin plaatsvervangend voor ons geleden heeft en gestorven is. En dat leert de Schrift zoo duidelĳk mogelĳk, ook al gebruikt zĳ de uitdrukking satisfactio vicaria evenmin als die van triniteit, menschwording, Godmensch enz. Want als zĳ zegt, dat Christus, schoon persoonlĳk zonder eenige zonde, naar den wil Gods onze zonde op zich genomen en gedragen heeft, voor ons tot zonde is gemaakt en een vloek is geworden, naar dienzelfden wil Gods daarvoor met den vervloekten kruisdood gestraft is, en daardoor als causa meritoria voor ons de verzoening, de vergeving, de gerechtigheid, het leven, de gansche zaligheid voor ons verworven heeft, dan is dat niet anders te denken, dan dat Hĳ zich in onze plaats gesteld en onze straf gedragen heeft. Cf. Weiss, Lehrb. der bibl. Theol. § 49 b. 80 enz. Holtzmann, Neut. Theol. I 64 f. II 97 f. enz. Over de praep.ὑπερ, Holwerda, Jaarb. v. wet. Theol. 1862 bl. 521v.

15. Er zĳn echter van ouds tegen deze satisfactio vicaria zeer wichtige bezwaren ingebracht. Geldschulden kan de een van den ander overnemen en voor hem betalen; maar zonden zĳn zedelĳke schulden en hechten aan den persoon. Zĳ kunnen uit den aard der zaak niet door een ander worden overgenomen. Het strĳdt met Gods gerechtigheid, die den schuldige niet onschuldig en den onschuldige niet schuldig houdt. Het strĳdt met den aard der zonde, want wie ze voor een ander zou willen dragen, zou toch nooit het schrikkelĳkste in de zonde, d. i. de zelfbeschuldiging, het berouw, de wroeging kunnen overnemen, maar alleen het uitwendige lĳden en sterven, en dit ware dan voor hem geen straf der zonde maar eene kastĳding, eene beproeving, een martelaarschap. Het strĳdt met de werkelĳkheid, want Christus heeft niet den toorn Gods gedragen maar steeds in zĳne liefde en gunst gedeeld; Hĳ heeft niet de gansche straf der zonde gedragen, want Hĳ stierf noch den geestelĳken noch den eeuwigen dood; en indien Hĳ ze ook gedragen had, dan toch alleen voor één enkel mensch, nooit voor velen, want Hĳ heeft die straf dan toch maar één maal gedragen; al was Hĳ ook God, dit kan de waarde zĳner offerande niet vermeerderen, wĳl zĳne Godheid toch niet lĳden kon, boven324. Vele van deze bedenkingen vloeien uit misverstand voort, dat daarom vooraf uit den weg moet worden geruimd. Ten eerste dan is het volkomen waar, dat Christus nooit persoonlĳk, om en voor zichzelven, het voorwerp van Gods toorn is geweest; Hĳ is nooit in eigen persoon een zondaar geweest. Gnostieken en Anabaptisten maakten wel menigmaal onderscheid tusschen eene Goddelĳke, hemelsche, onsterfelĳke, heilige en eene menschelĳke, aardsche, onreine, sterfelĳke lichamelĳkheid in Christus, boven275v. En de Antinomianen verstonden de plaatsvervanging zoo, dat op Christus niet alleen de schuld en straf maar ook de smet en onreinheid der zonde was overgedragen; de verwisseling tusschen Christus en de uitverkorenen was zoo volstrekt, dat Hĳ zelf zonde is en zĳ gerechtigheid zĳn; in Christus zĳn zĳ over hun zonden bedroefd geweest, gerechtvaardigd, wedergeboren; de zonden, die zĳ zelven doen, zĳn geen zonden meer, kwellen hen niet meer in de conscientie, hebben geen vergeving meer van noode en zĳn maar daden van het vleesch, van den ouden mensch, Hulsius, De hedendaagsche Antinomianery, 2edr. 1738 bl. 377v. Hoornbeek, Summa Controv.1653 p. 704. Witsius, Misc. S. II 758-780. En in lateren tĳd zĳn deze gevoelens soms vernieuwd door de Methodisten, Schneckenburger,Vorles. über die kleineren protest. Parteien146, door de Irvingianen, Herzog27, 154, door sommige volgelingen van Kohlbrugge, Bula,Die Versöhnung des Menschen mit Gott durch Christum1874. Böhl,Von der Incarnation des göttl. Wortes1884 Id. Dogmatik 299 f., cf. Kuyper, De vleeschw. des Woords Amst. 1887, Inleiding en bl. 155v. Maar de Schrift leert zoo beslist en duidelĳk mogelĳk, dat Christus persoonlĳk vrĳ was van alle zonden, boven296, en de enkele plaatsen, waarop men zich voor het tegendeel beroept, Joh. 1:14, Rom. 8:3, Hebr. 2:14 spreken alleen uit, dat de Zone Gods eene zwakke, aan lĳden en dood onderworpene natuur aannam, maar niet dat Hĳ zelf in subjectieven zin een zondaar was. Sommige theologen zooals Chrysostomus, Oecumenius, Luther, Marlorat, ook Calvĳn op Gal. 3:13, hebben Christus wel een zondaar genoemd, maar bedoelden dat alleen in objectieven zin, zooals Paulus zegt, dat Christus zonde is gemaakt en een vloek is geworden, 2 Cor. 5:21, Gal. 3:13, cf. Jes. 53:12. Daarmede geeft de apostel niet te kennen, dat Christus in zichzelf een zondaar en een vervloekte was, maar dat Hĳ door God werd beschouwd en behandeld als een, die schuldig was aan de overtreding der wet en haar vloek op zich geladen had. Zelfbeschuldiging, berouw, wroeging, belĳdenis van persoonlĳke zonden kon er daarom in Christus niet vallen; de geestelĳke dood, als onbekwaamheid ten goede en geneigdheid tot alle kwaad, is door Hem niet geleden. Juist om de zonden van anderen te dragen en voor deze te voldoen, kon en mocht Hĳ zelf geen zondaar zĳn. De permutatio personarum, die er plaats had tusschen Christus en de zĳnen, is niet in pantheistisch physischen of mystischen zin te verstaan, maar draagt een legaal karakter; Christus is vrĳwillig in die verhouding tot de wet en hare eischen gaan staan, waarin wĳ tot haar stonden door onze overtreding. In de tweede plaats brengt het plaatsvervangende van Christus’ gehoorzaamheid vanzelf ook mede, dat zĳ aequivalent is, volkomen beantwoordend aan den eisch der wet. Maar deze gelĳkwaardigheid is door de Reformatie toch anders opgevat dan door Rome. Duns Scotus oordeelde, dat ook wel een heilig mensch of een engel voor onze zonden had kunnen voldoen, indien God het goedgevonden had,wanttantum valet omne creatum oblatum, pro quanto Deus acceptat illud et non plus, 8ent. III dist. 20 qu. un. n. 9 cf. dist. 19 qu. un. n. 7. En evenzoo leerden later de Remonstranten, dat niet de justitia Dei maar alleen de aequitas eenige voldoening vorderde en datmeritum quod Christus persolvit juxta Dei Patris aestimationem persolutum est, Limborch, Theol. Chr. III 21, 6. 8. 9. 22, 2. Episc., Inst. Theol. IV sect. 5 c. 3. Vlak daartegenover noemde Thomas, S. Theol. III qu. 48 art. 2 de passio Christi niet alleensufficiens sed superabundans satisfactio pro peccatis humani generis, cf. Cat. Rom. I 5 qu. 13, 2. Theol. Wirceb. IV 317. Billuart, Summa S. Thomae Pars III tom. 2 p. 206-226. Scheeben III 206. 343 enz. Zelfs werd de vraag behandeld, of niet één druppel bloeds van Christus tot verzoening ware voldoende geweest, cf. Quenstedt, Theol. III 327. Dorner, Entw. der Lehre v. d. Person Christi II 843. Heel deze beschouwing zoowel bĳ Thomas als bĳ Duns Scotus berust op eene zinnelĳke, quantitatieve berekening van het lĳden van Christus. In principe heeft de Hervorming met dit berekeningssysteem gebroken. Dat blĳkt daaruit, dat zĳ zoowel de acceptilatio (van acceptum ferre) van Scotus als de superabundantie van Thomas verwierp, Voetius, Disp. II. 247. Mastricht V 18, 38. Moor III 1084. Alting, Theol. probl. pr. 41; dat zĳ in het werk van Christus naast de passieve ook de actieve gehoorzaamheid opnam; dat zĳ de offerande van Christus wel aequivalent maar niet identisch noemde met wat wĳ verplicht waren; dat zĳ haar voor volkomen sufficient hield, zoodat er noch op Roomsche noch op Remonstrantsche wĳze eene aanvulling door ons geloof en onze goede werken bĳ noodig was; en dat met name de Gereformeerden zeiden, dat Christus’ werk in zichzelf volkomen voldoende was tot verzoening van de zonden der gansche wereld, dat het, indien Hĳ een kleiner getal had willen behouden, niet geringer kon wezen, en indien Hĳ een grooter getal of alle menschen had willen behouden, niet grooter had behoeven te zĳn. Zonden zĳn ook inderdaad geen geldschulden, en de voldoening is geen rekensom. De overdraging onzer zonden op Christus is niet zoo mechanisch toegegaan, dat deze eerst van alle uitverkorenen nauwkeurig bĳ elkaar opgeteld, zoo op Christus gelegd en elk afzonderlĳk door Hem voldaan zĳn. Christus heeft ook niet alle menschelĳke leeftĳden doorloopen noch ook daarin afzonderlĳk voor de zondenvan elken leeftĳd voldaan, zooals Irenaeus, adv. haer. II 22, 4 en anderen het voorstelden. Hĳ heeft ook niet precies hetzelfde, idem, geleden als wĳ noch op dezelfde wĳze; want schuldbewustzĳn enz., kon in Hem niet vallen, den geestelĳken dood als geneigdheid ten kwade kende Hĳ niet, en den eeuwigen dood heeft Hĳ niet in vorm en duur maar alleen intensief en qualitatief, als verlating door God, geleden, Thomas, S. Th. III qu. 46 art. 5. qu. 48 art. 2. Calvĳn, Inst. II 16, 12. Mastricht, Theol. V 12, 9. 21. Moor IV 122-133. Witsius, Misc. S. II 770. Shedd, Dogm. Theol. II 454. Schneckenburger, Vergl. Darst. II 239. Phillippi, Kirchl. Gl. IV 2, 29. Sartorius, Lehre v. d. h. Liebe II 75. v. Oosterzee, Dogm. II 586. Zelfs ligt er in de acceptilatie eenige waarheid, want het strikte recht Gods vorderde, dat ieder mensch persoonlĳk voor zichzelven voldeed; en het is zĳne genade geweest, die Christus gaf tot een middelaar des verbonds en zĳne gerechtigheid aan de bondgenooten toerekende. Met eene quantitatieve berekening komen wĳ dus bĳ de satisfactio vicaria niet uit. Het zĳn andere dan meet- en weegbare grootheden, met welke wĳ in de leer der voldoening te doen hebben. De zonde is een heel de schepping beheerschend en verdervend beginsel, eene macht, een rĳk, dat in vele dadelĳke zonden zich uitbreidt en organiseert. De toorn Gods is eene verbolgenheid, die zich richt tegen de zonde des ganschen menschelĳken geslachts, Heid. Cat. 37. Zĳne gerechtigheid is die deugd, waardoor Hĳ niet dulden kan, dat Hĳ door zĳne schepselen als God wordt miskend of onteerd. Daarom bestaat de satisfactio vicaria daarin, dat Christus als borg en hoofd in die verhouding tot God, tot zĳn toorn, zĳne gerechtigheid, zĳne wet is gaan staan, in welke het menschelĳk geslacht daartegenover stond. Hĳ is voor die menschheid, welke Hem ter verzoening gegeven is, tot zonde gemaakt, een vloek geworden en heeft haar schuld en straf op zich genomen. Als de Socinianen zeggen, dat Christus toch in elk geval maar voor één mensch en niet voor velen kon voldoen, wĳl Hĳ de straf der zonde toch slechts één maal heeft gedragen, dan gaat deze redeneering van dezelfde quantitatieve berekening uit als de acceptilatie van Duns Scotus en de superabundantie van Thomas. Want al openbaart zich de zonde die door Adam in de wereld gekomen is, in eene ontelbare reeks van zondige gedachten, woorden en daden; al wordt de toorn Gods door iederschuldig menschenkind individueel gevoeld; het is en blĳft toch altĳd de ééne, ondeelbare wet, die geschonden is, de ééne ondeelbare toorn Gods, die tegen de zonde van heel het menschelĳk geslacht ontbrand is, de ééne, ondeelbare gerechtigheid Gods, die door de zonde gekrenkt is, de ééne, onveranderlĳke, eeuwige God, die door de zonde gehoond is. En daarom is de straf van Christus ook ééne, maar eene, die intensief en qualitatief opweegt tegen de zonde en schuld van heel het menschelĳk geslacht, den toorn Gods tegen dat gansche menschelĳke geslacht verzoent, de gansche wet vervult, Gods gerechtigheid ten volle herstelt en God zelf in al zĳne deugden van waarheid en gerechtigheid, van liefde en genade weer in het menschelĳk geslacht tot erkenning brengt. Immers werd die straf ook gelegd op Hem, die niet maar een individu naast anderen, maar de tweede Adam was, hoofd van het menschelĳk geslacht, de Zoon des menschen en de Zone Gods tevens.

16. Zoo verstaan, is de leer der satisfactio vicaria alleen nog te verdedigen tegen de bedenking, dat op zedelĳk gebied zulk eene plaatsvervanging niet mogelĳk is. Ten eerste is echter daartegen op te merken, dat de idee der plaatsvervanging ook op zedelĳk gebied diep in de menschelĳke natuur is gegrond, en onder alle volken in priesterschap en offerande zich belichaamd heeft en ook op allerlei wĳze in poezie en mythologie is uitgesproken. Origenes vergeleek Christus in zĳn dood reeds met hen, die volgens klassieke overleveringen voor hun vaderland gestorven zĳn, om het van pest of andere rampen te bevrĳden, want het schĳnt volgens verborgen wetten in de natuur der dingen te liggen, dat de vrĳwillige dood van een rechtvaardig mensch ten algemeenen nutte de macht der booze geesten breekt, c. Cels. I 31. De christelĳke theologie haalde dan ook menigmaal de voorbeelden van Codrus, Curtius, Kratinus, Zaleucus, Damon en Phintias en de gĳzelaars aan, om daarmede het plaatsvervangend lĳden van Christus op te helderen. Natuurlĳk hebben deze voorbeelden geen andere waarde, dan om te doen zien, dat de idee der plaatsvervanging in de gedachtenwereld van Grieken en Romeinen eene groote plaats innam. Hetzelfde is het geval met de tragedie, wier grondgedachte zeker niet altĳd doorSchuld und Sühnemaar wel doorLeidenschaft und Leidis weer tegeven. De dood van den held is in vele treurspelen niet eene eigenlĳke verzoening voor begane zonde, maar toch altĳd eene verlossing, door eene of andere vergissing, dwaling enz., noodzakelĳk gemaakt en daarom ons ten slotte verzoenend en bevrediging schenkend. Maar ook zoo opgevat, verkondigt de tragedie eene groote waarheid: al het menschelĳk groote wandelt langs afgronden van schuld, en bevrediging is er eerst dan, als het edele en groote in den dood te gronde gaat. De ondergang van Orestes, Oedipus, Antigone, Romeo en Julia, Max en Thekla, Iphigenie enz., verzoent ons met hen en met hun geslacht;alle menschlichen Gebrechen sühnet reine Menschlichheit(Goethe). En zoo is het ook dikwerf in de historie: de laatste, edele Constantĳn is, strĳdende en stervende voor zĳn volk en land, een zoen voor de gruwelen der Byzantĳnsche keizers, en de in vergelĳking met zĳne voorgangers onschuldige Lodewĳk XVI boet in zĳn dood voor de zonden van zĳn huis. Indien de historie der familiën en geslachten ons bekend was, zou zĳ ons tal van dergelĳke voorbeelden leveren. In hetde mortuis nil nisi beneeeren wĳ allen de verzoenende kracht van lĳden en dood. Ja, alle leven en vreugde hier op aarde is vrucht van smart en dood. Alles leeft van elkanders dood. De graankorrel moet sterven om vrucht te dragen. Wat de een heeft gezaaid wordt door den ander gemaaid. De moeder geeft in barenssmart en soms stervende, het leven aan haar kind. Alle geboorte, ook op het gebied der gedachte en der kunst, is uit duister tot licht. Enkelen werken, strĳden, lĳden, en anderen genieten van hun arbeid. Wĳ leven allen van de met inspanning verworven schatten der voorgeslachten. Alle edele goederen der menschheid zĳn onder strĳd en lĳden door enkelen voor allen veroverd. Vooral draagt de liefde een plaatsvervangend karakter; hier op aarde is ze haast niet anders denkbaar dan als mede-lĳden,συμπαθεια; wie het meest liefheeft, lĳdt het meest. De moeder lĳdt om, in, met haar kind; de vader draagt rouw in het hart om de afdwaling van zĳn zoon. Natuur en menschheid leeren, dat erstellvertretende Kräftezĳn. Cf. boven bl. 135 en voorts nog Maresius, Syst. Theol. X 24. Turretinus, de satisf. 51. Petrus de Witte, Wederl. der Soc. dwal. II 221v. Bushnell,Vicarious sacrifice1866. Dorner, Chr. Gl. II 622. de Maistre,Soirées de St. Petersbourg, éclairc. sur les sacrifices.

Al deze voorbeelden en redeneeringen zĳn zonder twĳfel geschikt,om het plaatsvervangend lĳden van Christus eenigermate toe te lichten. Tegenover het individualisme en atomisme, dat de menschheid uiteenrukt en van de mystiek der liefde niet weet, zĳn ze van uitnemende waarde. Maar toch zĳn ze niet in staat, om het lĳden van Christus te verklaren. Velen blĳven wel bĳ deze voorbeelden staan en trachten het lĳden van Christus te begrĳpen als een natuurlĳk gevolg van zĳn ingaan in onze zondige gemeenschap, b. v. Schleiermacher, Chr. Gl. § 104, 4. Weisse, Philos. Dogm. § 876. Lange, Dogm. II 840. 841. H. Schultz,Der Begriff des stellvertr. Leidens, Basel 1864 enz. Maar zoo komt de offerande van Christus niet tot haar recht. Wel is menschelĳke sympathie voor Christus, en bovenal voor Hem als den heiligen en barmhartigen Hoogepriester, oorzaak van diep, smartelĳk lĳden geweest, Mt. 8:17, 9:36, 14:14 enz., maar zĳ is niet de eenige en de voornaamste oorzaak, evenmin als honger en dorst, vervolging van zĳne vĳanden, verzoeking van Satan, verlating door zĳne discipelen. Dan toch ware het lĳden voor Christus slechts lĳden en geen straf, en Hĳ zelf niet meer dan een getuige, een martelaar, een lĳder geweest, alleen gradueel verschillend van anderen. Maar Christus heeft zelf zĳn lĳden beschouwd als eene straf, door God om onze zonden op Hem gelegd, Mt. 20:28, 26:28, 27:46, en heel de Schrift leert, dat Hĳ voor ons tot zonde is gemaakt en een vloek is geworden, 2 Cor. 5:21, Gal. 3:13. Een stap verder gaan zĳ, die het lĳden van Christus op realistische wĳze verklaren uit de plaats, die Hĳ in het menschelĳk geslacht inneemt. Hĳ is n.l. niet een individu naast anderen, maar Centralindividuum; Hĳ heeft niet een menschelĳk persoon maar de menschelĳke natuur aangenomen; die natuur droeg de zonde en lag onder den vloek; en alzoo nam Christus met die natuur ook haar schuld en straf op zich. Gelĳk Adam daarom onze vertegenwoordiger kon zĳn, wĳl hĳ de stamvader was van heel het menschelĳk geslacht, zoo is Christus plaatsvervanger van de gemeente, die als zĳn lichaam uit Hem als het hoofd wordt geboren en één met Hem is. En evenals wĳ b. v. op onzen rug worden gestraft om hetgeen wĳ met onze hand hebben misdaan, zoo is Christus om onze zonden gestraft wĳl Hĳ één met ons is, Thomas, S. Theol. III qu. 48 art. 1. 2. Suppl. qu. 13 art. 2. Shedd, Dogm. Theol. II 57v. 533v. Dale,The atonement, lect. 10. Scott Lidgett,The spiritual principleof the atonement, ch. 7. Sartorius, Lehre v. d. h. Liebe II 67 f. Bilderdĳk, Opst. v. godg. en zedek. inhoud, I 1-15 enz. Deze realistisch-mystische opvatting van Christus’ plaatsvervanging is op zichzelve volkomen juist en wordt ook door de Schrift duidelĳk geleerd; de geloovigen toch zĳn zelven met Christus gekruist, gestorven, begraven, opgewekt en in den hemel gezet, Rom. 6-8, Gal. 2:20, Ef. 2:6, Col. 2:11, 3:3 enz., cf. Holtzmann, Neut. Theol. II 114-121. Wĳl Christus niet alleen verzoener maar ook verlosser is, niet alleen objectief de schuld der zonde moest wegnemen maar ook subjectief de macht der zonde moest breken, vormt deze mystieke unie van Christus en de geloovigen in het werk der zaligheid een wezenlĳk en onmisbaar bestanddeel. Maar toch is zĳ niet de eenige en de eerste relatie, welke tusschen Christus en de zĳnen bestaat. In de Schrift is zĳ op de foederale gebouwd; Rom. 6-8 volgt op Rom. 3-5. Wanneer zĳ daarvan wordt losgemaakt, verliest zĳ den grondslag, waarop zĳ rusten moet; gaat zĳ haar steun zoeken in het pantheisme, dat de herschepping verandert in een proces; en verlegt de objectieve verzoening meer en meer in de subjectieve verlossing; Shedd laat b. v. de toerekening van Christus’ gerechtigheid reeds afhangen van wedergeboorte en geloof, ib. 534, cf. Dale 422 enz. Dan alleen is deze mystieke unie in haar schriftuurlĳke beteekenis tegelĳk met de objectieve verzoening van Christus’ offerande te handhaven, wanneer Christus allereerst als Hoofd des verbonds wordt beschouwd en in foederalistischen, legalen zin voor de zĳnen in de plaats is getreden. Het verbond der genade gaat aan den persoon en de offerande van Christus vooraf. Dat verbond begint toch niet nadat Christus zĳn werk heeft volbracht, met den H. Geest, met de weldaden van wedergeboorte en geloof; maar ook Christus zelf staat in dat verbond, Hĳ is er de borg en de middelaar van, Hebr. 7:22, 8:6, 12:24; zĳn bloed is bondsbloed en daarom verzoenend, Mt. 26:28. Ja meer nog, het verbond der genade is niet eerst opgericht in den tĳd, maar het heeft zĳn grondslag in de eeuwigheid, het rust in het pactum salutis, het is in de eerste plaats een verbond der drie personen in het Goddelĳk wezen zelf. Vader en Zoon en Geest zĳn alle drie in dat verbond werkzaam; en zoo weinig begint het eerst in den tĳd met de werkzaamheid des H. Geestes, dat het veeleer van eeuwigheid in den raad van God drieëenig zĳn bestand envastigheid heeft. En daaruit wordt ook de satisfactio vicaria van Christus verklaard. Zĳ berust op eene ordinantie, op eene vrĳe, almachtige, genadige beschikking Gods. Dat wil volstrekt niet zeggen, dat zĳ willekeurig en onredelĳk is. Allerlei verhoudingen in natuur en menschheid bieden analogie van de plaatsvervanging bĳ Christus. Maar analogie is hier en kan hier, evenmin als bĳ Adam, boven bl.129v. identiteit zĳn. Beiden nemen in de menschheid eene eigenaardige plaats in; zĳ alleen zĳn hoofden van heel het menschelĳk geslacht; hun invloed en werking breidt tot alle plaatsen en tĳden zich uit. En boven Adam staat Christus nog weer. Want Adam was vertegenwoordiger, Christus is plaatsvervanger der menschheid. Adam handelde in onzen naam maar nam niets van ons over; Christus kwam tot ons, stelde zich in onze plaats, droeg onze schuld en straf en verwierf onze gerechtigheid. Adam was hoofd van een verbond der werken, dat wankel was; Christus is hoofd van een beter verbond, dat van geen wankelen weet. Adam was een mensch, schoon zonder zonde, aardsch uit de aarde; Christus was het vleeschgeworden Woord, de Eengeborene van den Vader, vol van genade en waarheid, de Heer uit den hemel. Adam bedierf wat goed was, Christus herstelde en volmaakte wat bedorven was. Zoover als het genadeverbond het verbond der werken, en het evangelie de wet te boven gaat, zoo hoog staat Christus boven Adam. Zĳne satisfactio vicaria is zelfs niet naar het verbond der werken met zĳne wet te begrĳpen; zĳ is wel niet contra legem, want zĳ bevestigt de wet, maar zĳ is toch supra legem en gaat alle onze gedachten zeer verre te boven. Zĳ is tot geen algemeenen regel terug te brengen noch door eene algemeene wet te verklaren, want zĳ is geen verschĳnsel naast andere, maar zĳ is een concreet feit, geheel eenig in de geschiedenis der menschheid, door niets verklaard en zelf alles verklarend, rustend in eene bĳzondere ordinantie Gods. En deze ordinantie Gods is geen geisoleerd wilsbesluit, maar draagt een verbondmatig karakter. De satisfactio vicaria heeft haar grondslag in den raad van God drieëenig, in het leven der hoogste, der volmaakte en eeuwige liefde, in het onwankelbaar verbond der verlossing. Naar de ordinantiën van dat verbond neemt Christus de plaats der zĳnen in en wisselt Hĳ hunne zonde tegen zĳne gerechtigheid, hun dood tegen zĳn leven in.Ὠ της γλυκειας ἀνταλλαγης, ὠ της ἀνεξιχνιαστου δημιουργιας,ὠ των ἀπροσδοκητων εἰεργεσιων, ἱνα ἀνομια μεν πολλων ἐν δικαιῳ ἑνι κρυβῃ, δικαιοσυνη δε ἑνος πολλους ἀνομους δικαιωσῃ, Ep. ad Diogn. 9. Cf. A. A. Hodge,The atonement198 etc. Hugh Martin,The atonementp. 9 etc.

17. Deze gehoorzaamheid heeft Christus volbracht in heel den staat zĳner vernedering. De formeele behandeling van de leer der twee staten kwam bĳ de Lutherschen op, om de communicatio idiomatum met Jezus’ vernedering in overeenstemming te brengen, maar werd spoedig ook door de Gereformeerden overgenomen, Olevianus, Subst. foed. II 5. Polanus, Synt. VI c. 13. Junius, Theses Theol. c. 29. Synopsis pur. theol. c. 27. 28 enz. Sedert Schleiermachers kritiek, Chr. Gl. § 105, is zĳ echter òf geheel prĳsgegeven òf belangrĳk gewĳzigd. Zĳ, die het voorbestaan en de opstanding van Christus ontkennen, hebben bĳ deze leer ook geen belang meer, Biedermann, Chr. Dogm. § 824 f. Lipsius, Dogm. § 567 f. Anderen, die deze getuigenissen der Schrift aannemen, hebben haar dikwerf omgezet in eene beschrĳving van de allengs zich voltooiende menschwording van den Logos, of van de Godmenschelĳke ontwikkeling en volmaking van Christus; zĳne vernedering wordt dan opgevat als eine stete Erhöhung seines inneren Lebens, welke de verhooging vanzelve ten gevolge had, Martensen § 139 f. Dorner § 104. Lange II 635. Rothe, Ethik § 533 f. De leer der twee staten wordt door eene biographie van Jezus vervangen, die echter met het oog op de bronnen onmogelĳk, met het oog op den persoon ongeoorloofd is en daarom altĳd op eene valsche tegenstelling uitloopt tusschen den historischen Jezus en den apostolischen Christus, Strauss, Leben Jesu 1864 § 1. Weiss, Leben Jesu I 180. Ritschl, Rechtf. u. Vers. III13. 63. Kähler, Der sogen. histor. Jezus und der geschichtliche, bibl. Christus 1892. Id. Zur Lehre v. d. Versöhnung 68 f. Kuyper, Enc. III 158. Er is geen scheiding te maken tusschen een vita Christi en een officium Christi, gelĳk Ebrard wil, Dogm. § 408. Zĳn gansche leven stond in dienst van het ambt, waartoe Hĳ door den Vader aangesteld en in de wereld gezonden was. Het dogma der apostolische prediking is de eenige sleutel, om de evangelische overlevering van Christus te ontsluiten; het eenige middel, om ons een beeld vol leven van den Heiland der wereld te verschaffen, Kähler, Versöhnung 69. Christus heeft geen oogenblikvoor zichzelf geleefd, Rom. 15:3, maar altĳd voor zĳne gemeente, om haar een voorbeeld te geven, Mt. 11:29, Joh. 13:14-16 enz., om haar te dienen en zĳn leven te geven tot een rantsoen voor velen, Mt. 20:28, om zĳn genade en waarheid, zĳn licht en zĳn leven haar mede te deelen, Joh. 1:16, 6:33v., Col. 3:4. De menschwording zelve was reeds eeneκενωσις, daarin bestaande, dat Hĳ, dieἐν μορφῃ θεου ὑπαρχων οὐχ ἁρπαγμον ἡγησατο το εἰναι ἰσα θεῳ, d. i., die in de gedaante Gods, op dezelfde wĳze als God bestond en dit niet hield voor iets geroofds of aangematigds, toch van deze Goddelĳke bestaanswĳze afstand deed en deμορφη δουλουaannam, zoodat Hĳ waarlĳk aan een mensch gelĳk werd en in gedaante als een mensch bevonden werd, Phil. 2:7, 8, 2 Cor. 8:9, cf. Weiffenbach,Zur Auslegung der Stelle Phil. 2:5-11, Karlsruhe u. Leipzig 1884. In de verwisseling derμορφη θεουmet deμορφη δουλου, van de Goddelĳke bestaanswĳze met de menschelĳke bestond zĳneκενωσις, exinanitio. En zoodra deze had plaats gehad, begon zĳneταπεινωσις, humiliatio, daarin bestaande, dat Hĳ Gode gehoorzaam was en bleef tot den dood toe. Heel het leven van Christus van de ontvangenis af tot den dood toe was dus eene vernedering ten gevolge van zĳne gehoorzaamheid, een steeds dieper ingaan in de gemeenschap onzer zonde en een steeds verder zich verwĳderen van de hemelsche vreugde. Zĳne besnĳdenis, Luk. 2:21, strekte tot bewĳs, dat Hĳ waarachtig mensch en Abrahams zaad was, dat Hĳ als zoodanig stond in de gemeenschap onzer zonde en het teeken der afsnĳding van die zonde ontvangen moest, en dat God zĳn God en Hĳ Gods Zoon was. Zĳn doop, dien Hĳ als de Heilige evenmin als de besnĳdenis voor zichzelf van noode had, Mt. 3:14, geschiedde, omdat het Hem als middelaar betaamde,πληρωσαι πασαν δικαιοσυνην, al het recht der wet te voldoen en de gansche, volle gerechtigheid aan te brengen, die de wet van Hem eischte; omdat Hĳ als zoodanig in de gemeenschap der zondaren staande, het teeken en zegel zĳner gemeenschap met God ontvangen moest, als de Zoon, in wien de Vader al zĳn welbehagen had; en omdat Hĳ met den H. Geest gezalfd en bekwaamd en alzoo ingewĳd moest worden tot zĳn openlĳk optreden als de Christus die zelf alleen doopen kan met den H. Geest en met vuur, Mt. 3:11-17, cf. parall., Hd. 10:38, Bornemann,Die Taufe Christi durch Joh. in der dogm.Beurteilang der christl. Theologen der vier ersten Jahrh., Leipzig 1896. De verzoeking, die terstond na den doop plaats had en voorts telkens tot in Gethsemane toe zich herhaalde, cf.ἀχρι καιρου, Luk. 4:13, Joh. 12:27, Mt. 26:39, Hebr. 4:15, 5:7, 1 Petr. 2:23, had ten doel, dat Christus, die zoo pas het teeken en zegel van zĳn gemeenschap met God en de gaven des H. G. ontvangen had, deze gemeenschap ook tegenover alle verleiding van Satan en wereld zou handhaven, als de tweede Adam het verbond met God niet verbreken maar voor zich en de zĳnen in stand houden en bevestigen zou, en als de barmhartige Hoogepriester, in alles verzocht zĳnde als wĳ, ons in onze zwakheden en verzoekingen zou ter hulpe komen. Al de woorden en werken, welke Christus gedurende zĳn leven gesproken en gedaan heeft, zĳn eene uitvoering van Gods wil, Joh. 5:19v., 6:38 en hebben ten doel, om den naam, de deugden, den raad en het welbehagen Gods beide in wet en evangelie bekend te maken, Mt. 11:27, Joh. 1:18; om zĳne priesterlĳke barmhartigheid te toonen aan alle armen, kranken en verlorenen, Mt. 8:17, 11:5; om zĳne koninklĳke macht te bewĳzen over Satan, wereld, zonde en al hunne werkingen. Luk. 10:18, Joh. 12:31, 14:30, 16:33, 18:37. Het lĳden van Christus, dat met zĳne menschwording begint maar in de passio magna zich voltooit, is de wil en het gebod van den Vader, Mt. 26:39, 42, Joh. 10:17, 18, bewĳs van zĳne volstrekte gehoorzaamheid, Phil. 2:8, Hebr. 5:8, en voor de zĳnen tot een voorbeeld voor hun leven, 1 Petr. 2:21, tot een rantsoen voor hunne zonden, Mt. 20:28, 26:28, tot eene overwinning der wereld, Joh. 16:33, Col. 2:15. Zĳne veroordeeling, niet alleen door het sanhedrin maar ook door den wereldlĳken Romeinschen rechter Pontius Pilatus geschiedde daartoe, dat Hĳ niet heimelĳk door een sluipmoord of in een oproer sterven zou, maar naar de uitspraak van het toenmaals beste en deugdelĳkste recht, na behoorlĳk onderzoek, openlĳk, in den weg des rechts gedood zou worden, en dat daarbĳ èn zĳne persoonlĳke onschuld, Mt. 27:18-24, èn de grond van zĳne veroordeeling, n.l. zĳne belĳdenis, de Zone Gods en de Messias Israels te zĳn, Mt. 26:63, 27:11, èn de wil van God, Hd. 2:23, 4:27, 28, èn het karakter van zĳn dood als een sterven voor anderen, Mt. 20:28, duidelĳk en onwedersprekelĳk voor aller oog in het licht zouden treden. De dood der kruisiging,crudelissimum teterrimumque supplicium, engewoonlĳk slechts op slaven en erge misdadigers toegepast, had deze beteekenis, dat Christus, in naam der wet tot de schrikkelĳkste en smadelĳkste straf veroordeeld zĳnde, aan den strengsten eisch der wet heeft voldaan, als een gehangene Gode tot een vloek is geworden, maar daardoor ook de vervloeking der wet van ons heeft weggenomen, Deut. 21:23, Gal. 3:13, en van alle kwaad, waartoe de wet ons om onze zonden veroordeelt, volkomen heeft bevrĳd; het kruis is daarom het middelpunt en de kern van het evangelie, 1 Cor. 1:23, 2:2, Gal. 6:14. Het bloed dat Christus vergoot—non infirmitate, sed potestate mortuus est, Aug., de nat. et gr. 26—bewĳst, dat Hĳ zĳn leven vrĳwillig Gode heiligde, dat Hĳ het bracht als eene offerande, en daardoor de verzoening en den vrede tot stand bracht, Mt. 26:27, Hd. 20:28, Rom. 3:25, 5:9, Ef. 1:7, Col. 1:20, Hebr. 9:12, 22. Ten slotte heeft ook de begrafenis van Christus eene bĳzondere beteekenis; zĳ wordt herhaaldelĳk vermeld, Jes. 53:9, Mt. 12:40, 27:59, 60, Luk. 11:29, 23:53, Joh. 19:40-42, Hd. 13:29, 1 Cor. 15:3, 4. Ze is niet alleen bewĳs daarvan, dat Hĳ waarlĳk gestorven en dus ook uit den dood opgestaan is, maar hare beteekenis ligt vooral hierin, dat Christus, ofschoon zĳn geest overgevende in de handen zĳns Vaders, die Hem opnam in het paradĳs, Luk. 23:43, 46, toch drie dagen verkeerd heeft in den staat des doods, tot het rĳk der dooden behoord heeft, en alzoo de straf der zonde, Gen. 3:19, ten volle gedragen heeft. Aan dien staat des doods, den Hades, is Hĳ niet overgelaten, zĳn vleesch heeft geen verderfenis gezien, Hĳ is immers ten derden dage opgewekt; maar Hĳ heeft dan toch in den Hades verkeerd, Mt. 12:40, Hd. 2:27, 31.

Back to Index Next