Nunc bastum caricare tuum, mea mula, gravoso est opus incarico, sub quo sudando cagabis, atque fachinando foenum speltamque padibis. Tu mihi monta susum, tu mecum, Grugna, cavalca, 5 nanque necessamur coeptum complere viaggium. Malferrata licet pedibus sit chiucchia davantis, importanza tamen multa est acatare poëtam, illum barbatum, vecchium, grassumque poëtam, quem praecedentis sub fine voluminis esse 10 dixisti apparsum Baldo, Baldique brigatae. Ut tamen ad plenum vatis chiarezza cotanti nota sit, historiam primo repetamus ab ovo. Est lagus Italiae, Degardam nomine dicunt, quem mea cantavit soror olim Gosa Maderno 15 tempore quo Gardon vastabat regna Monighae, inque Rivoltella cathedrabat papa Stivallus. Hoc de ventre laghi grandis flumara cavatur, quae, qua Pescheriae rocchae fortezza menazzat, trottat praecipiti per pascola virda camino. 20 Menzus habet nomen, qui fregat moenia Godi, donec Mantoae muros circumfluit urbis, parque fit oceano, quum vastis calcitrat undis. Ast ubi perque urbem properat, circumque muraias, ventronesque menat zosum, cagatoria purgat, 25 en iterum stringit ripas, fit flumen, et ancum currit ad ingentem retrovare Governolis arcem. Primius ille tamen, quam tornet currere, factus de pelago flumen, binas trovat ecce nemigas per scontrum terras, quas inter Mintius ipse 30 defluit, atque tenet spartitas more luparum, quae rapido vellent addossum currere morsu. Sic Hosthya Padi Revero spartitur ab undis, sic Stellata sedet Figarolo sgiunta per amnem. Illas ergo inter terras sua flumina Menzus 35 fert vaga, ne vastis meschientur cuncta ruinis, et male dispostos rabies diabolica stighet. Altera stat valli, chiamata Pyetola dextrae. Altera stat monti, chiamata Cipada, sinistro. Illa bravat contra totos, ut Roma, paësos; 40 ista suas spresiat, veluti Chartago, brauras: unde piat forzam capitalis guerra tralorum. Sed quia Virgilium studiosa Pyetola vatem gignerat, et se se decorarat nomine tanto, morsibus invidiae marcebat flegma Cipadae. 45 Omnibus impresis nolebat cedere mundo, hoc solo in factu sibimet Cipada corozzat: quod nullis esset penitus fornita poëtis. Quid facit? eligitur, sancto mandante senatu, ambassator, habens lettras magnumque saperum, 50 qui doctoratus totum messale sciebat. Is Curtatonis de portu ad regna gregorum pervenit, et claram Nigroponti fertur ad oram. Protinus accurrunt gentes, magnumque Cipadae ambassatorem multo sumpsere triumpho. 55 Postea, quid tandem vadat faciendo, rechiedunt. Ille sibi poscit guidam, qua ductus arivet mons ubi Parnassus forat alto vertice lunam, namque habet ut Phoebo parlet, Phoebique sorellis. Praestiter admissus fuit ambassator ad undas 60 belorophontaeas, et, factis mille carezzis, ambassariam scoltavit Apollo Cipadae. Quae fuit: ut, veluti de vate Pyetola tanto Virgilio godit, sic magna Cipada poëtam possideat talem, qui nervo carminis ipsum 65 non tam Virgilium, sed Homerum buttet abassum, qui nec sint digni sibi nettezare culamen. At Phoebus, reputans cosam maturiter omnem, sic tandem responsa dedit:—Diversa metalla sunt, quae diversis soleo partire poëtis. 70 Cui datur argentum, cui stagnum, cui datur aurum, fluxile cui plumbum, cui tandem cagola ferri. His de materiis magazenus noster abundat, praeter quod solos per Homerum, perque Maronem scattola vodata est auri, nec dragma remansit. 75 Illi poltrones sicophantae cuncta vorarunt, nec migolam fini liquere nepotibus auri. Si mihi Pontanum proponis, Sanque Nazarum, si Fracastorium, si Vidam, sive Marullum, crede mihi, alchimia est quidquid dixere moderni. 80 Qua propter nostrum ne spernas carpere sanum conseium, si vis impresae talis honorem. I magis ad sguataros, et clara trovare procazza regna lasagnarum, felix ubi vita menatur, ocharumque illic verax paradisus habetur. 85 Sicut ego hic cytharam pulso, danzantque Camoenae, intornumque mihi faciunt saltando coronam, sic illic pivam Tiphis sonat intra sorellas, quae sibi pancifico faciunt in frotta morescas. Huc fretolosus abi, ne migam tarda caminum: 90 nullus adhuc illa praecellit in arte novella, prima manet siquidem macaronum palma Cipadam.— His ambassator sentitis, masticat alto cuncta supercilio, Phoebumque rigratiat, inde per Zibeltarri strictum canale trapassat, 95 oceanumque secans per drittum perque roversum, cercat, vestigat, petit hic, interrogat illic, donec acattavit montes finaliter illos, gens ubi salsizzis vignas ligat, omnis et arbor talibus in bandis tortas parit et tortellos. 100 Hic patrem alloquitur Tiphim, Tiphisque sirocchias, grataque praestata est tanto udientia messo. Ergo novam tandem tulit hinc Cipada recettam, per quam trippiferum valet aquistare poëtam, cui Maro sit zagus, et mulae striggiator Homerus. 105 Ergo putinellus clara de stirpe Folenghi eligitur patribus populoque insemma dunato, ponitur in medium, quem publica spesa Cipadae nutriat, et tassis nemo scusetur ab illis; utilitas quoniam cunctis est publica, quando 110 sit comunis honor cunctis nutrire poëtam, qui sonet et cantet cum piva gesta Cipadae. Mox fuit apparsum toto miracol in orbe, quale aiunt magno quondam evenisse Platoni, quem pascebat apum squadronus melle putinum: 115 sic quoque quottidie passabat nigra frequenter merla Padum, portans infanti pabula becco, qua propter nomen Merlini venit ab inde, motivumque frequens coepit celebrarier illud: —Merla Padum passat propter nutrire Cocaium.— 120 Traditur inde viro savio, doctoque pedanto Merlinus puer, et versu prosaque peritus cum sociis multis ivit studiare Bolognam, et philosophastri baias sentire Peretti; unde comenzavit super illas torcere nasum, 125 inque Petri hispani chartis salcicia coxit. Ad macaronaeas potius se tradidit artes, in quibus a teneris ungis fuit ille Cocaio praeceptore datus, pinguisque poëta dicatus. Dum Pomponazzus legit ergo Perettus, et omnes 130 voltat Aristotelis magnos sotosora librazzos, carmina Merlinus secum macaronica pensat et giurat nihil hac festivius arte trovari. Ergo per obscuras dum praticat ille cavernas, ecce hic apparet Baldo, velut ante notatur, 135 Smiraldamque magam iubet hinc portare diablos. Mox acarezzanter Baldum, Baldique sodales stringit, et abrazzat, ducitque in tecta fabrorum, quos super adstantes faciens residere cadregas, sic favoleggiat eis:—Bene nunc veniatis, amici. 140 Sunt anni centum, sex menses, octoque giorni, quattordesque horae, quod ego Merlinus in istis vos attendo busis terrae, grottisque diabli. Sors bona me fecit tales meritare barones, qui vadant penitus, magno guidante Serapho, 145 Gelforeas guastare casas, scornare diablos. Conveniet grandes vobis passare travaios; ut desperati vitae quandoque saritis. Gratia sed coeli, quae voscum semper habetur, non aberit vobis, nec vos possanza diabli 150 offensare potest, si rerum factor aiuttat. Attamen, ut Giesiae vetus est retrovatio sanctae, nuntio vos omnes: mihi confessare bisognat, namque pretus sacratus ego sum lectus ad istam legitime impresam, per quam peccata lavantur. 155 Nec confessandi vobis vergogna sit ulla, namque bonum talis meritum rossezza ministrat.— Cingar, id ascoltans, toto se corpore stringit: o quam dura cosa est homini confessio pravo! At Baldus, cui semper inest syncera voluntas, 160 laetus ait:—Nobis parlatio vestra gradivit. Sic, Merline pater, tibi confessabimus omnes. Dudum coelestis nota est clementia Patris, qui non misurat quantum peccamus in illum, sed nos optat, amat, tirat, salvatque ribaldos; 165 nos imo elegit, nos imo vocavit ad esse iustitiae invictos soldatos atque barones. Spondeo sic igitur, per iusti pignora dritti, ille sibi fidos nos cheros semper habebit. Vos agedum, socii, mentem brancate gaiardam, 170 quisquam nostrorum sua nunc malefacta sedazzet, discutiatque suum veteri de sorde gabanum.— Tunc omnes taciti subito loca singula prendunt, seque sibi testam grattant, cerebroque travaiant: utque sciunt, aut scire queunt, peccata recordant. 175 Cingar plus aliis habet, unde tapinus ab imo pectore suspiret: nescit qua in parte galonem voltet pensandi montes, pelagumque malorum. Dum memorare studet, scelerum confusio surgit, dumque malum putat hic, subito domenticat illic. 180 Baldus adest primus, deponit cingula spadae, fronteque summissa, curvoque utroque ginocchio, incipit, et miro sua facta sub ordine narrat. Post quem Falchettus quidquid commiserat ipse parte viri (ut naso, gustu, visuque) fatetur, 185 sed quae parte canis, tacuit, tenuitque budellis, namque canes Gesiae non confessare tenentur, et Falchettus erat vir ante, canisque dedretum. Crimina Fracassi multum pochetina trovavit, namque bonus certe semper fuit ille polaster. 190 Sat Lyronus erat caricus, sat plenus et Hippol, corsarus quoniam fuit hic, fuit ille ladronus. Moschinus sequitur, cantorque Gibertus; et ambo defectus dixere illos, illasque fusaras, quas aqua sancta lavat, quas pulsio pectoris arcet. 195 Centauri non longa fuit confessio, nam, quo parte cavallina peccatur, culpa niuna est. Inde satisfecit Philofornus, et inde Bocalus, quem sibi quamprimum Merlinus ab ante levavit, cogebatur enim gravitatem rumpere risu. 200 Casus quos dixit, censuras quas memoravit, non Pisanella tenet, non Summa Rosaria versat, non Deffecerunt, non altri mille libelli. Manserat extremus Cingar, chiamatur ad ultim, it velut ad forcam, montagnam portat adossum. 205 In primis nescit signum formare crosarum. Postea confundens simul omnia, quidquid in ore concipitur, spudat, clausisque eructuat occhis. Baldus id advertit, suspiria Cingaris audit, et mussando suis cum compagnonibus, inquit: 210 —Em em, stat freschus, colmus est saccus et arca.— Illi non possunt non risum promere, quando Cingaris advertunt, dum se confessat, afannum. Quem suspirantem, quem fazzam saepe sugantem contemplant poverum, stanchisque dolere ginocchis. 215 Confessus tandem, fuit assolvestus ab illo, cui datur, ut potuit credi, penitentia grandis. Omnia promittit Cingar; gran cosa parebit, si de promissis attendet forte mitadem. Illico se tollens a confessore, scapavit, 220 promittitque Deo: posthac, dum vita manebit, non confessandi plus oltra piare fadigam, qua non est maior, qua non stentatior altra. Talibus exactis, surgit Merlinus et inquit: —Eya cavalleri, quae vos indusia tandem? 225 Non est tardandi, quum tempus habetur agendi, vos estis mundi, vos netti, benque sgurati, quae tardanza trigat? tantum peccare cavete. Peccantes iterum grandissima poena moratur.— Dixerat et nullo biscottos zuccare factos, 230 persuttumque satis ranzum, modicasque nosellas, apponit tavolae, cunctosque sedere comandat, excusamque facit de rerum paupere mensa. Denique post epulas et aquati pocula vini, hos menat introrsum, petramque levare molini 235 praecipit: huic paret fortissima schena Fracassi, dimidiam removet montagnam, vastaque rupis bocca scovertatur, per quam datur ire facultas. Tunc Merlinus ait:—Tombam rugate per ipsam. Nil dubium, magna hic ventura catabitur, ite.— 240 Baldus it in prima: descendit mille scalinos, succedunt alii, solo remanente Cocaio. In fundum scalae porta ingens clausa trovatur, cardine quam rupto cum calce Fracassus aprivit. Introëunt altam, longam largamque masonem, 245 lux ubi tanta nitet, tantoque lusore coruscat, ut iurare queas ibi solis stare palazzum. Lucis causa petra est, petrarum maxima, carbon: quae non gallinae, sed struzzi grandior ovo est, et subterranae scurezzam noctis agiornat. 250 Protinus huc trahitur Baldus splendore rubini, fulguritas cuius vistam sibi tollit ab occhis. Circum circa salam sunt arma tacata murais, pulchra nimis, totum nec talia vista per orbem. Stant omnes stupidi, veterum gestamen honorant, 255 relligioque sibi est tales toccare facendas. Ad caput ipsius camerae stat maximus elmus, elmus Nembrotti longo surgente penazzo. Baldus ait:—Nembrottus erat persona gigantis, tuque gigantescam portas, Fracasse, staturam. 260 Ergo gigas cum sis, caelatam sume gigantis.— Paret Fracassus, ferrique in vertice brettam calcat, et altanum despiccat in aëra saltum. Hectoris arma, nigris aquilis ornata, manebant fixa similmenter muro, quae fina metallo 265 argento et auro, duroque azzale coruscant. Temporis haec spatio godivit Roma totanto, quot tanto tenuit mundi signora bachettam. Ast ubi se stessam nimis alta superbia stravit, arma retornarunt sub terram Brontis in antrum. 270 Quae modo magnanimus merito sibi Baldus adobbat. Sunt ibi, quae greghi stiparunt corpus Achili; sunt quae fortis Aiax, quae Theseus, atque bravazzus Pirhus adobbabat, quae Orlandus, quaeque Rinaldus, quaeque Durastantus, Rodomontus, quaeque Gradassus, 275 Zanque Picininus, Nicoloque et Gattamelada, Barthoquelomeus, quem gens dixere Coionem. Pendula stat travis etiam corrazza Goliae, ipsaque Sansonis dentata ganassa gigantis, ipseque Morgantis de pesis mille bachioccus; 280 Fracassus piat hunc, licto bastone, sonaium, cum quo campanas inferni rumpere sperat. Baldus ait:—Nulla hic armorum copia mancat. Quae viltas animi, vel quae reverentia trigat vestros nunc sensus, ut non bona tela pietis?— 285 Tunc ibi compagni, nudato corpore vecchis protinus arnesis, ferro se se undique fino circundant, fibiantque auro, gemmisque corazzas. Inde piant scudos, targas, tondasque rodellas, affectantque atris iam se meschiare baruffis. 290 Verum Boccalo non ullam contigit armam proposito retrovare suo: butat omnia, versat omnia, nec penitus, quod passim cercat, acattat. Tandem vista sibi fuit unica cosa volenti: Margutti squarcina, olim cantata Loyso, 295 in quodam cantone iacet, sine cortice fodri, unde refulgebat multo rubiginis auro. Hanc avidus brancat, basat, cingitque galono, incusatque alios compagnos esse fachinos; atque insensatos, omnique rasone carentes 300 clamitat, ut, nullis qui possint ire gravezzis, en voiant sic sic ferri portare valisas, sic ve fachinales usare ad pondera spallas. Baldus, id ascoltans, inquit:—Boccale, quid armis non te sicuras? en aspice, quanta superchiant!— 305 Respondet:—Non me ferrum natura creavit. Sum de carne caro, sic sic de carne manebo.— Cui Baldus:—Dagam Margutti quid geris ergo?— At Boccalus:—Ego sensi, credoque quod ipso sub Phlegetonte bonas anguillas illa brigata 310 peschet, et inflatas multa grassedine ranas. Si tibi mancabunt illic, menchione, vivandae dic: quid mangiabis? qua guisa, quove modello anguillis poteris, vel ranis tollere pellem? En ad propositum nostrum squarcina trovatur, 315 quae cavet anguillis soccam, ranisque camoram. Suntque illic oleo caldaria plena boiento, ut Bariletta docet predichis, fraterque Robertus; frizere padellis quis ranas posse vetabit, anguillasque illas ad arostum ponere speto?— 320 Talia dum rident socii, compagniter ipse Baldus in aspectu magno se lanzat in auras, leggiadrusque cavans brandum scrimire comenzat, intornumque agilis ventos colpizat inanes. Cingar in instanti trat de gallone spadettam, 325 verdugumque habilem cum cappa ferre stocadas, subque rodelletta se totum curvus abassat. —Quid tu—inquit,—bravas? pentibis forte, pochettum stimo bravamentum rofiani, guarda, sta saldus.— Sic dicens, tractum tres colpos fecit in unum, 330 mandrittum, puntamque statim, celeremque roversum. Baldus cuncta schivat, nec semet aretrat un'onzam, ridet et it circum, nec adhuc tirat, imo repossat, miratque attentus quod Cingar porrigat unum ante pedem; quod si faciet, sotosora tomabit. 335 Ergo piatonadam distesam denique menat, et pede supra pedem posito simul, ecce repente Cingar humi cascat, culoque sigillat arenam, namque, pedem proprium calcatum sub pede Baldi dum retirare putat, propter scansare roversum, 340 non potuit subito, Baldi sub calce retentus. Inde statim, Baldo plantam relevante retrorsum, in schena tomavit humi, iacuitque stravoltus. Omnes quam subito laetos movere cachinnos! Cingar et ipse ghignans sursum levat illico, cridat: 345 —Eya cito, fratres, quid statis? ducite spadas, atque simul mecum Baldo chiocchemus adossum.— Tunc omnes pariter brandos in fretta cavatos menant de piatto, Baldumque toccare procazzant; qui ferit in fianchis, qui retro, qui ferit ante. 350 Ast ita non pirlat, quum foemina fila revolgit, guindalus, aut naspus, vel petra rotonda molini, ut rotat hic Baldus nunc huc, nunc praestiter illuc arduus, atque parans sibi muscas undique brando. Denique toccavit cunctos, intactus at ipse 355 constitit et scrimmae ludique reportat honorem. Tunc Cingar gemmam, cui par cum sole lucerna est, despiccat muro, Baldique reponit in elmo. —Hunc tibi victori—dixit—largimur honorem. Per baratrique domos tali nos luce guidabis.— 360 Annuit huic barro, scalamque salire comandat. Ianque superveniunt, stippati corpora ferro. Tum Merlinus eis ita paucula dicta favellat: —Dux eris, atque pater sociorum, Balde, tuorum. Nulla superstitio poterit te vincere solum. 365 Sic tibi disposuit savii mens alta Seraphi. Ite viam tandem, vos tandem lasso, valete.— Dixerat, et clauso restavit solus in antro. Cingar it allegrus, balzatque legerus ad auras: sustulerat spallis vastum confessio pesum. 370 Bertezzat, burlat, soiat, titaloraque cantat. Aures Falchetto tirat, nasumque Bocalo, qui quoque Merlino salsa de carne mezenum robbarat, quamvis confessus alhora fuisset, et licet ad grepias restarant retro cavalli, 375 quos promittebat Merlinus pascere foeno, seu Demogorgonis spelta, seu Pinfaris orzo. Ipse tamen Boccalus, habens quod habere bisognat, menabat caricum multis de rebus asellum. Increpat hunc Baldus, poverum spoliasse romittum. 380 Cui Boccalus ait:—De mangia in pace biavam. Et tu non portas in bocca forte molinum? Scilicet ad baratrum poteris retrovare tavernam.— At Baldus:—Plenae bastant de pane sachozzae. —Imo—respondet Boccalus,—Norma recordat 385 quod «solo non pane potest homo vivere mundo». Nonne caro carnem facit, attestante pedanto Doctrinale meo, declinans nomina terzae? Nonne flagellabat mihi saepe culamina propter rectis «as es a»? qui mattus nascitur, unquam 390 non guarrire potest, etiam medegante Galeno.— His mottis allegra ibat brigata per umbras. Quisque piat festam pro Cingare, proque Bocalo nam concurrentes sunt ille, vel ille magistri arte Bufalmacchi, Neli, mastrique Simonis. 395 Vadunt praeterea follas narrando facetas, ut via longa nimis videatur curta brigatis. Baldus in excelso carbonem baiulat elmo, qui nihilat grossas radianti luce tenebras. Iamque caminarant miliaria multa per umbras, 400 quando novus rumor post terga auditur ab illis. Stat Baldus, pariterque alii, drizzantur orecchiae. En vox multa sonat:—Sta, guarda, vade, ritorna.— Quali cum guisa regem sociare videmus, mille alebarderos inter, totidemque barones, 405 per quos huc illuc dabandam stare iubetur, dicitur et—Largum largum,—baculique menantur; tali vicinat se se barronibus agmen, qui non contra venit, sed post sua terga caminat. Baldus ait:—Mirum! quo nascitur ista novella? 410 Disfodrate cito brandos, date brachia targhis.— Dixit, et ad bandas stradae cito dividit omnes. Fit via per puntas spadarum, utrinque paratas sforacchiare illos, qui ultra passare menazzant: sic sic per piccas seu guizzer, sive todescus 415 trapassare solet, crudeli morte necandus. Ecce rivat tandem multae confusio gentis, nulla sub alphero quos ordinanza coërcet, sed variis foggis franceso more cavalcant. It fretolosa cohors, spronatque trotone serato 420 non miga zanettos, curtaltos, atque frisones, sed pro, num dicam? quis credat? nempe cavalcant quadrupedes ligni scannos, tripedesque scanellos, fornari gramolas, descos, misasque farinae, concas, telaros, conocchias, guindala, naspos, 425 cadregas, cassas, cophinos, lettiria, scragnas, barrillos, secchias, gratarolas, mille novellas. Omnes ingentem faciunt per saxa tumultum, trentaque para sonant, dum tirant retro per umbras schiodatas tavolas, dum stringunt ilia buttis. 430 Per medios passant muti tacitique guereros. Unde prior Cingar sbroccat de pectore risum, postea conclamat:—Quae gens? ola, ola, quo itis? quae vos fretta menat? nobis parlate coëllum.— At nemo respondet ei, tutaviaque passant. 435 Rident compagni factum, tamen omnia cauto stant mirare oculo, brandos menare parati, si qua sibi forsan tunc noia fiatur ab illis. Falchettus loquitur:—Longa est ea tira virorum, credo tirintanam penitus hanc esse stryonum. 440 Est hodie giornus zobiae, giovedique triumphus. Ad Demogorgontem properant, cursique madonnam. Non tamen ulla mihi certezza; domanda, Bocale. —Non—Boccalus ait—faciam; tu stesse, domanda. Fortunam tentare nocet spessissime multis. 445 «Quando canis dormit, noli distollere somno».— Vix ea finierant, extremior ecce ruebat, atque stafezabat magrazzam supra cavallam, scilicet in dorso magni grossique botazzi, dumque ultra passat per spadas undique nudas, 450 Cingaris extremo toccavit pollice nasum, quo facto ad totam briliam dat frena botazzo. Res miranda statim comparuit ante vedutam; Cingaris en se se nasus gonfiare comenzat, ut fit quum flatu porci vesica repletur. 455 Iamque fluens giusum barbozzi ad menta calabat, iamque bighignolus lambicchi paret aguzzus, quo stillare solet bozas spetiarus aquarum. Obstupet hic Cingar, nescitque movere parolam; nescio quid monstri pensaverat esse, vel umbram, 460 unde manu reparare volens urtavit in ipsum nasazzum, qui iam terrenum longus arabat. —Me miserum—clamat,—quae cauda? quis iste budellus? Unde mihi magnus subitano tempore nasus? Cernitis, o socii? quo tanti copia nasi? 465 Qua mihi de banda nasorum maximus exit? Nunquid totus ero crescendo denique nasus? Deh per amore Dei, deh non permittite, fratres, ut sit opus tanti mihi nasi ferre valisam.— Baldus non potuit non fata dolere sodalis. 470 —Ne timeas—inquit,—ne fle, mozzabimus istum nasonem petito, cui pristina forma redibit.— Hinc Boccalus ait:—Nescis, marzocche, coëllum. Imo tibi invideo de longi munere nasi. Nonne manens drittus poteris nasare melones? 475 Nec peponessarum plus oltra chinabis odori?— Quo motto risit Cingar.—Patientia—dixit,— me iam per nasum bufali de more tirabis. Sed quia trenta pedes iam nasi forma trapassat, andantique mihi gambarum crura molestat, 480 hunc volo prolixum dare circum circa colengum, deque meo naso triplicem formare colanam.— Sic ait atque facit; collum ter nasus abrazzat. Sed quia continuo crescens humore pesabat tanquam bos Chiari, nec eum ferre ultra valebat 485 Cingar cum spallis propriis, nisi detur aiutus, illico Falchettus, dulci compassus amico, illius a collo nasum distorthiat omnem, supra suosque humeros nasonis pondera gestat, cui, mutando vices, succedunt saepe sodales. 490 En pater interea veniebat a longe Seraphus, garzonesque duos uno menat agmine secum. Alter erat mulus, greghesco patre creatus, cui mater calabresa fuit: pensate, fradelli, quae mistura brodae, quae messedanza salattae. 495 Barrus erat, giottus, latro, fur, forca, trufator. Quid restat? stradiottus erat, queo dicere peggium? Sed quia per guerras stradiotica semper usanza est ferre scaramuzzas, aut appizzare baruffas, inde attaccatis armis se trare dabandam, 500 Pizzacapellettus seu Pizzaguerra vocatur. Hac hominis spetie sibi servit cura Seraphi, impresasque novas ad efettum mandat ob ipsum, sicut certa monet sibi constellatio cosas. Alter erat iuvenis, quo non formosior unquam 505 Narcissus fuerat, non castior ipse Iosephus. Is nihil omnino mangiat, pissatque, cagatque, sed fortunato semper nutritur amore. Bellus amat bellum, bello redamatur amante, nec zelosiae squarzatur dentibus unquam, 510 nanque fit a stellis bene iunctis certus amari. Haec quoque gratificat complexio diva Seraphum, egregiasque facit, prout chiedunt tempora, provas. Cui Rubinus erat nomen, cognomen Ubaldus. Ergo hic Seraphus traxit de pectore librum, 515 dumque legit, magni tres cervi protinus adsunt. Ore brias, ut equi, gestant et tergore sellas. Hos montare iubet, redinasque molare, Seraphus, unde simul strictis calcagnibus, oreque chiuso, menteque raccolta per opaca silentia trottant, 520 imo volant, quoniam portantur supra diablos. Itur ad orbescam quocumque guidatur ab illis, inque oculi motu post Baldi terga fuere. —Sistite—tum dixit Serraphus,—sistite cervos, ecce mihi Baldi grottas illuminat elmus.— 525 Tunc dismontatur, cervosque andare iubetur. Inde petras upupae signentas quisque stupendas collocat in bocca, quo facto nemo videtur, ast invisibilis vadit, neque cernitur usquam. Ergo simul properant: alios comprendere possunt, 530 at non comprendi, velut est essentia rerum. Inter compagnos Baldi compagniter intrant, quo muti, taciti, cheti, nulloque veduti, incipiunt menare manus ac ludere pugnis. —Oyme—cridant omnes,—quid enim novitatis habetur?— 535 Serraphus ridens Boccalo tirat orecchiam: —Oy—ait,—oy, quis erit tantum indiscretus ut aures de testa streppare mihi…—Dum dicere «voiat» ille parat, chiappa culi picigatur in una. —Vah cagasanguis, ego non possum vivere, cancar, 540 Balde, tibi veniat; quo me in bonhora guidasti?— Pizzacapellettus gambam transversat inanzum Lyrono, qua se simul ille intoppat, et ancum it simul in terram, rumpitque cadendo ginocchium. Hippol ait:—Nihil hic giovat portare lucernam, 545 cum sit quod nobis tollatur vista videndi. En ego tampellor pugnadis, Balde, cotoris, nec prorsus video, sed tantum sentio goffos. Attamen esse tibi pazzus fortasse videbor.— Sic ait, et colera tactus, chioccante Rubino, 550 incipit ad ventum palmas vibrare seratas, morsibus et calzis foltas bussare tenebras. Saepe menat gambas picigatus ubique Fracassus, villanusque paret, qui scalzus tempore caldi non valet a moschis gambas reparare caninis, 555 aut a zenzalis duram deffendere pellem. Serraphus subito Falchetti e tergore nasum Cingaris abstulerat, passimque menabat ut orbum. Ille cridat:—Ducor per nasum buffalus, et quo, et quis me ducat, minimum non cerno cotalum. 560 O gran cosa quidem, pazzi qui talia cercant.— Vult illi Moschinus opem conferre, sed unum accipit in fianchis punzonem, retroque factus vindicare parat, schiaffumque roversat acerbum, ut tres de bocca dentes smassellet ab umbris; 565 at rigidum colpit saxum, recipitque figuram iuxta materiam, et meritum mercede pagatur, namque super digitos sofiat, velut assolet ille, qui nimium caldam properat mangiare polentam. Multoties huc se voltat Giubertus, et illuc, 570 dum sponsonatur pugnis ab utroque galono. Ipse similmenter trahitur Philofornus, et ictus dum recipit stranios, banda se torquet in omni. Denique post aliquod susceptum utrinque solazzum, Serraphi iussu de bocca quisque lapillos 575 extrahit, et clari cunctis patuere visaggi. O puta, si rident ac laeto corde solazzant! Noscunt Serraphum, cui chinans Baldus honorem rendit, et abrazzat Pizzam, iuvenemque Rubinum. Supplicat inde: voiat, si alcuna potentia libris 580 est magicis, contra praestigia tanta stryarum, Cingaris a vultu tam grossum tollere nasum. Cui Serraphus ait:—Bene si consydero cosam, Cingar habet tortum, proprium nec ad utile guardat, dum bene fornitum cercat deponere nasum. 585 Si bene quidquid agat nescit retinere cerebro, ad nasum faciat tres, quattuor, octoque groppos.— Cui Cingar:—Serraphe pater, non curo quatrinum, esse parum memorem, cerebrumque ostendere gatti, dummodo tanta mihi scarichetur sarcina nasi. 590 Nam quis rinoceros naso nasutior isto? Deh, per amore Dei, pactum veniamus ad istud: tollite vobiscum nasum, totumque cerebrum; tantum, quos habeo dentes, serventur in ore, ut mangiare queam, si non memorare, quid inde?— 595 Tunc Serraphus, habens plenam de nescio quidnam tascazzam, cavat inde, velut chirurgicus, unam ampollam unguenti mira virtute pieni. Ungit utranque manum sibi stesso, deinde perungit nasonem leviter, pressatque tirando deorsum, 600 ut pressare solent qui mungunt ubera vacchis. Ille calat sensim, candelae more brusantis, quae venit ad virdum, parvo remanente mochetto. Dumque redit primum guttatim nasus ad esser, stat Cingar prontus, raptimque se ab ungue Seraphi 605 eripit, ut vidit sgrossatam denique codam. Nec fuit ordo unquam posthac, sibi tangere nasum, addubitans etiam prigolos incurrere nasi, de quibus exierat sola mercede Seraphi: cui grates reddit, docto sermone, galantas. 610 Inde vale dicto se compagnia diremit: Baldus it ad bassum, Serraphus tornat ad altum.
Iamque caminarant giornatas quinque per umbras, donec ad extremum fines reperere cavernae. Non datur ulterius procedere posse pedattas, nam smisurato trarumpitur orbita saxo. 5 Hinc sibi destranium paret reflectere gambas et replicare viam, tanta stracchedine factam. Ergo impazzati restant, velut usus habetur; quando formicae spatiantes ordine longo, sive super murum, seu vecchiam supra nogaram, 10 vadunt et redeunt se crebro insemma basantes; at si per medium squadrae transversa notetur linea carbonis, faciunt ibi protinus altum agmina nigrorum, seque omnis campus adossat. Denique sub pedibus sibi petram Baldus adocchiat, 15 hanc ve alzare iubet, datur haec impresa Fracasso, qui speditus eam, firmis in littore plantis, elevat, et pozzum sub retrovat esse profundum. Apponunt aures, si quid sentitur ab imo: hinc auditur aquae strepitus per saxa sonantis, 20 cernere nil possunt in fosso valde cavato. Cingar confestim pensat descendere bassum, taccat se manibus pedibusque ad saxa cavernae, tandemque in fundo se repperit esse calatum. Hic trovat undantem lagum, sentitque per atras 25 montagnae tombas liquidum properare canalem. Tunc ibi compagnos vocat alta voce deorsum: —O—cridat,—o socii, baratri descendite scalam.— Quo vix audito, spadarum cingula, nec non cavezzam et cingias asini simul undique groppant, 30 perque sogam similem descendunt unus et unus: de quibus ipse asinus prior extitit, inde Bocalus, tandem se quisquam retrovat cum Cingare giusum. Baldus ibi stagnum rutilo fulgore palesat: elmus enim, cui petra nitet, fugat undique noctem. 35 Hic lagus ingenti grembo se largus alagat, quo magnum egreditur flumen, neque magnius altrum est reperire quidem, si flumina tota misuras. Compagni ad longum ripae, perque arginis orlum, ire comenzarunt, ceu flumen currit abassum. 40 Ecce procul medio cernunt in gurgite vecchium, vecchium cui pectus longhissima barba covertat, supraque longa sedet crocodili terga nodantis, quem quoque tres alii crocodili pone sequuntur, gestantes strato bellas in tergore nymphas. 45 Ut videt ille senex lumen procul, atque brigatam ire solazzantem, brandos targasque ferentem: —Quae nova res?—inquit—delibero noscere quare.— Mox contra Baldum brava sic voce comenzat: —Quo te, matte, pedes? quae vos per littora Nili 50 trentapara guidat? praesti reflectite gambas. Guarda gaioffazzos, quae, quanta superbia menat.— Baldus respondet:—Coelo cascamus ab alto, imus ad infernum, nobis insegna caminum.— Cui vecchius:—Facilis cosa est descendere bassum, 55 sed tornare dretum bragas sudare bisognat. Attamen has nostras per stradas ire dolebis, et nisi tantostum tornare fretabitis istinc, dat mens quod veniet grandis desgratia vobis. Vos ne, hominum stronzos, sanctum imbrattare paësum? 60 Ergo retornetis, vestrasque reducite plantas, poltrones qui vos estis, bastonibus usi. Ad quos parlo modo? num terzam dicere voltam me vultis? asini, porci, gens plena pedocchis.— Omnia supportat Baldus, prenditque solazzum 65 de rimbambito vecchio, cui flegma superchiat. At non Fracassus dentrum tenet amplius iram, sed crollans testam scridat:—Nunquid deus es tu? Aut dii cornuti tombis versantur in istis? Archidiavol eris potius, baratrique carogna.— 70 Cui vecchius, dictis alquantum mitibus, inquit: —Gelfora diva mihi regnum dedit istius amnis, hasque per aeternum tempus iam subdidit undas. Nilus habet nomen, qui drizzat in aequora septem undantes rivos, nec quo nascantur in orbe 75 scitur Aristotolo, Piatone, aliisque pedantis, qui sua de innumeris scripsere volumina frappis. Vos tantum nunc mente mala, nunc corde cativo, nascimenta huius superis ascosa trovastis, et pede mortali calcastis littora divûm. 80 Ista galantarum servit mihi squadra dearum, sublimemque deum fluvii me Gelfora fecit, quae maris in fundo sibi maxima regna locavit, distribuitque suis barronibus atque vasallis flumina, stagna, lagos, fontes, canalia, rivos, 85 deque deûm numero sum dictus nomine Ruffus. Ergo, velut deus et plenus deitate deorum, impero, commando, iubeo, scomunico, giuro, desgratiae sub sorte meae, sub crimine forchae, tollite carneros, praestique netate scapinos. 90 Et quibus haec mando? via, protinus, ite, ribaldi.— Baldus ait:—Deus es merdosae forte latrinae, si tamen, ut gracchias, tutus deitate probaris, en te, scanfardasque tuas deffende ruinis.— Sic dicens, chinus tollit de littore saxum, 95 quod iacit et testam crocodili spezzat in undis. Ruffus it ad nodum, frustraque negando repettat, extra tenet musum veluti ranazza lavacchio. Turba puellarum commenzat batere palmas, confugiuntque super crocodilos valde fugatos. 100 Intrarat sed iam medium Fracassus in amnem, et Ruffo veluti pollastro colla tiravit. Baldus it ulterius, facit altris lampade scortam, multaque ragionant de Nili fonte latentis, dumque simul tempus simili sermone trapassant, 105 ecce nigram boccam montis reperere forati, quae totum largo sorbet sbusamine flumen. Hic mancant ripae Nilo, totumque meandi hic vanescit iter, drittas fluit unda per alpes. Compagni fixas sabiae tenuere pedattas, 110 nulla pedestrandi conceditur ultra facultas, nec datur andandi senterus euntibus illuc, ni sibi sint pennae, seu nandi, sive volandi, sed nec habent ullam barcam, nec Dedalus illic ullus adest, qui tunc inceret bracchia pennis, 115 nec nodandi etiam modus est, aut tempus et ordo, namque sub armorum peso traherentur ad imum. Ergo hic Fracassus medias se balzat in undas, quas spruzzare facit ter centum bracchia sursum; et licet ingentis bustum manifestet homonis, 120 sgozzolat ipsa tamen madefactis braga culattis, per moiamque menat grossos andando galones. —Heus—vocat,—o socii, cunctis provisio rebus semper adest, modo sit cordi prudentia nostro. Supra meam schenam saltate gaiarditer omnes: 125 sum dispostus ego vos totos ferre per amnem.— Baldus ait ridens:—Poteris, Fracasse, quid audes?— Respondet:—Non vos, minimi qui ponderis estis; verum, si sit opus, populum portabo Milani. Herculus, ille gigas, fertur portasse cadregam 130 Iuppiteris, qua tota sedet fameia deorum. Nec pulmonus ego saldus sub pondere stabo octo putellorum, qui nostris forzibus estis?— Tunc omnes saliunt schenam, spallasque gigantis, ac si cum scalis fortezzam prendere voiant. 135 Lyronus dextrum caricat sine pondere tergus: cui frater se se manibus tenet Hippol apressum. Baldus at e contra laevae se brancat orecchiae, Giubertumque tenet retro, iustatque bilanzam. Nec somae, ut solitum, fuit addere saxa bisognus. 140 Calzarum stringhae Boccalus nectitur uni, rampat in orecchiam Philofornus, rampat in altram Moschinus, camerasque illic habuere patentes. Cingar supra caput se rampegat altius altris, Centaurus non vult adeo caricare gigantem; 145 sicut parte canis Falchettus crura dimenat, sic quoque Virmazzus gambettat parte cavalli. Solus retro manens, asinellus raggiat, et orat non ita destitui solettus in ore luporum. Ire per undosum cursum male semet arisgat, 150 nec sibi vult nulla guisa bagnare gonellam. Hunc piat ergo gigas leviter, cubitique sub ala collocat, et striccat faciens lentare corezas. Sic facitur, quum piva sonat ventrone pieno, quae cubito dum stricca canit dat musica versum; 155 sic bona dat chiaros asini proportio cantus. Tot passarottos Fracassus ferre videtur, totque graves pesos iurat pesare nientum. Quo sustentatur, portat sua dextra bataium, ac ita prolixis cum passibus ille viatur. 160 Se per gallonem quandoque revoltat eundo, saepeque terribili sfrantummat saxa bachiocco, nam trovat intrigos per stricta canalia multos, transversasque petras azali stipite rumpit. Tandem post longos tractus, multosque miaros, 165 ecce procul giornum cernunt, finemque cavernae. Incipiunt cantando simul dissolvere linguas, canzonesque iubet cantari Baldus alegras: —Forselament, De tous, Dungaltre merque, Petite.— At Cingar tandem cecinit cotale motivum: 170 —Postquam de coeca sumus hac praesone cavati, Tur lu cantemus, Tur lu capra mozza sonemus. Quid Ramacina facit quia non venit illa marito? Cantemus tararan, cantemus tantara taira.— Denique perveniunt ubi giorni lusor habetur, 175 ac ibi discarigat se pondere schena gigantis. Non tamen extemplo potuerunt cernere lucem, sed fecere velut facimus quum mane iacentes poltronizamus nolentes surgere lecto, quamvis ad mezam sol spargat lumina gambam, 180 sed quum fanteschae veniunt aperire fenestram, slongamus cordas, asinorum more, lautti, nilque lusimentum giorni guardare valemus. Sic isti, egressi tenebris, vix lumen inalzant sursum oculorum, barbaiati lampade solis. 185 Sed mox vezzati, mirantur quomodo possit esse sub hac terra, aut terrae in viscere giornum. Hic alium siquidem mundum catavere novellum, hic ve novum solem, nova saecla, novasque posadas. Artibus at magicis memorant ea facta sotacquam, 190 nam maris ad fundum noscunt se denique giuntos. Hic absque arboribus grandis campagna videtur, qua non est maior per longum perque traversum, Veronae campagna vetus, campagna vel illa qua se menchiones Godii super aethera iactant. 195 In medio campi magnus petit astra palazzus, de quo mille vident longe fumare caminos. Illic scroffa suam plantarat Gelfora sedem, banditamque tenet semper maga pessima chortem, perque suum regnum multas fabricarat Arenas, 200 atque Colossaeos, qualem Verona theatrum nunc habet, atque illic tenet omni tempore vaccas, ut simili tota urbs semper stet netta ledamo. Sed magnum factum, mirandaque folla videtur: quod pelagi fundus stet in altum more solari, 205 nec fluat abassum, quamvis agitetur ab austris; per quem sol radios spargit, penetratque liquores, ac si per vitrum brusans candela trapasset. Unde novus paret mundus, nova vitaque gentis. Compagni tutavia stupent, clamatque Fracassus: 210 —Doh, diavol, erit nunquid tibi tanta potestas ut naturales possis voltare statutos? Sicine tu pelagi fundamina pendis in altum? Aut, velut aër, aquae per te gravitudine mancant? Non, non, quid facimus? nimium tardata ruina est.— 215 Respondet Boccalus:—Habes, maruffe, ragionem. Sed quod mangemus nihil ultra portat asellus.— Cingar ait:—Fameo.—Sequitur Moschinus:—Ut orbus nil video.—Centaurus item:—Mihi brontolat intus panza fame.—Mangemus—ait Fracassus—asellum.— 220 Quo dicto, piat hunc pedibus, colloque tirato strangolat antrattum, veluti massara galinam. Scortigat huic gambas Cingar, Boccalus adoprat Margutti dagam, dum spaccat pectora, dumque ventre cavat trippas, rognones atque figatum. 225 Baldus azalino de saxis ense favillas accipit in ferulam, festucos aggerat omnes Hippol, et altandem Lyronus suscitat ignem. Fert Philofornus aquam, nec non Giubertus in elmis, diversosque lavant asini de corpore quartos, 230 qui partim lessus, partim mangiatur arostus, et tandem saturi vadunt incontra palazzum. Nec bene finierant andando trenta cavezzos, en procul occurrit vecchius sciancatus, et una it secum mulier vultu peregrina zoioso. 235 Gestant ambo manu bordones atque capellos, parvaque dependet baculo de utroque tabella, qua sua depicta est facto desgratia voto. Immantellati breviter, cinctique fiaschis, seque fadigatos monstrant longo esse camino, 240 quapropter, stratis umbrosa in valle gonellis, membra solo buttant, forzasque sedendo raquistant. Illuc conveniunt socii, pietate moventur: namque viandantus cent'annos tempore monstrat, cui reposare magis, quam circum ire bisognat. 245 Tum peregrina virens facie, tenerinaque multum ad prigolum vadit ne sole scoletur eundo. Blandidulos oculos in terram semper abassat, quos aposta levat quandoque, tiratque saëttas, deque balestranti vista dardeggiat acutas. 250 Praecurrens socios hanc primius Hippol adocchiat, et iam sicut erat solitus veschiatur in illa. Baldus amorevolo vecchium sembiante salutat. Mox ait:—Unde venis, quo vadis, quod tibi nomen?— Respondet:—Venio paradisi e partibus alti, 255 vadoque ad infernum, Pasquinus nomine dicor.— Baldus ait:—Quis te paradisum linquere fecit? nonne bonum bravumque illic tu tempus habebas? Cambius iste tuus malus est, lassare beatos, ire ad damnatos, miror quae causa sit ista.— 260 Respondet malvecchius:—Ego sum pratica mundi, nec tegit indarnum mihi barba grisissima pectus. Crede mihi experto, te stessum fallis, amice; ingannatur homo, paradisum qui putat esse deliciis plenum, allegrezzis atque solazzis. 265 Sunt cinquanta anni quod ego plantando tavernam ostus eram Romae, tam toti cognitus urbi, ut mea perpetuis ibi stet nomanza diebus, meque patres statua decorarint, sicut usatur de signalatis fieri, dignisque triumpho. 270 Non est poca tibi virtus, aquirere famam talibus in rebus, quales gradire videbis regibus et papis, mitris, rossisque berettis. Quapropter studium tribus artibus omne trovavi: arte coquinandi, buffonis, tum rofiani. 275 His ego pro meritis larghissima dona rochettis saepe guadagnavi, multosque insemma placeros; unde sciens hominum tantorum facta, prodezzas, artes, virtutes, meritos et caetera vitae, solus ego toto possum de his omnibus orbi 280 rendere bon contum, secretaque pandere genti. Si praestanda fides sanctis est ulla prophetis, credite Pasquino schietto savioque prophetae. Quidquid ait Credo est, quam sancta Ecclesia cantat. Iam mihi decrepito moriendi venerat hora, 285 pro me tota simul monstrabat Roma gramezzam. Supplicat ad Patrem Sanctum: me voiat, onustum bullis et brevibus, coelo mandare beato. Collegium subito pro me papa ille radunat, postque ragionamen varium, quod cive tamagno 290 sic sic perduto grandis iactura sequetur cortesanorum iuvenum, cortesaque narum, ecce mihi tandem datur indulgentia talis: ante ussum coeli vadam plantare tavernam, ut quando venient paradisi ad regna godentis, 295 supra suas mulas ben grassi, benque pafuti, praelati Gesiae, sim praestus, simque paratus hos mihi bon meritos pingui recetare taverna, quae cameras habeat fornitas more todesco; sed meus in Roma genius stet semper in una 300 marmoris effigie, qua non magis altra catatur digna maraviliis, si sit pensata brigatis. Nunc tibi sum maschius, nunc sum tibi foemina Romae, nunc ego relligio, nunc sum victoria, nunc ve sum tibi Pasquinus slancatus et absque mudanda, 305 fazzaque merdifluens privatur munere nasi. Haec mihi contingit saxo desgratia, propter civem Marphoium, cui cuncta archana paleso, nosque ragionamus nisi non heroica miris diversisque modis, neque deest facundia nobis, 310 quamvis abstulerint puerilia saxa loquelas. Ergo super limen paradisi nostra tre annos ostaria fuit modico celebrata guadagno. Namque cadenazzis chiusae, stanghisque seratae semper erant portae, nulloque intrante mufosae, 315 et sua taccarant gambati lintea ragni. Passabant giorni vel sex tal volta vel octo, nemo foresterus bandas veniebat ad illas. Si tamen ullus erat tandem, qui accederet illuc, vel zoppus, vel gobbus erat, vel lumine sguerzus, 320 vel cantans borsis coram latrone vodatis. Nemo, qui scottum posset pagare tavernae, qui vellet cameram, qui lectum, quique biavam: quisque carens soldis, soliti dormire paiaris, strazzati tunicis, cercantes, atque pecentes, 325 deque pitocatis implentes viscera tozzis. Raro pontifices vidi, regesque, ducasque, raro signores, marchesos, raro barones, raro capellutos, mitratos, raro capuzzos, qui mihi scudiferas possent aperire crumenas, 330 quique zafranatos vellent pagare capones, splumatosque toros, dulces garbasque caraffas. Hi sunt, qui riccas faciunt, pinguesque tavernas; hi sunt, qui spendunt et possunt spendere scudos. Procuratorem si quemquam forte videbam, 335 sive potestatem, advocatum, sive nodarum, vix illud credens clamabam:—O grande miracol! Hac ego pro causa sdegnatus ab inde scapavi, sed tunc praecipue quando Demogorgon abbas, cui brocoli, sardae, fighi, fava frantaque curae, 340 affuit in mula tam magra tamque stryata, ut fiascos posses duris taccare galonis. Non habuit marzum pro me sua borsa quatrinum, quo vasum calidae posset pagare polentae, accedit clausae paradisi denique portae, 345 qua pregat introrsum recipi, fierique beatus cittadinus ibi, aut aliquo cantone locari. At Petrus in colera miserum de limine sburlat, mox ait:—Hinc abeas, destructio fava menadae, non es, nec maium fueris dignatus Olympo, 350 donec apud chiericos madonna Simona manebit, quam dum permittit mundo sic vivere Luscar, nec tu, nec tua stirps poterunt intrare chidentrum. Vade, nec ultra chioches portam, ne forte chiocheris.— Talia dum fierent, exibant extra seraium, 355 deque schola coeli guizzabant mille putini, qui male vestiti, qui nudi, malque politi, malque petenati, magri, tegnaque coperti, intravere meam nullo prohibente tavernam. —Nos angeletti sumus—aiunt:—trade merendam.— 360 Quo dicto, coepere meas sbandare pignattas, et mihi cassonem fresco de pane vorarunt, tresque simul porcos, vaccam unam, trenta capones, gallinas totidem, cum becco sex quoque capras, octoque persuttos, plenumque saluminis ursum. 365 Quid plura? et gattas, asinum, mulamque magrazzam mangiarunt, et plus post mangiamenta famebant, unde nisi raptim scapolassem nudus ab illis, meque, meamque simul cazzassent ventre fiolam. Pensa mò post mortem quae consolatio restat!— 370 Talia mal vecchius dum chiachiarat, Hipol acostat se se dongellae, vultque illam tollere secum. Cingar ei scaltritus opem donare parecchiat, qui tenet abbadam, scortam facit atque subocchiat Falchettum: tandemque omnes favere sodali. 375 Id solum ignorat magni prudentia Baldi, tempore qui simili vult castos esse barones. En subito tremefit totum campagna per orbem, disfantat vecchius se se ingannator ut umbra. Obstupuerantque pedes Baldi, steterantque capilli, 380 quando repentina se volta repperit illic solum solettum, neque coram vidit amicos. Quid faciat, seu quo stampet vestigia, pensat, mente Deum clamat, Serraphum voce domandat. Denique Gelforeas meium putat esse masones 385 vadere, smarritos ubi forte catabit amicos. Sed vix tardigradis cum passibus ire comenzat, Pizzacapellettus procul obvius ecce ruebat, qui super amblantem, stradiotti more, zanettum currit, et altivolam giavarinam sustinet armo. 390 Baldus eum norat, vocat:—Heus, o Pizzacapelle, angelus es nunquid Gabriel, qui forte novellas portes zoiosas? Ubi stat spes nostra, Seraphus?— Respondet:—Non, barro, novas may porto cativas. En cape scondificam Serraphi munere petram. 395 Hanc optalamiam dicunt; hanc nemine vistus ore ferens, intra stanzas ubi Gelfora praesul vaccarum albergat, mandrasque governat earum. Ille senex, qui se Pasquinum dixerat esse, non est Pasquinus, verum Demogorgon ille, 400 qui solet ut cauda vivaces battere fadas, atque stryas ipsas asinarum more cavalcat. Teque, tuosque viros veniebat fallere, sed tu solus es immunis tanta de fraude rimastus. Compagni tolerant meritorum facta suorum, 405 quos tamen altandem cum tecum laetus habebis.— Dixerat, et subitus campagna sgombrat ab illa. Baldus in ore petram claudit, neque cernitur usquam. Versus Gelfoream se drizzat protinus aulam, multas incontrat comitivas saepe stryarum, 410 per medium quarum subtilis ut umbra trapassat, atque voluptatis causa tirat hic, tirat illic guarnellos, calzosque menat, goffosque frequentat. Pervenit ante fores palazzi semper apertas: omnia sunt aurum, cornisia, limina, voltae. 415 Introit, armatumque videt lanzonibus agmen, guardam reginae quod iudicat esse probatam. —Gaude—Baldus ait,—mi brande, cibaberis esca carnis, et aethereum guazzabis sanguine vultum.— Transit ad obcintum largo gyramine claustrum, 420 quod decorant circum centum cinquanta columnae. Omnia splendificant auro, mirisque richezzis. Aurum pillastri, frisi, capitella, peduzzi. Quos Baldus mores trovat illic, quas ve bruturas, quos bordelliacos actus, deshonestaque facta, 425 utile non posset scribi, si scribere vellem, nam neque simplicibus sunt omnia danda palesa. Ostia per gyrum camerarum plurima iusto discompagnantur discrimine, semper aperta, semper et andantum discursibus, et redeuntum 430 trita pedum, veluti patet esse palatia regum. Cuncta sigillatim latitans vult cernere Baldus. Se viat ad primam spatioso intramine portam, de qua non pocam videt ire, redire brigatam. Intus tic tocchant duri mortaria bronzi, 435 nam speciariae locus est et pharmapotechae. Intro ascosus abit, vult omnia scire gradatim. Obstupet innumeras ibi vecchias esse dunatas, quae simul innumeros homines, magis imo striones semper amaëstrant in rebus mille nefandis. 440 Sunt itali, greghi, spagnoles atque todeschi; et ricchi et poveri, laici fratresque pretique, matronae et monachae, tandem genus omne brigatae. Solicitant varias basso cum murmure cosas. Multaque conficiunt unguenta, cerumina, pastas, 445 unctos, impiastros, pilulas, confetta, cirottos. Mille serant, reserant scatolas, voltantque, revoltant, urceolosque tegunt, retegunt, solvuntque, resolvunt vasa triacarum, bozas, magnosque bocalos. Pars mensurat aquas varia de sorte bilanzis, 450 pars chioccat pavidas crebris pistonibus herbas, taxum, cambrossen, squillas, aconita, cicutas; electuariis pars implet bissola nigris, compositis noctu quintae sub lampade lunae, de spuma rospi, de ladri carne picati, 455 de pulmone asini, de virdi pelle ranocchi, de lue matricis, de argenti sulphure vivi, deque cadaveribus violenta morte peremptis, de sudore lupi rabiosi, deque sagina viperea, de felle upupae, de lacte cerastae. 460 Praeterea fingunt miscentque sacrata prophanis: pascalis caerae candelas, chrismatis unctum, baptismique salem, multasque insemma novellas, quas praeti dant saepe mali poltronibus istis. Quas uti componant, fors fors describere possem; 465 sed dubito ne, dum errores reprendere vellem, errorum fierem praeceptor, meque thomistae dignum censerent mitra, Christique cavallo, ac asini, de more briae, mihi cauda daretur. Talia pro magno nec haberent forte lavoro, 470 namque oratores, physicos, strologosque, poëtas, fratres et praetos, et qui dant iura brigatis omnibus in zobiis ad cursum vadere trovant. Sed quia rispetto cedit drittezza rasonis, atque solent grossi pisces mangiare minutos, 475 disventuratae quaedam solummodo vecchiae sunt, quae supra asinos plaebi spetacula fiunt, sunt, quae nobilium culpis velamina tendunt, sunt, quae sparagnant claris incendia femnis. Baldus it ascosus, consyderat omnia, versat, 480 inscriptasque legit scatolas, urzosque notatos. Non nisi mortiferum passim legit esse venenum. Librazzos aperit, vel apertos lectitat omnes. Non nisi letales consyderat esse recettas, scilicet: ut pueri faturentur odore marassi, 485 quomodo stuprandi causa dormitio fitur, uxorisque suae vir fusos noscere tortos possit et in facto proprio retrovare ribaldam; quomodo formosae cogantur amare puellae, sinceraeque harum mentes per forza tirentur; 490 quomodo non pregnet cum drizzat foemina cornas, quomodo si pregnat fantinum pisset abortum, quomodo vix natum corrumpant fascina puttum, quoque modo siccent odiati membra mariti; quomodo de birlo mentem, de corpore vitam 495 brutta stryazza cavet puero teneraeque puellae. Foetentes ibi sunt, inquam, vecchiaeque beghinae, quae vadunt redeuntque, ferunt referuntque novellas: scilicet urzettos, scatolas et multifacendas. Has sequitur Baldus, vultque omnia tangere visu. 500 Est locus alter ibi, ter centum brachia longus, bis centum largus, centumque sofitta levatur. Hic amaëstrantur partim, partimque maëstrant tot streghae quot arena micas, quot sylva Bacani dat foias, quot Puia nigras parit arida muscas. 505 Sunt ibi scarcossae, sdentatae, et lumine sguerzae pinzocarae, mediaeque sores, quas Gelfora doctas esse pedantrices statuit, satrapasque senati. Quae pedagogarum de more galantiter artem dispensare sciunt, dantes praecepta stryandi, 510 atque per unguentos operandi multifacendas. Qualiter hae furiant, moveantque tonitrua coeli, ut segetes, vignasque simul tempesta ruinet: qualiter huc lunam tirent per forza deorsum, qualiter et stellae schegnent reflectere gambas, 515 qualiter et detrum voltent cava flumina spallas, deque mari ad proprios referant carneria fontes, qualiter in formas diversas corpora mutent, inque lupos voltent homines, ursosque, canesque, seque met in gattas, in monas, inque civettas, 520 augurium quae triste canant per tecta casarum; qualiter et praetos doceant faturare comadres, atque malos fratres mulas equitare diabli. Nunc hic, nunc illic Baldus praecepta stryarum audit, et advertens si quam cognoscat in illis, 525 Cingaris uxorem mirat, Bertamque magistras esse puellarum: traxit quasi turbidus ensem, at circumspiciens ibi multas esse madonnas, nobilium uxores hominum, pluresque papessas, mucchiachias Sathanae, se prostituisse diablis, 530 bassavit coleram, tacuit, latuitque libenter, confortumque piat secum, semetque reprendit: velle per un nihilum cotalas prendere gattas. Namque videt chiarum: quod, quas hic esse putamus Harsilias, illic Thaydarum squadra trovantur. 535 Sed laudavit eas, quae furta coprire sciebant. Semiremissa quidem culpa est quam coltra covertat. Tecta nitent aurum, muri, pavimenta, cadreghae, strataque coltrinis variis, lectique parantur argento, raso, samito, canzante, veluto. 540 Conspicit hic iuvenes circum scherzare puellas, leggiadros motu, bellos, facieque galantos, stringatos, agiles, semper saltare vedutos: quos Baldus cernens cito iudicat esse diablos, humanum vestisse caput, moresque virorum. 545 Quas gestent auri vestas, brettasque veluti, praetereo, et calzas ostri, rensique camisas; quin etiam petras pretiosas pono dacantum, muschium, perfumos, zibetti vascula, namphas. Sentit et ad nasum storacis, aquaeve rosadae 550 spiramenta, quibus sbrofatur saepe palazzus. Florida porfidicos ornant spalleria muros, in quibus adfixi dant specchi lumina circum. Illic meschinae stant se doniare puellae, imponuntque genis, fronti, colloque biaccas, 555 atque coralinos faciunt parere labrettos, increspantque comas ferro, ciliique tosantur, streppantur ve pili, strazzis stuppaque dedentrum ingrossant humeros, slargantque ad pectora mammas, ut, quam pensamus sembianzam Palladis esse, 560 sit saccus paiae, vel forma sit illa puvoni, qui discazzandos ad osellos ponitur hortis. Pono da banda lyras, flautos, atque organa, cetrhas, scambiettos, danzas guantos de Spagna, morescas, et ballum qui fit cum torza cumque capello. 565 Ipsa voluptati praestat maga Gelfora tantae, quae super auratam stat salae in fronte cadregam. Talia dum crespo considerat ore baronus, ecce cadenatum grandi rumore Bocalum huc strassinari, calzis pugnisque domari 570 prospicit a vulgo sguataro, turpique canaia. Undique, guardandi causa, populazzus adibat; undique concurrunt, poverumque offendere cercant. Spingitur ante thronum reginae calzibus, urtis, pugnadis, goffis, schiaffis persona Bocali, 575 qui cridat et chiamat, perdonum saepe rechiedit, inque fededium giurat fecisse nientum. Gelfora capturae causam tumefacta domandat. Respondetur ei: quod pessimus iste giotonus intrarat furtim propter robbare cucinam, 580 et iam fardellum de caso, deque botiro, fecerat, inde duos guataros bastone gratarat, nec quod scriptus erat regalis servitor aulae, nec quod sallarium bruttus manigoldus habebat, nec qua venisset banda parlare volebat. 585 Gelfora sdegnoso voltat sembiante visaggium, et pariter spudans veluti stomacata, locuta est: —Hinc via, hinc, oybo, procul hunc menate gaioffum. Hinc cito, quae indusia? me mastinazzus amorbat. O quam poca fuit discretio vestra, balordi! 590 Vos ne meis oculis hanc praesentasse carognam? Ite viam, rozzamque eius voltate figuram.— Protinus hoc iussu streppatur ab inde tapinus, totaque turba retro seguitat—Day dayque—frequentat. Extrorsum trahitur, suffertque in corpore bottas, 595 quales non asini comportat schena pigrazzi. Baldus apena tenet se se: bis, terque, quaterque spadonis manicum propter sfodrare cavarat. Pur tamen alquantum patitur pro cernere finem, ut qui diversas optat cognoscere provas. 600 Denique nescio quo Boccalus tingitur uncto. Ecce statim longas paulatim stendit orecchias, mostazzumque procul mandans quasi toccat arenam. Brachia deventant gambae, quae quattuor extant. Tandem tota pilos vestit persona bretinos, 605 efficiturque asinus, is qui fuit ante Bocalus. Iam non «oyme» cridat, tantum pronuntiat «a a.» Cursitat huc, illuc, bastonibus undique toccus; vult trare non solitos, pro se deffendere, calzos, sed cadit et duros piat ille cadendo tramazzos. 610 Se stupet in semet, mirans non esse Bocalum, ast asini bustum, quo non bertinior alter. Raggiat in Arcadia, dum portat grana molino, dumque revolteggiat sibi tosto in pulvere schenam, nunc strassinatur per caudam, nunc per orecchias, 615 excutiturque aspris pulver de pelle tracagnis. Baldus at oltraggium tandem non sustinet illud, scorzat de fodro saturandum sanguine brandum, irruit in caecam lapidis virtute catervam, ac velut undicolas falco secat ungue folengas, 620 sic Baldus miseram distemperat ense fameiam. Quisque sibi membrum, seu brazzum, sive galonem spiccari sentit, nec ferrum cernitur ullum. Deserit extemplo gens haec malnata Bocalum, atque per albergum latitans fugit huc, fugit illuc. 625 Fama novellatrix reginae accepit orecchias, quae transmutavit fazzas in mille colores. Pensitat esse magum, seu Coclen, sive Seraphum, quos sibi mortales semper provat esse nemigos, introit a cameris aliis penetrale remotum, 630 exercere solet magicos ubi porca susurros. Baldus at interea solus straviaverat omnes, deque cadaveribus compleverat atria multis. Manserat in tuttum clauster de gente vodatus, quae se per stanzas ficcando seraverat ussos. 635 Baldus it, atque asinum vult secum trare Bocalum, quem stimulo pungens solitum pronuntiat «ari»: —Ari la, rozza, pru, sta.—Sic dicens, factus agaso, extra fores claustri cogit trottare somarum. Bestia Boccalus nescit quis retro goiolet, 640 nec comprendit adhuc qualis molinarus agrezzet, saepe caput voltat si factum cernere possit, nempe videt stimulum, sed non videt ille biolcum. Ut procul astarunt, trat Baldus ab ore petrellam, cum qua per gentes prius invisibilis ibat, 645 atque suam charo faciem scovertat asello, qui, licet exterius beretina pelle tegatur, signorile tamen Baldi quum praespicit actum, protinus alzatis se gambis rizzat, ut ille rumpere qui voiat cum mula virginitatem. 650 Brachia dat Baldi collo, musoque bavoso, discretus velut est asinus, dat basia bocchae. Non potuit Baldus non magnum rumpere risum, quando tanta sibi tunc machina venit adossum; attamen, ut cunctis erat ille benignior altris, 655 qui cortesiae causa discommoda nescit, saepeque vilificat se met gentilis ad omnes, sustinet amplexus atque oscula foeda Bocali, et quater eiusdem per se desgratia fleta est. Postea, de sociis si sciret forte coëllum, 660 chiedit, at ille asini cum bocca raggiat et urlat, nec brancare potest Baldus quid ragget et urlet. Ergo dum lingua, manibus quoque, dicere nescit, annuit almancum, scossisque moteggiat orecchis: ut Baldus, sese quo praeparat ire, sequatur. 665 Baldus it a tergo, plantasque observat aselli. Non procul ecce iterum venit obvia pulchra puella, quam modo cum secum falsus Pasquinus habebat. Ipsa quidem tunc sex animalia fune ligarat: taurum, aprum, lyncem, simiam, vulpemque, cavallum, 670 retroque tirabat, posita feritate, tot agnos. At propius Baldo venienti quando propinquant, protinus incipiunt calzis et cornibus atque morsibus obniti, cercantes rumpere cordas. Miratur Baldus, remanensque interrogat illam: 675 quae sua vel virtus, vel fraus animalia vincat. Nil maga respondet, sed nectit in arbore funem, contraque barronem turpis meretricula currit. —Mecum (si sapias)—dicebat,—splendide barro, mecum balneolos venies intrare paratos. 680 Utere me liber, formosula, respice, quam sum. Candidulas habeo genulas, rubeosque labrettos. Fessulus es, nec ego minus exto lassula, mecum languidulos foveat noster tibi lectulus artus.— Sic ait, et Baldo sinulum lassivula solvit, 685 et dare basiolum celerat putanella baroni. Baldus eam subito cognoverat esse puellam, quam nuper vidit peregrinam cum peregrino. Transmutasse suos compagnos iudicat illam, inque animalorum fazzas voltasse tapinos. 690 Ergo manu celeri per trezzas corripit, atque mobilior gatto saltat, quum graffat osellum. At desdegnatur fragilem vir battere sexum: sat sibi bastat enim, quod primum tornet ad esse illa sibi socios, et vadat postea quo vult. 695 Nudam ergo spoiat, sed, dum spoiatur, in unam coepit converti vecchiazzam, dentibus orbam, sguerzam calcagnis, oculis et lumine gobbam. Baldus, garofolum qui se brancasse putarat, hanc ubi prae manibus miravit habere carognam, 700 protinus obscenam stomacosa fronte relinquit. Illa cito scampat, nudatis undique membris, dumque stat in pedibus Baldus mirare quo ibat, adfuit huc subito facies veneranda Seraphi, expediensque suas magicis cum versibus artes, 705 circulat in sabia numeros, quibus omne trematur protinus infernum, veniuntque in frotta diabli. Hic magus astringit cornutos carmine porcos tollere prestigium, nostrasque reducere formas humanis oculis, et res monstrare prout sunt. 710 Spingitur extemplo simiae de corpore Cingar, de bove Fracassus balzat, de linze Lyronus, Hippol singiarum disvestit protinus aprum, de toto Centaurus equo fit mezus, et ipse Falchettus vulpem reicit, Bocalus asellum. 715 Mutavere pilos; si vezzum nescio certe. At quia candela est ad virdum usque culamen, at quia consumpsit vodata lucerna stopinum, multa per adessum dixi, damatina venito.