Phantasia mihi plus quam phantastica venit historiam Baldi grassis cantare Camoenis. Altisonam cuius phamam, nomenque gaiardum terra tremat, baratrumque metu sibi cagat adossum. 5 Sed prius altorium vestrum chiamare bisognat, o macaronaeam Musae quae funditis artem. An poterit passare maris mea gundola scoios, quam recomandatam non vester aiuttus habebit? Non mihi Melpomene, mihi non menchiona Thalia, 10 non Phoebus grattans chitarrinum carmina dictent; panzae namque meae quando ventralia penso, non facit ad nostram Parnassi chiacchiara pivam. Pancificae tantum Musae, doctaeque sorellae, Gosa, Comina, Striax, Mafelinaque, Togna, Pedrala, 15 imboccare suum veniant macarone poëtam, dentque polentarum vel quinque vel octo cadinos. Hae sunt divae illae grassae, nymphaeque colantes, albergum quarum, regio, propriusque terenus clauditur in quodam mundi cantone remosso, 20 quem spagnolorum nondum garavella catavit. Grandis ibi ad scarpas lunae montagna levatur, quam smisurato si quis paragonat Olympo collinam potius quam montem dicat Olympum. Non ibi caucaseae cornae, non schena Marocchi, 25 non solpharinos spudans mons Aetna brusores, Bergama non petras cavat hinc montagna rodondas, quas pirlare vides blavam masinante molino: at nos de tenero, de duro, deque mezano formaio factas illinc passavimus Alpes. 30 Credite, quod giuro, neque solam dire bosiam possem, per quantos abscondit terra tesoros: illic ad bassum currunt cava flumina brodae, quae lagum suppae generant, pelagumque guacetti. Hic de materia tortarum mille videntur 35 ire redire rates, barchae, grippique ladini, in quibus exercent lazzos et retia Musae, retia salsizzis, vitulique cusita busecchis, piscantes gnoccos, fritolas, gialdasque tomaclas. Res tamen obscura est, quando lagus ille travaiat, 40 turbatisque undis coeli solaria bagnat. Non tantum menas, lacus o de Garda, bagordum, quando cridant venti circum casamenta Catulli. Sunt ibi costerae freschi, tenerique botiri in quibus ad nubes fumant caldaria centum, 45 plena casoncellis, macaronibus atque foiadis. Ipsae habitant Nymphae super alti montis aguzzum, formaiumque tridant gratarolibus usque foratis. Sollicitant altrae teneros componere gnoccos, qui per formaium rigolant infrotta tridatum, 50 seque revoltantes de zuffo montis abassum deventant veluti grosso ventramine buttae. O quantum largas opus est slargare ganassas, quando velis tanto ventronem pascere gnocco! Squarzantes aliae pastam, cinquanta lavezzos 55 pampardis videas, grassisque implere lasagnis. Atque altrae, nimio dum brontolat igne padella, stizzones dabanda tirant, sofiantque dedentrum, namque fogo multo saltat brodus extra pignattam. Tandem quaeque suam tendunt compire menestram, 60 unde videre datur fumantes mille caminos, milleque barbottant caldaria picca cadenis. Hic macaronescam pescavi primior artem, hic me pancificum fecit Mafelina poëtam. Est locus in Franza, iuxta confinia Spagnae, 65 Montalbanus habet nomen phamamque per orbem. Non urbs, non villa est, verum fortissima rocca, quae saxi vivi tribus est cerchiata murais; tam bombardarum stimat haec batimenta crepantum, quam stimat aut asinus moscas, aut vacca tavanos, 70 qui multis giornis, quae multis plena sit annis. Stat super excelsum montagnae condita dossum, ad quem barbutae nequeunt ascendere caprae. Hanc altris tenuit voltis dux ille Rinaldus, ille paladinus Franzae, domitorque Maganzae, 75 cuginus Sguerzi, franchissima lanza per orbem, qui septem centos banditos semper habebat, atque suis spesiis rocca pascebat in illa. Ipsius a razza post longos temporis annos exiit armipotens vir magnae Guido prodezzae: 80 Guido valorosus, quo non generosior alter, aut pace aut guerris opus esset fundere robbam. Rex illum Franzae tenuit super omnia charum, ficcatumque suo costato semper habebat. Cuius ob egregiam formam, visumque galantum, 85 capta fuit lazzo, dardosque recepit Amoris bastardi Veneris, francorum filia regis, quam Baldovinam pater ipse et Franza vocabat. Non erat in cunctis leggiadrior altra paësis, sola patri, matura viro, gratissima regno, 90 quam non mortali generatam stirpe putabant sed magis angelicam iurabant esse figuram. Altera Pallas erat sensu, Venus altera vultu, splendida donatrix, accommoda, larga vasallis, sed tanto brasata sui tamen igne Guidonis, 95 quod nunquam potuit minimam accattare quietem; ast erat ignarus tam caldi Guido furoris, et sine suspetto schenam voltabat amori, deque suo beffas semper sibi fecerat arcu. Interea pulchram giostram, similemque bagordo, 100 rex in campagna fieri commandat aperta. Bandus it attornum, lontanam phama brigatam chiamat et hanc frifolo fert omnibus ore novellam. Smesiat hirlandos, scocesos, atque britannos, deque Picardia multos, multosque baveros. 105 Passat in Italiam, ligures avisat, et omnes insubres, et quos regio lombarda ragunat. Regniculi veniunt, toscani, gensque Romagnae, utraque Marca, umbri, romani, Puia, Labruzzum. Phama tirat cunctos, invitat phama gaiardos, 110 oreque trombisono per mundum portat avisum: quod statuebatur bellissima giostra Pariso. Iste Parisus enim locus est, ubi sedia regis franzosi drizzata gerit per climata vantum non urbes habuisse pares ab origine Nini. 115 Est chiarus libris, at multo chiarior armis. Gens ubi vel spadam menat, vel disputat utrum. Pars studiat Baccho, pars Marti, parsque Thomaso. Ergo quisque suam cupit hic mostrare prodezzam, gensque super cossas positis iam lancibus ibat. 120 Ibat ad ingentem diversa ex parte Parisum, omnibus et bandis squadratim folla cavalcat. Apparent variae, velut est usanza, livreae, aut velut insegnat seu passio, sive legrezza. Mille marangones super amplam ligna piazzam 125 tampellant, chioccant, fabricantque insemma stecatum. Trabacolas alzant ubi possit giostra videri. Iam vexilla super turres hastata volazzant, banderasque vagas super alta palatia ficcant, quisque suum drizzat pavionem, quisque trabaccam, 130 undique sollicitant, contradas undique spazzant, undique tela parant faciuntque ferare cavallos. Morbezant, saltant, cifolos ac timpana chioccant, campanasque sonant in campanilibus altis. Nocte, die portas tenet ipse Parisus apertas 135 per quas continuans gensdarmae copia passat. Tandem conveniunt omnes in tempore poco. Tota parisinos albergat Franza per agros. Immo todescorum populi, Spagnaeque brigata cuncta ruit, nec non italorum schiatta meorum. 140 Nunquam tanta potest mundo simul esse canaia, quanta baronorum tenuit gens clara Parisum, et maraveia fuit tantos guardare cavallos: pallazzos implent, stallas, sporcasque tavernas, ad tavolam guazzant, squaquarant, faciuntque pelizzas, 145 monzoiamque cridant, martellant, arma parecchiant. Baldovina sui propter Guidonis amorem giornadam expectat, veluti sinagoga Mesiam. Cernere namque virum quantum bene conterat hastas optat, et arzones ut mandet mille vodatos. 150 Ipsa, puellari circum stipante brigata, nec non matronis centum centumque duchessis, altum ad balconem doro vestita brocato apparet mediis spalleribus atque tapetis. Omnis in illius vultum se vista piantat, 155 quem lacti et vino similatum nulla biacca, nullus adumbrabat falso rossore belettus. Ut nitidas inter stellas Diana coruscat, sic inter bellas comparuit illa putinas; per largum piazzae rutilantes gyrat ocellos, 160 si charum possit Guidonem cernere casu. Protinus ante illam volitans fraschetta Cupido ecce representat quem vult meschina baronem: ille venit, grossum montatus supra cavallum, nec mancus paret de forzis patre Rinaldo. 165 Quattuor ille facit, qua volgit redina, balzos villanus Spagnae, coelumque imbrattat arenis, ireque tres chioppas de calzis lassat in altum. Huic mantellus erat nigrior carbone stuato, piccola testa breves volteggiat semper orecchias, 170 frontis et in medio facit illum stella galantum, dente briam morsumque simul spumante biassat, atque tenet nares boffando semper apertas. Pectora mostazzo pulsat, scurtatur in uno groppetto, spatioque poco se totus adunat, 175 ac si per gucchiae vellet passare foramen. Balzanus tribus est pedibus, curtissimus inter cossas fert caudam trepidans, cui tunda culatta est. Ad modicum currit, galloppat, statque ritegnum. Spallezat gradiens, gambasque bravosus inaspat. 180 Fornimenta illi radiant tota aurea sellae, aurum sunt staffae, aurum testera, moraiae, aurum sunt fibiae per avantum, perque dedetrum. Baldovina stupet, coquitur, velut ignis avampat, infelix oculos sensusque inficcat in illum. 185 Laudat amorosam fazzam, andamentaque bella, moieramque viro se tanto iungere bramat. Ille propinquabat tandem, centumque staferos ante habet, e raso covertos eque veluto. Iamque alzans vistam madamas voce salutat, 190 et Baldovinam simul improvistus adocchiat, atque incontratis occhis utrinque fogatis in trapolam cascat, scoccante Cupidine frizzam: cui tandem scaccus datus est ex tempore mattus. Hinc storditus abit, propriique ad tecta palazzi 195 tornat, et o quantam fert secum pectore doiam! Smontat equum, cameramque intrat, lectoque butatur, bisque quaterque manu sibi stesso pectora chioccat, voceque planina lamentat talia dicens: —Deh quo, squerze puer, guidas? deh quanta ruinae 200 damna parecchiantur capiti minitantia nostro? Infelix Guido, puer en tibi robbat honorem, quantum per giostras te acquistasse palesum est; teque bufalazzum per nares ille tirabit. Scilicet hinc sperem victor modo rumpere lanzas, 205 atque veramenter tot fortes vincere Martes, qui poltronitus putto sic vincor ab orbo. Ah miser, hanc foggiam brusoris amorza priusquam ardeat, ut fornax omni mancante reparo, quem non brentarum stuvet milionus aquarum. 210 Non tua schiatta quidem tanta est, cui filia regis unica vel picoli migolinam praestet amoris. Heu quae nam fazza est, heu qua me fronte ferivit! heu quibus orbavit novus hic basiliscus ochiadis! non mea, sed tota est ea nimphae culpa galantae: 215 debebat voltare occhios parte altra ribaldos. Nonne ribaldelli merito appellantur ocelli, sassinare hominem qui sic ad strada tapinum ardiscunt, plenumque retro lassare feritis? Hactenus indarnum mea contra pectora dardos 220 ammollavit Amor, cordamque tiravit et arcum. Sed modo se accorgens, quia nil puntura forabat pectus azalinum, tam saldum contra puellas, quam salda est contra colubrinas rocca Milani, de pharetra mortis ferrum mortale cavavit, 225 meque saettato portam retrovavit apertam, et mentis rapta est libertas tota diablo. Nonne diavol Amor? nonne octo mille diavoi, qui savios homines per tot facit ire pacias? Nil fuit ad tantam nostra haec pancera feritam, 230 saepe licet steterit schioppetti salda balottae; si pro contrasto montagnas Iuppiter illas, quas unam posuit super altram zurma gigantum, plantasset, demens oleum gittasset et opram. Talia dum pazzo cavalerius ore vanezat, 235 incipit armorum strepitus, tararanque tubarum, namque ubi gens d'armae grossos pransere bocones armatae saltant, quia tandem giostra comenzat. Trombettae tararan frifolant, animantque gaiardos. In stroppa nequeunt raspantes stare cavalli, 240 sbalanzant, nitrunt, sabiamque ad sydera mandant. Pro tamburorum pom pom farironque tubarum, vix homines possunt sibi respondere cridando. Iamque ruunt, positis in resta denique lancis, et centum sellae primo vodantur asaltu. 245 Millibus hastarum feriuntur sydera pezzis, unde cridor sonitans animantum pectora stigat. Cernere delectat regem spectacula tanta, giostraque successu procedere coepit alegro. Ille inter claros stabat guardare bagordum, 250 cui toga de petris pretiosis texta relucet, cui petenata doram gestat caviata coronam. Solus Guido iacet, solus solettus a casam, buttatus lecto giostrat se contra medemum. Senserat echisonas pulsata per aëra voces, 255 unde stat insanus, dubiaque in mente vanezat: nunc vult ire, vocans se stessum saepe codardum, nunc non ire gratando caput, capitisque travaios. Dumque sub et supra cordis pensiria buttat, en Sinibaldus adest, quo non sibi charior alter, 260 in lectumque trovat compagnum stare malatum. —Quid facis?—inquit,—ola, cur fles? o cosa novella! Guido, quid insolitam prodis mihi fronte gramezzam? me tibi rex mandat, bramosus noscere causam, cur sic indusias, cur non giostrare videris; 265 cuncti te chiamant, te invitant, teque precantur, ad giostramque vocant, quae nil te absente galanta est, goffaque per mundum sine te reputabitur olim. Singultas ne etiam? poterisne tacere casonem tantarum, quas te video cruciare, doiarum? 270 scis quid apud regem possim, quam stimer ab illo; ergo si apud regem credis me posse coellum, quis tam sufficiens, ut ego, te solvere poenis?— Guido suspirans occhiadam volgit amico, atque facit veluti qui spandere stentat orinam, 275 nam quando aut cruciat vesighae petra budellum, aut quando nequeunt pissari grana renellae, confortat se se medico veniente pochettum. —O me—ait,—o prava super omnes sorte gitatum huc illuc miserum, nec adhuc fortuna satolla est!— 280 Sic cridat, et fido Sinibaldo cuncta palesat, dumque palesat agit centum de fronte colores, unde trahit rappas Sinibaldi fazza stupentis, ut maraveia solet, statque horam, nilque favellat. Vox tamen ut potuit tandem pulmone cavari, 285 parlavit, tantamque illum streppare studebat extra bizarriam, rationis multa recordans. Verba prius formabat, ei monstrantia drittam atque viam tortam, centumque pericula vitae; transit ad exemplos dapossa mille notandos, 290 bastantesque animam crudi tenerire Neronis. Mortaro sed pistat aquam Sinibaldus in uno, atque super ghiazzam scribit sub Apolline caldo. —Deh, fratelle—inquit,—ne te ne temet amazza, ne scavezza tibi gambas, ne spezza colengum. 295 Est ubi tanta tui virtus? ubi phama gaiardi? est ubi grandilitas animi, qua diceris orbe campio iustitiae, lux guerrae, targa rasonis? Vis ne uno puncto totantas perdere cosas, quotantas nunquam acquistavit gloria Carli? 300 quippe governares totum maturiter orbem, et pateris quod te femnicula sola governet? o quam sporca tuo fitur vergogna decoro! lassa, precor, doiam hanc, proprioque retorna sapero; dum nova plaga tumet, ferro est taianda rasonis. 305 Ante oculos habeas miserae brusamina Troiae, quae gregorum adeo mansit sfondrata batais, cernere quod mezzum potuisset nemo quadrellum. An ne cavallazzus fuit huius causa ruinae, in cuius buso Capeletti ventre latebant? 310 absit, at unius frons lassivetta putanae, ad cuius paniam caprarius ille cinoedus, ille Parisettus, gambas pegolatus et alas, ut solet osellus pegolarier arte civettae, tam bellam fecit provam bellamque fusaram 315 ut derdana sui fuerit tempesta paësi. Talibus urgebat socium Sinibaldus avisis, quando sotintravit rutilis ficcatus in armis alter Guidonis compagnus, nomine Francus, cui quoque rex iussit, videat quae indusia tanta. 320 Tunc potuit lecto vergogna levare baronem. In pede saltatus vocat arma, feruntque famigli, arma ferunt, inquam, celeres armantque patronum. Inde sopravestis sbarrato picta leone ponitur, et longo rutilans celata penazzo. 325 Stat super elmettum vecchiettus more cimeri, qui docet hunc mottum digito monstrante notatum: —Tempore nil currit velocius, annus ab hora quid differt? Infans cum nascitur ecce senescit.— Tunc super ingentem corserum balzat in armis, 330 nervosamque rapit virdo de robore lanzam. Desdegnatus equi toccat sperone galonos, seque repraesentans ubi lanzas guerra fracassat, qua Baldovina est primam lanzavit ochiadam, unde cupidineos plus ancum ingurgitat ignes, 335 utque illi placeat forzam quadruplicat illam, qua massella asini stravit tot millia Sanson. Stringit equum, raptimque volat, sbarramque trapassat, stansque pochettinum giostrae mirare travaium mollat item redenas, firmatque ad pectora lanzam, 340 polverulentus iter tridis confundit arenis, atque volans cursu facit omne tremare terenum. Ad primum fecit plantas ostendere coelo, post quem buttavit curvo de arzone secundum. Tertius it zosum, sabiamque culamine stampat. 345 Quartus se accordans cum altris descendit abassum. Invidiosus erat quintus, strammazzat et ipse. Sextus equester erat, quem misit Guido pedestrem. Septimus in duro posuit sabione culattas. Repperit octavus se iam smontasse cavallo. 350 Nonus bardellam gambis vodavit apertis. Sol risit quando decimo calcanea vidit. Mox alios buttat numero seguitante per orden, deque sua memorat giostrando saepe madamma, quolibet hanc colpo summissa voce domandat. 355 Rex piat ingentem, viso Guidone, stuporem, atque ait:—Est Guido, francesae gloria gentis. Quam bene nostrorum meritos praesentat avorum, scilicet Orlandi magni, fortisque Rinaldi! non dubium palmam giostrae portabit acasam.— 360 Baldovina etiam damisellis volta loquebat: —Ni fallor, Guido est, ille ingens barro gaiardus, praecipitat sellis qui tam gaiarditer altros. O quam ille valens, o quam bene dirrigit hastam! cernitis ut velox corseri voltet habenas, 365 quaque legiadria det bottas semper in elmos!— Talia finierat nec dum bocca illa, biancas ostendens risu perlas rubeosque coralos, ecce repentinus trombarum clangor orecchias percutit, ut fitur cum giostrae terminus instat. 370 Restitit in medio sol solus Guido stecato, qui victor guardat circum sembiante superbo. Non tamen est victor totus, sed victus amore fert bogas pedibus, collo, manibusque manettas. Rex it eum contra, omni compagnante senatu, 375 quem Guido ut vidit corsero sbalzat ab alto, viseramque alzans, faciem sudore colantem detegit, et regis basat de more ginocchium. Rex illum faciens iterum montare cavallum, ipse met e digito pretiosum cazzat anellum, 380 cuius in auro ingens rutilat ceu stella rubinus, Guidonemque illi victorem praemiat ut qui forsan erit propriam dignus sposare fiolam. Non tamen id pensat: sunt at praeludia nozzae, nozzae infelicis quam brutta ruina sequetur. 385 Guido manum porgens bassata fronte recepit pulchra quidem, sed digna suis ea dona fadighis; dumque piat, curvus regis basat illico dextram. Tunc sublime petunt coetu comitante palazzum, semper trombettis pifarisque sonantibus ante. 390 Sol maris interea stancus se tuffat in undas, lassaratque suo pregnam lusore sorellam. Ponitur in puncto regalis coena debottum, quaque coquinales strepitescunt mille facendae, fumentosa patet muris portazza bisuntis, 395 limina cui sporco semper brottamine gozzant. Intus arostiti, lessique tirantur odores ad nasum, per quos sat aguzzat voia talentum. Sunt ibi plus centum sguatari sub lege cogorum, pars legnam portat, pars mozzat, parsque ministrat 400 sub calidis bronzis, caldaribus atque frisoris. Qui porcum scannat, qui slongat colla polastris, qui cavat e panza trippas, dum scortigat alter, qui mortos dispennat aqua buliente capones, quique vedellinas testas cum pelle cosinat, 405 qui porcellettos vix porcae ventre racoltos unum post alium ficchis culamine nasis inspedat, nec non cavecchio inlardat aguzzo. Gambo lecatoriae cocus illic praesidet arti, dans operam studioque gulae, bibiaeque palati. 410 Huic uni cura est doctis arguire cadreghis, et dare praeceptum parasitis omne coquinae, interdumque super schenas menare canellam pistonemque iadae sguataris unctisque regazzis. Est qui copertos redeselli veste figatos 415 voltat in argutis lardo cridante padellis. Est qui mordenti zeladiam gingere spargit, imponitque illi peverum dulcemque canellam. Unus anedrottos gialdo brottamine guazzat, moreque spagnolo teneras dat supra foiadas, 420 unus de speto mira tirat arte fasanos, quos prius assaggiat digitis an rite coquuntur. Quinque masinantes petrae, gremiique molarum, non requiant rapidis gyris andare datornum: manduleus sapor hic, peverataque salsa colatur. 425 Pars cavat e furno grassa de carne guacettum, pistaque de venetis striccat cynamoma sachettis. Lixatos alius trat de caldare capones, quos positos magni largo ventrone cadini spargit aquae roseae guttis et zuccare trido, 430 hisque super mittit caricum brasamine testum. Sed quid ego his longis pario fastidia zancis? coena parecchiatur qua morti surgere possent, cumque suis cassis ad culum linquere foppas. Interea crudis mensas coctisque salattis 435 en centum famuli caricant, centumque pagetti. Corpora medesimo portant vestita colore, scilicet angleso panno, velut aër, azurro, unde bianchezant per azurras lilia vestes. Ante, retro, et fianchis stringantur more todesco, 440 ut male comprendas ubi commissura ziponi. Inchinos faciunt reverentos arte galanta, volantes praesti gambas huc semper et illuc. Rex prior accubuit, tavolae loca prima tenendo inque caput mensae broccato fulsit in auro; 445 ad dextram regina manum veneranda sedebat, ad levam Guido sic rege iubente, sed ipsa Baldovina furens, puero quae ducitur orbo, orba ruit praeceps, nec macchiam curat honoris, iniussa et celerans Guidoni sedit apressum, 450 atque foco iunxit legnam meschina brusanti. Maxima tum seguitat longo ordine squadra baronum; quisque famatus erat cupidusque menare ganassas, fecerat ipse labor giostrae smaltire budellas. Cuncta super tavolam portant miro ordine paggi, 455 suscalchi magnos incedunt ante piattos, apponuntque illos taciti, tacitosque regazzos ire iubent, veluti bella est usanza fameiae quae servit regi in coenis magnisque maestris. Ergo nihil parlant, nisi sit parlare bisognus, 460 immo aliis rebus nemo strepitescit agendis, ni dent suscalchi paggis quandoque bufettos, dentque traversatis canibus gattisque pedadas. Trenta taiatores non cessant rumpere carnes, dismembrare ochas, vitulos, gialdosque capones, 465 furcinulas ficcant in zalcizzonibus, atque smenuzzant rotulas gladio taliante frequentes. Saepe bonos tamen hi robbant taliando bocones, atque caponorum pro se culamina servant. Persuttos huc terra suos Labruzza recarat, 470 huc ve supressadas Napoli gentilis et offas Millanus croceas et quae salcizza bibones cogit franzosos crebras vacuare botecchias. Post mangiamentum lexi, succedere mandant suscalchi rostum, pernas, summata, fasanos, 475 caprettos, lepores et quidquid cazza rapinat, quidquid falconus, quidquid sparaverus adungiat, quidquid sbudellat branchis astorrus aguzzis. His mandolarum niveos iunxere sapores, nec dapibus viridi mancavit salsa colore, 480 nec sugus cedri, nec acerbi musta naranci, nec quae per nasum mittit mostarda senapram. Ex amito demum tortae venere novello, et quas componunt vaccarum lacte soladas, et quod mangiamen patres dixere biancum. 485 Mox tortellorum varia de sorte cadini, candidus occultat quos zuccarus atque canella. Post epulas grassas, quibus usque ad guttura plenae stant panzae, et zonas opus est lentare fianchis, ad suscalcorum minimi signalia motti, 490 prestiter a famulis de mensa pacchia levatur. Succedit tazzarum ingens tunc copia longo ordine, quae argento et gemmis fabricantur et auro. Haec diversa ferunt confecta, decentia reges, mensa quibus largo fluxu caricata pigatur. 495 Morsellata, anices, pignoli, marzaque panis adsunt, et centum confectio facta batais. Gratior his cunctis tandem venit ostrica magnis vasibus effumans, cuncti cui gloria vini malvasia datur, patrum non absque savero, 500 qui dixere:—Ignem sic sic morzarier igne.— Non ibi mancarunt quos striccat Somma racemi, Somma decus Napolis, sed magnae crapula Romae. Orphana montagna haec, sic vinum nomine gregum parturit, ut faciat per tressum andare brigatam. 505 Mangiaguerra simul, simul et vernaccia Voltae affuit et qua se bressana celatica vantat. Hic quoque vigna locum Modenae tribiana secundum haud tenuit, nec non grassis perosina todeschis moscatella caput centum implevere chimaeris. 510 Hic mancum, Cesenna, tuae vindemia vallis abfuit et dulces quas Corsia pissat orinae. Tanta haec et plura his avantezata fiaschis vina redundabant, cunctis meliora bevandis. Iamque comenzarant, fumo ascendente berettas, 515 sat male compositis briliam allentare parolis. Auditur quoscumque loqui, nullosque tacere. Hic zancae, chiachiarae, baiae, hic mille fusarae, nullam prorsus habent redinam nullamque cavezzam, ut solitum fieri post longae pocula coenae. 520 Hic cuncti genus est, ut diximus ante, paësi, propterea varias eructant vina parolas, ut tercentiloquas turris babelica linguas non magis audierit, cum coelo andare parabat. Hic itali Gallos similant, Gallique todescos, 525 tanta est materies devina, et forma botazzi. Post ea cantores accedunt ante parecchi, cantores quos terra parit fiamenga valentos: hi simul erumpunt voces post vina trementes, quas facilis tridat saldo cum pectore gorga. 530 Hae subito variis posuere silentia follis, omnia cheta manent, nec pes, nec scragna, nec altrum trarumpit tam dulce quidem solamen orecchiae. Inde sonatores cifolorum quinque periti iam partes egere suas, tum denique magno 535 cum strepitu pifari surgunt, et cantibus altis per totum se se faciunt sentire Parisum, quos pifarizantes videas gonfiare ganassas, nec largos unquam stoppando fallere busos: discorrunt digitis huc illuc pectore saldo, 540 tamque minutatim frifolatur musica linguis, quod linguas ut erant octo cinquanta putares. His Baldovinae pectus fornacibus ardet, nec minus internis rostitur Guido budellis; quos vivandarum variarum sumptio, quosve 545 beccheri et cyathi, Venus unde Cupidoque regnat, quos, epulas inter, cantus, dulcesque lautti, arpicorda, lyrae, diversaque musica, lazzis attrapolant, brusantque intus, spoiantque rasone. Victor Amor centum pharetras vacuarat in illos, 550 ut pars nulla suis in carnibus amplius esset, qua dardos manigoldus Amor slanzare valeret. Iamque comenzabat modico spuntare lusoro stella Diana super roseum montata barozzum. Cantores, pifari, danzae, ballique fugaces 555 heu fugiunt nunquam retro tornantibus horis. Itur dormitum: sat plausum, satque cridatum est, suntque datae vestes buffonibus, aula vodatur, quisque suam repetit seu stufam, sive tavernam, in praedamque nigro traduntur corpora somno. 560 Solus Guido furens, tamquam picigata tavano vacca, ruit, drittumque nequit retinere caminum. Heu quia troppus amor savios mattescere cogit! ecquis erit tanti qui hunc prendere possit osellum? cui paniae nullae, cui trappola nulla repugnat. 565 Caesar erat tam bravus homo, qui subdidit orbem, at mulier scanfarda illum subiecit amori. Alcides, validis qui spallis more pilastri cascatura susum tenuit solaria coeli, foemineam soccam reiecta pelle leonis 570 induit, et mazzam posuit, fusumque piavit. Fortem Sansonem, qui ungis spaccare solebat dentatos porcos, tygres, magnosque leones, tandem imbriagum vilis putanella tosavit. En quoque Guido suum regisque refudat honorem: 575 auscultans tenerae qui blandimenta puellae hanc rapit, et scampat castelli ponte calato, fertque gravem somam praeclari schena fachini, nec voluit duris unquam deponere spallis, donec franzosos exirunt ambo paësos. 580 Sed iam nostra sitit, chiamatque Camoena bocalum, inchiostroque liber primus calamare vodavit.
Phoebus ab oceani stallis grepiisque cavallos solverat, et menans scoriadam quippe datornum illos cogebat coeli sgombrare terenum, urbs levat, hesterno nec adhuc bene libera vino, 5 sbadacchiant homines, stomacho stat crapula crudo; quisque suas repetit, velut est bonusanza, facendas, librorum ad studium chiamat campana scolaros, cortesanus adit cortem, properante chinaea, causidicus tornat sassini ad iura palazzi, 10 percurrens urbem medicus contemplat orinas, scribere vadit adhuc macaronica verba nodarus, fornari furnos repetunt, fabrique fosinas, barberusque suos tornat mollare rasores. At rex ad gesiam vadit cum corte, suasque, 15 dum tribus in saltis celebratur missa, pregheras ad sanctos sanctasque facit pro seque suisque. Talibus expletis ibat, rursusque palazzum ire comenzabat, quando data trista novella est, sproveduta sibi qua nunquam tristior altra, 20 de portante viam dulcem Guidone fiolam. Protinus in marmor volta est sua fazza biancum, ut zoccusque manet, tanta est grandezza stuporis. Mens tamen ad semet quando smarrita redivit, quam sit poltronum, quam laidum cogitat actum 25 unius ingrati nulla cagione vasalli. Ergo iras colerasque ciet pensatio culpae, doiaque cordis erat vindictae facta voluntas. Principio armatas celer expedit octo catervas, ad passos portusque volent, finesque viarum. 30 Inde spaventosos bandos, cridasque per urbes, per castella, pagos, villas, Franzamque per omnem commandat fieri, quibus omnis territa gens est, stopinosque cagant multi Guidonis amici. Omne sed altandem studium, labor omnis, et omnis 35 cura, fit indarnum; redeunt, ut fertur, habentes in saccum pivam, quia nusquam Guido catatur. Dicere non opus est quantum rex ipse cadenam rodit, et a digitis streppat cum dentibus ungias. Mandat in Italiam varia sub fraude spiones, 40 per gelidasque urbes Alemagnae, perque polaccos, perque Ongariae populos, per denique Spagnam, anglesasque iubet passim rugare masones; sed vacui ad regem tornant finaliter omnes, quo desperatus se se ammazzare volebat, 45 seu scannare gulam ferro, seu rumpere lazzo. Ast infelices fortuna guidabat amantes, subque sua socca dignata est ferre covertos. Iam superant Alpes, nulla stracchedine victi, nam labor est nullus qui durum stanchet amorem. 50 Felicem Italiae veniunt intrare paësum, sed male vestiti, strazzis apposta piatis, ne spio meschinos spionaret et ipse virorum crudus amazzator, positam pro acquirere taiam, taiam, quae septem scudorum millia constat. 55 Ibat in auratis modo Baldovina letichis, inter contessas, marchesas atque duchessas; nunc vero tapinella pedes per saxa tenellos schiappat, habens iam iam tenero sub calce vesigas. In lombardorum tandem venere pianum: 60 passant Milanum, Parmam, camposque resanos, et cortesam urbem, quae Mantua dicitur, intrant, Mantua mantois quondam fabricata diablis, tunc ea languebat sub iniquo pressa tyranno, nomine Gaioffo poltrona e gente cagato. 65 Qua fuit ingressus, porta est quae porta Leonae dicitur, hancve novam tunc tunc et alhora locabat Sordellus, princeps Goiti, Voltaeque baronus, quique Caprianae teritoria magna tenebat. Ipse duellorum palmas, pretiosque stecati 70 mille guadagnarat per Gallos, perque todescos, perque hispanorum terras, perque omnia tandem regna tyrannorum, de Rheno ad sceptra Sophini. Sed modo sub grandi multorum fasce dierum scit dare conseios tantum, spadone relicto. 75 Vix erat intratus povera cum coniuge Guido, Sordellum cernit membruto corpore stantem ante fores proprii surgentis ad astra palazzi, quo nunc albergat veteris fameia Gregnani. Protinus agnovit socium, quondamque batais 80 compagnum contra turcos gentemque mororum; se nondimenum subito dislongat ab illo, fronteque chinata, quo sancti porta Georgi menat, afrettando sgombrat, deque urbe recedit. Non procul unius spacium fecere miari, 85 ingentem retrovant villam, fortasse Cataio grandilitate parem, nummis trafighisque Milano, quae, quia citra Padum situatur, dicta Cipada est. Illa suos propter paladinos toccat olympum, traversatque orbem, callatque ad regna diabli. 90 Sed tamen, hinc quamvis exissent mille valentes, sive bisognasset gattam piliare stecati, sive cavallastros combattere sive pedastros, villa Cipada fuit semper dotata ribaldis, et velut urbs omnis certis de rebus abundat, 95 sic Cipada suos sparpagnat ubique tesoros. Dat multam lanam pegoris Verona tosatis, montibus ex altis evangat Brixia ferrum, bergamasca viros generat montagna gosutos, de porris saturat verzisque Pavia Milanum, 100 implet formaio cunctos Piasenza paësos, Parma facit grossas scocias grossosque melones, trottant resano cuncti sperone cavalli, Mantua brettaros fangoso bulbare pascit, si mangiare cupis fasolos vade Cremonam, 105 vade Cremam si vis denaros spendere falsos, ingrassat Bologna boves, Ferraria gambas, non modenesus erit cui non fantastica testa, quot moschae in Puia tot habet Vegnesia barcas, mille stryas brusat regio Piamonta quotannis, 110 villanos generat tellus padoana diablos, saltantes generat bellax Vincentia gattos, congruit ad forcam plus quam chiozottus ad orzam, antiquas Ravenna casas habet atque muraias, innumerosque salat per mundum Cervia porcos, 115 sulphure non pocum facis, o Caesena, guadagnum, nulla faventinas vincit pictura scudellas, dat mioramentos vallis Commacchia salatos, intra ceretanos portat Florentia vantum, non nisi leccardos vestigat Roma bocones, 120 quantos per Napolim fallitos cerno barones, tantos huic famulos dat ladra Calabria ladros, Gennua dum generat testas commater aguzzat, semper formosas produxit Senna puellas, Millanus tich toch resonat cantone sub omni, 125 dum ferrant stringas, faciuntque foramina gucchis; qui ponunt scarpis punctos, sparamenta zavattis, quive casas cuppis coprunt spazzantve caminos, vel sunt commaschi vel sunt de plebe Novarae. At nostra haeroico cantanda Cipada stivallo, 130 semper abundavit ricca de merce giotonum. Huc igitur fortuna inopes guidavit amantes: non tamen in similes voluit conducere ladros, imo quod introitu primo catavere tezottum stanza fuit Berti, si vera est phama, Panadae. 135 Hic Bertus villanus erat, natusque cuchino, sed tam cortesus, tam gaius, tamque tilatus, ut neque cortesus, neque gaius, nec ve tilatus alter erat sic sic, quamvis citadinus in urbe. Non habuit donnam, nec habet, nec habere talentat, 140 ne pellens capiti moscas in cornibus urtet, atque bisognet ei sub cauda ferre tavanum, qui nimium stimulans faciat sibi rumpere collum. Delitiae, gioiaeque suae, sua gaudia tantum, hortus erat, pegoraeque novem, septemque caprettae, 145 unica vacca, asinus, porcellus, gatta, galinae. Hic sua dependet substantia tota lavoris, qua se, qua ve bonos compagnos, qua ve brigantes, atque viandantes vultu carezzat alegro. Guido videns solem iam strapozzare sotacquam, 150 ranisonisque suos carros logare canellis, confortat se met parlans:—Vergogna petendi albergum gratis guanzas rossedine pingit. Sed minor almancum doia est, dum scampat Apollo, dumque hanc vergognam tenebrarum mascara coprit.— 155 Sic ait et murum textum melegazzibus intrat, qui corticellam cingit formatque theatrum. En mastinus abit contra, bau bauque frequentat. Bertus more suo casulae chiavaverat ussum, vix audit baiare canem, penetralibus exit, 160 cucchiarumque tenet dextra, lumenque sinistra, namque suae coenae schiumabat alhora menestram. —Numquid—ait—vultis mecum alozare staseram? huc intrate, precor, mea sunt communia genti.— Sic parlans intro menat, portamque restangat, 165 scannellosque duos tripedes acconzat ad ignem, in quibus assentare facit stracchedine plenos. Pro tunc pauca loquit, quia pro tunc pauca loquendi tempus adest, seu quum famet hospes, sive sbadaiat; imo suos inter mottos ita dire solebat: 170 —Mangia quando fames, dormi quando ore sbadachias, post saturam panzam poteris mihi dire parolas, post saturos oculos lassa me stendere pellem;— quae praecepta suis asini posuere statutis. Ergo velut mutus Bertus mangianda procazzat, 175 ut tribus almancum personis coena paretur. Pendula sub basso stabat cistella solaro fixa travicelli chiodo, piat unde biancos sex ovos, quorum modo tres gallina cacarat. Tres mandat cineri facto sudore bibendos, 180 tres parat exiguam propter fabricare fritaiam. Inde abit et picolae schiavat secreta credenzae, cui facit aguaitum semper cantone latenti gatta lecatorio praedam factura cadino. Inde quoque alcunos seu streggios, sive varones 185 pisciculos brancat, quos streggios, quosque varones Mintius intornum mantoanae parturit urbi. Attamen, ut referunt annalia magna Cipadae, non Bertus streggios, non Bertus alhora varones, sed scardovellas numero bis quinque recepit, 190 cum quibus et meschiat captos boccone ranocchios. Baldovina videns tantas male posse facendas insimul expedier Berto, nisi porgat aiutum, ut semper cortesa fuit se tollit ab igne, totaque gentilis, non sdegnosetta refugit 195 prendere pescettos, subadocchians laeta Guidonem, ac si solo illi parlaret talia nutu: —En ego, quae regis sum filia, qualia tracto!— Disguantat niveasque manus, smanicatque biancos ac teretes brazzos, cortellum prendit, et illos 200 disquamans pisces purgamina gittat, et illis trat pellem ranis apparens trare braghessas. Non potuit Guido non risu prendere festam, cernens quanto animo mulier clarissima iam iam vult contra sortem cor semper habere zoiosum. 205 Ipse levans etiam scanno se mostrat alegrum, cunctaque rammarichi ponens fastidia magni, se parat impresis faciendis ordine coenae. Colligit imprimis alcunos perque dedentrum festucos terrae diffusos, perque deforam: 210 tales sub nigro cacabi culamine steccos rastellat, pinguesque facit saltare panizzas; ne tamen indarnum tantus simul ignis avampet admovet ad flammam poca satis arte padellam, boientumque oleum pro assando pisce parecchiat. 215 Baldovina virum submisse guardat et omni libera cordoio prorrumpit in omnia risu plena cachinnisono, retinens vix pectore milzam, tantum namque hominem contemplat, quam sit ineptus ille coquinalem manibus manegiare padellam; 220 quem, nolendo etiam, fumus, bruttura camini, ipse focus scottans peccata piangere cogit. Nunc frontem, nunc crura manu, nunc detinet occhios, frontem namque sugat troppum quae scolat ob ignem, gambas namque tegit troppo quae ardore coquuntur, 225 occhios namque fregat troppus quos fumus anegat, quin etiam nasum fazzolo saepe colantem moccat, et urgetur virdam maledicere legnam. Illa magis ridens multum capit inde solazzum. Quem risum advertens has dixit Guido parolas: 230 —Tres cosas prudens Socrates mundo esse provabat, quae cazzant hominem, faciuntque uscire decasam, scilicet ignis edax, fumusque, uxorque cativa.— Baldovina statim respondet:—Non tamen heus tu, non tamen hanc ipsam curas deponere brigam.— 235 Talia dum laetis solegismant saepe cachinnis, dantque levantque simul factos sine dente botones, Bertus alegratur, parvumque approximat igni quadrupedem zoccum, quem descum turba domandat. Sternit eum quadam canevi stuppaeque tovaia, 240 quam foggiam telae chiamat Cipada trilisum. Bissolus, unguentum rognae qui acceperat olim, sistitur in medio tavolae de more salini. Pro candelerio dat rava busata lusorem, cui semusta brusat sefo candela colante. 245 Iamque salatinam variis meschiaverat herbis, datque salem supra, dat acetum, datque pochinas de fiasco guttas olei quod aposta reservat, ut sit honorevolas tantum pro ornare salattas. Non lontanus abest lectus, cui butta propinqua est, 250 butta boni vini quae nescit toxica muffae, hanc spinat et plenum largo ventrone bocalum imponit mensis, ac ne tovaia ritondas contrahat a vino macchias rossedinis, oque, fundellum scatolae scusat fundella caraffae. 255 Postea cum nucibus panem, tenerumque casettum apponit, dicens:—In punctum mensa tiratur. Barca tenet portum, licet hic iam ponere remos, prendere cucchiaros;—quo dicto saltat et unam protinus arrecat secchiam, qua quisque lavatur, 260 assugantque manus retis squarzone vetusti. Scazzatis tandem curis ad mille diablos, ternaro in numero discumbitur, omnia risu, omnia plena ioco. Raptim mangiata salatta est, mox bibitur vini signenta scudella per unum, 265 nam quid commodius, quam post elementa salattae spumantis gotti stellis mostrare culamen? His desfantatis primo certamine, guastant cuncta valenthomines per longum perque traversum. Illico vanescunt tribus in sorbottibus ova, 270 arripiuntque fugam panizzarum octo scudellae, mox scardovarum caedes truculenta secuta est, una nec in vacuo restavit sola piatto, quae genus almancum renovet, prolisque somenzam. Dumque ad fritadam passuto ventre reducti, 275 gallonis lentant stringas, duplicantque parolas, Bertus amorevola sic tandem voce comenzat: —Quotquot habet vester Bertus Pannada, recatur ecce voluntati sociorum nempe bonorum. «Regibus incago, papis, rubeisque capellis, 280 dummodo fortificas mangiem cum pace scalognas, deque meis possim compagnos pascere capris. Nescio qui sitis, quove itis, qua ve rivatis istius ad nostrae teritoria magna Cipadae, nec volo vel minimas aliorum scire facendas. 285 Nondimenum habitus, facies, parlatio linguae, scilicet «oy, tam bien, ma foy», similesque parolae esse foresteros signant, straniamque brigatam. Qua re si vobis nulla est substantia robbae, non casa, non fundus, non ars, non ulla botega, 290 sed tantum fortuna dedit vos esse ramingos, esse viandantes peregrinos atque pecentes, robbam quam teneo vestra est, hic vivite mecum. Bos, asinusque tribus nullo discrimine agetur. Qui mangiare cupit mangiet, qui mungere mungat. 295 Sunt mihi grassarum terrarum quinque biolchae, de quibus ognannum varios accoio recoltos, navones, ravas, verzasque, cucumera, zuccas, porra, favam frescam, remolazzos, aya, civollas. Multa super tuttum melonorum copia grandem 300 dat mihi guadagnum, dat vaccaque, datque somarus. Haec ad commandum vestri sunt omnia Berti, imo ad commandum, fallanti parcite linguae, sunt compagnorum, velut est drittura, bonorum. Sunt inter gentes mundi sex mille miara 305 voiarum speties. Alter, cui robba pochina est, quotquot habet commune facit, medioque reponit; alter avarazzus, Medici cui rendita Cosmi, cui ducatorum Augustini copia Ghisi, non tantum nil dat, nil spendit, cuncta sparagnat, 310 sed miser et stiticus quae sunt aliena rapinat. Si rex, si princeps, si dux, si papa fuissem, quem contentum animi, quam pacem, quemve ripossum, maiorem quam nunc habeo, fortuna dedisset? O menchionem hominem, qui turcos, quique sofinos, 315 atque pretianes, soldanos, barbaquesoros, qui papas, reges, ducas, similesque gazanos, in mundo reputat plus alegros, plusque zoiosos quam me, quamque meos, quam vos vestrosque pitocchos! Solum mangio quidem maiori pace codaium, 320 quam papae ac alii magnates mille guacettos, vosque plus assaium assetata mente cibatis pane pitocato ventrem, bibitisque mioro gustu fundaias vinorum mille per ussos, quam qui cum giazza maiori tempore caldi 325 optima tracannant sub rosso vina capello. Sic cagasanguis eos scannet, sic cancar amazzet, ni cruciet miseros semper cagarella paurae, atque masinato dubitent diamante moriri, nec sit eis tempus mulas intrare spacatas. 330 Credite, contentum mihi si conceditis istum, ut te per fratrem godam, te perque sorellam, non est contentus contento dulcior isto. Obstuperant dudum Guidonis corda tamagnam cortesiam hominis. Tum credit apena quod audit, 335 et tenet haud unquam Bertum nascisse vilano. Sed quid agat pensat, grattat pensiria zucchae, nam sua si tantas renuit vergogna profertas quo se posse suum cariazzum ducere credit? Baldovina quidem cariazzi more tiratur, 340 non solum quod sit longo straccanda viaggio, sed pregnans dudum facta est gran soma bagaio. Si piat invitum, quae poltronigia maior, quae nigrior macchia est, aut quo sguranda savono, ut primus Franzae barro, capitanus honorum 345 gloria tantorum, quo non paladinior alter, pro stocco zappam, pro mazza prendat aratrum? Ergo ragionevolo dum crollat cuncta crevello, et phantasias huc plures voltat et illuc, quod potius visum est, quod honestius illico brancat, 350 atque tenet cerebro firmum nec vadere lassat. Ipse ad circandos solus vult ire paësos, donec vel guerra patriam vel pace guadagnet, quam regat et stabili firmet sibi regna governo; tum Baldovinam, regali sanguine cretam, 355 seu marchesanam faciat, seu iure duchessam. Ergo ubi per mezam risposta quieverat horam, sic Guido principiat:—Confundor, Berte, daverum, nec scio destrezzam meritis retrovare parolis, quae tibi demonstrent almancum quanta voluntas 360 sit mihi pagandi pro tantis debita mertis. Nos en guarda, precor, quam scalzos, quamque frapatos quales nunc cernis, tales depinge, nec altrum terrenum pensare velis nos prorsus habere, quam quod ataccatum scarpis gestamus eundo. 365 Tu tamen avanzans quantos natura benignos, cortesosque facit, portansque a ventre parentis tam gentilezzam quam povertatis amorem, nos poveros miserosque simul, nos absque quatrino, absque bagatino, morituros dente pedocchi, 370 pane, vino socias, disfammas, omnia donas, nosque saporito suades sermone voiamus personae, robbaeque tuae remanere patrones. Dii tibi, si guardant praestantes ulla pitocchis commoda, pro nobis poverellis munera donent. 375 Dum polus intornum coeli menat octo solaros, dumque suo Titan mundum fulgore lusentat, impregnans stellas, impregnans luce sorellam, dum mare sgollaias tantarum sorbet aquarum, atque undis tangit lunae tallhora carettam, 380 semper erit Berti chiarissima fama Panadae. Qua propter nunc iuro tibi, per quanta pitocchi frusta pitocarunt panis, quibus omnia nostra regna manent, sic sic nos Bertum posse Panadam smenticare unquam, veluti sol smenticat ipse 385 pandere giornificos nobis damatina cavallos.— Dixerat et surgens teneras cum coniuge plumas occupat. Ipse autem petit alti strata fenili Bertus, et in schena bocchis iam ronfat apertis. Ecce propinquabat giornus, lusorque matinae, 390 cantaratque cu cu gallus, gallinaque che che, Guido levat strato, vestitur, moxque tenellis uxorem abbrazzat lachrimis, Bertoque pregheris commendat multis, donec Deo dante ritornet. Vult, ait, ex voto Christi visitare sepulchrum. 395 Dixit, et assumpta tabula, bordone, capello se viat et casulae portas uscirat apena, Baldovina cadit nimio giadiata dolore, smortaque deveniens animam gittare videtur. Cui Bertus slazzatque sinum, spruzzatque visaggium 400 praticus et vivam tornat, sensimque gramezzam placat amichevolis monitis, nec ad eius orecchias mille parolinas zucaratas fundere cessat. Baldovina iacens lecto ringratiat illum, mox pregat et supplex orat ne deneget unam 405 solam gratiolam, proprium si curet honorem: scilicet uxoret se se, nec sdegnet anellum, nam quae sposanda est, vel sit vilanella Cipadae, vel brettara Firae, vel borghesana Predellae, (dummodo sporca suas teneant sibi Smorbia vaccas) 410 illa erit amborum requies et dulce levamen, scilicet alterius coniux paritura fiolos, alterius cugnata, nec id magagnat honorem. Non splacuere viro damigellae verba pudicae, annuit et se se faciturum cuncta spopondit. 415 At mercantiam talem imbarcare volenti est opus ut giornos almancum pratichet octo, materies illa est nisi non pesanda bilanzis, atque repossato senno pedibusque piombi. Gatta fretosa parit tisichettos saepe gatellos. 420 Ipsa stet addasium cameris ascosa fratantum, donec tolta bono conseio sposa menetur, nam neque de illorum numero vult esse caprorum, qui cercant magnas patefacto gutture dotes ingiottire magis, quam sposae nosse maneram, 425 et nullum faciunt contum, stimantque nientum aut sibi diavolam nodo agroppare iugali, quae strepitans mandet totam sotosora fameiam, aut velut Actaeon cornutum ferre cimerum, dummodo pregna sibi Bocadori tasca vodetur. 430 Dixit et a stalla pegoras simul atque caprettas, porchettumque, asinumque simul, vaccamque Chiarinam desligat et branco per pascola ducit in uno. Baldovina casam remanet soletta, nec imbrem acquetare potest oculorum, abeunte marito. 435 Pensorosa manu guanzam sustentat et ecce, ecce repentinae sua brancant viscera doiae, namque novo partu miseram fiolare bisognat. Argutos meschina foras mandare cridores cogitur, ac ne sit compresa in pectore calcat 440 spicula quae nondum natus tirat undique Baldus. Tantum invita fremit, nunc ve uno saepe fianco, nunc altro se se (visu miserabile) voltat. Non commater adest, solitum quae porgat aiuttum, ancillas, servasque vocat, quibus ante solebat 445 commandare, velut commandat filia regis, at vocat indarnum, quia tantum gatta valebat respondere gnao sed non donare socorsum. Non sine iure tamen multo stimulatur afanno, unica dum nascit de se possanza baronum. 450 Omne, quod egregium aut lettris aut Marte futurum, non facili partu matris de ventre cavatur, fitque faticoso cruciatu praeter usanzam. Nascitur hic robur finaliter omne prodezzae, flosque gaiardiae, Baldus, fulmenque bataiae, 455 ius spadae, targhaeque vigor, per tela, per ipsa bella fracassator lanzarum, faxque, brusorque, diraque in adversis veluti bombarda catervis. Nec montis durezza quidem, nec azale, nec ingens bastio, nec grossae fortis trinzera muraiae, 460 stare sui poterunt martello salda valoris. Nascitur hic Baldus nullo commatris aiutto, nec, veluti infantes, minimum dedit ore cridorem. Baldovina licet sit membris tota movestis, sicut zerla vetus, discinctis undique circhis, 465 se levat et baculo succurrens passibus aegris scaldat aquam, puerumque lavat, strazzisque revolvit. Inde redit lecto, requiat, lactatque fiolum, saepe basat, matrisque nequit satiare talentum suggere nunc occhios, nunc frontem, nunc ve bochinam. 470 Ille nihil plorat, sed vultu grignat alegro, dumque loqui sforzat, non supplet debilis ancum lingua voluntati, nec tata et mamma, nec ipsam barbottat pappam, licet huic cognitio rerum multa sit, et modico puero nova stella benigna. 475 Laetus in hoc medio sentitur iungere Bertus, saepeque cum cifolis cantuque guidare caprettas, quas simul ad ripas Menzi laghique cimossam ante beveratas in stallae pergama chiavat. Mox tezam ingrediens, zoiosa fronte salutat 480 sic illam:—Quid fit? bonadies, hora bibendi?— quo dicto crevisse sibi videt ecce fameiam. —O—ait,—incipiunt bene res succedere nostrae. Tu tibi commater? tibi tu fantesca fuisti? est ne puer maschius? tu rides? est ne puella?— 485 Illa refert oculis bassis rubeoque colore: —Masculus est mihi natus, quem tu nosce nepotem.— Bertus ait:—Tibi sum fratellus, barba fiolo, at tibi pro nunc sim commater, baila putino.— Dixerat et lotis manibus laetamine sporchis 490 se viat ad stallam, de qua per cornua capram retro tirat, gambasque iubens slargare dedretum, distesas mungit borsas, coppamque novello complet lacte novam, qua frustum panis afettat, dumque simul niveo maseratur suppa liquore, 495 ova coquit, vix nunc de caldis tolta nieris. Inde paiolatam reficit, venasque reimplet sanguine vodatas, forzamque per ossa retornat. Iamque sit assaium peradessum, ponite pivam, ponite sordinam, Musae, repiate fiascum. 500 Si caput est siccum, capiti date pocula sicco.
Baldus ab intrighis fassarum denique brazzos traxerat, et bindas circum sgroppaverat omnes, qui matrem mamma, qui Bertum tata domandat; iamque fugit, nullaque guisa vult discere normam 5 andandi aut lapsu carioli aut matris aiuto. Ipse medesmus abit, perque hinc perque inde caminat, sed male firmatis dum sforzat currere gambis, dumque volare viam spennatus bramat osellus, saepe cadit, bullasque cadens in fronte reportat, 10 maccatosque oculos opus est smaltare biacca. Non tamen hunc videas vel parvam mittere goltis lachrymulam, quamvis pavimentum sanguine bagnet, quin levat, inque pedes iterum rizzatus arancat. Invenit ipse sibi nullo insegnante cavallum, 15 seu sit harundo busa, seu sit bacchetta salicti, seu, quam turba vocat melegazzum, cannula melghae cursitat huc illuc diavolettus, sistere nescit. Non amat in gheda matris, non supra ginocchios ninari, sed amat sibi tantum cingere steccum 20 pro stocco, lancaeque instar drizzare canellum. Iamque, ut cunque sapit, mandrittos, manque roversos, fendentes, punctas, colposque exercitat omnes. Persequitur muscas, homines quas fingit et hostes, persequiturque super muros sub sole lusertas, 25 sentit ac ingentem contentum cernere mozzas illarum caudas tam longo tempore vivas blasphemare patrem matremque, ut fabula vulgi est. Sex habet ille annos, bis sex tamen inquit habere quisquis fortezzam, quisquis consyderat ossos 30 tam bene membrutos, personam tam bene grossam. Huic spallas giostris, huic gambas saltibus aptas Mars dedit, huic equitisque omnem, peditisque fatezzam. Nunc spronans cannam, cannam quoque curvus arestat, quam spezzat muro, ficcat ve in ventre paiari; 35 nunc baculum, qui nuper erat corserus, aferrat, et piccam simulans gattamque canemque travaiat. Quid narrem vel quae, vel quanta sit aspera pellis corporis? aut cortex adversus temporis iras? Non illum pioggiae, tempesta, borascaque venti, 40 non illum freddaeque nives, solesque brusantes, tam straccare queunt, ut possit stare mezhoram. Dormit ut imbattit se se, dormitque pochinum vel sub porticulo tezae, vel nocte sub ipso tegmine stellarum, et raro cum matre riposat. 45 Hanc soians quandoque stigat, robbat ve conocchiam datque focum stuppae, proprium nec ad utile pensat, nam filat nato mater poverella camisas. Non huic pluma magis gradat, quam terra iacenti; obdurat saxis costas, polpasque tenellas 50 cambiat in duros substrato marmore nervos. Bertus desperat, quae desperatio risu mixta godit, quod non calzarum trenta boteghae, milleque scarparum valeant supplere putino. Autumnus, primavera, aestas, invernus ab ipso 55 non plus guardatur, quam si sit petra vel arbor. Quum famet ingoiat quidquid sors mandat inanzum, seu coctum seu non, seu carnem sive cipollam, giandas, fragra, nuces, castagnas, nespola, moras, poma, peterlengas, spinbozzos, grataque culos 60 devorat, ut struzzi stomaco padiret azalum. Quod bibit, aut bugni liquor est, aqua mortaque fossi, aut, velut incappat, vinum vel dulce vel asprum. Duxerat uxorem Bertus de nomine Dinam, quae Zambellum habuit subito impregnata fiolum. 65 Post tamen hunc partum, nondum finiverat annum, quod Baldovinae veluti cugnata dolorem attulit ingentem, quoniam infirmata morivit. Sic Bertus mansit senza, quem Baldus habebat pro patre, proque suo Zambellum fratre tenebat. 70 Huic quandoque iubet post vaccam, postque caprettas ire simul Bertus, villae simul intimat usum; at similes non vult Baldi genitura facendas, non it post capras, non villae agradat usanzam, imo bianoream damatina caminat ad urbem, 75 quae sibi tam placet, ut semper versetur in illa. Saepe domum solus facto iam vespere tornat, sed ruptum caput et schincas quandoque reportat. Ipse cativellus, velut est puerilis usanza, nunc ve bataiolas saxorum, nunc ve baruffas 80 pugnorum faciens, primo aspirabat honori, ambibatque oculis primum se ostendere cunctis. Nec pensare velis quod pugnans ultimus esset, sed bravus ante alios puerili voce cridabat, et centum petras volta reparabat in una, 85 et centum testas densos spezzabat in hostes. Baldovina tamen cartam comprarat et illam letrarum tolam supra quam disceret «a, b». Unde scholam Baldus nisi non spontaneus ibat, nam quis erat tanti, seu mater, sive pedantus, 90 qui tam terribilem posset sforzare putinum? Ipse tribus sic sic profectum fecerat annis, ut quoscumque libros legeret, nostrique Maronis terribiles guerras fertur recitasse magistro. At mox Orlandi nasare volumina coepit, 95 non deponentum vacat ultra ediscere normas, non speties, numeros, non casus atque figuras, non Doctrinalis versamina tradere menti, non hinc, non illinc, non hoc, non illoc et altras mille pedantorum baias, totidemque fusaras. 100 Fecit de cuius Donati, deque Perotto scartozzos ac sub prunis salcizza cosivit. Orlandi tantum gradant, et gesta Rinaldi, namque animum guerris faciebat talibus altum. Legerat Ancroiam, Tribisondam, facta Danesi, 105 Antonnaeque Bovum, Antiforra, Realia Franzae, innamoramentum Carlonis, et Asperamontem, Spagnam, Altobellum, Morgantis bella gigantis, Meschinique provas, et qui Cavalerius Orsae dicitur, et nulla cecinit qui laude Leandram. 110 Vidit ut Angelicam sapiens Orlandus amavit, utque caminavit nudo cum corpore mattus, utque retro mortam tirabat ubique cavallam, utque asinum legnis caricatum calce ferivit, illeque per coelum veluti cornacchia volavit. 115 Baldus in his factis nimium stigatur ad arma, sed tantum quod sit picolettus corpore tristat. Attamen armiculam portat gallone tacatam, qua facit ad signum molesinos stare bravazzos. Terribilis nunquam quid sit scoriada provabat, 120 spezzabatque libris tavolas, testasque pedantis. Est quasi communis totas usanza per urbes ut contrari agitent saxorum bella citelli, unde simultates maiorum saepe comenzant. Non unquam vidi tantas ex arbore giandas 125 sbattere villanum seu virga, sive tracagno, dum velit ingordum porcorum pascere brancum, quantas sub coelo video stridescere petras cum pueri certant densi, giornique lusorem obscurant, non tam lapidum quam turbine vocum, 130 et magis atque magis Stephanus tempestat ab alto. Hic se se, ut dixi, retrovat spessissime Baldus, anteque compagnos se semper cazzat avantum, et facit e fromba tundos resonare giarones. Ipse quidem causa est alzato pulvere solus 135 coelum obscurandi, dumque hostes, dumque nemigos fulmine sgomentat, rumpit, day dayque frequentat, imbolditque suos et corda in pectora tornat. Sed velut accascat capitano saepe valento, rumpitur in testa, sed se minus ille retirat, 140 imo piat visto maiores sanguine forzas; quove magis teritur piper hoc, magis halat odorem: quove magis premitur palma haec, magis alta levatur. Vult potius denso petrarum monte copriri, quam turpi dare terga fugae, dicique codardus. 145 Ergo casam quandoque pluens de sanguine tornat, atque caristiam gallinis ponit ob ova, quorum pars medicat testam, pars altera ventrem, haec saldat plagas, panzae domat illa talentum. At matris turbatur amor, desperat et inquit: 150 —Mi fili, mi nate, rogo, quid rumpere tantum te facis? ah per amore dei, sta, desine petras, lassa bataiolas, quoniam tua fazza diabli est.— —Vultis—Baldus ait—quod ego mihi dicere lassem bastardum, mulum, sguatarumque, fiumque putanae? 155 siccine communem tolerabo perdere famam? est ne hoc oltraggio peius? vos, mater, adunque, tam curate pocum nostrae decus omne casadae? Me vantare volo, non tam simul esse gaiardum, quam quod basto simul totam magnare coradam 160 his, qui bastardum me chiamant, vosque putanam. An beccus pater est Bertus, pro cuius honore decrevi centum penitus dimittere vitas? Cedite, mamma, precor, quid giovat plangere tantum? cedite, me lapidum crebram instigare bataiam, 165 ut maiora feram posthac animositer arma. Quotquot ego azzaffo pueros, tot butto roversos, nulla quibus nec forza valet, nec regula scrimae. Tum me quisque vocat paladinum, meque gigantem, namque guereggiandi me nullus in arte pareggiat. 170 Primior ante alios saxorum millia scanso. Attamen en, mater, sum sanus, sumque gaiardus, non mancant homines qui me, dum praeparor, ipsis rebus amaëstrant guerrae, seu quando parandi, seu quando locus est pugnos sine fine menandi, 175 unde hanc venturam laetemur habere miorem, quam quod ego capras, quam quod vos pascitis ocas.— Tam bene parlabat matri Baldinus, ut ipsa tunc pariter lachrimat, pariter dulcedine ridet. Lux venit interea, qua Mantua tota bagordat; 180 prima dies maii nitido sub Apolline ridet. Gentilhomo suum quisquam iubet ante palazzum plantari arboreis antennam frontibus altam, quam populus chiamat de mensis nomine maium. Turba triumphales seguitat plebaea carettas, 185 quas huc quas illuc seu bos seu vacca per urbem grassa tirat, variisque rosis ornata caminat. Stat super alta strues foliis tessuta naranci, et myrthi, et lauri, mazuranae, rosque marini. Omne piopparum genus hic, omnisque virentum 190 ulmorum speties, querzarum, hederaeque sequaces sparpagnant capitum crines, decorantque quadrigas. De pasta nevolas, de orbello mille papyros fila tenent, quos aura movens strepitescere cogit. Istius in cima momariae astare Cupido 195 cernitur alatus, puer orbus, et absque mudanda, diversosque strales duri scocat ille balestri. Turba puellarum trezzas redimita corollis, ova gerit calathis, totam cantata per urbem. Baldus in his etiam meschiatus cantat et ipse, 200 talis et acquistae vult partem usque fenocchium. Imo guadagnorum quum fit divisio, praestus clamat.—Namque mihi primos debetis honores, primae partis ero;—post primam vultque secundam. Sed casu arrivans ubi Sancti chiesa Lonardi est, 205 lusibus en variis puerorum squadra tumultat. Pars ibi cum cugolis ficco ferramine giocant, pars ibi scannellis mittunt ad sydera ballas, pars ibi forcino pirlos facit ire datornum, pars quoque calzoppans posito signale trisaltat. 210 Baldus coltellum subitus de corpore tollit, inque camisola velox saltare comenzat. Principio simulat non posse adiungere metas saltantis turbae, nec sustinet in pede saltum. Mox aliquantillum stringhis gallone molatis, 215 de pedibus scarpae, de testa bretta cavatur, bindula cui tenuis ligat uno in fasce capillos. Ipse galantinus tardos movet ante galoppos, tam levis ut nullam stampet sabione pedattam, inde pedem firmans dextrum curvansque sinistrum, 220 tollitur agnello similis, similisve capretto, qui stalla egressus currit, balzatque per herbas. Sex primo in saltu brazzos capit ille tereni, fortior at brevior balzus fit iure secundus, tertius adiunctis pedibus pariterque dunatis 225 se levat, et longe signacula quaeque trapassat. Hinc nemo ulterius vult secum prendere gattam, praesentesque viri forzam stupuere citelli, et quod destrezzam paladini puttus haberet. Praeterea si vult ad grossam ludere ballam, 230 ballam quae vento crysteri turgida saltat, disfidant alii, maiuscula turba, regazzi. Accipit invitum Baldus, datur illico scannus; scannum dextra rapit, digitisque accommodat illum. Se parat ut ludat, fit pars, fit pactio, fitque 235 ghirlanda intornum populi contrasta videntis. Ingannare tamen stat coniuratio Baldum: coniurant omnes excepto nemine contra bontatem Baldi, qui animo, qui mente reala semper it, et quemquam nunquam tradivit ab ovo. 240 Quippe lonardistae pueri male ferre potebant quod citadinellos urbis, primosque casarum, ut Passarinos, Arlottos, Bonaque corsos hic furfantellus villae, stronzusque Cipadae vinceret et secum ludorum ferret honores. 245 Tunc aliis quidam giottonior inquit ad illum: —Si facio invitum, non possis, Balde, revitum addere, ni primum deponas pignore nummos.— Baldus erat poverus, tinxit rossedine vultum, nec sua trentinam marzam scarsella tenebat. 250 Iudaeo statuit quam primum vendere quidquid tunc habet indossum; guardat per mille beretas rossas et nigras populi si gialda videtur. Non fuit una quidem, sed tres, sed quinque, sed octo, sed videt innumeras tinctas gialdedine brettas, 255 namque patarinos baganaios Mantua nutrit. His dare vult quod habet, saium, cappamque, camisam. At segurtatem facit ingens turba per illum. Ergo prior Baldus de signo battere coepit, distendit laeva digitum, dextraque scanellum 260 stringit et alquantum se gobbans:—Gioca—cridabat. Postea subcurrens, socio mandante, piabat in frontem scanni ballam, pariterque premebat. Illa magisterio chioccata per aëra pirlat, bassa tenet medium, nec surgens aethera toccat, 265 nec campanili (velut aiunt) more levatur. Si contrastantes illam quandoque ribattunt, illico Baldus eam redeuntem firmus adocchiat, misuratque animo qua se se commodet illi. Hanc ergo ut votum fuerat mira arte ritornat, 270 et cazzam superat primam, superatque secundam. Plus invidabat victor, revidabat, et altrum atque altrum faciens, postas sine fine tirabat; anteque quam Phoebus giornum portaret in aequor, Baldus acquistavit carlinos octo reami. 275 Mox sibi mantellum brettamque reponit, abitque, ut factum dicat Berto, matrique guadagnum, sed puer impatiens quidam non sanguine basso, seu ponte Arlotti cretus seu ponte Macerae, cui pars soldorum maior perduta dolebat, 280 surgit et accipiens compagnos quinque vel octo post Baldum afrettat, cui giurat tollere borsam, tollere si borsam nequeat vult tollere cappam, at si nec cappam sagramentat velle bravettus rumpere cervellum, saxisque tridare misellum. 285 Baldus arivarat iam iam, hospedale relicto, ad Vescovati portazzam semper apertam, san Petrique super campagnam venerat amplam, ut longo tandem petat ipsam ponte Cipadam. Hic puer Arlottus Baldum improvisus achiappat, 290 perque gulam prendens leva, dextraque daghettam: —Redde mihi—chiamat—carlinos fraude tiratos.— Sic dicens, punctam pugnali approximat occhis. At Baldus se se pariter disbrigat ab illo, et pariter brazzum cortelli tostus aferrat, 295 deque manu scarpat ferrum, schiaffumque sonantem dat talem, quod dextra genae stampata remansit. Protinus hic pueri stolo clauduntur in uno, saxa piant, tundosque cavant sub veste giarones. Baldus mantelli voltat reparamina brazzo, 300 deque sua cappa targhae sibi praeparat usum. Iamque petrae, iam saxa volant, iam cazzaque frusti stridentes mandant velut archibusa matones. Baldus at in Sanctae se Agnesae forte rezolam pugnans retro tirat, ne in schena sentiat hostes. 305 Mox cantone pedes animumque piantat in uno, quem centum picchae discantonare nequirent. Illi saxorum tempesta ruinat adossum, sed volucer nunc huc, nunc illuc saltat in altum, et lapides agili sfronzantes corpore schivat. 310 Praticus ut pelagi nochierus, saepe viaggium dum facit, undarum montagnas ecce levatas in se prospectans non deserit ille timonem, non animum perdit, sennum vexatus aguzzat, scit montare undas, scit rumpere, scitque cavere. 315 Baldus idem faciens, oculata mente molares quum videt in se se bassos altosque volare, nunc caput inchinat, nunc dexter, nunc ve sinister, sive aperit gambas, seu tollit, sive traversat, et lapides atimo tercentum scansat in uno. 320 Plus tribus ille horis tanto certamine durat, sic ut guardanti populo stupor ultimus esset. At puer, illorum capitanus, currit avantum, vultque corozzatus Baldum sepelire quadrellis. —Sta retro—Baldus ait,—sta retro, si tibi frontem 325 rupero, quid fiet? fuerit, te avviso, todannum.— Ille nec ascoltat, nec brigam frasca refudat. Tum demum impatiens Baldus non ultra monivit, nec saium aspexit rasi brettamque veluti, sed piat e terra, bassato corpore, marmor. 330 Vibrat et in stomachum sfronzanti murmure chiappat. Ille tramortitus cascat, cito creditur esse mortuus, unde alii pueri calcanea monstrant. Nec stat et ipse etiam Baldus, carneria portat, mille per intricos, per busos mille ficatur, 335 donec campagnae factus capitanus apertae it gravis, ut tandem ponat sua castra Cipadae. Senserat hoc murmur stropiati forte citelli quidam vassallus, spaventans cuncta parolis. Hunc Lanzalottum sbricchi dixere bretari, 340 sed Slanzagnoccum gens rerum pratica dixit. Huic talis persona fuit, corpusque disutil, qualis erat quondam Mambrini Alfana gigantis. Testa super gobbas stabat picolissima spallas, non sua sed potius ad nolum tolta parebat; 345 iste bravosazzus, cagnazzus, et omnia taians, omnia per tressum capiens, guardansque traversum, vult gattam, ponitque manum, sfodratque dagazzam, peiorem sed semper habet, relevatque coellum. Hic ergo Baldum seguitat, seguitansque rechiamat: 350 —Prendite ladrettum, ne scampet, prendite forcam, a quo spezzata est contis modo testa Zanorsi.— His tam fulmineis gens incontrata brauris spaventabantur, cercantque piare citellum. Prenditur ille cito, citius sed muzzat, et instar 355 sdruzzolat anguillae, quae nescit stretta teneri. Lanzalottus eum seguitat tutavia volantem; mastinum videas leporem incalzare legerum, imo asinum potius cupidum abboccare caprettum, sive bovem zoppum sperantem prendere cervum. 360 Baldus at, egrediens iam portas urbis, ad unum tractum ballestrae, stochettum prestus arancat, contraque sganzerlam voltans animositer ibat. Ille codegonus puero borrivit adossum, ut mastinazzus solet assaltare cagnolum. 365 Baldus ad historiam Orlandini mente recurrit, implicat in cappa laevam, dextraque sguainat verdugum et cazzans trivilatam concite puntam per medium bigoli ferro ventralia passat. Vidi ego bistortam, longamque talhora pioppam, 370 quae dudum tristi segetem morbaverat umbra, a pede taiari, magnamque menare ruinam, et facere intornum cascando sonare paësum. Tale ruinavit vasto cum pondere corpus illud, nassutum mundo consumere panem. 375 At vix spadiculam Baldus de ventre cavarat, ecce sibi a longe sbirraiam currere mirat, expedit ad cursum gambas, iterumque netatur, ad matrisque suae tandem casamenta ritornat. Baldovina videns natum quam sudet, ut illa 380 quae semper vivit leporatti more tremantis scribitur in facie nigro pallore, cridatque: —Quo fugis? unde venis? quis te facit ire galoppum? Dic, balzane tribus pedibus; dic, matte poledre, cur me quottidie, cur me, cavester, amazzas?— 385 Baldus respondet:—Vultis ne, quod ipse giotonum mille feram tortos, mille ontas, mille travaios? Sum ne asinus forsan, quod sic bastone gratandam exponam schenam poltronibus atque gaioffis? De vanis non multa mihi fit stima parolis: 390 parlent qui parlant, nunquam tolerabo nec unam percossam picolam nec summo tangier ungue, de dicto ad factum distantia multa catatur. Sbaiaffent homines, chiachiarent, nil estimo zanzas, nilque canes timeo bau bau de longe cridantes, 395 sed griffas teneant ad se, tantumque menazzent, namque bravariis pellis neguna foratur.— Cui mater:—Fili, nescis proverbia? nescis quod maior piscis solet inghiottire minorem? Ne vadas urbem, ne charam desere mammam, 400 nam tibi promitto, ni praelia, costionesque, garbuiosque sinas, vives mihi tempore poco.— —Stat sua—Baldus ait—moriendi volta, nec ulla est foggia resistendi fatis, nullusque reparus; quid giovat hic nobis testam spezzare medemis, 405 cum ciascadunis hominum semel hora fichetur? Sed precor, in pacem cor vestrum ponite, mater; non est tam sozzus, velut est pictura, diavol. Haec ea dum parlat, sibi guardat saepe dedretum, suspectumque facit matri, miseramque travaiat. 410 Ecce inter zaffos tandem barisellus arivat cortivumque intrat Berti, mandatque piari Baldinum subito, quem vult stafilare cavestrum, anteque rectores urbis conducere, tanquam miraclum magnum, factumque stupore pienum, 415 quod puer exiguus potuit mazzare gigantem. Bertus erat multis abscentus allhora diebus. Baldus at ensiculo passaverat inguina zaffi, mozzaratque altro brazzum fendente sinistrum. Dumque alius propter detrum graffare sotintrat, 420 donat ei subitum Baldi praestezza roversum, ingentique taio nasum guanzamque traversat. O puta, quando suis oculis timidissima mater inter tot sbirros, interque tot arma fiolum esse videt, mortumque putat, pezzisque taiatum, 425 tanto corripitur giazzati cordis afanno, ut misera, infelix, longosque experta dolores, heu, quater exclamat, quater alta voce Guidonem Baldovina vocat, tragico ploranda cothurno, quae veniens regum summo de culmine praeceps 430 nunc ruit et tenues animam sbuccavit in auras. Hunc ve habuit finem stirps regia propter amorem. Interea Baldum zafforum frotta piarat, tercentumque soghis strictum fert unus adossum. Illeque dum fertur, se scossat, seque dimenat, 435 si funes spezzare queat, sed vana fadigat, nam, quae grossa torum retinere ligamina possent, haec eadem retinent septennis membra putini. Attamen, ut stizza est mamoletto innata superbo, portanti sese collumque addentat et aures. 440 Ecce autem casu godius Sordellus arivat, qui de Mottellae campis veniebat in urbem. Ipse cavalcabat, celerantibus ante staferis, iam vecchius, vecchiezza tamen non debilis ancum: non sofiat cornu, non dentem perderat unum, 445 maccagnos non ante spudat, non retro corezas. Conspicit hic mamolum, manicis pedicisque ligatum, ante magistratum tanto rumore tirari, quanto menchiones troiani tempore vecchio ad Priamum regem strassinavere Sinonem. 450 Constitit hic, retinetque briam, firmatque chinaeam, stare iubet sbirros, quorum tres esse feritos miratur, causamque petit novitatis, ut infans vix parlare sciens, vix andans, vixque biassans, sic tanquam latro, sic tanquam homicida ligetur. 455 Cui maravianti capitanius omnia narrat, sed puer arditumque animum, vocemque speditam semper habens magis, ad Sordellum protinus inquit: —Gentilhomo, precor, vestrae dignentur orecchiae causam orphanelli pochis audire parolis. 460 Non possunt nostrae meliori iudice lites audiri, nota est Sordelli fama per orbem, qui pro iustitiae zelo dat terga thesoris. Dicite vos, barone, prius: si contra doverum vel vobis borsam, vel quis vult tollere cappam, 465 borsam ne aut cappam poteritis perdere sic sic per dominum nostrum? Sed dicam fortius. Est qui vos salit ad stradam, ferroque menazzat, et ipsam vult animam dulcem proprio sgroppare ligazzo: vos ne illud factum tolerare? manusque tenere 470 in cortesiam giuntas, velut ipse citellus utor ego quando soleo benedicere tolam? Vos ne pati, ut vobis sic foeni barba fiatur? En quidam sbriccus, cui nullam, credite, noiam, noiam quippe dedi nullam nisi prima dedisset, 475 non vergognavit tres me seguitare miaros, ut mihi de spallis stricto caput ense levaret. Cur homini natura pedes dat, corque, manusque? En ego scampabam pedibus, nam pes datur ista pro causa; sed, ubi me nil giovasse videbam, 480 cor saldum feci, saldo quia corde periclum omne superchiamus. Cordis manus inde ministra quid faciat pro tunc? an tanto urgente bisogno perdiderit tempus, seu griffis scalpere rognam, seu sub sole grisos investigare pedocchios? 485 Vos date iudicium, velut usus vester, honestum, qui non scordatis tavolae statuta rotundae. Si tortus meus est, torti mihi debita poena est, si drittus, dritti causam paladinus aiuttet. Obstupuit teneri barronus dicta putini, 490 atque valenthomum subimaginat esse futurum. Protinus ad sbirros inquit:—Gens nulla catatur sub coeli cappa, quae vos dapocagine vincat. Quae vergogna ista est? tostum, cui dico? levate hos nodos puero, nec vobis dicere cosam 495 bis facite, ut quae sit Sordelli barba sciatis.— Cui barisellus:—Opus nostrum est ubedire senato, nec plus nec mancum facitur quam iussa comandant.— Talia dum magno strepitu responsa dabantur, currit multa hominum diversis copia bandis. 500 Hic Sordellus habens proprii moderamen honoris, ne cum sbirraia rixet praesente brigata, vertitur ad quosdam citadinos forte trigatos, istaque sdegnoso memorabat dicta soghigno: —Magni poltrones sbirri, gens plena pedocchis, 505 gensque morire prius digna est quam nascat, ut ipsum non voret indarnum panem, vinumque tracannet. Zafforum mos est non azzaffare verunum, ni videant illum sibi nullam cingere spadam; nam si quis testam faciat, sfodrare paratus, 510 continuo turba haec se se furfanta retirat, ut viles faciunt visto falcone poianae. At si pauper homo vadit de nocte per urbem, atque ferat modicum, velut usant ferre, lusorem, quid faciunt isti ladri merdaeque botazzi? 515 Mandant sbirazzum, qui vadat spegnere lumen, deque manu poveri tollat cum fraude laternam: quo facto zentaia ruit, spadasque piombi, atque carolentas faciunt strepitescere targas. Circundant, nudum spoiant, stringuntque manettis. 520 Verum si donet, si dico tapinus ad illos quotquot habet pocos voiat sborsare quatrinos, lassant ire viam miserum, plenumque gramezza, qui quot aquistarat noctuque diuque sisinos, seu battens virgis, seu tirans pectine lanam, 525 ut se se valeat poveramque cibare fameiam, ecce barisello sforzatur tradere boiae, perdere mantellum, calzas, ipsamque camisam. Sola Potestatum culpa haec, omnisque palazzi, officium quibus est ladros adscribere forchis, 530 dismorbare vias sassinis, perdere giottos, atque stradarolos cunctis squartare videndos; quos gula iustitiae moveat, non ventris et auri. Heu tantum poveros, inopes, soldisque carentes, cernimus ad forcam canevi portare colanam! 535 Non tamen hi nostri patres, iurisque ministri attendunt quoniam, dum cercant suggere borsas, dum tascas mungunt alienas, dumque secundant prava ministrorum deportamenta suorum, iustitiam privant spada, rumpuntque bilanzas, 540 incagant iuri, monstrantque culamina legi. Quam forchae melius poenam gens illa subiret, quae forchae ad poenam menans sbirraia vocatur. Quin datur his canibus portare licentia spadas. Omnibus est vetitum taccare galonibus arma, 545 arma barisellus, zaffus fert arma solettus, atque hominum stronzus, cui curae tollere pegnos, unde valenthomines, atque alto sanguine nati ferre pudent cinctas hodierno tempore spadas, ne quoque per gentem sbirri dicantur et ipsi. 550 Si malfattorem vadunt comprendere quemquam, prendere non bastat, sed eum spoiare comenzant. Hic sibi mantellum, brettam levat ille, sed iste saionem, veluti sibi solis furta licerent. Impietas nulla est mundo crudelior ista. 555 Instituuntur enim pro castigare giotones, hi tamen ingordi sub manto iuris abarrant, sassinantque homines, robbam cum sanguine tollunt. At per contrarium facit haec destructio panis, quando nocturnis animosa iuventus in horis 560 itque huc, itque illuc, aliquas vel quaerere brigas, vel matinadas dilectis fare morosis: cum procul ascoltant cordas toccare lautti, et frictum frictum sotanellis iungere cantum, cumque vident modica sub luce micare politos 565 seu corsalettos, seu roncas, sive celatas, scantonant subito, scapolant, scansantque diablos, parlantes taciti: non est hic robba guadagni. Dixerat haec magnus Sordellus verba rasonis, atque illis iterum commandat solvere Baldum. 570 Tostus ei paret cavalerus, vincula solvit, nec facit ut terzam dicatur cosa fiatam. Inde abit et patribus conscriptis dicere factum non habet arditum, ne grostas inde reportet. Sed Baldus natu gentilis, corde benignus, 575 ingenio praestans, animo sodus, ore disertus, tam bella egregium ringratiat arte baronem, ut quot verba movet tot monstret fundere zoias, ipseque Sordellus tanto capiatur afetto, ut secum portare bramans, voltansque mulettam, 580 mandat eum famulis in groppam mittere post se. At Baldus, factum reputans hoc esse codardum, quod montet sic sic alieno fultus aiuto, continuo tundum spiccans de littore saltum, in groppam leviter gambis se plantat apertis. 585 Quo saltu barro magis ardet amore putini, robbat eum, portatque casam, vestitque galantum, paggettumque facit, quo non velocior alter, seu scopet vestas damatina bonhora patronis, seu porgat potum, seu trinzet, sive per urbem 590 cursitet huc illuc ad agendum mille facendas. Sed iam celesti moriens sol cascat ab arce, noxque suas tenebras totum sparpagnat in orbem. Gosa soporatur, quae buccis ronfat apertis.