Postquam, excazzatis crucifixi ad signa diablis, Baldus avantarat longo sermone Bocalum, inque sua dixit non pocas laude parolas; postquam sarcophago patrem sepelivit in illo, 5 quem modo reppererat Centaurus, eoque medemo condidit, appressum genitori, busta Lonardi, haec dicta, in facie tumuli sculpita, relinquunt: «Guido, pater Baldi, iacet hic». Quod nempe motivum est breve, sed maior stat eorum notio saeclis. 10 Ipse tamen vates, Baldo rogitante, Gibertus, postquam cuncta super tumulum suspensa fuerunt arma Leonardi, et factum de more trophaeum, sic cecinit, sic plura dedit nova carmina saxo: «Haec ea, vestibulo quae primo adfixa, viator, 15 suspicis arma, piis quaeso venerare susurris. Ipsa Leonardo decori, Leonardus et armis ipse fuit, viguere simul, simul ecce quiescunt. Martia Roma suis semper gratetur alumnis, hinc ornata Ursis, illinc suffulta Columnis». 20 Talia finierant, ut ut potuere barones; nam, rogo, quae frifolis est convenientia trombis cum campanarum sonitu Chyrieque lysonis? Quid piccas manegiare leves, disponere squadras cum Requiem aeternam, Miserereque, Deque profundis? 25 Basta, quod almancum, devota mente pregantes, signentam flexis genibus dixere coronam. At restat pagare suum Pandraga doverum, quam tenet arbor adhuc, cum soghis membra ligatam. Parvum de stipulis secchis fecere casottum, 30 in quo, mandato Baldi, gabiazza brusatur. Ipse tamen generosus abit lontanus ab illis, cernere non passus miseri spectacula facti. Ac ita finivit Pandraghae vita putanae, ac ita finiscant tot quot retrovantur in orbe 35 sgualdracchae similes, ruptaeque utrinque gaioffae. Sed vix tartareis descenderat illa paësis, ecce repentino se se movet insula cursu, spaventatque animos sic improvista gaiardos. At mox pensantes, memorant hanc esse balenam, 40 quam modo Guido senex Baldo praedixit et altris, quod, postquam stygias scanfarda calarit ad umbras, ipsa teneretur non amplius insula monstro: quae liquidas currit tam praesta per aequoris undas, quod non bombardam velocius ire videmus 45 et iam motu oculi complerat trenta mearos. Cingar desperans loquitur:—Qui trenta diavoi?— Centaurusque stupet, quia sic non fecerat ante. Falchettusque alios animat lassare pauram, cernere namque novas plus fit laudabile cosas, 50 ireque per mundum, variosque patire travaios, quam semper proprio panzam grattare paëso, nec bastare animum pagnoccam linquere dretum. At Baldus reticens novitatem masticat illam, commandatque omnes in littore stare sedentes. 55 Boccalus buffonus ait:—Gaudere bisognat, mysterumque facit, socii, quod stemus alegri. Non poterit pedibus nostris mancare terenus. Quid dare travalii tempesta marina valebit, si mare passamus, sub plantis stante tereno?— 60 Hinc non poca quidem sociis est orta voluptas, qui sbalzare vident de boschis, deque cavernis, ursos, cingiales, leopardos, atque leones, quos novitas rerum cogit se tradere ponto. Inde reguardantes, aliam videre facendam, 65 quam Virmazzus eis, digito monstrante, palesat: Guidonis post terga vident remanere sepulchrum, atque super scopulum mediis fundarier undis. Quin etiam anchoreo detenta est fusta bidenti, in mediaque maris campagna sola remansit. 70 Ast alia en maior visa est maravilia longe, namque super grossam navem persona gigantis apparet, drittusque haerens, se se arboris instar erigit, et brazzis velam sparpagnat apertis, namque mari et vento proprius cascaverat arbor. 75 Dico quod antennam scusant duo brachia longam, estque arbor bustum, torrazzo firmior omni. Flent venti, si flare sciunt, saltentque per undas, si saltare volunt, castrones aequoris albi: tam poterunt magnum fortemque movere gigantem, 80 quam calzus moschae roccam murosque Trevisi. —Doh diavol—ait Cingar,—quae cosa videtur? nonne gigantonem, compagni, cernitis illum? nonne tenens velam stat saldus more pilastri?— Cui Boccalus:—Amen, o infelix illa taverna, 85 in qua tanta quidem se machina ventris aloggiat. Integer huic minimum bos implet apena budellum.— Ast etiam ipse gigas, veniens incontra, stupebat: cur sic illa, velut navillius, insula currit. Hi mirantur eum, qui praestat ut arboris instar; 90 ille stupet, quondam firmam, nunc currere terram. Denique iungentes medio se gurgite, sicut fit quando Paduae per flumen, nomine Brentam, nunc andando rates, nunc se redeundo salutant, incipiunt occhis se se guardare ficatis. 95 Falchettus subito laeta cum voce favellat: —O Deus, insogno? est ne hoc phantasma? Fracassus, ecce Fracassus adest, ille est qui carbasa tendit.— Moschinus dictum confirmat:—Certe, daverum, illa gigantaei tota est persona Fracassi. 100 O Deus, en quali foggia retrovamur amici! Ire sub infernum tuti poterimus adessum, postquam nobiscum venit haec montagna gigantis.— Cingar alhora vocat laetus, cifolatque deinde. Sed quum Fracassus se se chiamare Fracassum 105 audiit, abiectis velis, ex tempore saltat, supraque currentem summa de nave terenum saltat, et ipsius magno sub pondere salti insula balenae pene est anegata sub undis. Currere quae coepit maiori percita cursu, 110 nam sibi spezzantur costae, saltante giganto. Quin etiam navis Zenovae grossissima, de qua sustulerat saltum, retro ivit quinque mearos. Naturalis enim mos est respingere barcam, quando quis in terram se buttat navis ab orlo. 115 Illum quamprimum Baldus et Cingar abrazzant, abrazzant, inquam, gambas vix supra cavecchias; nec non Falchettus, nec non Moschinus, et altri strinxerunt illum et multas fecere carezzas, nam boncompagnum se vultu monstrat alegro. 120 Boccalus, saltu tremefactus, fugerat inde, mox redit, et longam fert scalam, forte catatam. Id rident fratres, nec scitur causa facendae. Ut fuit inter eos, magnum petit ante Fracassum, vultque suis spallis scalam accostare tamagnis, 125 quod nisi cum scala sursum montare valeret. —Quid facturus—ait Baldus,—Boccale galante? scala quid importat? vis ne altam prendere roccam? —Non—Boccalus ait,—sed orecchiae dire parolam.— Risit amichevolam Boccali quisque novellam, 130 ac nihil alterus comportat cuncta Fracassus, ut bona cum schiettis compagnis semper usanza est. Attamen ipse stupet, crispata fronte, stupendam rem tantam, sensuque illam submaginat alto: quod ve videt propriis occhialis, credit apenam. 135 Miracli bramat tamen huius cernere causam, vultque quod effectum penitus sua vota sequantur. En se despoliat nudum, retinetque mudandam, ut nodare queat speditus, agente bisogno. Stant ibi perplexi: quid voiat inire Fracassus. 140 Quos pregat ut pariter cum secum corpora nudent. Id faciunt omnes, metuentes forte negari. Ergo gigas, duro qui magnas corpore forzas altus habet, nec se putat Herculis esse minorem, extirpat vecchiam manibus de littore querzam. 145 Hinc tirat e fodro cortellum, panis ad usum semper adopratum, cui brachia quinque misura est. Hoc totam querzam disfrondat, more stropelli, moreque flexibilis virgae, qua vigna ligatur: et faciens partem, quae grossior extat, aguzzam, 150 ingentem fustum calcans in littore ficcat, ut ficcare solet steccos oselator in agris, seu quum pernices, seu quum vult prendere quaias. —En—Boccalus ait,—porros mangiare bisognat.— Baldus cum sociis ridet, multumque Gibertus 155 miratur tantis de forzibus esse gigantem. Ecce magis fretolosa ruit prestezza balenae, namque suis sentit costis intrare cavecchium. Quo facto, longam drittamque rafrontat abetem; hanc quoque tam facilem, ruptis radicibus, extrat, 160 quam facilis tenero scalogna cavatur ab horto. Undique dispennat tronconem frondibus, atque vult habeat formam remi, vogare parati. Haec abies scusat remum; haec querza, tereno inficcata, dabit forcam, cui remus apoggiat. 165 Tum bene fundatis pedibus, distendere schenam incipit, et vogat balenae contra viaggium. Contra, inquam, cursum balenae remigat, et non onziolam lentat, magis imo magisque reforzat terribiles tanto schenae conamine brazzos, 170 ut per nervigerum strepitent ossamina corpus, deque alto caschet vultu larghissimus imber. Confessat nunquam similem tolerasse fadigam. Baldus, id aspiciens, aliis comitantibus, ultro altoriare parat, quem scridat valde Fracassus. 175 —Desine, Balde, precor: totum sic ducere mundum dat mihi nunc animus; rogo te, mi Balde, recedas.— Illico cessavit Baldus, sermone Fracassi, qui magis impellit spallas, gambasque, manusque. Sudat et horrendo repiat cum pectore laenam. 180 Nil per tres horas balenae cursus atrigat, nil tam praecipitem valet ille siare caminum, concita namque nimis cavat undis bestia fossam, et sforzata magis properat, nescitque trigari. Hinc sdegnata quidem mens est altera gigantis. 185 Tres ibi puntadas tanto dat pectoris urto, unam post aliam, quod naso tangit arenam, sic basso, sic ille chino se corpore slongat. Denique consequitur votum, iuxtaque talentum sistitur, imo retro cursum balena reflectit. 190 Obstupuere omnes tam fortis robur homazzi: quando hic sufficiens fuerit voltare caminum tam magni piscis, qui regnum tergore portat. Gambarus indretum sic sic andare videtur, ut nunc retrogrado praeceps ruit insula passu. 195 Non tamen interea cessat vogare Fracassus, vult per despresium naturae vincere guerram. Navigat, ingentesque facit, dum navigat, undas. Sed tamen impatiens tolti balena viaggi, et quod per forzam retro sua poppa tiretur, 200 ecce improviso longam super aequora caudam exerit, atque illa colpos menare comenzat tam grandes crudosque simul, tam valde sonantes ut strepitum nuper diabolica guerra minorem fecerit, et, nisi succurrat possanza gigantis, 205 non poterunt certe nostri scampare barones. Cauda erat (ut referunt annalia nostra Cipadae) longa quatercentos, nullo mancante, cavezzos. Hanc menat huc, illuc, per drittum perque traversum, inque infinitos nodos aliquando viluppat, 210 ut fit quando piat truncum villanus aguzzum, dormentemque viae serpam traditorus asaltat. Dextriter ad testam punctam bastonis acostat, inde premit, schiazzatque illi, velut ova, cerebrum; dumque tenet fixum, nitens in littore, palum, 215 illa nihil rehavere potens ab acumine testam, dimenat reliquum prolixi corporis, et nunc dat baculo formam thyrsi, nunc chioccat arenam. Sic tampellat aquas balena, tiratque roversos terribiles, spezzatque ornos vecchiasque cipressos, 220 ipseque gran strepitus sentitur otanta miaros. Tum quoque parte alia grossissima testa levatur fluctibus e mediis, et boccam sbarrat edacem. Pro quam magni oculi, quam larga foramina nasi! Cui montagna caput, cui frons campagna videtur, 225 dentorumque altos pinos longhezza somiat. Non, Fracasse, tamen brazzos arcare rafinas: et magis atque magis duplicatur fortia schenae. Hunc animat Cingar, dicens:—Fracasse gaiarde, nunc te nassutum Morgantis semine monstras. 230 Sta saldus, stagnusque simul, paladine valente.— Talia dum stimulat Cingar, balena coazzam, fulminis ad guisam, tanto conamine vibrat, quod, veluti paias, tridat plus trenta cipressos, altaque truncones volitant per sydera virdi. 235 Mox venit ad spallas medesima botta Fracassi, quae cantare animam facit illi in corpore vasto. Protinus, abiecto remo, Fracassus aferrat codazzam strictis manibus, retinetque gaiardus, cui tales donat streppos, talesve tiradas, 240 quod mugire facit, grossasque molare corezas. —Strictam—Baldus ait,—strictam, Fracasse, coazzam detineas: pulchrum faciam tibi cernere colpum.— Quo dicto, spadam de taio fortiter urget, ut possit taiare viam de netto coazzam. 245 At nihil offendit, retro quia spada resaltat, nam squamis passim duris erat illa coperta. Presta caput, tractum medio de gurgite, voltat, obscurasque aperit multo sofiamine boccas, et parat, incutiens sannas, mordere gigantem; 250 cui pede dat calzum tam grandem tamque gravosum ut smassellaret tres dentes extra ganassas. Illa boans, reboansque simul, stridensque per auras, aequora mugisonis coelumque revulnerat echis. Inde, cruentosos vomitans super aethera spudos, 255 Iunonis bellas imbrattat stercore damas. Mox iterum, dum sentit adhuc sibi stringere caudam, testonem volgit propter boccare gigantem; at Virmazzus erat brazzo dardoque paratus: hunc iacit, et dextrum sfronzando ficcat in occhium, 260 punctaque cervellas intrans penetravit ad imas. Cingar, Falchettus, Moschinus tela frequentant conglomerare procul: festucos, saxa, quadrellos, spinarum fasces, vulsos cum gramine cespos, omnia convolvunt, ridentque insemma novellum 265 hoc genus armorum, nec non risibile bellum. Assaltare lupum vidi talvolta vilanos, quando fame ductus quaerit, quem devoret, agnum. It bassus bassus per sulcos perque ruidas, donec aquistatur quid quid sua voia bramabat. 270 Ecce fugit, portatque agnum, cunctisque palesat. Turba vilanorum, velut est usanza gaioffis, sparpagnata ruit, coelum sbraioribus implet, cumque ruginosis spuntonibus occupat illum; qualem rumorem dictis factisque viluppant, 275 talem barrones misturant contra marinum monstrum illud, magnisque auras clamoribus implent. Baldus habet voiam prorsus taiare coazzam, non cessat punctas, mandrittos atque roversos, sed quo plus chioccat, plus mancum vulnerat ensis. 280 Ergo viam gittat spadam, plenusque furore se parat expectans: quod maxima testa resurgat. En iterum stizzosa menat cum dentibus unum terribilem morsum, sperans sorbere gigantem; sed Baldus, qui nudus erat tunc corpore, tostus 285 saltat, orecchionem manibus prendendo duabus, fortiter hunc retinet, subitus quoque Falco subintrat, atque aliam sudando prius zaffavit orecchiam. Cui tamen altorium donat Moschinus; at illa granditer exululat, stridisque assordat Olympum, 290 fatque sibi forzam, pro se retirare sotacquam, sed non posse datur, caudam retinente Fracasso, nec sua testa sibi est in libertate primaia. Illa tirat giusum, susum retirantibus istis, quod fieri non posse tibi fortasse videtur; 295 accascasse tamen sic sic monimenta recordant. Talia dum fortis Baldus sociique maneggiant, ecce iterum sprovistus adest pirata Lyronus. Hic simulac persam cognoverat esse galaeam, quam sibi sustulerat Baldus, Baldique sodales, 300 hos quaerit, giuratque illis mangiare coradam. Et iam sex centum leucas passarat aquarum, atque Zibeltarri per stricta canalia corsus, ire per oceanum spretis praesumpserat austris, et voltans proram contra afros parte sinistra 305 venerat in pelagum, non ante vogabile maium, cui sedet oppositum montagnae culmen adustae, quae, quia sustentat cervice solaria lunae, mons Lunae dicta est, quae busa est tota dedentrum. Has Lyronus aquas sulcat, cercatque nemigos, 310 blasphemat coelum, quoniam non retrovat illos. Armatas secum numero fert trenta galaeas, in quibus ad remos noviter per forza ligarat mille zenovesos, Colicutti ad littora presos, quos Mutinae princeps Philofornus duxerat illuc, 315 perque tradimentum fuerat dux captus ab illis. Fecerat et taiam Lyrono mille medaias, quas Petrus Iannus fino stampaverat auro. Lyronus tamen hunc solum cortesus honorat, ast aliis nervo ventosat terga bovino. 320 Trenta vehit fustas (seu fustas sive galaeas) namque, volens pelagi diversas quaerere bandas, suspicat aguaitos inimica per aequora tesos. Illum praecipue multi per regna tyranni cercant denariis multis trapolare pagatis, 325 namque diavol erat, non lassans vivere quemquam. Huc igitur properans, celerantibus ante galaeis, praecipit ad littus schiavones flectere proras; sed stupet, aspiciens caudam, testamque tamagnam, nec minus ingentem bustum, possamque Fracassi, 330 qui smisuratam tenet alto corpore caudam. Clarius hoc factum, meliusque videre talentat; egreditur primus, mandatque uscire seguaces, mandat et adduci sibi magnum Spezzacadenam (Spezzacadena fuit Leonardi quippe cavallus, 335 quem navali olim tulerat certamine Baldo). Saltat in arzonem armatus, sine tangere staffam, destrerumque acrem nullo sperone maneggiat. Cingar ait Baldo:—Num cerno Spezzacadenam? Balde, viden? num somnus hic est? num visio falsi? 340 Ille quidem latro est, ille, inquam, boia diabli, qui nostram rapuit navim, secumve cavallos.— Impatiens ullum Baldus stimare periclum, protinus accurrit contra, brancatque cavallum per frenum, bravans quamvis sit corpore nudo: 345 —Sta, latro saldus—ait;—non altro nomine scirem te nomare, latro es, dignus quem forca guadagnet. Iste tuus non est, meus est, desmonta cavallum.— Quando Lyronus equi briliam videt esse piatam, obstupet in prima facie, pensatque pochettum 350 quomodo vir nudus sic possit usare brauram, attamen in fianchis destrerum calcibus urget, ut quatris pedibus paladino balzet adossum. At Baldus, gatto similis, dabanda levatur cum salto, pariterque tirans in pectora stoccum, 355 fecit ei mancare lenam, quae appena ritornat. At mille interea veniunt in frotta latrones, quos praecedit atrox quidam capitanius, Hippol, qui frater Lyronis erat, corsarus et ipse: scaltritus, guerraeque avidus, famaeque sititor. 360 At quum Centaurus bellum videt esse paratum, armis armatur subito fulgentibus, atque it celer ad fustas, armato milite vodas, quos menat, exceptis cinquanta, citissimus Hippol. Caudam balenae non audet linquere prudens 365 ipse gigas, dubius ne se velut ocha trapozzet. Baldus ataccarat se fortem contra Lyronem, quem trovat expertum guerrae, validumque guererum. Circum circa illum, tanquam leonessa, regirat: cui facit, existens nudus, sudare camisam. 370 Nudus osat certare, tamen non dextera nuda est, sola sed armatur solito spadone, nec omnem aestimat hic mundum tanti sub tegmine ferri. Cingar alhora timet, sortem maledicit iniquam; Falco sed hunc scridat, dicitque morire batais 375 esse decus magnum; quo dicto fulminis instar, arma piat, ferroque omnem se providet, atque it retrovare ladros, quos mille haud stimat ofellam. Dumque ruit praeceps, cridat:—Mora, taia, retaia; gens maladetta, cave, non gens, sed merda diabli. 380 Non solettus ego vos unum stimo lupinum.— Et iaculans dardum, tres uno in vulnere passat. Mox alium lanzat, quo corpora bina tramazzant mortua, sanguineasque animas per guttura buttant. Inde pians mazzam, cum qua bellare solebat, 385 incepit spezzare elmos, spezzare corazzas; incepit schiazzare ossos, smaccare cerebros. Qua plus folta videt gentem sibi flectere piccas, se iacit, hastarumque facit de pulvere fustos. Nemo suam spectat mazzam, vult nemo rosadis 390 se bagnare suis, vult talia nespola nemo. Illi donat opem Cingar, qui armatus et ipse efficit in terram currentes sanguine rivos. Non discostus ei, Moschinus fortiter urtat: sanguificantque omnes forbitas sanguine spadas. 395 Centaurus miseros buttabat in aequora ladros, trentaque vodarat nigra de gente galaeas, non quod solsolus tam sanctam fecerit opram, sed, qui praeson erat, Philofornus viderat omnem pro se proque suis tandem succedere sortem, 400 si Baldo et sociis compagniter addat aiutum. Ergo valorosus trat spadam, menat et urtat: seque provat factis et verbis esse fidelem Centauro socium; squarzat, laceratque budellas. Inde zenovesos Christi de gente cathenis 405 eripit, ac extra ferros trat mille tapinos. Tunc data libertas animosos efficit illos: —Arma—vocant,—arma, arma—cridant, simul arma requistant, inque illos rabiem porcos e pectore sfogant. Nam bastonatas vecchias, bussasque receptas 410 seu mescadizzi loris, seu fuste bovino, valde recordantes, reddunt pro pane fugazzam. Hos Philofornus enim deduxerat extra galaeas, contraque mille ladros zenovesi mille bataiant. Portat inhastatam modo toltam forte gianettam 415 Cingar, et altorium cernens, animositer omnes, quot quot scontrantur, sbudellat, seque coralo fecerat aequalem rossedine sanguinis, atque magna suae memorat celebratae facta Cipadae. At se Boccalus, se se Boccalus in antro 420 sconderat, utque lepus quacchiarat membra coatto, nam qui non scampat mortem putat esse bachioccum. Dudum mirarat zuffam fortissimus Hippol. Obstupet armigeros tanta virtute barones. Nescit enim generosus homo deducere spadam 425 cortice corammi, brazzumque intexere scuto, namque voluptatem tacito sub pectore sentit, dum Baldum, Baldique viros cum caede suorum Orlandis guardat similes, similesque Rinaldis: despiccant etenim testas, brazzosque, manusque, 430 inque poco spatio tam multa cadavera fundunt, tota quod e mortis campagna coperta videtur. Quisque facit provas ingentes, corde gaiardo, purgantes miseram ladrorum stercore gentem. O quis vidisset barbutas, quis ve celatas, 435 scheneras, faldas, nec non spezzarier elmos, dixisset certe:—Nihil est horrentius orbi! non terremoti, non fulmina, voxque tronorum!— Sed tardare tamen nimium se viderat Hippol: impetuosus equum Rocafortam stringit, et ensem 440 targonemque ferens, it aquosi turbinis instar. Cingar, id adocchians:—Guarda, Falchette—cridavit.— Ecce ruina venit, sta saldus, non tibi manco.— Dixerat, et veluti nocchierus praticus, undam prospiciens magno venientem murmure venti, 445 hanc spezzare parat ferrato pectore navis; sic Cingar contra furibondos Hippolis ausus firmus aparecchiat se se, nec ab impete scampat. Hippol ad un trattum quod arivat fulminat ense, Cingaris ac tanto cervellum robore chioccat, 450 ut bene non sapiat si nox vel giornus adesset. Quum tamen oltraggium vidit Falchettus amico sic fieri, colera succenditur ultra misuram. Ferratam stringit mazzam, ferit Hippolis elmum, ac dishonesta quidem fuit illa nosella barono. 455 Nec sorbam interea Falchettus tardat un'altram; maiori, quam prima fuit, botta ipsa valore iungit et ad terram pennazzum buttat ab elmo. Mox ait:—Attenta, si nostra panada saletur— atque menat colpum terzum pur semper in elmum, 460 unde coactus equi collum ferus Hippol abrazzat, et bene tres voltas cascandi signa fuerunt. Non Mongibellus tanto vampatur in igne, quanto inflammatur collericus Hippolis ardor, dumque furit boffans, tempesta marina someiat. 465 Exulutat, ferrumque manus perstringit ad ambas, fendentemque gravem tantis cum forzibus offert, quod, nisi Falco statim balzasset alhora dacantum, in geminos illum squartasset nempe mezenos. Non tamen interea cessat dopiare feritas, 470 nam, vix fendentem complerat, protinus altrum, atque altrum lassat stizzosa voce roversum. Non potuit Falchettus eam schifare ceresam, quae sic brusca fuit, quae sic fuit illa gaiarda, ut smemoratus humo caderet, guanzale tridato. 475 Viderat hoc Cingar, currit furibundus in illum, atque super brazzum dextrum, qui deserat ensem, percutit, ut strato Falchetto porgat aiutum. Falchettus tamen ecce levat se saltibus altis, dumque Hippol voltans brancat cum Cingare guerram, 480 dumque ferire parat, canto Falchettus ab altro mazzatam donat; cui voltus, Cingare licto, dum dare parecchiat, Cingar succurrit amico, atque fiancalem spiccatum ad littora mandat. Sic leo terribilis, cunctisque superbior, usat 485 intra duos ursos rabido combattere morsu, qui vix tempus habet, spatiumque piare fiatum. Dum squarzare unum quaerit, mordetur ab altro, dumque istum retrovat, subito retrovatur ab illo: sic erat in medio fratrum validissimus Hippol. 490 Tanta ibi corripitur rabie, tantoque furore, ut focus ob nimiam stizzam vamparet in elmo. Ergo, dum Cingar nimium se cazzat inanzum, dat piatonadam toto conamine talem, non supra schenam sed supra Cingaris aurem, 495 ut campanellos audiret mille sonantes. Sbalorditus humo cascat, calzasque tirare apparet, ranaeque instar se stendit arenae. En cruor a naso, cruor ore, cruorque fluebat auribus, et rubeum mandat per gramina rivum. 500 —Ah ladrone—cridat Falchettus,—brutte ribalde bastardone, virum talem tantumque necasti?— Dixerat, et stricto manibus bastone duabus se levat in guisam balzantis ad aethera pardi. Mox ferit hunc tanta possanza desuper elmum 505 quod, quamvis Hippol se sub targone covertet, targonem tamen hunc spezzatum mandat ad herbas; tamque pesenta gravat durae tartuffola mazzae, quod Roccafortae groppas cervice flagellat Hippol, et in sella stando portatur apertis 510 huc illuc brazzis magno galopante cavallo. At corsarorum fratantum huc advolat agmen, surgentemque suas in plantas Cingara trovat. Non aliter rugit leo, cazzatore feritus, quando, canes inter seu corsos sive molossos, 515 unguibus et morsu carnarum frusta minuzzat, sicut alhora facit Cingar, quem Falco secutus mazzatas orbi nunc huc, nunc dirrigit illuc. Hi duo ben stretti simul agmina grossa fugabant, ante suamque iram voltabant terga ladrones. 520 Baldus at interea distemperat ense Lyronem, atque sui similem iam nudum fecerat armis et nisi Fracasso trarupta haec gara fuisset, absque ullo dubio finisset vita Lyronis. Moschinus, Centaurus item, Philofornus in uno 525 groppetto stricti spegazzant sanguine terram, atque coradellas, milzasque ad sydera iactant. Nullus alhora quidem remanebat supra galaeas, omnes in terra, tam mori quam zenovesi, combattunt, multosque alios Centaurus in undas 530 iecerat, inde suis tornarat ferre socorsum. Verum Giubertus, spatians in littore solus, se viat ad fustas, intrat, nullumque retrovat, et velut imbellis, nec usatus in arte scrimandi, cernit et horrescit tantam guardare bataiam. 535 Per nubes ingens hastarum fractio bombat, perque sinum ponti vocum fragor altus eechat. Fiunt squarzones carnis, fiuntque cruoris flumina, de mortis hinc inde fiuntur acervi. More bechariae pulmones, viscera, trippae, 540 atque coradellae, panzae, ventralia, milzae, arboreis ramis pendent, herbasque cruentant. O crudas bottas, o vulnera digna Rinaldo, millibus o doctis cantanda Maronibus acta! Hic ferit, hic reparat, taiat iste, sed ille taiatur. 545 Squarzatas maias, tridasque omnino piastras cernebas, avibus similes volitare per auras. Ad bassum volucres tanto pro murmure crodant, seque trabucantes fasso meschiantur in uno. Et cervi et lepores extra boschalia saltant, 550 piscesque attoniti bacchantur in aequoris imo. Et iam corsari voltant calcagna fugaces, instant nostrates miseram cazzare canaiam. Non tamen interea laxatur cauda Fracasso, qui clamans socios commandat linquere guerram, 555 atque ad vodatas raptim properare galeas: nam fare vult bellum tractum, dignumque corona. Tunc omnes rati, non posse tenere Fracassus amplius ingentem codam, quae lubrica muzzat, ut muzzat manibus nequiens anguilla teneri, 560 concurrunt, veluti cernis concurrere gentem, quae versus Paduam cupiens andare per amnem Brentae, qualcunam mirat discedere barcam, de cuius prora navarolus cridat:—A Pava.— Baldus mandatum negat exaudire Fracassi, 565 spernit ab impresa guerrae se tollere fortis campio, nec mortem curat mercator honoris. Si cum destrezza valeat fortezza coëllum, decrerat contra Lyronem vincere pugnam. Iamque gigas tanto caudam conamine torquet, 570 quod, dum torta caput voltat balena Fracassum boccatura, velut boccat bona cagna leprettum, illico dimittit caudam, caput illico brancat; inde pedes mittens, veluti si strangulet ocham, quattuor in crollis testam de tergore spiccat. 575 Ecce mari medio pigritatim littora circum incipiunt callare, simul surgente profundo. Insula disparet, quam portat bestia secum, et quisquam pedibus sentit mancare terenum; dumque bisognat aquis mergi, desiderat alas, 580 in moia quoniam se trovat habere culamen. Iam maris in fundo se se balena stravaccat, boscorumque trahit secum sex mille biolcas, per quos discurrunt pisces, novitate gioiscunt, saepe cachinnantes rident: pars incubat ulmis, 585 parsque capellutas mangiant de robore giandas. Miranturque capros, lepores, cervosque negatos, nec minus humanas facies, bustosque taiatos, et carnes, modo quas Baldi fecere sodales. At super innumerae testae sofiare videntur, 590 arma, trabes, tavolae, capannae, millia rerum: antea saltarant barrones supra galaeas, atque zenovesi, quanti de caede supersunt. Hi cuncti pariter fustas insemma tenebant, ad quarum spondas, dum se attaccare volebant 595 corsari miseri, pietosa voce cridantes, seu respingebant urtis et calzibus illos, sive trabant susum per orecchias, perque capillos, donec complessent remos, bancasque vodatas, atque cadenatis pedibus statuere nodaros, 600 qui tam desconcis usantur scribere pennis. Fracassus menat piscosa per aequora brazzos; ingentesque facit cumulos, dum nodat, aquarum, scindit eos manibus, gambasque racoltus inarcat, inde viam faciens calcagnis aequora pulsat, 605 et puntando pedes, sofiandoque gutture pleno, non tempestatem pelagi facit ille minorem, quam Borra et Gregus, sibi contrastante Sirocco. Dumque natat, casu vel sorte guidante, Bocalum, qui nil mangiarat, retrovat sine fine bibentem, 610 cui quasi tripparum compleverat unda misuram. Protinus hunc mittens in summo vertice campat, nec mancum Boccalus erat securus alhoram, quam castellanus seu Mussi, sive Salei. Hippol fertur equo gaiarditer extra profundum, 615 sustinet aequor equum, sed equus quoque sustinet ipsum Hippola, cui tantum schinchae bagnantur ab undis. Cingar in excelsa maioris puppe galeae stabat, et ad Baldum frezzosa mente cucurrit. —Me miserum—clamat;—num Baldus forte sotacquam 620 piscibus esca fuit? pro dii, qui fata guidatis, iustitia haec vestra est? tali ratione guidantur fata hominum? Non, non, stellis incago ribaldis: incago Marti, Phoebo, totaeque canaiae. Et mihi recrescit non scribere posse corezas, 625 in vestrum quoniam dispregum grande volumen dictarem, plenum de centum mille corezis. Non dii, sed potius vos estis merda diabli. Est sine cervello populus, qui pazzus adorat vos, seu beccones ravaiosos, sive bagassas, 630 aut imbriagos, homicidas, aut rofianos. Nonne Venus meretrix totius pubblica gentis, nonne Iovis soror est Iuno, contraria Troiae, Iuppiter accepit tamen hanc pro uxore gaioffam? An poterant bastare Iovi de mille puellis 635 cinquantae numero? centae? tandemque tresentae? Bestia matta fuit, qui te laudavit, Homerus, menchionusque Maro, nec non scola caetera vatum. Ecce tibi ficcas facio, stronzisque ledammo. Cancar te mangiet, penitus restante niento, 640 qui totum tantis implesti fecibus orbem. Dic mihi, merdipotens o Iuppiter, ut quid ab omni gentili vulgo totius factor Olympi esse putabaris? cum sit quod adulter, avarus, quod stuprator eras castarum boia sororum? 645 Taiasti patri genitivos, ladre, sonaios, ut non stamparet plures tribus ille fiolos. Stuprastique tuam post haec, manigolde, sorellam. Sforzasti Alcmenam, propter fabricare gigantem, qui palmam semper vastis in rebus haberet; 650 hunc tamen una uno stravit muliercula sguardo, ac in guarnello fecit filare gazanum. Tu quascumque tuis oculis, gaioffe, placerent seu consanguineas, seu non, sine iure, puellas turpabas, faciens asinaliter omnia secum. 655 Ergo (si vivis) possis tibi rumpere collum, postquam sic nobis crudelia fata ministras, postquam virtutum Baldus candela stuatur. Talia dum Cingar iactat, renegatque batesmum, Fracassus guardans coelum, sic ore braveggiat: 660 —Iuro per hunc sacrum, quod porto in fronte, batesmum, perque illum ventrem, qui me sborravit in orbem, tantum cercabo per montes, saxa, cavernas, per sylvas, boscos, per valles, flumina, terras, mox diavolorum per tecta, per antra, per amnes, 665 et si conveniet per celsa palatia coeli, donec seu vivum, seu mortum, sive malatum inveniam Baldum, cum quo vel vivere semper in coelum statuo, vel sub stigialibus umbris. Sed prius arripiam Plutoni regna gaioffo, 670 cuius de testa pavidam streppabo coronam, subque meo stabit sceptro diabolica proles.— Mox ait:—O comites, animum deponite moestum. Ut vindicemus Baldum tantummodo restat. Me seguitate, precor, nigrumque calemus ad orcum. 675 Dixerat, atque omnes capitanos chiamat in unam maiorem fustam, reliquasve seguire comandat. Egressique undas finaliter, aequora lassant, Fracassusque rapit sumpto bastone viaggium. Moschinus seguitat, Falchettus, et altera turba. 680 Cingar vult solus cighilinum stare dedretum, si mare fortassis tret morta cadavera ripis, ipsius ut Baldi det membra negata sepulchro. Centaurus remanet cum Cingare, caetera squadra non sine ploratu vadunt post terga gigantis. 685 Quisque suam vitam non binas stimmat ofellas. In qua parte via est magis aspera, tenditur illuc; nil curant spinas, nil curant saxa, ruinas, nil tempestates, pluvias, nil frigora, caldum, nil tigres, apros, nil serpas atque ladrones. 690 Omnibus his, quae saepe trovant, gaiarditer obstant. Si retrovant, mangiant; si non,—Patientia—dicunt. Ad grandis tandem radices montis arivant, quem appena queant ertum superare camozzae. Non saliunt illum, tenebrosa sed ora cavernae 695 intrant impavidi, montagnaeque antra busatae. Cercat iter pedibus, vadens Falchettus avantum, insegnatque alios, quo debent ponere plantas. Est opus, ut gobbo Fracassus tergore vadat, nam grandazzus homo daret ipsa in saxa zucadas. 700 Cingar at interea per longam solus arenam ibat, passeggiando pedes, grattandoque testam, et ficcans oculos in terram plorat amicum, quo sine scit certe non vivere posse quatrhoras. Saepe sibi stesso cazzasset in inguina stoccum, 705 praesens Virmazzi nisi tunc persona fuisset. At tandem gravis ecce venit de longe cavallus, ille cavallorum meliorum maximus, ecce Spezzacadena venit, portans se fluctibus extra fortiter, inque suo (quis baiam non vocet istam?) 710 inque suo dorso duo grandia corpora gestat: scilicet in groppam Baldum, arzone Lyronem; nam Baldus, quum sensit aquas subcrescere, cumque Lyronus subito voltasset fraena cavallo, non se curarunt coeptam finire bataiam, 715 quod nimis importat barronibus ire negatum. Baldus it in groppam saltu, brazzatque Lyronem, cui Lyro datque manum, dat verbaque dulcia, dat cor, amboque contraris fiunt in rebus amici, hostes quippe facit fratres commune periclum. 720 Spezzacadena ruit, cuius tantummodo musus apparet, testaeque hominum modo supra videntur, et modo sub latitant, velut usat mergus et ocha. Peiorem sed Baldus habet, stans retro, pitanzam; saepe trapozzatus gorgadas tirat aquarum. 725 Is tamen alto animo divinum sperat aiuttum. Cingar, id aspiciens, sperat, clamatque sodalem, monstrat ei digito cosam de longe nodantem. Quid sit enim, nescire datur, quia copia vistae deficit humanae tam longos currere tractus. 730 Centaurus tamen ipse cito se cazzat in aequor, parte cavallina nodans, tandemque rivatus gurgite qua medio iam Spezzacadena fiatum spingebat grossum, nimiae sub pondere somae, suscipit extemplo Baldum, supraque groperam 735 hunc tirat, allevians straccati dorsa cavalli. Prospicit haec Cingar, sentitque per ossa medullas discolare suas, ut cera liquescit ad ignem. Gustat enim tantam dolzuram intrinsecus, ut non in brenta mellis voluisset habere culamen. 740 Denique perveniunt omnes ad littus arenae, fit novus hic gustus basorum, fit nova festa, mille carezzinae fiunt plus zuccare dulces. Baldus amorevola sic sic piat arte Lyronem, ut Lyro disponat Baldum seguitare per ignem. 745 Venerat ad ripam nec non gaiarditer Hippol, cui iacet appressum sellis Rocaforta bagnatis. Hunc Lyronus adit, strictumque abrazzat, et inde supplicat ut sortis voiat incagare travaio, seque valenthomini penitus committere Baldo. 750 —Sum contentus—ait,—faciam quaecumque comandas.— Quo dicto, ad Baldum brazzis currebat apertis. Baldus eum subito sembiante apprendit alegro, germanosque sibi forti charitate cadenat, pro quorum forzis non mundum prezzat un aium. 755 In Roccafortae post haec se arzone piantat. Lyronus charum non lassat Spezzacadenam, Hippol it in sellam Pardi, Philofornus at ipse Centauri iussus groppas montavit equinas. Cingar nil curans, stafferi more, pedestrat. 760 Iamque recedebant, quando sibi trenta galeae in mentem veniunt, quas sic sine rege relinquunt. Baldus Lyronem, fratrem quoque saepe pregavit, ut classem tantam, pro seque suisque, nequaquam prorsus abandonent: satis est quod ametur ab illis. 765 At nec Lyronus vult hoc audire, nec Hippol, ac minus hanc voluit Philofornus prendere curam: tanta sodalicii calamita tiraverat illos. Ergo abeunt, fustasque omnes, gentemque relinquunt, nam nimis importat mistatem linquere Baldi. 770 Solus it ad staffam Cingar, solusque pedestrat, donec villanum qui binos menat asellos obvius incontrat, pensatque robare coëllum. Ast ille, ut vidit soldatos, protinus altrum brancat iter, sylvaeque asinos per devia cazzat. 775 Cingar eum chiamat:—Quo, quo, sta, scolta, gazane. Scolta parolinam solam; sta, dico, bonhomme.— Cui respondet homo:—Blabla, chiz, felchena, gozca.— Sic parlans, cursum duplicans calcanea menat. —Quo diavol abis?—respondet Cingar:—adessum 780 te faciam gustare tuam, villane, paciam.— Quo dicto, insequitur clamans tutavia:—Vilane tangar, ni smontes, pentibis; scende, gaioffe. Lege comandatur nostra, quod quisquis habebit sive duas tunicas in dossum, sive gabanos, 785 det male vestito seu quellum sive quelaltrum. Non aliter quicumque duos menat ante somaros, iure viandanti donare tenetur asellum.— Rusticus exurlat, neque vult smontare iumentum. Non inthesus ait:—Flep, chelp, cocozina, boaster.— 790 Dumque suas similes baias sbraiando frequentat, Cingar eum currendo rivat, caudamque somari corripit, inde trigat, fossumque gaiardus in unum patronem ac asinum, sociis ridentibus, urtat. Quo facto, subitum spiccat de littore saltum, 795 supraque colaltrum balzat leggiadrus asellum. Iam non francesum sub se voluisset ubinum, non orecchiutas quas mulas Roma cavalcat, nam portantino passu trampinat asellus, foiadasque paret pedibus taiare minutim: 800 tichi tich et tichi toch resonat per mille lapillos, ponitur in fallum pes nunquam parvulus, et non pontigero suffert costas sperone tocari, nam subito calcem laxat, pariterque corezam. Miraculum, si asinus tret calzos absque corezis! 805 Ergo inter comites orta est non poca voluptas; dum spronat Cingar, mollat celer ille fiancum, et caput in gambas ficcans de retro levatur, unde bisognabat Cingar tommare deorsum, atque super littus maiores prendere bottas, 810 quam si frisonis caderet de arzone cavalli. Talibus in festis compagni tempora passant, donec arivarunt ubi maxima surgitur alpa: alpa columna poli, quae saxi culmen aguzzi ficcat in aethereas sedes, ac sustinet astra. 815 Haec lunae montagna quidem chiamatur, et illic ad fundum socii magnam reperere cavernam, totaque per circum grottis montagna busatur. Centaurus norat vestigia pressa Fracassi, terribiles quoniam mostrabat arena pedattas. 820 Cuncti gaudentes statuunt seguitare gigantem. Baldus smontat equum, smontat Lyronus et Hippol. Cingar asinaster, reliquis derdanior, inquit: —«Qui stat retro seret portam», proverbia dicunt.
Venimus ad pavidum Malamocchi denique portum, gurgite qui medio fert centum mille diablos, naviculamque meam fluctu sorbere menazzat. Contra fortunam grandis matezza videtur 5 spingere schirazzum, quando est garboius in undis. Ergo ego quid faciam? spicchetur ab arbore velum, butteturque giusum maioribus ancora soghis. Non bastat nobis animus transcendere passum, passum tam durum, tam horrendum, tamque cativum, 10 in quo multoties barchae gentesque negantur. Non mihi sufficiens cor est, non circa coradam aes triplex, ut grande velim tentare periclum. Impegolata pocum sub fundo navis, ab omni parte forata, cagat stuppas, aperitque fenestras. 15 Ergo inquam, quid nunc faciam? timidus ne redibo? Semper difficilis est scortegatio caudae. At quia non modicum video mihi nascere scornum, qui iam vogarim tercentos mille miaros, non formidarim cagnae latramina Scillae, 20 non me terruerit rabies ingorda Carybdis, et Malamochaeos trepidem tentare diablos? Fac animum, paveasque, Striax mea Togna, nientum. Grandis erit (confesso quidem) straccatio schenae, dum contra pegoras opus est intendere brazzos. 25 Ergo sub infernas Baldum sociare masones est opus, o Musae, populosque catare stryarum, quos maris in fundo strya Gelfora sola governat. Ibant obscuri Baldus, Baldique seguaces nigra cavernosae peragrantes clymata tombae. 30 Nec mirum si dant crebras per saxa zucadas, ac per inaequales petras si schinchibus urtant. Quapropter rident, animoque feruntur alegro, et boncompagni sua damna libenter abrazzant. Non procul ante meant alii duo tracta balestrae, 35 scilicet insemmam quattri, post terga Fracassi, qui testam ruptam banda portabat in omni. En sentit tandem post se pistare cavallos: quid sit, avisatur; cridat:—Ola, manete pochettum, audio cum ferris contundere saxa cavallos. 40 Numquid erit Centaurus, equi cui forma dedretum est? Vix ea finierat, Cingar veniendo, cridabat: —O o, Falchette, o o, Fracasse, Bocale.— Giubertus fatur laetus:—Vox Cingaris illa est. Expectemus eum;—tunc illi firmiter adstant, 45 conveniuntque omnes, nec se discernere possunt. Fracassus voluit brazzis amplectere Baldum, sed tulit in saxo magnum cum fronte garofol. Tum quoque Boccalus Baldum toccare volebat, et quasi cum digito steso sibi vulsit ocellum. 50 Cingar ait:—Properate ultra, videamus abyssum. Ipseque Falchettus praecedat, guida, caminum. Quattuor in voces post haec cantare comenzant, nam (velut accascat tal volta) fuere tralorum quattuor insemma voces, cantare scientes. 55 Accipit ut gracili sopranum voce Gibertus. Suscipit at firmum Philoforni bocca tenorem. Gorga tridans notulas prorumpit Cingaris altum. Trat grossum Baldus extra calcanea bassum. Quattuor hi varios ita sic andando motettos 60 cantant, et simili nihilant dulzore fadigam. Gorgula phoebaei frifolat magis alta Giberti, deque «ci sol fa ut», modulanter surgit ad «ela». Semicromas, minimasque notas sic ille menuzzat, ut pratichi frollam trinzantis dextra vacinam. 65 Longas atque breves Philofornus pectore squadrat, sustentatque omnem relevata voce camoenam. Interdum pausas expectat quattuor, octo, viginti, et trenta, velut est usanza tenoris, dumque silet, ternis resonat modulatio linguis. 70 Non minus aure canit Cingar, quam voce peritus: nunc usque ad coelum vadit retrovare sopranum, nunc usque ad baratrum scalam descendit ad «are». Nulla quidem vox est aliorum promptior, et quae plus notulas nigras crevellet more farinae. 75 Baldus at educit tremulo de gutture bassum, hunc quoque flamengum iurares esse canonem, nam fundans simulat cannam, velut organa, grossam. Est sibi pochettum, gamautti tangere cordas, bassior at giusum canevae descendit in imum. 80 Plus ascoltantum sopranus captat orecchias; sed tenor est vocum rector, vel guida canentum. Altus apollineum carmen depingit et ornat. Bassus alit voces, ingrassat, fundat et auget. Cantus flamengos, talianos, atque todescos 85 hi cantant, quia sic passatur inutile tempus. Sunt tamen insani quidam, pazzique balordi, sunt quidam stronzi, dico, bis terque cagati, qui tam dulcisonis plenam concentibus artem esse legerezzam dicunt, tempusque gitatum, 90 plusque volunt aut esse asinos aut esse cavallos, et tamen attracta reputari fronte Catones. Plusque suam boriam preciant, et ventre pieno, lardatisque gulae paffis, vultuque botazzi, praelati insignes dici, quam scire coëllum 95 seu sit parlandi, seu sit doctrina canendi. Imo macer quidam bos Chiari, tortus, et omnes scomunicatus habens materno a lacte diablos in gobba, hypocritus, gnato, vecchiusque crevatus, est qui sbaiaffat, gracchiat de hac arte canendi. 100 Musica continuo versatur in ore deorum, musica concordi fert circum cardine coelum, musica nascendo humanos compaginat artus. Cur hymnos, psalmos, cur cantica tanta vetusti disposuere patres gesiis cantanda per orbem? 105 cur, dico, antiqui doctores atque magistri ornavere libros responsis, versibus, hymnis, Kyrie leysonis, Introitibus ac Aleluis? Ite genus pecudum, pacchiones, ite gazani, vos quicumque fero laceratis dente camoenas. 110 Cessarant comites cantu, nam Cingaris ipse, Cingaris ipse asinus firma cum voce comenzat canzonem cantare suam, mostrare volendo non minus esse bonam sibi vocem, non minus esse cantandi garbum lingua, gorgaque palesum, 115 quam fuit Agricolae quondam, magnoque Bidoni. Vox asini grata est asinis, neque gratior altra esse potest, quamvis frifolet Philomena per umbras. Ingentem interea strepitum sentire comenzant. —Auditis—Falchettus ait. Tunc quisque tacendo 120 stat chetus, ac longis rumorem brancat orecchis. Cingar ait:—Seguita, quo te via praevia guidat. Fortasse invenies quo causa cridoris habetur.— Falchettus paret, tastatque andando petrarum passibus intoppos, sociisque annuntiat illos; 125 et quem Cingar ait, curat captare viazzum, namque vias quandoque trovant velut ypsilon ire. Quo magis accedunt, sonitus magis ille rebombat, et iam vix unus parlans auditur ab altro, tam strepitus rumurque ingens assordat orecchias. 130 Horrescunt omnes, quamvis sint pectore franco, seque putant venisse nigri Plutonis ad umbras. Denique per quandam fissuram splendulus ignis apparet, modicoque viam dat lumine claram. Huc Baldus celerans alios restare comandat, 135 elevat hinc oculos, quantum lux parvula monstrat; ecce videt portam, vario quae sculta metallo est. Accurrunt, placet ire intus; Fracassus in illam ter pede chioccavit portam, sed tanta ruina fit martellorum quod nil sentitur ab intro. 140 Impatiens Fracassus eam bis tergore crollat, atque cadenazzis rutpis sine chiave recludit. Conticuere omnes martelli ferra domantes, nec sonat ulterius tich toch incudine pulso. Stant ibi ferrari centum, totidemque gaioffi, 145 qui carbonorum portant in tergore saccos, qui quoque manticibus ventosis semper afogant, quique domant ferrum martellis atque tenais. In pede saltatus, vir grossus alhora pigrezzam fert testudineam, et tanquam bosaccarus inflat 150 ingentem panzam, et plenum fece botazzum. Tresque gulae cascant de mento ad bigolis imum. Is Baffellus habet nomen, primusque boteghae stat faber, e zoppi Vulcani semine zoppus. Introit en Baldus, coetu seguitante, bravosus, 155 ut soldati intrant albergos tempore guerrae. Cui Baffellus ait:—Nimium, compagne, superbis. Tu ne meam sic sic audes intrare fosinam?— Baldus respondet ghignans:—Te affretta, magister, expedias bonas armas, comprabimus illas.— 160 Sic parlans rugat, buttatque sosopra botegam. En rursum fabri nudo cum corpore menant martellos magnos, candentia ferra domantes. Pars facit huc, illuc vivas saltare favillas; pars cum manticibus, pars cum carbone fogato 165 abbrasant durum venti sofiamine ferrum; pars elmos limat cristatos, parsque corazzas, aggroppantque tridas circum bragalia maias. Sunt qui multifores, velut ars merscalca docetur, excudunt ferros pro ramponare cavallos. 170 Dumque lavoratur, Baffellus praesidet illis, dat quibus interdum crustas bastone cotoras. Sunt omnes nigri, ruginentes, absque savone, malque petenati, nudi, plenique pedocchis. Nec Baffellus eis lassat mancare bocalum, 175 nam male ferrari martellant absque bocalo. Dumque ita perficitur, parlantque insemma fradelli, de penitus finis se se fornire piastris, velleque vestiri rutilis per forza corazzis; ecce suum Baldus sentit nitrire cavallum, 180 Lyronusque suum, quos nunc deffora ligarant, atque asinus bis sex pontadis protulit—A a.— Quid sit, nescitur; currunt ad cernere causam. Spezzacadena magis nitrit, raspatque terenum, Roccaforta simul magno rumore balanzat, 185 calzibus et duris cum Pardo marmora spezzat. Vult Baldus saltare foras denantior altris; sed pede vix posito super aerea limina portae, maximus hunc spingit ventus, drentumque rebuttat. Obstupuere omnes, iterum vult bravus apertas 190 transpassare fores, at flatus fortior urtat, quem simul et socios alios sotosora butavit. Ter sic tentavit, ter sic indreto tomavit. Tunc Baffellus ait:—Grandis desgratia vestra est. O sfortunati, vos nempe morire bisognat. 195 Sic sic ausi estis secreta subire deorum? nec formidastis grottas intrare dearum? Non hic mortales fas est calcare pedattas, ni dea concedat vobis Smiralda caminum.— Fracassus dixit:—Qui dii, quae Smerdola, quod fas? 200 Est Deus in coelo, quo lux nitet absque tenebris. Vos mage diavoli brutti, lordique stryones, qui fugitis radios giorni, qui semper in umbris, more civettarum, gufforum, gregnapolarum, vivitis, et vos met divos, divasque vocatis. 205 Iuro tibi: quod non discedam partibus istis, donec iter retrovem, quod nos deducet ad orcum, Luciferumque tibi patrem, fratresque diablos discornare volo, totosque relinquere pistos. Dic: quod nomen habes?—Respondet:—Tu ne Tiphoeus? 210 tu ne Briaraeus, quia me deitate segurum sgomentare putas? Ego sum, qui fulmina magno condo Iovi, praesumque istis sine fine cavernis. Iuro deos: faciam vestras pentire pacias. Hinc uscite foras, praestum: quid statis? an anchum 215 vultis, ego dicam bis vobis? ite deforas. Vos altramenter tot porcos, totque cavallos cangiabo, veluti dii transformare cativos, malvagiosque solent homines in turpia rerum.— Cui Fracassus:—Habes magnam, confesso, rasonem, 220 dummodo, qui faciant illam, retroventur adessum. Attamen invenias seu divos sive diablos, qui te, quive tuam possint defendere causam. Non aliud ius nos, aliud non numen habemus, quam cor magnanimum, spadam, mazzamque feratam. 225 Ergo, quid indusio? nimium parlare codardos arguit; arma meis de compagnonibus: ut quid me sguerzis guardas oculis? da praestiter arma.— Sic dicens, calcem calidum vibravit eidem, quem smagazzavit rafioli more tenelli, 230 merdaque corporeis cunctis de partibus exit. Hinc alius, terrere putans bravegiando guereros: —Praesti—ait,—o famuli, quid statis? prendite tela scazzemusque istos temeraros extra fosinam. Exite, o tristes asini, gentesque ribaldae.— 235 Ac ea dum parlat, martellum corripit unum, et martellatam dat Baldo supra cerebrum. Quando fabri nudi zuffam videre comenzam, expediunt raptim martellos atque tenaias, parsque graves limas, chiodos et azale fogatum, 240 hisque armis audent mastris se opponere guerrae. Ridebat Baldus, nec fodro educere stoccum se dignat, quamvis nesplum gustaverat unum. Quamprimum festinus eos Boccalus asaltat, seque valenthomum nuda inter corpora monstrat. 245 Sed poco in spatio cuncti periere ferari, sunt etenim nudi: ceu fresca povina taiantur, nec per miracolum mansit, qui viveret, unus. Spezzacadena intrat per apertas denique portas, ruptaque de collo pendebat soga cavezzae. 250 Se se cum Pardo cantonem tirat in unum. Roccaforta tamen sentitur calcibus extra, qui pistando petras frangit, qui boffat et hinnit more cavallorum, quando fit gara tralorum. Tunc Fracassus, equo cupiens praestare socorsum, 255 vult exire foras, sed grandis ventus in illum ecce ruit, vastumque facit retro ire gigantem. Baldus ait:—Certe guastabitur ille cavallus.— Respondet Cingar:—Si sic fortuna repugnat, quid nostras ultra cercamus rumpere testas?— 260 Hoc dicens, sotosora domum voltare comenzat. Giubertus ponit carbones, excitat ignem manticibus, rossasque facit dare lumina bronzas. Lyronus retrovat vivo de marmore saxum, quod removet, speratque aliquem accatasse thesorum. 265 Ecce repentinus fit terrae motus, et antra undique tota sonant, faciuntque stupire barones. Attamen interea saxum Lyronus abrazzat, mox levat, et buttat per portas extra fosinam. Ecce drago (horresco referens) longhissimus intrat, 270 intratusque ruit propter squarzare Lyronem, qui sic arditus fuerat scoprire cavernam, qua latet haeroum pretium, palmaeque ducarum. Tunc causa hic patuit, quare tres ante cavalli saltabant fremitu, quos luridus anguis agebat. 275 Hunc tamen accensi, tractique insemma, cavalli calzibus assaltant, morsu, pedibusque davantis. Nil drago deffendit se fortes contra cavallos, imo venenoso cercabat dente Lyronem sternere, dum grottam vult ille intrare scovertam. 280 Baldus et Hippol ei currunt praestare socorsum, qui contra bissam crebro deffenditur ense. At focus interea morzatur flamine venti, quo tenebrae totum penitus rapuere lusorem, nec possunt socii proprias cognoscere fazzas. 285 Baldus ibi clamat:—Nihil, eia, timete, barones. Nostra quidem virtus magicas non extimat artes. Sed precor intantum (quia sic lusore caremus): nemo menet spadam, ne mutua vulnera dentur. Sola cavallorum sit guerra incontra dragonem.— 290 Sic ait, atque animat stimolanti voce cavallos, ut stimulare canes in porcos saepe solemus: qui, nunc mordendo, nunc calzos trando, domabant foetentem dragum; quamvis non vistus ab illis quaeritur ad nasum solummodo, namque cavalli 295 nil penitus possunt tenebris discernere foltis. Pardus agit calzis, nec lassat prendere flatum; Roccaforta tenet portam, prohibetque volenti se scampare fugam, tenet ac per forza dedrentum. Ille sed interea, nigrum vomitando venenum, 300 sibilat, et se se tumefacto gutture gyrat. Porrigit attentas quisquam compagnus orecchias, interdumque suas per gambas ire tralorum sentit, eumque procul sospingit calce Fracassus. Omnes coguntur nasum stoppare, nec oybo 305 dicere tempus habent, tantus iam puzzor amorbat. Tandem non potuit plus Spezza tenere cadena, Spezzacadena dragum lassat scampare tirantem. Ille viam liber scapolat, seguitantque cavalli; alter cum calzis agitat, sed morsibus alter. 310 Ille fatigatus sibi iam ingrossare fiatum sentit, ed intornum bassis volat anxius alis. Fracassus validum menaret saepe tracagnum, sed timet aut socios aut desertare cavallos. Pardus, habens animum furiatum contra nemigum, 315 dum tirat calzum, percusso Cingare, fallat. Cascat humi Cingar, Pardusque retornat, et ipsi Boccalo supra schenam saltavit adossum. —Heu—Boccalus ait,—succurrite, namque butavit me sotosora draco, magis imo diavolus extat.— 320 Respondet Cingar:—Patientia, contra doverum, contra meam voiam patientia, cara brigata. Me quoque nunc fecit saligatam rumpere culo.— Giubertus ridet.—Rides, Giuberte, facendam istam?—Cingar ait,—mihi nulla est voia grignandi. 325 Scilicet hic habeo ventosas atque cirottos, cum quibus acceptam possim medegare schenadam.— Talia dum placidis mottis baronia solazzat, egreditur cifolans oficinam denique serpens, quem Rocaforta suis calzis prohibere nequivit. 330 Ille cavernosas vadit stridendo per oras; dumque seguire parant guereri, protinus ecce, ecce fores bronzi, portaeque serantur apertae. At pede cum dextro, vasconum more, Fracassus currit, et ad terram, scarpato cancare, mandat 335 cuncta sotosopram, clamans sic voce tonanti: —Me seguitate ducem, quo nobis nostra codardis forcia smarrita est? ubi nostra prodezza, diavol?— Sic ait et signans se se, ruit extra botegam, quem non ulterius ricolavit forcia venti. 340 Tunc illi imbrazzant scudos, brandosque filatos disfodrando, foras armato pectore balzant. Hos quoque destreri drittis seguitantur orecchis, mortifer at dragus tenebrosa per antra vagatur, tumbarumque cavas cifolis ingentibus explet. 345 Ad quorum strepitum socii vestigia drizzant, tantonesque abeunt, quaeruntque per orba draconem, quem vel habere volunt mortum vel perdere vitas. Tum novus exoritur rumor, tantusque bagordus, ut non esse putent nisi centum mille diablos. 350 Vox confusa procul loca per scurissima bombat, quae venit innantum sensim, crescitque gradatim. Est id cunctarum rabidissima schiatta ferarum; quaeque suas reddit voces, ut usanza ministrat. Dat leo rugitum horrendum, lupus elevat urlos, 355 bos bu bu resonat, bau bau mastina canaia, nitrit equus, nasoque bufat, raspatque terenum. Sgnavolat et gattus, et adirans eiulat ursus. Mula rudit, mulusque simul, tum ragghiat asellus, denique quodque animal propria cum voce favellat. 360 Hi pariter celerant incautos contra guereros, duraque cum rabidis afferrant morsibus arma. Si manegiare volunt spadas, est grande periclum ne sibi medesimis mortalia vulnera figant. Quisque suum corpus sentit morderier, atque 365 per tenebras ullam nescit comprendere cosam. Longa cavernarum via, nigris plena latebris, tomboat istarum vario cridore ferarum. Fantasticarat multo iam tempore Cingar, quam retrovare guisam possit dare lumen ad orbos. 370 Invenit ascortus, gratans sibi denique testam, commenzatque petras azzalo tundere spadae: quae, quia spagnola est finissima lama, favillas per cecos passim busos facit ire micantes et pocho alquantam praestat lusore vedutam, 375 unde avisantur saltem, gnarique fiuntur compagni, si stent sibi retro aut ante diabli, namque diabli erant, induti membra ferarum. In quorum medio Baldus se primus afrontat, ignudoque feras brando smembrare comenzat. 380 Fracassus, pariter, longe bastone butato, cum manibus tantum brancat, perstringit, afogat, atque caneggiatos duris necat unguibus apros. Cum manibus, dico, tantum, cum dentibus atque squarzat, et in tepido se totum sanguine sbroiat. 385 Virmazzus, nec non iunctus Philofornus apressum, contra duos tauros magnam coepere baruffam. Cingar crebra menat per duras vulnera cotes, quem drago predictus post schenam falsus asaltat, vultque vetare illum ne sic det lumen amicis. 390 Clamitat altorium Cingar; Moschinus aiuttat, et spadam abiiciens, illi se buttat adossum, per collumque tenens, manibus stringendo, cavalcat. Serpa, viam currens, Moschinum tergore portat. Viderat id factum Falchettus, donat aiutum, 395 insequiturque cridans:—Quo te, Moschine, diavol, quo, Moschine, drago te portat? smonta, miselle, nanque tuae timeo vitae, cito, salta deorsum.— Moschinus non audit eum, sed fertur ab angue, quem validis pugnis sempre ferit inter orecchias. 400 Ecce ambos raptim volucer Falchettus arivat; ut giusum balzet, crebro clamore monendo. Moschinus vero, post se cum sensit amicum, quadruplicans animos, tam fortiter ilia serpae stringit, ut illa cadat terrae, mancante fiato. 405 Falchettus subito per dextram zaffat orecchiam, serpentemque retro nunc huc, nunc protrahit illuc; Moschinus stat firmus equo, calcagnaque menat, cumque manu armata guanto tampellat et urtat; se retrahit serpens, nec vadere curat avantum. 410 Non aliter quum vacca neci sit tracta becaro, plus redit indretum, quo plus guidatur inanzum, squartatas quoniam cernit de longe sorellas, inque cruentatis pendentia membra cavecchis. Cingar ibi assistens totum dentaverat ensem, 415 qui iam non brandus sed dentea sega videtur. Non tamen e saxis flammas excudere cessat, exiguosque suis sociis praestare lusores. Ipse drago noscit se mortum, protinus altram vertitur in spetiem, quoniam (mirabile dictu) 420 quae nunc anguis erat, formosa putina videtur, cui nomen Smiralda fuit, de gente luparum. Cascat Moschinus, dum sub culamine longa schena deest, formamque piat drago ille novellam. Falchettus stupuit, cuncti mirantur in illam, 425 a capite ad plantas indutam vestibus albis, quae manibus librum retinet, mussatque parolas, seque coprit latitans ne sit compresa baronis. Sed rapit in socca Falchettus praestiter illam, cui fugit e manibus vestis; Falchettus, osello 430 praestior, hanc iterum per trezzas illico zaffat, medesimoque actu scarpat de pectore librum. Admiranda nimis comparuit ecce facenda. Vix Falchettus eam raperat, librumque serarat, omne repentinas animal se scampat in umbras, 435 imo abeunt in frotta simul sex mille chiapini. At Smiralda cridat, planctumque comenzat amarum, Falchettumque rogat supplex, sic ve:—Ayme—losingat,— ayme ego, non curans hominum consortia, vitam his teneo castam grottis, servoque pudorem. 440 Ah miserere tuae famae, Falchette, nec istud dignum laude putes, teneram offendisse putinam. Quid facias de me, quae sum muliercula? de me, quae sum de numero nympharum Palladis una? Ergo, precor, voias toltum mihi rendere librum, 445 perque meam me andare viam permittere fas sit.— Talibus ingannans, Falchettum porca carezzat, barbozzoque eius digitis putanella duobus fat squaquarinellum, velut est ars vera piandi, sive carezzandi menchiones atque dapocos. 450 Venerat huc Baldus, Cingar, cunctique barones. Hique simul quantum sit bella fiola stupescunt: alter ait:—Scelus est bellam ammazzare putinam;— alter ait:—Scelus est bruttam scapolare putanam.— Dum tamen hanc Falco, mossus pietate, parecchiat 455 linquere, quae vadat quo se sua voia comandat, dumque putat secum proprii dishonoris afettum, ecce procul vox alta tonat, cum voceque lumen apparet radians, quae clamat:—Prendite rursus, prendite, barrones, lordam foedamque bagassam. 460 Mundus namque omnis tali pro peste ruinat.— Lyronus repiat subitus per colla puellam, quae se de teneris Falchetti solverat ongis, hanc ve tenet firmam, donec barbatus arivat illuc vecchiardus, similis gravitate Catono, 465 qui primum laeta compagnos fronte salutat. Mox iubet, ut voiant magicum sibi tradere librum. Illa statim cridat:—Ne des, Falchette, quadernum. Iste malus vecchius vos ingannare parecchiat.— Cui senior conversus ait:—Strya pessima, iam iam 470 tempus avicinat, quo debes rendere contum de tot perdutis animis, ad averna gitatis pro te, proque tuis paribus de prole stryarum. Dic, meretrix Satanae; dic, concubina Chiapini: dic nunc quae pars est? dicis, te Palladis unam 475 de nymphis, cum sis Porta ipsa Comasna Milani, per quam tot gentes vadunt redeuntque frequentes? O nimium te te passa est vindicta Tonantis; quam dare iam poenas, quam iam decet ire sub orcum. Eiice nunc, Falchette, librum, nunc eiice pestem, 480 carrognamque orbis totius et aetheris oybum.— Falchettus Baldum guardat, cui Baldus acennat barbato parere seni. Falchettus arenae librettum gittat, nec apena butaverat illum, ecce repentinus strepitus, motusque tereni, 485 turba diavolorum properant, zaffantque ribaldam, quae meschina cridans tunc strassinatur ad orcum, cumque putanabus aliis, sex millia voltas per quancunque horam, cibus est et fezza diabli.