319.Quīnque juvenēs cum arcubus astābant. Ā vīgintī passibus sagittās ad scūtulum dīrēxēre ; nēmō medium ferit, nēmō per tabulam penetrat. Deinde Gelavius et Totopillus ā trīgintā passibus ē catapultīs jaculantur. Hī et jūstius collīneābant, et altius penetrābant : facile erant victōrēs. Posteā ad mē venerāns accēdit caterva, ōrāns ut ignipultae ostentem vim : tum multō cum honōre ad carcer dūcunt. Quīnquāgintā passūs mētārī jubeō : bitubam meam suā cum furcā comportāveram. Dēmissō genū, bis ignem ējiciō : utraque glāns medium trānsverberat scūtulum. Ejulābant territī, mox murmure collaudābant : deinde magnum erat silentium. Gelavius tunc cūnctīs explicat, hīs tēlīs sē per mē fuisse servātum.320.Inter haec Gelaviī pater cum fīliā cōram mē redit, Totopillus autem prō interprete mihi explicat, velle illum sē suamque fīliam fideī atque īnsulae meae committī. Tum ego abruptius Totopillō, “ Egone hanc prō tuā uxōre mēcum reportābō ? ” Is autem ērubēscēns annuit : “ Ere ! reportābis sānē, sī libet, et uxōrem meam et patrem uxōris. ” “ At vērō, ” inquam, “ prīncipī oportet mē obviam venīre honōris causā, nec tamquam clanculum abīre. ” Respondet Totopillus, “ Immō, id prīncipī foret ingrātum. Ille neque tibi vult offēnsam afferre, neque nimiō ergā tē honōre sē suīs ēlevāre.[X]Sed dōnīs Gelaviī plācātus, honōrificam cōram multitūdine dē tē fēcit mentiōnem. ”321.Jamque accurrit Gelavius, excitātus ut numquam vīderam. Hic sēcum habēbat virum ac mulierem cum virgine. Mē rēctā petit, et rem omnem aperit.“ Ellam ! quae mihi erat dēspōnsa. Propter meī amōrem nōndum voluit nūbere : ēn pater māterque ejus ! Tūne nōlis, Ō ere ! hanc meam familiam mēcum revehere ? Omnēs sunt tuī cupidissimī. ” “ Ego sānē volō, ” inquam : “ sed quot post hōrās ? ” “ Jam sunt parātī, ” respondet : “ ad tenuem comportandam supellēctilem vix sēmihōrā opus est. ”322.Fateor, haec mihi nimia erant : velut in somniō esse vidēbar. Tandem ministrīs meīs dīcō : “ Quod bene vortat Deus, ex intimō pectore grātulor vōbīs. Nunc, nē tempestās sē mūtet, quam celerrimē redeāmus. ” Illī cum seniōribus colloquuntur ; tandem renūntiant, tribus post merīdiem hōrīs esse nāvigandum. Id admīrāns, ajō nōn posse fierī. “ Immō, ” ajunt : “ sīc erit melius, ipsō tē jūdice. ”323.Videō aliās aliāsque accēdere lintrēs, et multa inter sē parāre. Praestitūtā hōrā scapham ingredimur, quīnque virī, ūna mulier, duae virginēs, cum cane optimō, quem puerī valdē mīrātī sunt. Hospitum ūnusquisque spississimās suās vestēs indūtus est : strāgulās quoque in scaphā composuerant. Aura paulum erat adversa ; sed octo lintrēs cum rōbustīs rēmigibus nōs fūne trahēbant, tribus hōrīs amplius. Simul ut Auster ventus flābat, Gelavius, multīs āctīs grātiīs, bonōs rēmigēs valēre jubet, mūnusculō quoque ūnumquemque prōrētam honōrat, sed tantā rēs trādidit celeritāte, ut, quid dederit, nesciam scrībere.324.Excussō remulcō, vēlīs nāvigāmus. Gelavius clāvum tenet. Illud tantum nārrābō, mē propter concitātiōnem mentis nōn potuisse dormīre ; Gelavium, quī prius nōn potuit, post aliquot hōrās dormīvisse optimē. Jūcundissimam sēnsī noctis auram, et dē futūrō meditābar, nōn sine precibus ac grātiīs Deō oblātīs.325.Prīmā cum lūcē ⸤montis nostrī figūram⸥ agnōscō. Tandem Austrō cessante, Subsōlānus ventus surgit vehementior, torquetque nōs nimium ad sinistram. Equidem nōlēbam tam pretiōsum onus vel minimō perīculō committere : igitur, quoniam nēmō omnium erat invalidus, in hortōrum portum dīrēxī cursum. Ibi sūmptō mātūtīnō cibō, scapham Gelaviō commīsī, cum patre, quandō faveat ventus, circumdūcendam : ego cum cēterīs domum revertor, collēs ēscendēns. Nōs ante merīdiem cavernās assequimur : illī sērius perveniunt.326.Summam autem rūpem dum pervādimus, fistulā canendō recolligō gregem. Dēsunt duo tantum ē jūniōribus. Hōs crāstinō diē Totopillus ācerrimē anquīsītōs recuperat, cane adjūtōre. Sīc illa rēs faustum habuit exitum.Caput (XII.) Duodecimum.327.Nōminanovae familiae hīc libet nārrāre. Gelaviī pater eratPachus, sororLaris. Spōnsa autem GelaviīFenisappellābātur ; hujus parentēsCalefusetUpis. Upim crēdidī vix amplius quadrāgintā quattuor habēre annōs, et neque Pachum neque Calefum exsuperāre quīnquāgintā. Bīduum praeparandīs nūptiīs dēstinantur ; quae quidem omnia ipsīs relinquō. Nūntiō tamen parentibus per interpretēs meōs,—sī quid vestis apud mē sit, quod ūtendum velint sūmere propter fīliās suās, vel sī quae dē cavernīs videantur prō cubiculīs commodae, nē graventur quidvīs mē rogāre.328.Inter haec maximō cum gaudiō accurrit Totopillus, nūntiatque sē ālitēs trēs, ex eō genere quod posset mānsuēscere, cēpisse vīvōs. Atquī nōn erant phāsiānī, neque, quantum ego poteram intellegere, ōtidēs ; sed nostrātium gallōs gallīnāsque potius referēbant, quamquam longē erant grandiōrēs augustiōrēsque, ac sānē splendidī. Equidem Gallum Indicum prō nōmine indidī. Libenter crēdēbam, hoc avium genus numerō ōvōrum apprīmē excellere : tum mānsuēfacienda dēcernō. Mās ūnus erat, duae fēminae : nesciēbam, anne parēs numerō conjugēs esse dēbērent : sed Totopillō imperāvī, asservāret omnēs summā cum sēdulitāte, daretque operam, ut prōlēs gignerētur plūrima ac mānsuēta. Ipsum erat genus ālitum, quod ōlim mihi Gelavius dēnotāverat.329.Quandō autem frūctuārium meum intrō, fūrēs ibi videō rēs dēspoliāsse. Cocōrum aliquot nucēs, sacculō quōdam discissō, abreptae fuerant : id sine dubiō macacōrum erat opus. Atque anteā, mē absente, ūnam nucem surripuerat macacus, neque, quī rem vīdit Totopillus, poterat prohibēre. Aliās rēs mīrē disjectās suīs ē locīs invenīmus : fēlēs inculpat Totopillus. Equidem nōn crēdō : sed ille urget vehementer, petitque ut liceat ūnam reservāre fēlem cum pusillō mare, cēterās abigere : ego vērō, nē nimium adversārer, tandem permīsī.330.Explōrātīs cavernīs, trēs prō conjugālibus cubiculīs dēstinantur : sed quoniam opera quaedam prius vidēbantur necessāria, meō ipsīus cubiculō cēdō. Hoc atque mūsēum novīs nūptīs permittō, frūctuārium Calefō et Upī : ego in armāmentāriō dormiō. Nūptiās suō ferē in mōre trānsigunt : sed postquam uterque pater spōnsum spōnsam suam ōsculārī jussit, (id quod sollemnēs caerimōniās mihi vidēbātur termināre,) ego, indūtus rēgium vestītum, perōrātūrus assurrēxī, jussīque Gelavium interpretārī.331.Dīxī mē, Deī nōmine, in meam eōs īnsulamconvēxisse, ut forent beātī, mē regente : cēterum obsequentiam postulō : jamque imprīmīs, mea lingua est ab omnibus perdiscenda, et quantum fierī potest, semper dehinc hāc in īnsulā audiētur.—Tum Gelaviō et Totopillō imperō, ut prandium nūptiāle appōnātur. Post prandium, in rūpem ambulābant, mīrantēs īnsulam. Vespere, obortīs tenebrīs, ē corruptō pulvere nitrātō aliquot egopyrobolōscremāvī, gestientibus barbarīs. Sīc cōnfectae sunt nūptiae.332.Jam ego Upī mātrēs antilopās, ā cane vigilanter cūstōdītās, dēmōnstrāveram, et dē mulgendī arte cōnātus eram explicāre. Ea cūram lactāriam ācerrimē suscipit : duae autem erant mātrēs cum haediculīs, nec multum sānē exspectābam lactis, quamquam corpore erant grandiōrēs. Eademcassāvampānem ex mandiocā ettapiocamoptimē cōnficiēbat. Mox Calefus pollicētur nova vāsa fictilia, ac meliōra quidem, sē factūrum ; atque ego dē cāseō, dē būtȳrō, dē lactis flōre, quidquid nōveram, per Totopillum commūnicō, sed cāseum praesertim cēnseō faciendum. Item plumbum liquefactum, ad vitream vāsōrum superficiem quantum cōnferat, dēmōnstrō.333.Pachus īnstrūmenta agrī colendī atque omnem rem ferrāriam vehementer admīrātur : mox per Gelavium ēdoctus, prīnceps ēvādit faber ferrārius, item agricola. Calefus operam figulīnam, lōrāriam, fūnāriam potius exercēbat ; māteriam quoque caedēbat libēns. Totopillus, ut anteā, culīnae sē dabat : item cālō erat atque aurīga, et hortulānus et lanius et auceps. Multam hic habuit in condendīs dēcipulīs perītiam. Numquam ego nē ūnum quidem cunīculum resticulīs potuī capere ; at Totopillus porcillōs plūrimōs, avēs innumerābilēs, laqueīs convolūtīs aut suspēnsīs capiēbat : hinc illae cēnārum dēliciae, illa pennārum plūmārumque cōpia, quam mīrātus eram ; hinc nūperrimē gallus Indicus cum gallīnīs. Etenim Gelavius patriō suō rēgulō vestem pulcherrimam, ē multicolōribus avium plūmīs contextam, dōnō dedit, quālis in Angliā caballī pretium afferret.334.Videō porrō mē ipsum, velut in Brazīliā quondam, oportēre nunc prō operārum praefectō esse. Nauticam quidem rem ipse prō mē suscēpī ; sed in nendō ē foliīs fīlum, in complicandō cannās, juncōs,—multa faciēbant fēminae. Līnāmenta lucernārum torquent, oleam palmārum exprimunt. Ē lignāriā fabrōrum arte plēraque jam Gelavius exercēbat et quidquid jubērem, perficiēbat prūdentissimē. In vīminibus cannīsque contexendīs perītissimī erant omnēs. Hic autem locī affirmāre oportet quid dē barbarīs sentiam, nōn omnibus, sed multīs, quōs nōs Anglī nimium contemnimus. Errās valdē et pessimēcōnsulis, sī longē ex ipsōrum cōnsuētūdine velīs eōs dētorquēre ; attamen hunc errōrem sī dēclīnās,—sī apertē ingenuē fidēliter jūstē agās,—multō fidēliōrēs tibi erunt quam quis putāverit ; mox mīram sagācitātem, grātōs animōs generōsōsque, aliāsque virtūtēs neutiquam spernendās dēprehendēs summam inter barbariem. Nōs autem, heu lūgubrī fātō ! nostra commūnicāmus vitia, illōsque dēdiscimus nātīvās ipsōrum virtūtēs ; dein incertīs ex causīs inimīcitiae īnsurgunt, dōnec hostīle odium mītia commercia pessumdet.335.Prīma autem mihi cūra post nūptiās erat, ut ⸤rēs comparātās⸥ melius ōrdinārem, ūnamquamque suō in loculō. Novās ut ōllās largiōrēsque praeparāret Calefus, urgēbam, argillamque unde habēret, indicāvī. Ego autem, quoniam veterēs nōn sufficiunt arcae, majus quiddam, armāriī īnstar, eum mēnsīs interiōribus, condō. Forēs illās diaetae nauticae prīncipālis, quae suprā biennium apud mē jacuerant, prō hujus armāriī foribus adhibeō. Illud opus mē per sex diēs exercuit. Totopillum jussī cūrātissimē dēligere, quid prīmum dēbēret cōnsūmī, quid in saccharō cōnservandum, quid per sē posset cōnsistere. Is autem dioscōreīs, mandiocīs, cucumibus in novō agellō per sē dedit operam. Quotiēs aliquid aut piscium aut carnis erat cōnsūmendum, plūrēs didicerat reservāre reliquiās, quibus ⸤ēlixīs propter canem ac fēlēs⸥ massae farīnulentae vel alius cibus gustum dērīvārent idōneum.336.Mox dē oleō ac saccharō erat prōvidendum, dēquesagōne*(quod appellant) et dē cērā palmārum. Palmīs aliquot succīsīs, aut farīnulentam medullam aut cēram habēbāmus : folia, cannās, stīpitēs, ad suōs quidque ūsūs adhibēmus. Maximam autem et oleī et saccharī cōpiam jam nunc cēnsuī parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, ē palmā quādam affatim dētulit :Borassum Flābellifōrmem, ut nunc audiō, appellant arborem.337.Post haec dē agricultūrā dubitābam.Zēamquam maximē accūrandam opīnābar.Orȳzaeplantās in hortīs dīxī invēnisse Gelavium ; sed illam cultūram minus esse salūbrem crēdidī, nec posse nisi ūvidissimō in locō exercērī. Attamen Pachus et Calefus ōrant, ut sibi liceat hanc rem administrāre : itaque ipsīs remīsī, simul indicāns zēam ā mē orȳzae antepōnī.338.Pachus in cavernīs ōrdinandīs strēnuum sē praebet. Fēminae, adjuvante Gelaviō et māteriem suppeditante, in vestibus nectendīs valdē erant industriae ; mox datōsāpōne, vestīmenta lavāre ēdocuī. Tandem, post duōs ferē mēnsēs, tōta mea familia suās habēbat sēdēs, satis ōrnātās, suāsque operās.339.Tantīs adjūmentīs suffultus, poteram esse ōtiōsior, immōsēgnior : nec laetior tamen eram. “ Quōrsum haec ? ” interrogābam. “ Num tōta mea vīta sīc est dēgenda,—rēs opīmās colligendō, cōnsūmendō ? An meliōrem aliquam religiōnem poterō hīs barbarīs impertīre ? Tentandum est fortasse : sed linguam meam imprīmīs perdiscant oportet. Anne hōrum operā ecquandō patriam recuperābō meam ? ” Tālibus exercitus cōgitātiōnibus maestior fīēbam ac taciturnior : id vērō sentiō pessimī esse exemplī. Etenim nisi multum colloquar, nē Gelavius quidem nec Totopillus garrient Anglicē ; tum cēterī nōn poterunt discere. Statuō fābellīs ac nārrātiunculīs, quotiēs cēnāmus, abundāre ; et, cum Gelaviō imprīmīs, item cum Totopillō, dē religiōne sermōnēs habēre seorsum.340.Equidem jam prīdem dē meā ipsīus historiā quaedam, praecipuē dē naufragiō, illīs nārrāveram ; sed plūrima tunc parum intellēxēre, atque iterum audīre avēbant. Nunc autem prīmum clārē dīxī quondam fuisse mē Maurī hominis barbarī servulum ; id quod animōs eōrum adeō perculit, ut singula quaeque audīre cupīverint magnopere. Ego autem quae plūrēs per diēs tunc nārrāvī, nōn cēlārem lēctōrem meum, nisi dictū longiuscula forent. Profectō illa servitūs crūdum meum et praeferōcem animum salūbriter mītigāvit ; et quoniam erum nōn crūdēlem habuī, multa tum didicī sub Experientiā magistrā. Porrō illā in terrā calōribus assuēvī, immō rōbustior fīēbam. Sōl ōrae Marocānae, nostrō longē ācrior, aurā Ōceanī temperātur, neque nōbīs est īnsalūber, modo caput fasciā sindonis involvās, et vīnō abstineās prōrsus. Illīc quoque plūrima didicī dē frūgibus, dē holeribus, dē fruticibus, quae posteā erant ūtilia. Plūrimās rēs item minōre didicī apparātū facere, quam quō apud nōs fīunt. Quippe ferrāmenta agrestia, domesticam supellēctilem, īnstrūmentum culīnae, pistrīnī, fabricae,—offendī illīc rudiōra omnia ; sed Necessitās inventrīx multa simpliciter cōnficit, quae fātō quōdam meō discēbam. Dēnique ipsō industriae frūctū superbiēns, strēnuus operis ēvāsī, versūtus ad excōgitandum patiēnsque labōris.341.Sed ad rem redeō. Aliud quoque jam aequum vidēbātur. Quoniam continuus labor ad vītam nōn jam erat necessārius, fēstīque aliquot diēs ipsīs barbarīs assolent, septimus diēs (quemprīmumvelDominīdiem appellāmus) Chrīstianōrum mōre dēbēbat tandem distinguī ; ex quō religiōnis aliqua posset cūra exorīrī. Itaque Kalendāriō meō recēnsitō, quisnam sit “ diēs Dominī ” discernō : tum subditīs meīs ēdīcō, ut fēstus sit hic diēs : quō diē item cōram mē post mātūtīnum cibum congregentur. Ego rēgium monīle gerēns, precem brevem Nūminī Suprēmō prōnūntiō, ut suō hālitū mentēsnostrās pūrget ; illum quoque ipsīus propter virtūtēs adōrō : posteā litterārum rudīmenta cūnctōs doceō, ut novam linguam profundius animīs dēfīgam.342.Sī pluvia cadit, in mūsēō congregāmur ; ego in tabulam ligneam crētā scrībō : sīn serēnum est caelum, ubi harēna subtīlis ac plāna est potissimum, ibi radiō maximās dēsignō litterās. Ea imprīmīs vocābula, quae saepissimē prōnūntiantur, docuī scrībere, ut nōmina rērum, Homō, Vir, Fēmina, Canis, Pānis ; ut verba commūnia, Fac, Dīc, Dā mihi, Venī, Abī ; ut prōnōmina, Ego, Tū, Nōs, Vōs, Hic, Ille, Sīc.—Prīmō quidnam vellem faceremve, parum intellegēbant ; sed cum īdem sonus eādem cum litterā saepius audiēbātur, sentiēbam eōs excitārī. Gelavius prīmus ōrābat, ut sibi licēret rem iterāre. Dein incipit ā Mē, Tē, Sē ; item Nōs, Vōs, Hī, Hōs, Sīc, Dīc ; et postquam bis terque est ā mē ēdoctus, optimē perdidicit brevia vocābula tot, quot omnibus elementīs comprehendendīs sufficerent. Mox ego tōtam litterārum seriem, in parvā chartā cōnscrīptam, ipsī trādō.343.Gelavius sānē et Totopillus, quī quae dīcerem intellegēbant, longē celerius ipsās discēbant litterās. Hōs amplius in diēs ēdocuī. Proximō diē Dominicō cēterīs ipsī praecipiēbant. Tandem furor discendī cūnctōs pervāsit magnus, quandō hōs vīdērunt et intellegere et prō magistrīs esse : sed multa nōn poterant legere, quī paucissima vocābula nōverant.344.Mox ā mē exquīrit Gelavius, ex quānam rē cōnficiātur charta. Ego dē papȳrō, dē līnō, dē gossypiō faciō certiōrem ; explicō item dē membrānā sīve pergamēnā. Multa posteā folia grandiuscula ad mē reportat, siccat in sōle, premit, lēvigat ; juncōs item aquā mācerātōs contundit, gummī miscet, explānat, chartās meās imitāns, sed parum rēs cessit : tandem ē praegrandibus palmae cujusdam foliīs satis bonam cēnset habērī chartam. Dīxī huic arundinēs ac pennās avium prō calamīs scrīptōriīs sufficere, prō ātrāmentō succum sēpiae ; gummī addendum, sī liquor in chartā nimis difflueret. Ille cōnfirmat, numquam sibi dēfutūrum scrībendī īnstrūmentum, modo artem ipsam mente arripuerit. Jam ūnam cottīdiē hōram litterās eum doceō. Diē Dominī quaecumque nova vocābula cēterī didicerint, ea doceō scrībere ; paulātimque, cum plūra intellegunt, quaedam dē religiōne incipiō inculcāre.345.Cum Gelaviō līberius dē rēbus dīvīnīs loquēbar. Quidquid dē Deō Creātōre, dē lēge mōrālī atque officiīs, dē sānctō Deī jūdiciō, dē ejusdem in sānctōs grātiā dīcerem, id omne illī facile esse et quasi nātūrāle comperiō : etiam dē immortālitāte hūmānī animī (id quod mīrābar) jam crēdēbat. Sed quotiēs audērem dēChrīstō, dē Mōse, dē Jūdaeīs nārrāre, ōtiōsus audiēbat, quasi quī mīrārētur quid haec ad sē attinērent : aliquandō fortiter contrā dīcēbat. Tandem diffīsus posse mē tantīs argūmentīs suam impertīre gravitātem, abstinuī, nē profundius mē dēmergerem.346.Nōn absurdum erit nārrāre, quantum Pachus suā arte ferrāriā fēminās adjūverit. Erant ē meō īnstrūmentō acūs quaedam minōrēs, item majōrēs sarcināriae. Hās Pachus multum admīrātur. Minōrēs nequit imitārī, sed utriusque fōrmae plūrēs prōcūdit grandēs, quās exacuit politque satis pulchrē, oculīs rēctē pertūsīs. Ūnīcuique fēminae dōnō dat trēs fōrmae utriusque : hīs vestēs, tegetēs, strāgula cōnsuunt.347.Gelavius identidem quaerit ex mē, numne paeniteat mē, quod plūrēs sumus : num velim ad trēs virōs rūrsum redigī : num sī prō octo octōgintā forēmus, id oportēret dolēre : num mālim paucōrum esse quam plūrimōrum rēgulus. Nesciēbam quōrsum haec intenderent : subesse quiddam mihi vidēbātur. Dēmum interrogō dīrēctā, anne cōnsultō tālia loquātur. Tum modestē ac candidē respondet : “ Ō ere ! tālis est hujus īnsulae jūcunditās, tālis omnium rērum cōpia atque commoditās, tālis tua ipsīus benevolentia, aequitās, sapientia ; ut ego populārēs meōs vellem sānē multōs hīsce rēbus mēcum fruī. Nec dubitō fore ut illī velint eadem, sī modo licēret : tuum erit dīcere, sī id licēbit numquam. ” Haec cum respondēret, haesitāvī cōnsiliī incertus. Mox dīxī : “ sānē suīs esse illum benevolum : ego quid velle, quid nōlle dēbērem, id mihi ipsī neutiquam liquēre. ” Notāvī posteā cūnctōs, ultrā quod necesse erat, ampliāre cultūram. Id ipsum anteā fēcisse Totopillum memineram, tum cum hancce colōniam clam meditābantur : itaque crēdō omnēs eandem fovēre spem, quam indicāverat Gelavius. Hoc mē male habet, nē nimis adverser, nēve perīculōsum quidpiam grātificer.348.Iterum ē Gelaviō quaerō quot novōs colōnōs tūtō posse venīre crēdat, et quānam sub lēge : num tot modo quot in ūnā familiā nōbīscum aetātem possint dēgere.—Respondet, “ semper sē crēdere, fore ut ego in patriam restituar : quippe, ubi ūna vēnerit nāvis, aliquandō tandem ventūram esse alteram. Tum sē suōsque, optimō dēfēnsōre orbōs, parvam manum pollentibus barbarīs relinquī : nam hōs quoque aliquandō ventūrōs, nec, nisi aut igneīs tēlīs aut majōre catervā, posse abigī. Tot ergā novās familiās, quot firmō sint praesidiō, esse optandās. Mīlle virōs nimis multōs nōn fore, sed quīnquāgintā contrā ējectāmenta maris sufficere. ” Interrogō, quid sibi velint maris ējectāmenta. Sīc ille explicat, ut dīcat,“ virōs quī in scaphīs per cāsūs maris hūc advehantur invītī. ” Vīs ergō (inquam) quīnquāgintā importāre familiās ? “ Sī licēret, vellem, ” respondet. At Gelavī ! (rūrsus ajō) id nōn per mē licēbit. Propter locōs, arborēs, antilopās, piscēs, avēs, nūlla nōn erit pugna atrōx. Nēmō mihi obtemperābit nēmō intelleget : ego inter prīmōs occīdar.349.“ Āh, nē tālia fingās, ” (inquit) : “ nē metuās, ere ! Prius certē ego moriar : sed nōn nōstī meam gentem. ” Dīc quōmodo (inquam). “ Prīmum, ere ! (respondet) hominēs sumus, nōn bēstiae ; itaque et Deum et prīncipem venerāmur. Quisquis fortitūdine, prūdentiā, jūstitiā excellit, hunc extollere, decorāre, sequī amāmus. Tālis tū es vir, quī strēnuē ac jūstē regere callēs. Nostrōrum virōrum quot tē nōverint, tē prae nostrīs rēgulīs omnibus antepōnent. Dein, audī, quaesō, amplius. Summī nostrī rēgulī patruus est Cortops quīdam, optimus ille quidem vir, sed frātris fīlium sibi praepōnī aegrē fert, habetque factiōnem nōn parvam. Mītis est ac senior vir ; fīliī autem ejus omnēs proeliō occubant. Is profectō tālem in īnsulam colōnōs dēdūcere vehementer cupiat : immō, id ipsum audīvī, ac crēdō. Jam sī hūc advenīret, ille et suōs cūnctōs facile regeret, et tibi obsequerētur officiōsissimē. Tum omnia illa dē locīs, arboribus, antilopīs, ex cōnsuētūdine nostrā ac sine pugnā ōrdinābuntur. ” Optimē causam dīcis, Ō Gelavī (respondeō) et callidē adūlāris ; sed nimiā mē sollicitūdine tōta haec rēs excruciāret : quārē amplius dē eā nē colloquāmur.350.Nōs autem, ita ut dīxī, cursum nostrum tenēbāmus, nec paenitēbat mē meōrum subditōrum. Singula nārrāre dē tot hominibus, longum foret. Omnia quae egomet invēneram, paulātim discunt ; sed Pachus novam rem repperit. Per Gelavium ā mē exquīsīverat, unde venīret ferrum. Dīxī, ē montibus effōdī, ejusque aspectum esse, tamquam in humum īnflūxisset, massāsque humī suā gravitāte implēvisset. Post aliquot diēs laetus renūntiat, ferrum ā sē in monte repertum. Ostendit marram, novō quōdam metallō crustātam. Explicant mihi, vīdisse eum, in ulteriōre altissimī illīus montis latēre, rīvulum quendam discolōrem, turbidum : marrā postquam concīverit, hanc concrēvisse crustam. Videō nōn ferream esse crustam illam, sed aēneam. Respondeō, posse hoc multī esse ūsūs, quamquam nōn sit ferrum ; amplius oportēre exāminārī. Posteā doceō tāle aes colligere et fabricāre, quotiēs ūsus vēnerit.351.Hiems hujus regiōnis praeterierat. Calidior tempestās appropinquābat ; cottīdiānī imbrēs augēscēbant. Diē quōdam Mārtiī ⸤solitō ācrius⸥ flābat ventus et continenter per noctem dūrāvit. Sub ipsum māne per tenuem pluviam ego cum Totopillōcocōrum sinum versus pergēbam, atque ā speculā meā videō lintrem terrae appropinquantem. Ēgrediuntur duo virī, ūna fēmina : tot modo inerant. Videō prōtinus pīrātās nōn esse hōs : virī dēfessī esse videntur, fēmina algēscere. Haec ubi ā ventō prōtegātur, vestibus contēctam collocant : ipsī vagantur, rāmōs aspectantēs, ut quī cibum anquīrunt.352.Pistolās mēcum habuī, sed nihil erat quod timērem. Rāmulō arboris raptim abscissō, hunc ēlātē gerēns, cum Totopillō dēscendī, ciēbamque eōs clāmōre : neque illī ā nōbīs fūgērunt. Jussī Totopillum colloquī, sī forte intellegerent. Is citō cōnfirmat, esse eōs Gelaviī populārēs, ventō abreptōs, jamque famē, labōre, frīgore ēnectōs. Nōluī, in portum admissīs, sēcrēta domūs aperīre : sed jussī eum dīcere, “ cibum iīs missum īrī, ” et ipsum jūxtā manēre. Ego āctūtum redeō, tum Gelavium remittō cum cibō, uxōremque ejus cum spissīs siccīsque vestibus. Ipsī frūstrā cōnantur ignem fovēre. Fenis et Totopillus apud eōs morantur : Gelavius īlicō ad mē redit : sīc jussī. Tum colloquimur.353.Ego ajō : sī per ventum nōn poterunt ante noctem regredī, numquam regredī dēbēre, nē plūrēs posteā in nōs reportent, pervulgātō īnsulae arcānō.—Is laudat cōnsilium meum, modo possit fierī. Mox addit : velle sē quidem plūrēs īnsulae cīvēs ; sed invītōs retinēre, nisi vinciās, fore lūbricum ; nam posse aliquandō scapham meam fūrārī.—Id mē perculit, nec quidquam ultrā dīxī : tamen eundem illum in sinum hospitēs coercēre statuō. Fenis autem rediēns ait, sibi illam fēminam anteā nōtam esse, et vērō dīlēctam, atque ejus sē miserērī.354.Quandō refōtī sunt, tertiō diē dē reditū cōnsulitur. Erat sānē difficilis lintrī reditus, sī ventus eādem ex regiōne perstāret flāre, quamvīs clēmenter. Imperāvī ut nēmō retinēret eōs, nēmō abigeret, sed suīs relinquerentur cōnsiliīs. Multās nōbīs grātiās agunt, viāticō acceptō, ajuntque velle sē, ut prīmum possint, domum redīre. Quārtō demum diē ēvānuerant, sub noctem regressī.355.Haec erant in mēnse Mārtiō, neque ego tunc suspicābar quō mē invītum dīvīna dūceret Prōvidentia : nam novōs colōnōs arcessere pertināciter nōluī, quamvīs timērem nē meīs forem inīquus : sed sollicitūdō ācris semper mē vetābat. Continuābantur mēnsēs, et nostra omnium opera. Praeteriēre suō in ōrdine geniālis pluvia ac foeda tempestās : tertium jam mihi redībat siccior aestātis pars. Nōs quidem in frūctibus colligendīs tum maximē fuimus occupātī.356.Ēn autem ipsō Sextīlī mēnse, dum cum Calefō et Totopillō per rūpem incēdō, ē saltū prōdeuntduo virī barbarī. Pistolā correptā, jubeō Totopillum eōs compellāre. Respondent, “ amīcōs esse sē, et rēgem īnsulae amīcissimē petere. ” Jubeō, meī honōris causā, tēla in humum prōjicere : prōjiciunt. Tunc ut amīcōs salūtō, recipere tēla jubeō, et dīcere cūr, unde, vēnerint. Totopillus, parum facile, tamen interpretātur respōnsa. Senior autem ē duōbus illīs, mītis aspectū vir, quī ferē septuāgintā habēre vidēbātur annōs, in hunc modum loquitur. “ Ego sum Cortops. Cum quīndecim lintribus veniō, octo et vīgintī familiīs, ut tuā veniā cum bonā pāce cōnsedeāmus hāc in īnsulā, tibi prō summō prīncipe obtemperātūrī. Cēterōs īnfrā relīquī, dum tua reportāmus jussa. Agrum autem ex tuā abundantiā ā tē ōrāmus. ” Quia dē rē inopīnātā īlicō respondēre erat difficile, multum salvēre jussī ; hic in saltū requiēsceret paulisper : honōris causā hōs duōs meōrum apud eum relinquī : mē celeriter cum servīs cibīsque reditūrum : tum nōs dē omnī hāc rē līberē collocūtūrōs.357.Itaque dēcessī sōlus. Prōditum mē crēdidī. Gelavius sine dubiō nūntium Cortopī per illōs virōs mīserat, quoniam mē obstinātum sēnsit. Tamen sī trīgintā virī armātī jam in terram expositī erant, per vim tēlōrum male resistō palam : arte et sollertiā est opus. Aut suādēre dēbeō ut prōtinus abeant, aut dēlīberāre quō tandem pactō minimō cum perīculō maneant, sīve ad tempus, sīve in perpetuum.358.Interim īrāscor Gelaviō et incipiō objūrgāre. Ille admīrāns, obnīxē ac simplicissimē negat quidquam nūntiī sē aut mīsisse aut missum velle ; idque iterāvit tam ānxiē, ut nequīverim persistere. Jam hunc cum Pachō cibōs ac dōna aliquot relātūrum mittō. Ipse, rēgālia assūmēns, meminī Fenim fuisse fēminae illīus amīcam. Igitur, missā ad eam Larī, arcessō, et īrātā vōce interrogō, quidnam hospitī dīxerit. Illa, quamquam male loquerētur, tamen, quae dīcēbam, satis intellēxit.359.Effūsa in lacrimās respondet, sē, ab amīcā suā rogitātam, anne commodē sē hīc habēret, dīxisse ; “ Immō optimē : sānē sē esse beātissimam sub benignissimō ac jūstissimō prīncipe in jūcundissimā īnsulā. ” Tālia eam velle dīcere, sermōne quamvīs inconditō, intellēxī. “ An nihil aliud dīxistī ? ” interrogō. “ Sānē plūrima, ” inquit. Quid ergō ? “ At ego nesciō. ”—Nōnne tū nūntium ad Cortopem mīsistī, ut hūc venīret ? “ Certē nihil tāle audērem (inquit) neque ausa sum. ” Sed nēminem tū hūc invītāstī ? “ Ōh ere (respondet), invītāvī nēminem ; tantum, ut crēdō, amīcae meae dīxī,—Vellem ipsam et quam plūrimōs meōrum sub optimō tē prīncipe esse beātōs, velut mēmet. ” Postquam experior nihil ultrā scīscitandō extorquērī, vultum compōnō :bonō animō eam esse jubeō : dein ēgredior.360.Incēdēns simul reputō. Sī rē vērā propter fāmam meī, nōn propter cupiditātem malam, tot virī veniunt ; tum vērō, sī prōrsus eōs vēnisse nōlim, ipse mēmet objūrgāre dēbeō, quod nōn fuerim injūstior ; neque adeō sunt timendī, quī ad imperāta perferenda festīnant. Meae mē laudēs fortasse ēmolliēbant : nūlla convincitur prōditiō. Tum illud surgit :—quattuor ope virōrum numquam hīc nāvem fabricābor : sī redīre ad patriam volō, per plūrēs id dēbet cōnficī. Quid sī nunc plūrēs Deus ipse ad mē mīsit ? Egone illōs abigam, in aeternam mēmet redāctūrus barbariem ? Reputāns tālia, cum aliō prōrsus animō ad Cortopem revertī, quī cibōs jam cōnfēcerat, et cane meō, propter offulās blandientī, sē oblectābat.361.Nūntiātur mihi, cūnctam ejus plēbem esse in portū hortōrum ; sub arboribus ā calōre prōtegī : habēre sēcum maximum zēae atque orȳzae numerum, item mandiocārum ; coria quoque comportāre et maximās vestēs, tegetēsque quae malignam imbrium vim possint arcēre : quadrāgintā duōs virōs puerōsve esse, septem et quīnquāgintā fēminās : Cortopis omnēs dictō oboedīre : ipsum Cortopem mihi profectō velle submittī, cōnstanter autem ā mē ōrāre sēdem idōneam.—Respōnsum fēcī plēnum benevolentiā. Pollicitus sum, īlicō mē dēmissūrum, quī ligna secāret in focōs, atque alterum quī plūra ⸤cibō commoda⸥ distribueret, velut oleum, sāl, arōmata : tertium quī ōllās cācabōsque ferret. Interim mē dē sēde dandā meditātūrum.—Mox nōs redīmus cavernās versus, duo illī virī ad suōs. Quandō animadvertī auram extrā ōrdinem ā merīdiē continuārī modicam, melius cēnseō ut in scaphā ⸤Gelavius cum patre socerōque⸥ supellēctilem ac cibum portet. Gelavius ⸤minōribus gemmīs fulgēns⸥ mē repraesentat. Hic lignum secat, illī prandium properant.362.Ego autem sub sēricā umbellā propter fastum ac calōrem tēctus, ad Caprīnum jugum dēflectō, atque, inde prōspectāns, novae colōniae dēcernō longam illam ōram subter jugō, cum prīmō sinū citrā Lūnātam Viam, sī eō quoque egērent. Sed ōra illa facile suffectūra erat. Postulō ut septimus quisque diēs prō fēstō habeātur ; ut, quot possint, illō diē cōram mē veniant ; ut Cortops quater in annō, ad minimum, mē venerātūrus adeat ; ut mea lingua prō imperātōriā linguā aestimētur, quam cūnctī, ut prīmum possint, discant ēloquī. Hīs acceptīs lēgibus, proximō diē circumrēmigant, suamque capiunt sēdem.363.Paulō post clārius dēnotō ; quidquid sit illā in ōrā, Cortopis esse, sine ūllā exceptiōne. Quāslibet avēs, quōslibet piscēs, illā tantum in ōrā, prō suīs oportēre eum aestimāre. Sīnultrā līneam altissimī jugī Caprīnī voluerit vēnārī aut frūctum terrae percipere, id mēcum amplius dēlīberandum. Sī quid in monte velit sēminārī, id līberum esse ; et quidquid coluerit quispiam, id fore cultōris.—Hās quoque lēgēs comprobārunt : tum ego sollicitūdinem dēpōnēbam.364.Mox ligōnēs, secūrēs, dolābrās plūrimās dēligō, item marrās aliquot et cultrōs mēnsālēs, quōs Cortopī dōnō dem, suae plēbī ad suum arbitrium distribuendōs. Cultrum, furcam et cochleāre, splendidiōre speciē, ipsī dēstinō Cortopī. Saccharī aliquantum et oleī addō, item arōmata. Hās rēs ille cupidissimē ac multīs cum grātiīs accipit. Tum, nē gemmīs Gelavius praelūceat, monīlī pulchrius variātō exōrnō Cortopem.365.Posteā aliud quiddam mihi arrogō :—Sī hostēs hanc in īnsulam dēscendant, ut sub Cortope cūnctī imperāta mea perficiant, cōnferantque subsidia bellī.—Id quoque facile concēditur. Tum citrea atque aurea māla, cocōs nucēs ūvāsque siccātās, et cōnservātārum ananāsārum ōllās ad Cortopem dēmittō.Caput (XIII.) Tredecimum.366.Jamquepost violentam concitātiōnem rēs ad suōs cursūs rediēre. Sēdecim post diēbus aestās procellīs abrumpitur : piget mē quod cavernīs hospitēs carent. Ego autem dē meā linguā intrūdendā praesertim sollicitābar. Prīma mea colōnia et linguam nōn absurdē et litterās parcē didicerat : nunc meditor quō possim pactō eāsdem novae plēbī impertīre. Quandō cum Gelaviō colloquor, rogat ille, utrum velim eum assentīrī oboedienter, an loquī līberē. Līberē autem (inquam) loquī.367.Tum īnfit : “ Nōs, ere, tua familia, tē et multum audīvimus et valdē amāmus : igitur in linguā litterīsque prōfēcimus melius. Tamen nimius fuit ille cōnātus, nec nisi propter tuī amōrem tolerābilis. Duās rēs ūnā postulās, utramque difficilem. Crēde mihi, longē praestat, ut dē linguā tuā paulum differātur. Nostram potius nōs linguam prīmum litterīs exprimere discāmus : posteā quidquid ē tuā didicerint linguā (et discent multa paulātim) cupient ipsī scrībere. ”368.Haec audiēns, quasi obstupuī. Quid ? (inquam) : tūne linguam barbaram vīs litterīs effingere, et quantum possīs, in perpetuum dēfīgere ?—Ācriter respondet :“ Nostrae tū, ere, nescius es linguae, quī barbaram vocās. Lingua est cōpiōsa, dēlicāta, subtīlis, tenerrima, sonō mollissima, ūsū gravissima : immō, quantum conjicere possim, tuā sānē praestantior. ” Quid ais ? inquam. Ego nōn nōvī tuam linguam : rēctē dīcis. Sed cūr crēdis eam meae antecellere ? “ Ēn (ait) quandō tūNōsdīcis, ego illudNōsper quattuor vocābula interpretor. Nam autEgo ac tūvalet, autEgo atque ille, autEgo ac vōs, autEgo atque illī. Hīc quattuor sunt, quae tua lingua in ūnum illudNōscōnfundit ; nostra pulcherrimē distinguitBini,Bili,Binir,Bilir. Nōnne hanc rēctē dīcō magis hīc esse subtīlem, accūrātam, cōpiōsam ? ” Assentior. “ ItemVōs(pergit dīcere) duās cōnfundit rēs ; nam aut valetTū cum cēterīs quōs compellō, autTū cum quibusdam absentibus. Hīc iterum nostrātēs duo habent vocābula,Vinir,Dinir. Jam tū dē fronte contrahendā loqueris ; ūnam hanc ā tē didicī locūtiōnem : nōs quattuor habēmus verba simplicia. Nam frontem contrahō aut propter lūcem nimiam, aut meditābundus, aut cum maerōre, aut cum malitiā : nōs quadrifāriam dīcimus ac simpliciter. ” Perge ultrā, (inquam). “ Deinde tū (inquit) dēdēmittendō capiteloqueris : nōs septem vel amplius modīs hoc prōnūntiāmus. Nam caput dēmittō, prīmum ut hostīle tēlum vel rāmum arboris dēvītem : deinde, ut venerer aliquem ; tum, ut acūtius prōspeculer ; quārtō, ut assēnsum dēnotem ; quīntō, propter pudōrem ; sextō, per obstinātam contumāciam ; septimō, in aquās dēscēnsūrus ; item octāvō, saltāns. Ēn octo nostrātium vocābula,Metic,Rodic,Fiarilic,Duthic,Lianic,Shanfic,Madiric,Reutic. ”—Immō, Gelavī ! (inquam interpellāns) linguam tū meam parum nōvistī : nam nōsAnnuereadhibēmus, assēnsum capitis dēmissī dēnotantēs.369.“ Vērissimē dīxistī illud, ere ! (respondet). Nōn nōvī tuam linguam, neque umquam plēnē nōverō, nisi sī possem renāscī, et cum lacte mātris cārissimās vōcēs haurīre ; nisi possem cum puerīs iterum collūdere, in vestrīs lūdīs litterāriīs discere ; nisi possem in cōntiōne sapientium fervida captāre verba, atque in forō, ubi rēs vēnditis, multōs per mēnsēs nūndinārī. Nisi dē novō possem mātris, sorōris cāritātem discere, et suāvēs amōris susurrōs nunc prīmum tuā in linguā audīre, numquam sīc ego complectar eam, ut tū corde atque animō complecteris. ” Fateor ; vehementiā ejus perculsus sum. Nihil tāle exspectāveram : itaque reticuī. Tum addit,—“ Ō ere, nōlī succēnsēre : sed ita sē rēs habet. Lingua tua nōbīs in meram mentem venit, quasi cum frīgidā lūce. Nostra pectus tangit, animum ērigit. Ut tuam nōs, quantum possīmus, discāmus linguam, aequissimē postulās ; sed nostram quae tenerrimīs nōs memoriīs perfundit, nōlī sīc surripere nōbīs, ut tuam mancē apprehendāmus, fortasse foedē lacerēmus. ”370.Numquam anteā suspicātus eram, quam sua cuique gentī pretiōsa esset lingua. Post paulō fassus sum, male mē cōnsuluisse, Gelavium rēctē jūdicāre : itaque jubeō, sī possit, populārēs suōs ēdocēre, quō pactō ipsōrum linguam litterīs exprimant. Tum ille ā mē opem ōrat. Dīcit, meīs litterīs illōrum sonōs nōn omnīnō congruere ; proptereā, sē haerēre. Equidem nōn modo Lusitānicē multa dē orthographiā (quam appellant) cōgitāveram ; sed prius, quandō Maurūsiē discēbam loquī, omnia Eurōpaeīs cōnscrībēbam litterīs, mūtātīs additīsque aliquot fōrmīs.371.Igitur ferē centum audītīs perscrīptīsque vōcibus, tandem cum autumat omnēs linguae sonōs sē mihi prōnūntiāsse, facile eī tōtam seriem explicō. Hoc ubi plūrifāriam probāvit, crēdiditque rem cōnfectam, tōtum gregem nostrum ēdocet ; illī alacriter arripiunt. Posteā, diē Dominī, quandō cēterī conveniunt, incipit hōrulam dare huic reī impertiendae. Ego autem illō diē cōntiōnor dē rēbus plūribus, quae possint mentēs stimulāre, excolere, firmāre.372.Illud laetus videō, nōn esse sēgnēs hōs barbarōs neque ventrī aut tēmētō dēditōs. Etenim vēlōcēs esse et armīs strēnuōs, id cūnctī prō pūblicō officiō aestimābant. Sed lūdōs sēdulō iīs commendō. Fēminae nostrae cottīdiē natābant, sed suō in grege : nōs virī jam ⸤dumtaxat extrā portum⸥ natāmus. Ego sīc jussī : namque ipsīs nōn interesse vidēbātur.373.At ego jam dēcernō, igneōrum tēlōrum ūsum Gelaviō ac Totopillō impertīre, quō tūtior fīam. Id summō cum gaudiō accipiunt, ut documentum fīdūciae meae. Pulveris nitrātī quia parcissimus fueram, aliquantum etiam restābat. Hoc reparārī posse dēspērāns, quidquid potest sine dispendiō pulveris docērī, ēdoceō, atque illī ācerrimē artem meam assequī cōnantur. Totopillus dē pulveris illīus compositiōne ācriter exquīrit. Carbōnem facile explicō ; sed quid sit nitrum, quid sulfur, nequeō interpretārī ; nec, propter immāne perīculum, vellem eum compōnendī experīmentīs sē objicere. Itaque hoc prō arcānō relinquitur.374.Hāc aestāte ego ac Pachus in pēnsilibus lectīs super rūpe dormīverāmus : cēterī trēs cum uxōribus mālunt in cavernīs manēre ; neque ego prohibeō. Pachum prō comite mēcum assūmō.375.Inter haec subita rēs iterum rotam meae vītae convertit, et dēmum mē parentibus, mihi patriam reddidit. Ante lūcem, tertiō ante Īdūs Decembrēs, bombus cannōnis mē expergēfacit. Iterātur ter quaterque. Agnōscō signum nāvis, quae opem in perīculō ōrat. Prīmā lūce per prōspeculum contemplor, videōque nāvem magnam, quae in harēnīs longē ā terrā haeret. Arbitror illās ipsās esse harēnās, ubi, quattuor ante annīs amplius, nostranāvis sē impēgit, cōnfrēgitque mālōs. Attentius observāns, crēdō ūnum mālōrum esse cōnfractum. Mox vēxillum discernō : id erat Anglicum. Tum mīrō gaudiō, maerōre, spē afficior.376.Mare erat tranquillissimum : vix ūlla tum flābat aura. Aciē oculōrum contentā, per prōspeculum nihil videō mōtūs neque īnstantis perīculī. Tum illud succurrit : Quidnī possumus, plūribus cōnītentibus scaphīs, remulcīs nāvem ex harēnā dētrahere ? Gelavium jubeō properāre ad Cortopem, et meō nōmine impēnsē rogāre, ut lintrēs suās cūnctās cum rēmigibus rōbustissimīsque remulcīs ad nāvem mitteret, atque ⸤ā mē dicta⸥ eōs accipere jubēret.377.Prōtinus ego cum Totopillō et Calefō Pachōque in scapham ingredior : nōs quattuor rēmigāmus, quoniam ventus deest. Cibum nōndum gustāverāmus, sed comportārī jussī quidquid esset in prōmptū. Prīmī ad nāvem pertingimus, mox Anglicā vōce exquīrō, ubinam sit praefectus nāvis. Illī mīrābundī, et laetantēs quamquam tantō in perīculō, eum ēvocant. Nārrat mihi, id quod ipse dispexeram. In lītus, nocte utique tranquillā, incurrerant, frēgerantque mālum anteriōrem. Etiam tum haerēbant, timēbantque nē surgente ventō obruerentur. Dīcō mē jussisse lintrēs rēmigēsque tractūrōs venīre, sī forte id opis esse posset. Tum certiōrem mē facit, fundum nāvis esse solidum, neque admīsisse aquam. Mox ā magistrō bolidem petiī, et ā scaphā meā temptābam aquās. Sex ulnae nāvī sufficiēbant. Meāns remeānsque in scaphā, submarīnī aggeris fīnem dīmidiō ferē hōrae satis comperī. Jam autem tredecim pervēnēre lintrēs. Magister mē docēbat, quot remulcīs esset opus : ipse affīgit, fūnēsque ex suō addit. Saburram trāmovet, partēs nāvis afflīctās levāns. Ejus dicta per mē et Gelavium trāduntur. Rēmīs incumbunt, gravius quam violentius prīmō. Remulcī tenduntur, strīdent. Exclāmat Gelavius : crēdō eum prohibuisse nimium intendī. Iterum ; ter ; quater incumbunt : dēmum nōn frūstrā esse videō. Mōtus quidem nāvis exiguus appāret, augēscit, continuātur : tandem clāmor gaudentium exoritur : nāvis vadō dētrahitur et prōtinus bene natat.379.Tum magister ā mē gubernātōrem petit, quī in tūtum aliquem locum nāvem dēdūcat, dōnec mālus erit resartus. Multum ille mīrātur, cum respondeō, “ nēminī cēterōrum quidquam dē hōc marī esse nōtum, mē sōlum lītoris aliquam habēre nōtitiam. ” Rēmigibus per Gelavium indicō, spērāre mē rem rēctē prōcessūram : multās mē agere grātiās : sed parātī sint iterum adjuvāre, sī iterum sit opus. Interim aura diurna ā marī surrēxerat, et, vēlīs aliquot praetentīs, tardiusculē movēbātur nāvis. Ego in scaphā, profunditātemsemper praetentāns, flūmen versus, in quod prīmam meam dīrēxī ratem, sēnsim dēdūcēbam. Sed quoniam tempus procellōsum longē aberat, suāsī ut ancoram extrā jaceret, deinde per suōs nautās explōrāret ōstium. Assēnsus est. Tum ego meōs virōs cum scaphā domum remittō, ipse in nāvī maneō colloquiī grātiā.380.Prōtinus magister quaerit, anne novum possit mālum apud nōs emere. Respondeō : “ Immō, secāre. Esse plūrimās suprā arborēs, mālīs idōneās ; quās succīsās posse facile in vallem dētrūdī, et, in rīpā flūminis dēdolātās, aquā vehī ad nāvem. In ōstiō flūminis tūtissimum esse portum vel furentibus procellīs, modo profunditās aquae nāvem admittat. ”381.Jam quaerit, anne cibōs praebēre possīmus. Id vērō prōmittō. Īlicō jubet prandium omnibus appōnī līberius, nārratque parcius per plūrēs diēs comēdisse cūnctōs, quia metuerant inopiam. Ego vērō interrogō, quārē hās in regiōnēs vēnerint, utrum gnārī an invītī. Ille postquam quaedam imperāvit, seorsum ductum humilī mē vōce compellat.382.“ Tū mē (inquit) valdē adjūvāstī ; ergō līberē loquar. Mercēs ego Anglicās ā Bristoliā ad Jamaicam dēbēbam portāre. Propter vim ventī in Corragiam Hībernōrum cōnfugere sum coāctus. ” Ibi aliquot meōrum nautārum majōre mercēde mihi surripit alius quīdam nāvis magister. Tum aliōs ex necessitāte accēpī, quālēs ipse locus dabat, mercēnāriōs nautās, quōrum trēs erant valdē improbī. Multa mōlientēs, sēditiōnem serēbant et bonōrum pervertēre mentēs. Tandem coortī, in catēnās mē dedēre, cum maximē erāmus in Occidentālis Indiae marī. Quid dē mē facere voluerint, nesciō ; sed cēterī nautae nihil gravius in mē cōnsulī patiēbantur. Oculōs Eurōpaeōrum fugientēs, inter barbarōs (ut opīnor) sē volēbant recondere, crēdēbantque sē posse dītēscere, dīvēnditīs meīs mercibus. Ūnā ex ōrā optimam aquae cōpiam assecūtī sunt, absentibus barbarīs ; mox, ubi cibōs volēbant emere, ortō jūrgiō, duo ē nāvālibus sociīs occīsī sunt, quōrum ūnus callidissimus erat ē tribus illīs improbīs. Cēterī, quī cum scaphā erant, aegrē effūgēre. Duo illī, quī restābant ē pessimīs, hominēs imperītī, vī ac minīs ac cōnsuētūdine quādam nāvem regēbant, quamquam caelī ac maris et chartārum marīnārum ignārī. Cibōs iterum ac ter frūstrā quaesīvēre : propter inopiam alimentōrum cēterī murmurābant : dēmum proximā nocte sub aurōram in harēnās incurrimus. Tum vērō imperītiae hōrum hominum succēnsentēs, nautae eōs catēnīs vinciunt, mē līberant, ōrantque ut sontēs pūniam, cēterōs ā perīculō līberem. Ego statim cannōnēs opem ōrantēs personāre jussī : illud restat, ut sī possim, quod male factum est, resarciam.Jam autem, dīc mihi, (quod maximī est) quot gradūs terrestris longitūdinis hīc habeāmus.383.Paene rīsī, cum haec mē interrogāret. Respondeō : illum ā meō vestītū posse conjectāre, quantā in barbariē verser. Locī sānē lātitūdinem, stēllīs observātīs, cognōsse mē ; longitūdinem (quam appellant mathēmaticī) prōrsus nescīre. Id tantum mē habēre cognitum, ad Occidentem nōs dēgere, ultrā ultimum Orinocōnis ōstium.—Ille ait, etiam hoc cognōsse, magnī referre.384.Mox interrogō, anne velit mē in patriam reportāre. Is cōnfirmat, maximō illud sibi gaudiō fore ; nec grātiīs modo revectūrum ; nam propter servātam nāvem magnum mihi ā sē suīsque dēbērī praemium. Tum jussī, dē ⸤hōc quod dīcēbam⸥ reticēre ; jamque mē in suā scaphā ad terram vehere, ut dē cibīs comparandīs imperārem.385.Ūndēvīgintī virī in nāve erant : carnem recentem Anglīs crēdō fore libentibus. Totopillō dīcō, sī laqueīs porcillōs, leporēs avēsve possit capere, quam plūrimōs capiat, ac vīvōs. Pachum ac Calefum, trahā ac trahulā ēductā (illā duōbus jūmentīs, hāc ūnō) mēcum ad collēs Caprīnōs venīre jubeō ; Larim Fenimque in calathōs plūrēs fiscellāsque compōnere dioscōreās, mandiocās, banānās, dactylōs, aliōsque frūctūs vel legūmina : Upim cāseōs prōmere quōs habēbat plūrimōs, et quidquid piscium sale condītum reservāverat,—sī id quoque nautīs ūsuī foret. Ōva gallīnācea mihi nōn erant : pullīs avibus parcendum dēcrēvī. Dēnique Gelavium ad Cortopem mittō, ōrāns ut sī quid aut zēae aut orȳzae possit sine suōrum dētrīmentō trādere, id meā grātiā nāvī convehendum praebeat.386.Pachum ac Calefum jam summā in rūpe offendī opperientēs. Caprārum silvestrium agrōs versus īmus rēctā, ūsque eō ubi propter asperitātem saxōrum nūlla erat trahīs via. Tum Pachum jubeō quam occultissimē, mōre barbarōrum, pōne saxa īnserpere, dōnec gregem aliquem intrā tēlī conjectum videat. Ignipultās duās iīs trādideram portandās : ūna erat bituba mea. Ambās jam sufferciō. Ut Pachus recurrit, prōgredior cautē, etsī neutiquam fugācēs erant hae ferae. Ē duplice tubō bis maximā celeritāte jaculātus, duās antilopās occīdō. Tōtus grex aufugit ; sed propter fōrmam locōrum nōn poterat extrā jactum extemplō ēvānēscere. Alterā ignipultā dē Calefō arreptā, tertium prōtinus dējiciō mortuum : is mās fuit, grandis ille quidem, quī restiterat hostem cōnspectūrus. Jūmenta nostra paxillīs dēstināverāmus : eō jam necesse erat praedam dēportāre. Calefus et Pachus, cōnīsī, satis aegrē umerīs suīs caprās, ūnam post alteram, dēferunt. Caprum antilopam videō nimium fore : quārēegomet, onerī submissus, adjuvō. Sīc per trium virōrum nīsūs hic quoque in trahulam compōnitur : dein prōtinus domum eōs remittō.387.Egomet lacum versus properō, ut ānserēs vel ferum olōrem reportem. Ipsam ad lacūs ōram numquam pertigeram : ibi nunc olōrēs videō maximōs. Anne piscēs comedant, anne carō sit bona, nesciō ; crēdō tamen piscēs ē dulcī aquā nōn nocitūrōs gustuī. Itaque igne conjectō maximum ālitem, quī vix in margine erat aquae, occīdō ; quem, quamquam canis nōn aderat, facile assequor. Hunc reportāvī umerīs meīs, incommodum sānē onus.388.Ad cavernās Cortopem offendō, quī collocūtūrus dē zēā et orȳzā vēnerat. Ā Pachō vult discere, quanta sit secundae spēs messis ; item ā Totopillō quantam vim rādīcum ēsculentārum, aut ā nōbīs satam, aut genitam in vallibus, dēbeāmus exspectāre. Certior dē hīs rēbus factus, dēcrēvit et zēam et orȳzam praebēre satis līberāliter. Eum magnō cum honōre excipiō, ōrōque ut ad cēnam maneat. Plūrēs rēs in mūsēō nunc prīmum eī exhibeō.389.Inter haec pervēnit Totopillus cum nāvis magistrō. Magister breviter ait, Ōstium flūminis ā sē esse explōrātum ; satis superque esse aquae profundae ; crās cum aestū maris velle sē intrāre. Ē valle Totopillum in rūpe ā sē vīsum esse ; (is dē cunīculīs ibi satagēbat :) sē cursum suum ad eum dīrēxisse, ut ad mē dūcerētur.—Totopillus sēcum habuit in sacculīs quattuor vīvōs, ūnum mortuum cunīculum ; dein ego dēmōnstrō magistrō, quōs eī cibōs dēstinem.390.Is dē cēterīs rēbus multās agit grātiās ; sed ūnum illum ait sufficere antilopam, duās fēminās nōlle. Nam tantam carnis vim corruptum īrī, nisi properē comedātur ; nautīs autem quī decem per diēs parcius pāstī essent, īnsalūberrimum fore, sī multum subitō carnis habērent. Sed ego (ait) in rūpe mānsuētum vīdī gregem : quidnī possīs duōs trēsve haedōs cum pābulō vīvōs nāvī impōnere, quandō in eō erimus ut solvāmus ?—Tum videō errāsse mē per properantiam : porrō mālus novus erat caedendus. Igitur respondeō : “ Bene est : quidquid poterimus, faciēmus. ” Tamen dē meīs haedīs aegrē ferēbam : nam quidquid mihi cicur factum est, et ē meā manū pāscēbātur, id jugulāre dolēbat mē.391.Dē olōre oblītus eram facere mentiōnem : nunc sententiam mūtō. In Cortopem convertor, interprete Gelaviō. Multō cum honōre illum maximō ālite dōnō, item duābus mortuīs antilopis, ut suīs rēmigibus, sī sibi libeat, praebeat epulum. Addō, nōlle mē orȳzam ab ipsō ōrāre, nisi esset, unde supplērem. Is laetus accipit, pollicēturque lintrēs ad convehendum crās mittere.—Tum ā Totopillō quaerō, numve avēs porcillōsve cēperit. Nōndumūllōs, respondet.—Igitur differās (ajō) hanc rem, dōnec resarciātur nāvis : nunc ex ūnō illō lepore cēnam apparā.—Id ille properat.392.Cōnfectā cēnā, Cortops ad suōs vult extemplō redīre. Ego cum magistrō trāns rūpem ambulō, ut arborēs mālō idōneās oculīs lūstret. Quattuor, quās dēnotat, crētā distinguō : hae erant in saltū meō. Dēscendēns ad flūmen quīntam animadvertī, ejusdem ferē magnitūdinis, quae pōpulī īnstar gerēbat. Hanc ut propiōrem commendō, atque ille comprobat. Tum ajō : “ Fabrum tū nāvis tuae crās hūc mittitō : sī quid jūmentīs opus fuerit, ego per virōs meōs praebēbō. ”—“ Ēheu ! (respondet) : faber meus cum īnsignissimō illō improbōrum fuit ā barbarīs occīsus : idque mē male habet, quod nēmō apud mē est, quī arborem in mālum dēdolāre calleat. Sed nisi inter vōs quispiam est fabrīlī arte exercitus, nautae meī, ut ut poterunt, caedent. ” Tum nārrō et mē et quōsdam ē meīs ex necessitāte multam reī fabrīlī dedisse operam ; et posse nōs, sī velit, hanc rem aliquō tandem modō perficere. Id libēns audit : ait sē, mālō, quī frāctus sit, in rīpam expositō, alterum, ejusdem plānē mēnsūrae, imperātūrum mihi ; pretiumque ejus, pecūniā aestimātum, in acceptī tabulam mihi relātūrum. Tum ego, quantum possum, spondeō : is ad suam scapham abit, in nāvem reditūrus ; ego ad cavernās.393.Posterō diē sine ūllā difficultāte Pachus et Calefus arborem illam succīdunt et rāmōs amputant. Nāvis cum mātūtīnō aestū ōstium subit flūminis, mālumque illum cōnfrāctum in rīpam excutit. Ibi ego accūrātissimē omnēs ejus partēs mētior cōnscrībōque. Fabrīlia nāvis īnstrūmenta recognōscō : mōlem quandam cochleātam mūtuor et maximās cōnfībulās plūrēs ; quoniam utrōque in fīne inter operandum dēbeat arbor firmiter dēstinārī. Dolābrās item et runcīnās inde sūmō, nē, sī nostrae in caedendō retundantur, absūmātur tempus. Ego quidem vidēbar plūs festīnāre quam magister ; ināniter crēdō : sed spem redeundī oblātam tandem, mōra ūnīuscujusque diēī vidēbātur imminuere. Videō crās operam perfectum īrī : igitur Totopillum jubeō, quam mātūrrimē possit, testūdinem capere ; mox pābulum haedīnum in nāvem congerere. Enimvērō crās, id est, tertiō diē, ut spērāvī, mālum perfēcimus. Vespere Gelavium ad Cortopem mittō, nūntiātūrum, mē gravissimā dē rē velle colloquī, quae cum plēbe suā dēbeat commūnicārī ; quārē in ejus honōrem, nisi quid nōlit, ipsum mē ad eum māne ventūrum. Respondet, libentī fore.394.Māne, rēgium vestītum gerēns, meā in scaphā, comitantibus Calefō, Pachō, Gelaviō, circumnāvigāvī ad Cortopem. Ismē multō cum honōre excipit. Tumulum quendam vel tribūnal ē caespite exstrūxerant, in quod mēcum ascendit, et in arundināceō quōdam pictō tapēte mē requiēscere jubet. Tum ad cōntiōnem suōrum verba facit,—crēdō ut mē iīs commendet : illī conclāmant plaudentēs. Assurgō et manibus gesticulor : nihil aliud poteram. Dein dēscendimus, et per Gelavium ōrō, ut Cortops mēcum et Calefō seorsum colloquātur. Jam mē aperiō, Calefō interprete.395.Ajō, mē omnibus īnsulae meae cīvibus summam optāre prōsperitātem : hanc ut affirmem, praecipuae mihi esse cūrae. Illum, quippe virum nōbilem, mītem, seniōrem et diū nōtum, quāsdam propter causās mē ipsō fortasse melius eōrum fortūnīs praesessūrum : quārē ūnā sub condiciōne esse mihi in animō, ut dē prīncipātū illī cēdam.—Prīmō nōn crēdit Calefum rēctē interpretārī. Bis terque interrogābat, et, ut iterārētur rēs, postulāvit. Igitur ego, rēgiīs gemmīs dē meō collō dētractīs, illīus super capite sustinēbam. Sēnsī hominem valdē movērī. Tum quaesīvit, quaenam foret illa ūna condiciō ? Respondeō :—Quoniam illī nōn essent fīliī, postulāre mē, ut Gelavium prō suō fīliō et prīncipātūs successōre adoptāret ; et postquam ego cōram cōntiōne Cortopem meīs rēgālibus exōrnāssem, is rūrsus Gelavium, prō suō fīliō ac successōre prōnūntiātum, rēgiō aliquō mōre pūblicē agnōsceret. Libentissimē hanc condiciōnem accēpit.396.Tunc adhibitīs in colloquium Pachō ac Gelaviō, retegō quid āctum sit. Pachus laetātur, Gelavius obstupēscēns lacrimātur, interrogatque, numne abeam. Prōtinus explicō ; hanc nāvem meōrum esse populārium et ad meam redīre patriam : oportēre mē, patris senectūtem amanter fovēre ; porrō hīc mē, sī maximē linguae Indicānae forem perītus, paucīs aliquot posse esse cārissimum, ūniversīs nōn posse esse acceptum grātumque prīncipem. Nōn mē paenitēre quod artem litterārum iīs per Gelavium trādiderim. Hanc sī excolant, fīliōs fore patribus, nepōtēs fīliīs ūsque sapientiōrēs. Sed opus meum hāc in īnsulā fīnītum esse.—Profundum subsequitur silentium.397.Post paulisper Cortopem rogō, numquid obstet, quōminus rem īlicō perficiāmus. Ille, quasi ēvigilāns, vacuīs oculīs aliquid respondet. Interpretantur : “ Nihil quod sciam. ” Tum Calefus in caespitem ēscendēns pauca prōclāmat, populum in cōntiōnem revocāns. Opperīmur, dōnec quam plūrimī reveniant. Tum Cortopis manum tenēns, cum eō iterum ēscendō, cūnctīs mīrantibus quid agātur. Prōtinus ego meō capite dētractam cristam Cortopis impōnō capitī, et monīle meum ē bullīs fulgentissimīs et versicolōribus collō ejusdem circumpōnō. Astrepit plēbs gestiēns. Mox Pachusexplicat, mē in honōrem Cortopis dē meō prīncipātū cēdere. Conclāmātur ab ūniversīs. Dēscendimus ego ac Pachus : Gelavium ēscendere jubeō.398.Rūrsus Cortops palam nūntiat, sē pūblicē Gelavium prō suō fīliō adoptāre, quem sē mortuō dēbeant prō prīncipe venerārī. Post haec dicta, ipsum illud monīle meum, suō collō dētractum, impōnit Gelaviō, quō manifēstior meīs sit oculīs ācta rēs. Applaudō. Tum Cortops Gelaviī collō manūs suās circumdat, et paternum eī ōsculum imprimit. Dein brevissimum aliquid prōclāmat, quod mox mihi explicant : “ Ēn vōbīs fīlius meus ! ” Mox maximā cum acclāmātiōne discēditur. Ōrō Cortopem, ut propter mea summa negōtia, sī illī id nōn sit incommodum, ad meum portum secundō māne veniat. Mox multā cum caerimōniā dēcēdentēs, domum scaphā petīvimus. Haec quārtō erant diē, post nāvis adventum. Eōdem sānē diē novus ille mālus per duo jūmenta ad nāvem ā Totopillō dēductus est.Caput (XIV.) Quārtumdecimum.399.Quīntōdiē novus ille mālus suum in locum fīgitur. Ego autem quidquid volēbam asportāre, dēligēbam, compōnēbam,—laetāns, maerēns, gemēns, mīrē varius, et valdē taciturnus. Statuī autem mē ante quīntum fīnītum diem meās rēs omnēs cōnfectūrum : atque cōnfēcī.400.Sextō diē pervēnit Cortops, sīc ut rogāveram. Pulcherrimum eī gladiōrum meōrum, quī erat ē chalybe caeruleō, atque ūnam novāculam cum cōticulā suā coriaceā, dōnō dō ; item optimam ignipultam aucupāriam : dīcōque, sī artem jaculandī velit discere, posse ā Gelaviō docērī. Mox furcillam mēnsālem et cochlear, quae argentea habēbam, ut rēgiī jūris, dētulī. Īnstrūmentum meum fabrīle ac coquīnārium omne eī exhibuī, jussīque, sī quid praesertim vellet, inde dēligere. Nihil ille nisi ferream crātem, sartāginem[Y]et duās secūrēs dēlēgit. Serrās dīxit sē cūnctās concupīscere ; sed accipere,—id fore impudentis. Tum ego arrīdēns dīcō, quidquid cum Gelaviō relīquerim, ejus ūsum frūctumque penes Gelaviī patrem prīncipemque fore. Mox addidī, nescīre mē, quantī meam ille scapham aestimāret ; Gelaviī et Totopillī operā fuisse exōrnātam ; sed honōris causā, acciperet ā mē. Honōris (respondet) causā libentissimē sē accipere. Dēnique sēricam meam umbellam illītrādō, quoniam haec quoque rēgium quiddam habēre vidēbātur. Post prandium, ipsā in scaphā cum dōnīs meīs revertit, suam lintrem (pulchram illam quidem) concēdēns Gelaviō, sagittāsque Totopillō cum arcū splendidiōre. Equidem meīs omnibus sēdulō multa grātificābar, maribus ignipultās pistolāsque imprīmīs, honōris fortasse causā, item aliās rēs plūrēs ; sed fēminīs quae darī oporteat, aliquantō difficilius statuēbam.401.Rērum seriē abreptus, clādem cymbae omīsī nārrāre. Upis, praeter aliās operās, in piscibus colligendīs condiendīsque erat ūtilis. Solēbat in cymbā rētia mea ipsō in portū vīsere, inde piscēs reportāns. Haec mulier cum Larī item nova fēcit rētia, et vetera resarcīvit. Quōdam diē, quandō, rētī ēlātō, in eō erat ut piscēs extraheret, accipiter quīdam marīnus prō pisce certābat : id quod aliās ēvenīre nōveram ; nam hominem hī ālitēs parum formīdābant. Ea surgēns, rēmō afflīxit ālitem ; sed vī verberis oblīquē sē ē cymbā praecipitāvit. Forte plēnus tum maximē erat aestus, marī satis tumidō. Cymba, resorbente aestū, extrā asportātur, mox in scopulōs afflīgitur. Mulier ēnatāns facile terram attigit : cymbae nīl nisi tabulās quāsdam et ūnum rēmum recuperāvimus.402.Totopillus, ut prīmum tempestās favet, trēs testūdinēs ope Gelaviī ac Pachī reportat. Hās cum plūrimīs cibīs vīvās ad nāvem ego cum Gelaviō, ipsīus in lintre, convehō : ibi cum magistrō colloquor. Polliceor vīvōs haedōs pusillōs quattuor : dēmōnstrōque, sī amplius vellet pābulī, nautās posse ē valle metere. Antemnās, ait ille, mālī etiam dēesse ; rogatque anne possim frāctī mālī antemnās probē affīgere, cēterāsque rēs concinnāre : suōs enim nautās valdē esse inhabilēs, quōs ē Corrhagīā dūxisset. Crēdō posse mē operam cōnficere ; sed Dominicus diēs accēdēbat. Nē post discessum meum prōrsus neglegerētur ille diēs, comperendināvī rem. “ Diē Lūnārī (dīxī), sī poterō, perficiam ; tum tū diē Mārtis nāvem fortasse solvēs. ” Sē fore praestō, ait, sī ventus faveat.403.Tum seorsum magistrō dīcō ; quoniam fabrum nōn habeat, quidnī mē prō fabrō suō rediēns accipiat ? Rīdet prīmō incrēdulus ; sed quandō mē sērium videt, respondet, “ Sit sānē, ut vīs. Sī opera tua fabrīlis nāvī suffēcerit, plēnam fabrī mercēdem ā sociīs meīs domī accipiēs. Servātae nāvis praemium tibi erit integrum. Prō cibīs quōs praebēs, pecūniam nōn numerābō quidem nunc, sed aestimābō. ”404.Tum quālēs habeat mercēs, interrogō. Ait sē ad Jamaicam portāre agricolendī īnstrūmentum, item vīlia servōrum vestīmenta, et quidquid colōniae sit idōneum.Num serrās habeat, num pālās, rogō. Maximē, ait. Tum ego decem serrās, decem pālās, quadrāgintā cultellōs plicātilēs, quadrāgintā vestēs ē gossypiō, et longī gossypiī quattuor fascēs, emō ; novum dōnum Cortopī. Sīc propter orȳzam spērō ejus plēbī satis repēnsum īrī. Mox varia cōnficiō fēminīs nostrīs mūnuscula, aliqua virīs meīs, quae referre taedet : longē plūra sānē Gelaviō cōnferō, inter quae duo pōnō dōlia pulveris nitrātī, quattuor missilis plumbī sacculōs. Hās rēs omnēs magister contrā mē in tabulam impēnsī refert, pollicēturque in cavernās meās dēportāre.405.Crās, quī diēs erat Dominī, plūrimī convēnēre, ut mē ultimum salūtārent. Multa dīxī benignē, sed moribundī hominis animum gerēbam. Multīs Gelavium monuī, ut quantum posset, nōn hīs tantum virīs, sed posterīs prōspiceret ; nempe, sī seniōrum cōnsiliō dē agrīs colendīs, dē ūsūfrūctū agrōrum ac maris, dē aedibus condendīs, dē māteriē saxī caementīque fruendā, lēgēs aequās firmāsque prōmulgāret. Dē tālibus rēbus prout lēgēs bonae exercentur, ita (dīxī) cīvitātis cujusque viget polletque status. Sī dē hīs quae Deus dōnāvit mortālibus aequē jūstēque inter hominēs statūtum sit, tum fore ut singulōrum industria vigeat, ūniversōrum cōpiae abundent ; neque umquam ūberrimā in īnsulā dēfore prīncipī tūtāmenta majestātis, sī ūsque ad humillimum quemque cīvem dēscenderit prīncipis aequitās.—Ille mea verba quasi haurit atque recondit, rārō respondēns aut paucissima. Tandem ait (ignōscat mihi lēctor, quod referō,) “ Ō ere, numquam ego voluī rēgnāre ; sed sī anteā nescīrem, in tē didicī quaenam essent rēgnātōris elementa. ”406.Posteā dīxī : “ Nē tū, quidquid ēvēnerit, id agās, ut numquam hāc in īnsulā duo sint inter sē līberī prīncipēs. Sī ad tempus id dēvītārī nequībit, at tū per foedus facitō ut fīliī vestrī ac fīliī omnium quī in eādem hāc erunt īnsulā, eōdem summō prīncipe ūtantur. Quam mītēs sītis inter vōs, tū optimē nōveris. Quam atrōx fūnestumque possit esse bellum, ego videō, quattuor illōs fortēsque requīrēns Cortopis fīliōs. Tū in frātris jam locō es ergā Totopillum ; cūr, quaesō, ācerrimī quondam crūdēlissimīque fuistis hostēs ? ” Lacrimā obortā, “ Tū conciliāstī, ” inquit. Dē sē nihil prōmittēbat.407.Diē Lūnārī antemnās resarcīvimus : tum fūnēs nautae ipsī ōrdinābant. Magister queritur, inter frūctūs nōn fuisse līmōnās, dē quā rē īlicō imperābam. Mox Totopillus octo avēs vīvās dētulit, quīnque mortuās ; ex hīs trēs grandēs erant ; ōtidēs esse crēdidī. Dīxit habēre sē porcillōs quoque, crās fortasse alia dēlātūrum.408.Ego ūnam acum polārem, ūnum pār pistolārum,bitubam meam, alteramque aucupāriam mēcum eram āvectūrus ; item quidquid proprium fuit Brazīlicī magistrī. Quidquid nēminī datum relinquerem, id omne prōnūntiō Gelaviī esse. Hunc porrō rogāvī, ut in mātris meae honōrem cocum illam in portū rigāret fovēretque.409.Summō māne experrēctī, maximā cum exspectātiōne multī mortālēs discurrimus. Totopillus mātūrē porcillōs vīvōs trēs dētulit, novamque avium cōpiam, inter quās columbī erant ē meīs vīvī. Sērius Fenis, Laris, Pachus fiscellam līmōnum suō quisque in capite dēportat. Mox ā Cortope nūntius rēmigum operam pollicētur, sīquā forte opus sit. Sed propter ventum adversissimum et cautēs vadōsī maris parum nōtās, magister honōrificō respōnsō negat sē audēre hodiē ēgredī : id quod multum doleō.410.Nam suspēnsīs intentīsque animīs maestissimum est sēgnitia : item, parātīs rēbus omnibus, quid nōbīs nisi sēgnitia restat ? Proptereā, prōcēdente diē, juvābat mē quod magister, plūrima interrogandō, multum ā mē sermōnem ēlicuit. Praecipuē mīrābātur, quō tandem fātō ego, Anglus homō, inter Lūsitānōs Brazīliēnsēs ineunte adulēscentiā fuerim colōnus, ubi ipsa religiō dēterret Anglōs. Ubi Gelavius quoque ōrāvit, ut tōtam hanc rem plēnius explicārem, in plēnā nautārum cōntiōne hanc tandem in modum locūtus sum.411.Ego, in nāve Anglicā ad Guineam nāvigāns, ā Maurō pīrātā captus sum cum sociīs nostrīs nāvālibus. Is mē quattuor ferē annōs prō servulō labōrāre coēgit. Tandem fēlīcī audāciā aufūgī, in phasēlō erī vēlōcissimō, ūnum puerum Maurum simul asportāns. Ipsō in Ōceanō nāve Lūsitānā exceptī sumus atque ad Brazīliam dēvectī. Magister negat sē prō naulō quidquam ā fugitīvō Chrīstiānō acceptūrum : prō phasēlō et rēbus omnibus quās asportāvī, ipse pollicētur pretium. Dēnique ab hōc virō līberālī, postquam in Omnium Sānctōrum Sinū ancoram jacimus, persolūta mihi est summa ducentārum vīgintī minārum Lūsitānārum. Hoc caput mihi erat pecūniae, in Brazīliam expositō. Fatendum autem est mē clam patre nāvigāsse ; nōluisse mē idcircō sīc revertī in patriam, ut parentis opēs iners cōnsūmerem.412.Illa sānē regiō, immēnsa agrōrum, profunda saltibus, vacua virōrum, advenās libentissimē excipit : nec diū exspectō, antequam apud colōnum quendam in agricultūram adhibear. Prīmō quidem propter linguam ignōtam parum eram ūtilis. Poteram sānē colentibus astāre, observāre, sēgnitiam cohibēre, et modicā quādam operā cibum tēctumque merērī, ut nē ex meō impendērem. Interim per eundem nāvis magistrum trānsigēbam, ut ex Angliā pecūniaequaedam meae ad mē mitterentur. Is nempe, Olisīpōnem reditūrus, crēdēbat sē illīc posse id prōcūrāre, sī ego litterās sibi ad meārum pecūniārum sequestrem cōnfīderem ; id quod libenter fēcī. (At fēmina habēbat nummōs meōs, vidua magistrī nāvis, prīmī meī atque optimī patrōnī.) Posteā autem vir benignus, rē meā tamquam suā ipsīus accūrātius perpēnsā, ait nummīs nēquāquam opus esse ; sed caput pecūniae, postquam dē summā certior venīret ab Angliā nūntius, Lūsitānā merce mūtandum, quālis praesertim Brazīliae esset idōnea. Posse mē post aliquod tempus Olisīpōnem ad sē scrībere, sīquid potissimum vellem : sīn minus, tum quaecumque sibi vidērentur, reportātūrum. Grātiās sānē ēgī, litterāsque ad amīcam viduam composuī, in quibus omnia, quae contigerant, strictim nārrābantur. Ea, postquam redditae sunt hae litterae, laeta effugiō meō, propter marītī suī memoriam Lūsitānum magistrum ex suō līberāliter dōnat, simul parentibus meīs cūncta impertit. Comperīre nōn potuī, crēdō tamen, meās apud illam pecūniās ā patre cōnfestim auctās esse ; nam merx quam dēmum accēpī, aliquantō plūs erat quam quod aut exspectāveram aut potuī explicāre. Sed redeō unde dēflexī.413.Colōnus ille (Araūjō eī erat nōmen) cujus in operis eram, agrī dītior erat quam pecūniae, nec potuit nātūrālī agrōrum ūbertāte ita fruī ut dēbēbat. Ager per servōs colitur. Atquī ille neque tot servōs, quot opus erant, habēbat, neque īnstrūmentum satis amplum, sī, propāgātā cultūrā, reditūs ac commercia opperīrētur. Ut industrium mē prīmō esse vīdit, agrīque colendī haud ignārum ; mox, intellēxit nummōrum mē aliquantum manū tenēre, aliās exspectāre ab Angliā pecūniās : sēnsī eum familiārius mē compellāre, tum saepius astāre, velle colloquī, ad mēnsam interdum adhibēre. Mox puerīs uxōrīque mē commendat. Garriō cum puerīs, rūrī comes fīō ; lūdum quasi gladiātōrium faciō,—nōn cum ipsō gladiō, nam virga prō tēlō erat,—dum doceō quōmodo Anglus nauta, quōmodo Maurus, feriat, arceat. Quae omnia nōn modo animum meum inter peregrīnōs valdē sōlābantur, sed propter linguae quoque ūsum prōderant. Lusitānicē loquī ex puerīs discō, cum patre sermōnēs ⸤ipsīus dē rē⸥ habeō artiōrēs.414.Tandem is sē aperit. Benignē dē mē quaedam praefātus, ait,—Sī socium haud pauperem habēret, ambōbus lautius fore quam nunc sibi sōlī : tantam esse agrī ūbertātem, caelī tepōrem, aquārum abundantiam. Mē, sī in haereticā religiōne persistam, agrōs meō nōmine nōn posse in Brazīliā tenēre. Sānē sē velle, concordēs forent omnēs Chrīstiānī : sīn autem id fierī nōn possit, tum—idōneā factā syngraphā, quīn pecūniās in fundō ejus collocem, amplōsque reditūs faenore accipiam ?415.Ubi cibus abundat et jūcunda āeris temperiēs facilī operā corpus fovet, ibi (opīnor) animī ad līberālitātem, apud nōs ad avāritiam, sunt prōpēnsiōrēs. Itaque colōnī illī sunt haud rārō sēgnēs, neglegentēs, prōdigī ; profectō nōn sunt illīberālēs. Quārē, quae in medium prōferēbat, cōmiter excutiēbam ; neque abhorrēbam ā virō, vultū mōribusque jūxtā benignō.416.Illud quoque cōnsīderābam ; Lūsitāniam Angliae artiōre quōdam vinculō astringī, ex quō tempore formīdanda illa, ingēns potentiae Hispānia, nostra dīrissima atque implācābilis hostis, ē possessiōne Lūsitāniae est exturbāta : quō tūtiōrēs mihi fore pecūniās, apud cīvem Lūsitānum collocātās.417.Dēnique cōnsēnsī ; scrīptīsque litterīs, quās mercēs ille dēsīderābat potissimum, hās ego Olisīpōne reportandās ad mē rogāvī. Pecūniās propter praesentēs ūsūs īlicō poteram ex arcā meā cōnferre. Pacīscitur porrō, ut ego operās agrestēs cūrem regamque, ille praestet mihi ex ipsō fundō cibum, servōs, equōs, cūncta quae maximī sunt : cētera ex praesentī pecūniā atque ex annuō faenore facile solvō.418.Mīranda sānē est illā in regiōne arborum atque fruticum tum cōpia, tum prōcēritās. Plūrimārum nōmina arduum est dīcere : immō, prōrsus populīs Eurōpaeīs sunt incognita. Celebris est ibi mandioca ēsculenta, item milium atque zēa Indica, item banāna, et orȳza satīva. Atquī ego, quī plūrima terrā nāscentiā apud Maurōs didiceram, tamen longē plūra hīc prīmō ignōta invēnī.419.Noster quidem fundus saccharum praecipuē et tabācum gignēbat. Rādīcēs ēsculentās, holera, cereālia, ipsī in suīs agellīs servī ēducant, erōque praestant ūnus quisque aliquantum. Ille sēmina quaedam, īnstrūmenta, vestīmenta, tēcta domōrum cōnfert ; cūncta administrat, dēfendit, rēgia vectīgālia persolvit.420.Per biennium plūrima circā fundum erant novanda. Plūs aliquandō excolēbantur agrī. Saepēs, viae, portulae erant cōnficiendae : tum casulae novae, pluteī. Distribuendum īnstrūmentum, cultūra regenda, multa novē docenda. Irrigātiōne nōn opus erat ; dumtaxat propter orȳzam quibusdam in agellīs cohibēbantur rīvulī dēcurrentēs. Tertiō itidem annō multā opus erat alacritāte et perpēnsātiōne dīligentissimā, ut ad amussim jūdicārem quid sapienter, quid stultē impēnsum ; quae retinendae ratiōnēs, quae mūtandae forent. Necnōn, ipsōrum servōrum ingeniīs jam melius perspectīs, ad suās quemque cūrās frūctuōsius poteram dispōnere. Tantummodo nōn satis habēbāmus virōrum in operīs, quamquam vernulae quotannīs nāscēbantur, et post aliquot annōs vidēbantur suffectūrī.421.Attamen quārtō jam annō affluēbant opēs, servulī continuam officiōrumrotam persequēbantur. Socius (sīve collēga) ille meus Araūjō, vetus negōtiandī, externās fundī nostrī rēs dīligenter administrābat. Ego vērō quasi bracchiīs replicātīs poteram dītēscere, nisi quod propter novam hanc sēgnitiam tum maximē fundī, regiōnis, hominum, meīque ipsīus taedēbat mē.422.Dēbēbam fortasse uxōrem dūcere, sed religiō locī impediēbat : nōn quod ego Anglicī cultūs tenāx fuerim atque ostentātor ; nam extrā, vix dīversus ā cēterīs vidēbar. Sciēbam autem, ut prīmum mātrimōnium contemplārer, extemplō sacerdōtēs dē meā religiōne fore cūriōsissimōs ; dein artās cōnūbiī lēgēs postulātūrōs, quibus neque uxor sit mea ipsīus, neque līberī neque domus neque servī ; sed sacerdōs suā sponte intret, cognōscat, ōrdinet, imperitet ; cūnctōs, sī libitum fuerit, contrā mē cohortētur. Id vērō nōn erat ferendum. Itaque sōlus manēbam, sōlum mē fovēbam, oblectābam : mox, mē ipsum perōsus, inquiētō agitābar animō.423.Ita affectō subita supervenit vītae conversiō, quam satis mīrārī nōn possum. Collēga ille sīve magister meus sēdulō mē ad sē vocat ; ait, gravī dē rē velle sē colloquī ; aurēs benignās et patientēs sē ōrāre. Ego, mīrābundus quid sit, respondeō, esse mihi ōtiī satis superque, et perlibenter mē auscultātūrum.424.Tum īnfit : Opulentiōrem sē per mē in diēs fierī. Quidquid dīcat, nē sē putem ingrātum, nēve velle ab sē mē āmōtum. Multa mē fundō suō optimē fēcisse, ūnum nōn potuisse facere, ut plūrēs essent servulī. Id sī fieret, multō etiam perfectius lātiusque excolī posse agrōs. Operam meam per triennium ūtilem fuisse, immō necessāriam ; jam ipsam per sē quasi cōnfectam : sīc enim mē rēs administrāsse, ut nōn jam indigērent meī. Nunc sī sibi suīsque familiāribus cōnsultum velim, in eō rēs esse ut valdē possim adjuvāre.425.Hic pausam fēcit : ego autem exspectāns etiam tacuī. Tum dē novō incipit : Audīsse sē ex mē, nāvigāsse mē ad Guineam commerciī causā. Sī iterum vellem eōdem proficīscī, sibi amīcīsque grātum fore, mihi ipsī fortasse nōn malum. Etenim plūrēs notāsse, mē, quī anteā hilaris strēnuusque fuissem, nūper taciturnum ēvāsisse, maestum, languidum. Fortasse propter valētūdinem mūtandum āera. Excursiōnem maritimam corporī mentīque fore salūbrem.426.Interrogantī mihi, Quid autem ego tibi tuīsque circā Guineam sum prōfutūrus ? respondet : Imprīmīs tū ratiōnem hujus commerciī atque idōneās mercēs intellegis, quās hinc oporteat exportāre : tum, (quod est maxumum) servōs nigrītās, quōs volumus coemere, tū clēmenter regēs, sānōs dēportābis.Līberē tēcum dē tē loquar. Difficile est virum bonā familiā, hūmānē īnstitūtum, benevolum, veterem reī maritimae, strēnuum negotiandō, regendī capācem reperīre, quī servitia vēnālia conquīrat. Atquī vel maximē tālī virō hīc est opus.427.Tū hominēs barbarōs benignē excipiēs, dēmulcēbis, ad obsequium dūcēs lēniter : aliī efferōs, contumācēs, trīstēs, vel languidōs, morbōsōs, sēmimortuōs important. Nōs tē volumus sine tuō impendiō īre. Mancipia dē nostrō coemēs : dēportāta inter nōs dīvidēmus ; tū parem nōbīs habēbis sortem. Porrō, quod nunc tibi propter operam tuam agrestem attribuō, id omne, pecūniā aestimātum, quamdiū in nāve sīs, solvam.428.Nesciō an laus meī mē nōnnihil oblectāverit : cēterum respondeō, admīrāns sī per rēgium praefectum tālis expedītiō licēret : nam rēx jūs servitiōrum vēnditandōrum paucīs quibusdam propter magnam pecūniam concēdit. At ille : “ Nihil nōs contrā rēgis ēdicta sumus factūrī. Palam nōn licet vēnditāre, at nōs prōrsus nōn vēndēmus. Et vērō, quō certius rēs sē habeat, mūneribus quibusdam sagāciter distribūtīs efficiāmus ut nē nimia dē nāvis onere sit investīgātiō.429.Accēdit quod sacerdōtēs tāle inceptum vehementer comprobant. Barbarōs hominēs, quōrum vīta (lībera sit, an servīlis) saeva est, impia, foeda,—hōs in mānsuētum servitium sub benignitāte Chrīstiānā trādere, vērae ajunt esse pietātis. Jam nāvis parāta est ; merx, quālem tū jubēbis, citō parābitur. ”
319.Quīnque juvenēs cum arcubus astābant. Ā vīgintī passibus sagittās ad scūtulum dīrēxēre ; nēmō medium ferit, nēmō per tabulam penetrat. Deinde Gelavius et Totopillus ā trīgintā passibus ē catapultīs jaculantur. Hī et jūstius collīneābant, et altius penetrābant : facile erant victōrēs. Posteā ad mē venerāns accēdit caterva, ōrāns ut ignipultae ostentem vim : tum multō cum honōre ad carcer dūcunt. Quīnquāgintā passūs mētārī jubeō : bitubam meam suā cum furcā comportāveram. Dēmissō genū, bis ignem ējiciō : utraque glāns medium trānsverberat scūtulum. Ejulābant territī, mox murmure collaudābant : deinde magnum erat silentium. Gelavius tunc cūnctīs explicat, hīs tēlīs sē per mē fuisse servātum.320.Inter haec Gelaviī pater cum fīliā cōram mē redit, Totopillus autem prō interprete mihi explicat, velle illum sē suamque fīliam fideī atque īnsulae meae committī. Tum ego abruptius Totopillō, “ Egone hanc prō tuā uxōre mēcum reportābō ? ” Is autem ērubēscēns annuit : “ Ere ! reportābis sānē, sī libet, et uxōrem meam et patrem uxōris. ” “ At vērō, ” inquam, “ prīncipī oportet mē obviam venīre honōris causā, nec tamquam clanculum abīre. ” Respondet Totopillus, “ Immō, id prīncipī foret ingrātum. Ille neque tibi vult offēnsam afferre, neque nimiō ergā tē honōre sē suīs ēlevāre.[X]Sed dōnīs Gelaviī plācātus, honōrificam cōram multitūdine dē tē fēcit mentiōnem. ”321.Jamque accurrit Gelavius, excitātus ut numquam vīderam. Hic sēcum habēbat virum ac mulierem cum virgine. Mē rēctā petit, et rem omnem aperit.“ Ellam ! quae mihi erat dēspōnsa. Propter meī amōrem nōndum voluit nūbere : ēn pater māterque ejus ! Tūne nōlis, Ō ere ! hanc meam familiam mēcum revehere ? Omnēs sunt tuī cupidissimī. ” “ Ego sānē volō, ” inquam : “ sed quot post hōrās ? ” “ Jam sunt parātī, ” respondet : “ ad tenuem comportandam supellēctilem vix sēmihōrā opus est. ”322.Fateor, haec mihi nimia erant : velut in somniō esse vidēbar. Tandem ministrīs meīs dīcō : “ Quod bene vortat Deus, ex intimō pectore grātulor vōbīs. Nunc, nē tempestās sē mūtet, quam celerrimē redeāmus. ” Illī cum seniōribus colloquuntur ; tandem renūntiant, tribus post merīdiem hōrīs esse nāvigandum. Id admīrāns, ajō nōn posse fierī. “ Immō, ” ajunt : “ sīc erit melius, ipsō tē jūdice. ”
323.Videō aliās aliāsque accēdere lintrēs, et multa inter sē parāre. Praestitūtā hōrā scapham ingredimur, quīnque virī, ūna mulier, duae virginēs, cum cane optimō, quem puerī valdē mīrātī sunt. Hospitum ūnusquisque spississimās suās vestēs indūtus est : strāgulās quoque in scaphā composuerant. Aura paulum erat adversa ; sed octo lintrēs cum rōbustīs rēmigibus nōs fūne trahēbant, tribus hōrīs amplius. Simul ut Auster ventus flābat, Gelavius, multīs āctīs grātiīs, bonōs rēmigēs valēre jubet, mūnusculō quoque ūnumquemque prōrētam honōrat, sed tantā rēs trādidit celeritāte, ut, quid dederit, nesciam scrībere.324.Excussō remulcō, vēlīs nāvigāmus. Gelavius clāvum tenet. Illud tantum nārrābō, mē propter concitātiōnem mentis nōn potuisse dormīre ; Gelavium, quī prius nōn potuit, post aliquot hōrās dormīvisse optimē. Jūcundissimam sēnsī noctis auram, et dē futūrō meditābar, nōn sine precibus ac grātiīs Deō oblātīs.325.Prīmā cum lūcē ⸤montis nostrī figūram⸥ agnōscō. Tandem Austrō cessante, Subsōlānus ventus surgit vehementior, torquetque nōs nimium ad sinistram. Equidem nōlēbam tam pretiōsum onus vel minimō perīculō committere : igitur, quoniam nēmō omnium erat invalidus, in hortōrum portum dīrēxī cursum. Ibi sūmptō mātūtīnō cibō, scapham Gelaviō commīsī, cum patre, quandō faveat ventus, circumdūcendam : ego cum cēterīs domum revertor, collēs ēscendēns. Nōs ante merīdiem cavernās assequimur : illī sērius perveniunt.326.Summam autem rūpem dum pervādimus, fistulā canendō recolligō gregem. Dēsunt duo tantum ē jūniōribus. Hōs crāstinō diē Totopillus ācerrimē anquīsītōs recuperat, cane adjūtōre. Sīc illa rēs faustum habuit exitum.
327.Nōminanovae familiae hīc libet nārrāre. Gelaviī pater eratPachus, sororLaris. Spōnsa autem GelaviīFenisappellābātur ; hujus parentēsCalefusetUpis. Upim crēdidī vix amplius quadrāgintā quattuor habēre annōs, et neque Pachum neque Calefum exsuperāre quīnquāgintā. Bīduum praeparandīs nūptiīs dēstinantur ; quae quidem omnia ipsīs relinquō. Nūntiō tamen parentibus per interpretēs meōs,—sī quid vestis apud mē sit, quod ūtendum velint sūmere propter fīliās suās, vel sī quae dē cavernīs videantur prō cubiculīs commodae, nē graventur quidvīs mē rogāre.
328.Inter haec maximō cum gaudiō accurrit Totopillus, nūntiatque sē ālitēs trēs, ex eō genere quod posset mānsuēscere, cēpisse vīvōs. Atquī nōn erant phāsiānī, neque, quantum ego poteram intellegere, ōtidēs ; sed nostrātium gallōs gallīnāsque potius referēbant, quamquam longē erant grandiōrēs augustiōrēsque, ac sānē splendidī. Equidem Gallum Indicum prō nōmine indidī. Libenter crēdēbam, hoc avium genus numerō ōvōrum apprīmē excellere : tum mānsuēfacienda dēcernō. Mās ūnus erat, duae fēminae : nesciēbam, anne parēs numerō conjugēs esse dēbērent : sed Totopillō imperāvī, asservāret omnēs summā cum sēdulitāte, daretque operam, ut prōlēs gignerētur plūrima ac mānsuēta. Ipsum erat genus ālitum, quod ōlim mihi Gelavius dēnotāverat.329.Quandō autem frūctuārium meum intrō, fūrēs ibi videō rēs dēspoliāsse. Cocōrum aliquot nucēs, sacculō quōdam discissō, abreptae fuerant : id sine dubiō macacōrum erat opus. Atque anteā, mē absente, ūnam nucem surripuerat macacus, neque, quī rem vīdit Totopillus, poterat prohibēre. Aliās rēs mīrē disjectās suīs ē locīs invenīmus : fēlēs inculpat Totopillus. Equidem nōn crēdō : sed ille urget vehementer, petitque ut liceat ūnam reservāre fēlem cum pusillō mare, cēterās abigere : ego vērō, nē nimium adversārer, tandem permīsī.
330.Explōrātīs cavernīs, trēs prō conjugālibus cubiculīs dēstinantur : sed quoniam opera quaedam prius vidēbantur necessāria, meō ipsīus cubiculō cēdō. Hoc atque mūsēum novīs nūptīs permittō, frūctuārium Calefō et Upī : ego in armāmentāriō dormiō. Nūptiās suō ferē in mōre trānsigunt : sed postquam uterque pater spōnsum spōnsam suam ōsculārī jussit, (id quod sollemnēs caerimōniās mihi vidēbātur termināre,) ego, indūtus rēgium vestītum, perōrātūrus assurrēxī, jussīque Gelavium interpretārī.331.Dīxī mē, Deī nōmine, in meam eōs īnsulamconvēxisse, ut forent beātī, mē regente : cēterum obsequentiam postulō : jamque imprīmīs, mea lingua est ab omnibus perdiscenda, et quantum fierī potest, semper dehinc hāc in īnsulā audiētur.—Tum Gelaviō et Totopillō imperō, ut prandium nūptiāle appōnātur. Post prandium, in rūpem ambulābant, mīrantēs īnsulam. Vespere, obortīs tenebrīs, ē corruptō pulvere nitrātō aliquot egopyrobolōscremāvī, gestientibus barbarīs. Sīc cōnfectae sunt nūptiae.
332.Jam ego Upī mātrēs antilopās, ā cane vigilanter cūstōdītās, dēmōnstrāveram, et dē mulgendī arte cōnātus eram explicāre. Ea cūram lactāriam ācerrimē suscipit : duae autem erant mātrēs cum haediculīs, nec multum sānē exspectābam lactis, quamquam corpore erant grandiōrēs. Eademcassāvampānem ex mandiocā ettapiocamoptimē cōnficiēbat. Mox Calefus pollicētur nova vāsa fictilia, ac meliōra quidem, sē factūrum ; atque ego dē cāseō, dē būtȳrō, dē lactis flōre, quidquid nōveram, per Totopillum commūnicō, sed cāseum praesertim cēnseō faciendum. Item plumbum liquefactum, ad vitream vāsōrum superficiem quantum cōnferat, dēmōnstrō.333.Pachus īnstrūmenta agrī colendī atque omnem rem ferrāriam vehementer admīrātur : mox per Gelavium ēdoctus, prīnceps ēvādit faber ferrārius, item agricola. Calefus operam figulīnam, lōrāriam, fūnāriam potius exercēbat ; māteriam quoque caedēbat libēns. Totopillus, ut anteā, culīnae sē dabat : item cālō erat atque aurīga, et hortulānus et lanius et auceps. Multam hic habuit in condendīs dēcipulīs perītiam. Numquam ego nē ūnum quidem cunīculum resticulīs potuī capere ; at Totopillus porcillōs plūrimōs, avēs innumerābilēs, laqueīs convolūtīs aut suspēnsīs capiēbat : hinc illae cēnārum dēliciae, illa pennārum plūmārumque cōpia, quam mīrātus eram ; hinc nūperrimē gallus Indicus cum gallīnīs. Etenim Gelavius patriō suō rēgulō vestem pulcherrimam, ē multicolōribus avium plūmīs contextam, dōnō dedit, quālis in Angliā caballī pretium afferret.
334.Videō porrō mē ipsum, velut in Brazīliā quondam, oportēre nunc prō operārum praefectō esse. Nauticam quidem rem ipse prō mē suscēpī ; sed in nendō ē foliīs fīlum, in complicandō cannās, juncōs,—multa faciēbant fēminae. Līnāmenta lucernārum torquent, oleam palmārum exprimunt. Ē lignāriā fabrōrum arte plēraque jam Gelavius exercēbat et quidquid jubērem, perficiēbat prūdentissimē. In vīminibus cannīsque contexendīs perītissimī erant omnēs. Hic autem locī affirmāre oportet quid dē barbarīs sentiam, nōn omnibus, sed multīs, quōs nōs Anglī nimium contemnimus. Errās valdē et pessimēcōnsulis, sī longē ex ipsōrum cōnsuētūdine velīs eōs dētorquēre ; attamen hunc errōrem sī dēclīnās,—sī apertē ingenuē fidēliter jūstē agās,—multō fidēliōrēs tibi erunt quam quis putāverit ; mox mīram sagācitātem, grātōs animōs generōsōsque, aliāsque virtūtēs neutiquam spernendās dēprehendēs summam inter barbariem. Nōs autem, heu lūgubrī fātō ! nostra commūnicāmus vitia, illōsque dēdiscimus nātīvās ipsōrum virtūtēs ; dein incertīs ex causīs inimīcitiae īnsurgunt, dōnec hostīle odium mītia commercia pessumdet.335.Prīma autem mihi cūra post nūptiās erat, ut ⸤rēs comparātās⸥ melius ōrdinārem, ūnamquamque suō in loculō. Novās ut ōllās largiōrēsque praeparāret Calefus, urgēbam, argillamque unde habēret, indicāvī. Ego autem, quoniam veterēs nōn sufficiunt arcae, majus quiddam, armāriī īnstar, eum mēnsīs interiōribus, condō. Forēs illās diaetae nauticae prīncipālis, quae suprā biennium apud mē jacuerant, prō hujus armāriī foribus adhibeō. Illud opus mē per sex diēs exercuit. Totopillum jussī cūrātissimē dēligere, quid prīmum dēbēret cōnsūmī, quid in saccharō cōnservandum, quid per sē posset cōnsistere. Is autem dioscōreīs, mandiocīs, cucumibus in novō agellō per sē dedit operam. Quotiēs aliquid aut piscium aut carnis erat cōnsūmendum, plūrēs didicerat reservāre reliquiās, quibus ⸤ēlixīs propter canem ac fēlēs⸥ massae farīnulentae vel alius cibus gustum dērīvārent idōneum.336.Mox dē oleō ac saccharō erat prōvidendum, dēquesagōne*(quod appellant) et dē cērā palmārum. Palmīs aliquot succīsīs, aut farīnulentam medullam aut cēram habēbāmus : folia, cannās, stīpitēs, ad suōs quidque ūsūs adhibēmus. Maximam autem et oleī et saccharī cōpiam jam nunc cēnsuī parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, ē palmā quādam affatim dētulit :Borassum Flābellifōrmem, ut nunc audiō, appellant arborem.337.Post haec dē agricultūrā dubitābam.Zēamquam maximē accūrandam opīnābar.Orȳzaeplantās in hortīs dīxī invēnisse Gelavium ; sed illam cultūram minus esse salūbrem crēdidī, nec posse nisi ūvidissimō in locō exercērī. Attamen Pachus et Calefus ōrant, ut sibi liceat hanc rem administrāre : itaque ipsīs remīsī, simul indicāns zēam ā mē orȳzae antepōnī.338.Pachus in cavernīs ōrdinandīs strēnuum sē praebet. Fēminae, adjuvante Gelaviō et māteriem suppeditante, in vestibus nectendīs valdē erant industriae ; mox datōsāpōne, vestīmenta lavāre ēdocuī. Tandem, post duōs ferē mēnsēs, tōta mea familia suās habēbat sēdēs, satis ōrnātās, suāsque operās.
339.Tantīs adjūmentīs suffultus, poteram esse ōtiōsior, immōsēgnior : nec laetior tamen eram. “ Quōrsum haec ? ” interrogābam. “ Num tōta mea vīta sīc est dēgenda,—rēs opīmās colligendō, cōnsūmendō ? An meliōrem aliquam religiōnem poterō hīs barbarīs impertīre ? Tentandum est fortasse : sed linguam meam imprīmīs perdiscant oportet. Anne hōrum operā ecquandō patriam recuperābō meam ? ” Tālibus exercitus cōgitātiōnibus maestior fīēbam ac taciturnior : id vērō sentiō pessimī esse exemplī. Etenim nisi multum colloquar, nē Gelavius quidem nec Totopillus garrient Anglicē ; tum cēterī nōn poterunt discere. Statuō fābellīs ac nārrātiunculīs, quotiēs cēnāmus, abundāre ; et, cum Gelaviō imprīmīs, item cum Totopillō, dē religiōne sermōnēs habēre seorsum.340.Equidem jam prīdem dē meā ipsīus historiā quaedam, praecipuē dē naufragiō, illīs nārrāveram ; sed plūrima tunc parum intellēxēre, atque iterum audīre avēbant. Nunc autem prīmum clārē dīxī quondam fuisse mē Maurī hominis barbarī servulum ; id quod animōs eōrum adeō perculit, ut singula quaeque audīre cupīverint magnopere. Ego autem quae plūrēs per diēs tunc nārrāvī, nōn cēlārem lēctōrem meum, nisi dictū longiuscula forent. Profectō illa servitūs crūdum meum et praeferōcem animum salūbriter mītigāvit ; et quoniam erum nōn crūdēlem habuī, multa tum didicī sub Experientiā magistrā. Porrō illā in terrā calōribus assuēvī, immō rōbustior fīēbam. Sōl ōrae Marocānae, nostrō longē ācrior, aurā Ōceanī temperātur, neque nōbīs est īnsalūber, modo caput fasciā sindonis involvās, et vīnō abstineās prōrsus. Illīc quoque plūrima didicī dē frūgibus, dē holeribus, dē fruticibus, quae posteā erant ūtilia. Plūrimās rēs item minōre didicī apparātū facere, quam quō apud nōs fīunt. Quippe ferrāmenta agrestia, domesticam supellēctilem, īnstrūmentum culīnae, pistrīnī, fabricae,—offendī illīc rudiōra omnia ; sed Necessitās inventrīx multa simpliciter cōnficit, quae fātō quōdam meō discēbam. Dēnique ipsō industriae frūctū superbiēns, strēnuus operis ēvāsī, versūtus ad excōgitandum patiēnsque labōris.341.Sed ad rem redeō. Aliud quoque jam aequum vidēbātur. Quoniam continuus labor ad vītam nōn jam erat necessārius, fēstīque aliquot diēs ipsīs barbarīs assolent, septimus diēs (quemprīmumvelDominīdiem appellāmus) Chrīstianōrum mōre dēbēbat tandem distinguī ; ex quō religiōnis aliqua posset cūra exorīrī. Itaque Kalendāriō meō recēnsitō, quisnam sit “ diēs Dominī ” discernō : tum subditīs meīs ēdīcō, ut fēstus sit hic diēs : quō diē item cōram mē post mātūtīnum cibum congregentur. Ego rēgium monīle gerēns, precem brevem Nūminī Suprēmō prōnūntiō, ut suō hālitū mentēsnostrās pūrget ; illum quoque ipsīus propter virtūtēs adōrō : posteā litterārum rudīmenta cūnctōs doceō, ut novam linguam profundius animīs dēfīgam.342.Sī pluvia cadit, in mūsēō congregāmur ; ego in tabulam ligneam crētā scrībō : sīn serēnum est caelum, ubi harēna subtīlis ac plāna est potissimum, ibi radiō maximās dēsignō litterās. Ea imprīmīs vocābula, quae saepissimē prōnūntiantur, docuī scrībere, ut nōmina rērum, Homō, Vir, Fēmina, Canis, Pānis ; ut verba commūnia, Fac, Dīc, Dā mihi, Venī, Abī ; ut prōnōmina, Ego, Tū, Nōs, Vōs, Hic, Ille, Sīc.—Prīmō quidnam vellem faceremve, parum intellegēbant ; sed cum īdem sonus eādem cum litterā saepius audiēbātur, sentiēbam eōs excitārī. Gelavius prīmus ōrābat, ut sibi licēret rem iterāre. Dein incipit ā Mē, Tē, Sē ; item Nōs, Vōs, Hī, Hōs, Sīc, Dīc ; et postquam bis terque est ā mē ēdoctus, optimē perdidicit brevia vocābula tot, quot omnibus elementīs comprehendendīs sufficerent. Mox ego tōtam litterārum seriem, in parvā chartā cōnscrīptam, ipsī trādō.343.Gelavius sānē et Totopillus, quī quae dīcerem intellegēbant, longē celerius ipsās discēbant litterās. Hōs amplius in diēs ēdocuī. Proximō diē Dominicō cēterīs ipsī praecipiēbant. Tandem furor discendī cūnctōs pervāsit magnus, quandō hōs vīdērunt et intellegere et prō magistrīs esse : sed multa nōn poterant legere, quī paucissima vocābula nōverant.344.Mox ā mē exquīrit Gelavius, ex quānam rē cōnficiātur charta. Ego dē papȳrō, dē līnō, dē gossypiō faciō certiōrem ; explicō item dē membrānā sīve pergamēnā. Multa posteā folia grandiuscula ad mē reportat, siccat in sōle, premit, lēvigat ; juncōs item aquā mācerātōs contundit, gummī miscet, explānat, chartās meās imitāns, sed parum rēs cessit : tandem ē praegrandibus palmae cujusdam foliīs satis bonam cēnset habērī chartam. Dīxī huic arundinēs ac pennās avium prō calamīs scrīptōriīs sufficere, prō ātrāmentō succum sēpiae ; gummī addendum, sī liquor in chartā nimis difflueret. Ille cōnfirmat, numquam sibi dēfutūrum scrībendī īnstrūmentum, modo artem ipsam mente arripuerit. Jam ūnam cottīdiē hōram litterās eum doceō. Diē Dominī quaecumque nova vocābula cēterī didicerint, ea doceō scrībere ; paulātimque, cum plūra intellegunt, quaedam dē religiōne incipiō inculcāre.
345.Cum Gelaviō līberius dē rēbus dīvīnīs loquēbar. Quidquid dē Deō Creātōre, dē lēge mōrālī atque officiīs, dē sānctō Deī jūdiciō, dē ejusdem in sānctōs grātiā dīcerem, id omne illī facile esse et quasi nātūrāle comperiō : etiam dē immortālitāte hūmānī animī (id quod mīrābar) jam crēdēbat. Sed quotiēs audērem dēChrīstō, dē Mōse, dē Jūdaeīs nārrāre, ōtiōsus audiēbat, quasi quī mīrārētur quid haec ad sē attinērent : aliquandō fortiter contrā dīcēbat. Tandem diffīsus posse mē tantīs argūmentīs suam impertīre gravitātem, abstinuī, nē profundius mē dēmergerem.
346.Nōn absurdum erit nārrāre, quantum Pachus suā arte ferrāriā fēminās adjūverit. Erant ē meō īnstrūmentō acūs quaedam minōrēs, item majōrēs sarcināriae. Hās Pachus multum admīrātur. Minōrēs nequit imitārī, sed utriusque fōrmae plūrēs prōcūdit grandēs, quās exacuit politque satis pulchrē, oculīs rēctē pertūsīs. Ūnīcuique fēminae dōnō dat trēs fōrmae utriusque : hīs vestēs, tegetēs, strāgula cōnsuunt.
347.Gelavius identidem quaerit ex mē, numne paeniteat mē, quod plūrēs sumus : num velim ad trēs virōs rūrsum redigī : num sī prō octo octōgintā forēmus, id oportēret dolēre : num mālim paucōrum esse quam plūrimōrum rēgulus. Nesciēbam quōrsum haec intenderent : subesse quiddam mihi vidēbātur. Dēmum interrogō dīrēctā, anne cōnsultō tālia loquātur. Tum modestē ac candidē respondet : “ Ō ere ! tālis est hujus īnsulae jūcunditās, tālis omnium rērum cōpia atque commoditās, tālis tua ipsīus benevolentia, aequitās, sapientia ; ut ego populārēs meōs vellem sānē multōs hīsce rēbus mēcum fruī. Nec dubitō fore ut illī velint eadem, sī modo licēret : tuum erit dīcere, sī id licēbit numquam. ” Haec cum respondēret, haesitāvī cōnsiliī incertus. Mox dīxī : “ sānē suīs esse illum benevolum : ego quid velle, quid nōlle dēbērem, id mihi ipsī neutiquam liquēre. ” Notāvī posteā cūnctōs, ultrā quod necesse erat, ampliāre cultūram. Id ipsum anteā fēcisse Totopillum memineram, tum cum hancce colōniam clam meditābantur : itaque crēdō omnēs eandem fovēre spem, quam indicāverat Gelavius. Hoc mē male habet, nē nimis adverser, nēve perīculōsum quidpiam grātificer.348.Iterum ē Gelaviō quaerō quot novōs colōnōs tūtō posse venīre crēdat, et quānam sub lēge : num tot modo quot in ūnā familiā nōbīscum aetātem possint dēgere.—Respondet, “ semper sē crēdere, fore ut ego in patriam restituar : quippe, ubi ūna vēnerit nāvis, aliquandō tandem ventūram esse alteram. Tum sē suōsque, optimō dēfēnsōre orbōs, parvam manum pollentibus barbarīs relinquī : nam hōs quoque aliquandō ventūrōs, nec, nisi aut igneīs tēlīs aut majōre catervā, posse abigī. Tot ergā novās familiās, quot firmō sint praesidiō, esse optandās. Mīlle virōs nimis multōs nōn fore, sed quīnquāgintā contrā ējectāmenta maris sufficere. ” Interrogō, quid sibi velint maris ējectāmenta. Sīc ille explicat, ut dīcat,“ virōs quī in scaphīs per cāsūs maris hūc advehantur invītī. ” Vīs ergō (inquam) quīnquāgintā importāre familiās ? “ Sī licēret, vellem, ” respondet. At Gelavī ! (rūrsus ajō) id nōn per mē licēbit. Propter locōs, arborēs, antilopās, piscēs, avēs, nūlla nōn erit pugna atrōx. Nēmō mihi obtemperābit nēmō intelleget : ego inter prīmōs occīdar.349.“ Āh, nē tālia fingās, ” (inquit) : “ nē metuās, ere ! Prius certē ego moriar : sed nōn nōstī meam gentem. ” Dīc quōmodo (inquam). “ Prīmum, ere ! (respondet) hominēs sumus, nōn bēstiae ; itaque et Deum et prīncipem venerāmur. Quisquis fortitūdine, prūdentiā, jūstitiā excellit, hunc extollere, decorāre, sequī amāmus. Tālis tū es vir, quī strēnuē ac jūstē regere callēs. Nostrōrum virōrum quot tē nōverint, tē prae nostrīs rēgulīs omnibus antepōnent. Dein, audī, quaesō, amplius. Summī nostrī rēgulī patruus est Cortops quīdam, optimus ille quidem vir, sed frātris fīlium sibi praepōnī aegrē fert, habetque factiōnem nōn parvam. Mītis est ac senior vir ; fīliī autem ejus omnēs proeliō occubant. Is profectō tālem in īnsulam colōnōs dēdūcere vehementer cupiat : immō, id ipsum audīvī, ac crēdō. Jam sī hūc advenīret, ille et suōs cūnctōs facile regeret, et tibi obsequerētur officiōsissimē. Tum omnia illa dē locīs, arboribus, antilopīs, ex cōnsuētūdine nostrā ac sine pugnā ōrdinābuntur. ” Optimē causam dīcis, Ō Gelavī (respondeō) et callidē adūlāris ; sed nimiā mē sollicitūdine tōta haec rēs excruciāret : quārē amplius dē eā nē colloquāmur.
350.Nōs autem, ita ut dīxī, cursum nostrum tenēbāmus, nec paenitēbat mē meōrum subditōrum. Singula nārrāre dē tot hominibus, longum foret. Omnia quae egomet invēneram, paulātim discunt ; sed Pachus novam rem repperit. Per Gelavium ā mē exquīsīverat, unde venīret ferrum. Dīxī, ē montibus effōdī, ejusque aspectum esse, tamquam in humum īnflūxisset, massāsque humī suā gravitāte implēvisset. Post aliquot diēs laetus renūntiat, ferrum ā sē in monte repertum. Ostendit marram, novō quōdam metallō crustātam. Explicant mihi, vīdisse eum, in ulteriōre altissimī illīus montis latēre, rīvulum quendam discolōrem, turbidum : marrā postquam concīverit, hanc concrēvisse crustam. Videō nōn ferream esse crustam illam, sed aēneam. Respondeō, posse hoc multī esse ūsūs, quamquam nōn sit ferrum ; amplius oportēre exāminārī. Posteā doceō tāle aes colligere et fabricāre, quotiēs ūsus vēnerit.
351.Hiems hujus regiōnis praeterierat. Calidior tempestās appropinquābat ; cottīdiānī imbrēs augēscēbant. Diē quōdam Mārtiī ⸤solitō ācrius⸥ flābat ventus et continenter per noctem dūrāvit. Sub ipsum māne per tenuem pluviam ego cum Totopillōcocōrum sinum versus pergēbam, atque ā speculā meā videō lintrem terrae appropinquantem. Ēgrediuntur duo virī, ūna fēmina : tot modo inerant. Videō prōtinus pīrātās nōn esse hōs : virī dēfessī esse videntur, fēmina algēscere. Haec ubi ā ventō prōtegātur, vestibus contēctam collocant : ipsī vagantur, rāmōs aspectantēs, ut quī cibum anquīrunt.352.Pistolās mēcum habuī, sed nihil erat quod timērem. Rāmulō arboris raptim abscissō, hunc ēlātē gerēns, cum Totopillō dēscendī, ciēbamque eōs clāmōre : neque illī ā nōbīs fūgērunt. Jussī Totopillum colloquī, sī forte intellegerent. Is citō cōnfirmat, esse eōs Gelaviī populārēs, ventō abreptōs, jamque famē, labōre, frīgore ēnectōs. Nōluī, in portum admissīs, sēcrēta domūs aperīre : sed jussī eum dīcere, “ cibum iīs missum īrī, ” et ipsum jūxtā manēre. Ego āctūtum redeō, tum Gelavium remittō cum cibō, uxōremque ejus cum spissīs siccīsque vestibus. Ipsī frūstrā cōnantur ignem fovēre. Fenis et Totopillus apud eōs morantur : Gelavius īlicō ad mē redit : sīc jussī. Tum colloquimur.
353.Ego ajō : sī per ventum nōn poterunt ante noctem regredī, numquam regredī dēbēre, nē plūrēs posteā in nōs reportent, pervulgātō īnsulae arcānō.—Is laudat cōnsilium meum, modo possit fierī. Mox addit : velle sē quidem plūrēs īnsulae cīvēs ; sed invītōs retinēre, nisi vinciās, fore lūbricum ; nam posse aliquandō scapham meam fūrārī.—Id mē perculit, nec quidquam ultrā dīxī : tamen eundem illum in sinum hospitēs coercēre statuō. Fenis autem rediēns ait, sibi illam fēminam anteā nōtam esse, et vērō dīlēctam, atque ejus sē miserērī.354.Quandō refōtī sunt, tertiō diē dē reditū cōnsulitur. Erat sānē difficilis lintrī reditus, sī ventus eādem ex regiōne perstāret flāre, quamvīs clēmenter. Imperāvī ut nēmō retinēret eōs, nēmō abigeret, sed suīs relinquerentur cōnsiliīs. Multās nōbīs grātiās agunt, viāticō acceptō, ajuntque velle sē, ut prīmum possint, domum redīre. Quārtō demum diē ēvānuerant, sub noctem regressī.
355.Haec erant in mēnse Mārtiō, neque ego tunc suspicābar quō mē invītum dīvīna dūceret Prōvidentia : nam novōs colōnōs arcessere pertināciter nōluī, quamvīs timērem nē meīs forem inīquus : sed sollicitūdō ācris semper mē vetābat. Continuābantur mēnsēs, et nostra omnium opera. Praeteriēre suō in ōrdine geniālis pluvia ac foeda tempestās : tertium jam mihi redībat siccior aestātis pars. Nōs quidem in frūctibus colligendīs tum maximē fuimus occupātī.356.Ēn autem ipsō Sextīlī mēnse, dum cum Calefō et Totopillō per rūpem incēdō, ē saltū prōdeuntduo virī barbarī. Pistolā correptā, jubeō Totopillum eōs compellāre. Respondent, “ amīcōs esse sē, et rēgem īnsulae amīcissimē petere. ” Jubeō, meī honōris causā, tēla in humum prōjicere : prōjiciunt. Tunc ut amīcōs salūtō, recipere tēla jubeō, et dīcere cūr, unde, vēnerint. Totopillus, parum facile, tamen interpretātur respōnsa. Senior autem ē duōbus illīs, mītis aspectū vir, quī ferē septuāgintā habēre vidēbātur annōs, in hunc modum loquitur. “ Ego sum Cortops. Cum quīndecim lintribus veniō, octo et vīgintī familiīs, ut tuā veniā cum bonā pāce cōnsedeāmus hāc in īnsulā, tibi prō summō prīncipe obtemperātūrī. Cēterōs īnfrā relīquī, dum tua reportāmus jussa. Agrum autem ex tuā abundantiā ā tē ōrāmus. ” Quia dē rē inopīnātā īlicō respondēre erat difficile, multum salvēre jussī ; hic in saltū requiēsceret paulisper : honōris causā hōs duōs meōrum apud eum relinquī : mē celeriter cum servīs cibīsque reditūrum : tum nōs dē omnī hāc rē līberē collocūtūrōs.357.Itaque dēcessī sōlus. Prōditum mē crēdidī. Gelavius sine dubiō nūntium Cortopī per illōs virōs mīserat, quoniam mē obstinātum sēnsit. Tamen sī trīgintā virī armātī jam in terram expositī erant, per vim tēlōrum male resistō palam : arte et sollertiā est opus. Aut suādēre dēbeō ut prōtinus abeant, aut dēlīberāre quō tandem pactō minimō cum perīculō maneant, sīve ad tempus, sīve in perpetuum.358.Interim īrāscor Gelaviō et incipiō objūrgāre. Ille admīrāns, obnīxē ac simplicissimē negat quidquam nūntiī sē aut mīsisse aut missum velle ; idque iterāvit tam ānxiē, ut nequīverim persistere. Jam hunc cum Pachō cibōs ac dōna aliquot relātūrum mittō. Ipse, rēgālia assūmēns, meminī Fenim fuisse fēminae illīus amīcam. Igitur, missā ad eam Larī, arcessō, et īrātā vōce interrogō, quidnam hospitī dīxerit. Illa, quamquam male loquerētur, tamen, quae dīcēbam, satis intellēxit.359.Effūsa in lacrimās respondet, sē, ab amīcā suā rogitātam, anne commodē sē hīc habēret, dīxisse ; “ Immō optimē : sānē sē esse beātissimam sub benignissimō ac jūstissimō prīncipe in jūcundissimā īnsulā. ” Tālia eam velle dīcere, sermōne quamvīs inconditō, intellēxī. “ An nihil aliud dīxistī ? ” interrogō. “ Sānē plūrima, ” inquit. Quid ergō ? “ At ego nesciō. ”—Nōnne tū nūntium ad Cortopem mīsistī, ut hūc venīret ? “ Certē nihil tāle audērem (inquit) neque ausa sum. ” Sed nēminem tū hūc invītāstī ? “ Ōh ere (respondet), invītāvī nēminem ; tantum, ut crēdō, amīcae meae dīxī,—Vellem ipsam et quam plūrimōs meōrum sub optimō tē prīncipe esse beātōs, velut mēmet. ” Postquam experior nihil ultrā scīscitandō extorquērī, vultum compōnō :bonō animō eam esse jubeō : dein ēgredior.360.Incēdēns simul reputō. Sī rē vērā propter fāmam meī, nōn propter cupiditātem malam, tot virī veniunt ; tum vērō, sī prōrsus eōs vēnisse nōlim, ipse mēmet objūrgāre dēbeō, quod nōn fuerim injūstior ; neque adeō sunt timendī, quī ad imperāta perferenda festīnant. Meae mē laudēs fortasse ēmolliēbant : nūlla convincitur prōditiō. Tum illud surgit :—quattuor ope virōrum numquam hīc nāvem fabricābor : sī redīre ad patriam volō, per plūrēs id dēbet cōnficī. Quid sī nunc plūrēs Deus ipse ad mē mīsit ? Egone illōs abigam, in aeternam mēmet redāctūrus barbariem ? Reputāns tālia, cum aliō prōrsus animō ad Cortopem revertī, quī cibōs jam cōnfēcerat, et cane meō, propter offulās blandientī, sē oblectābat.361.Nūntiātur mihi, cūnctam ejus plēbem esse in portū hortōrum ; sub arboribus ā calōre prōtegī : habēre sēcum maximum zēae atque orȳzae numerum, item mandiocārum ; coria quoque comportāre et maximās vestēs, tegetēsque quae malignam imbrium vim possint arcēre : quadrāgintā duōs virōs puerōsve esse, septem et quīnquāgintā fēminās : Cortopis omnēs dictō oboedīre : ipsum Cortopem mihi profectō velle submittī, cōnstanter autem ā mē ōrāre sēdem idōneam.—Respōnsum fēcī plēnum benevolentiā. Pollicitus sum, īlicō mē dēmissūrum, quī ligna secāret in focōs, atque alterum quī plūra ⸤cibō commoda⸥ distribueret, velut oleum, sāl, arōmata : tertium quī ōllās cācabōsque ferret. Interim mē dē sēde dandā meditātūrum.—Mox nōs redīmus cavernās versus, duo illī virī ad suōs. Quandō animadvertī auram extrā ōrdinem ā merīdiē continuārī modicam, melius cēnseō ut in scaphā ⸤Gelavius cum patre socerōque⸥ supellēctilem ac cibum portet. Gelavius ⸤minōribus gemmīs fulgēns⸥ mē repraesentat. Hic lignum secat, illī prandium properant.362.Ego autem sub sēricā umbellā propter fastum ac calōrem tēctus, ad Caprīnum jugum dēflectō, atque, inde prōspectāns, novae colōniae dēcernō longam illam ōram subter jugō, cum prīmō sinū citrā Lūnātam Viam, sī eō quoque egērent. Sed ōra illa facile suffectūra erat. Postulō ut septimus quisque diēs prō fēstō habeātur ; ut, quot possint, illō diē cōram mē veniant ; ut Cortops quater in annō, ad minimum, mē venerātūrus adeat ; ut mea lingua prō imperātōriā linguā aestimētur, quam cūnctī, ut prīmum possint, discant ēloquī. Hīs acceptīs lēgibus, proximō diē circumrēmigant, suamque capiunt sēdem.
363.Paulō post clārius dēnotō ; quidquid sit illā in ōrā, Cortopis esse, sine ūllā exceptiōne. Quāslibet avēs, quōslibet piscēs, illā tantum in ōrā, prō suīs oportēre eum aestimāre. Sīnultrā līneam altissimī jugī Caprīnī voluerit vēnārī aut frūctum terrae percipere, id mēcum amplius dēlīberandum. Sī quid in monte velit sēminārī, id līberum esse ; et quidquid coluerit quispiam, id fore cultōris.—Hās quoque lēgēs comprobārunt : tum ego sollicitūdinem dēpōnēbam.
364.Mox ligōnēs, secūrēs, dolābrās plūrimās dēligō, item marrās aliquot et cultrōs mēnsālēs, quōs Cortopī dōnō dem, suae plēbī ad suum arbitrium distribuendōs. Cultrum, furcam et cochleāre, splendidiōre speciē, ipsī dēstinō Cortopī. Saccharī aliquantum et oleī addō, item arōmata. Hās rēs ille cupidissimē ac multīs cum grātiīs accipit. Tum, nē gemmīs Gelavius praelūceat, monīlī pulchrius variātō exōrnō Cortopem.365.Posteā aliud quiddam mihi arrogō :—Sī hostēs hanc in īnsulam dēscendant, ut sub Cortope cūnctī imperāta mea perficiant, cōnferantque subsidia bellī.—Id quoque facile concēditur. Tum citrea atque aurea māla, cocōs nucēs ūvāsque siccātās, et cōnservātārum ananāsārum ōllās ad Cortopem dēmittō.
366.Jamquepost violentam concitātiōnem rēs ad suōs cursūs rediēre. Sēdecim post diēbus aestās procellīs abrumpitur : piget mē quod cavernīs hospitēs carent. Ego autem dē meā linguā intrūdendā praesertim sollicitābar. Prīma mea colōnia et linguam nōn absurdē et litterās parcē didicerat : nunc meditor quō possim pactō eāsdem novae plēbī impertīre. Quandō cum Gelaviō colloquor, rogat ille, utrum velim eum assentīrī oboedienter, an loquī līberē. Līberē autem (inquam) loquī.367.Tum īnfit : “ Nōs, ere, tua familia, tē et multum audīvimus et valdē amāmus : igitur in linguā litterīsque prōfēcimus melius. Tamen nimius fuit ille cōnātus, nec nisi propter tuī amōrem tolerābilis. Duās rēs ūnā postulās, utramque difficilem. Crēde mihi, longē praestat, ut dē linguā tuā paulum differātur. Nostram potius nōs linguam prīmum litterīs exprimere discāmus : posteā quidquid ē tuā didicerint linguā (et discent multa paulātim) cupient ipsī scrībere. ”368.Haec audiēns, quasi obstupuī. Quid ? (inquam) : tūne linguam barbaram vīs litterīs effingere, et quantum possīs, in perpetuum dēfīgere ?—Ācriter respondet :“ Nostrae tū, ere, nescius es linguae, quī barbaram vocās. Lingua est cōpiōsa, dēlicāta, subtīlis, tenerrima, sonō mollissima, ūsū gravissima : immō, quantum conjicere possim, tuā sānē praestantior. ” Quid ais ? inquam. Ego nōn nōvī tuam linguam : rēctē dīcis. Sed cūr crēdis eam meae antecellere ? “ Ēn (ait) quandō tūNōsdīcis, ego illudNōsper quattuor vocābula interpretor. Nam autEgo ac tūvalet, autEgo atque ille, autEgo ac vōs, autEgo atque illī. Hīc quattuor sunt, quae tua lingua in ūnum illudNōscōnfundit ; nostra pulcherrimē distinguitBini,Bili,Binir,Bilir. Nōnne hanc rēctē dīcō magis hīc esse subtīlem, accūrātam, cōpiōsam ? ” Assentior. “ ItemVōs(pergit dīcere) duās cōnfundit rēs ; nam aut valetTū cum cēterīs quōs compellō, autTū cum quibusdam absentibus. Hīc iterum nostrātēs duo habent vocābula,Vinir,Dinir. Jam tū dē fronte contrahendā loqueris ; ūnam hanc ā tē didicī locūtiōnem : nōs quattuor habēmus verba simplicia. Nam frontem contrahō aut propter lūcem nimiam, aut meditābundus, aut cum maerōre, aut cum malitiā : nōs quadrifāriam dīcimus ac simpliciter. ” Perge ultrā, (inquam). “ Deinde tū (inquit) dēdēmittendō capiteloqueris : nōs septem vel amplius modīs hoc prōnūntiāmus. Nam caput dēmittō, prīmum ut hostīle tēlum vel rāmum arboris dēvītem : deinde, ut venerer aliquem ; tum, ut acūtius prōspeculer ; quārtō, ut assēnsum dēnotem ; quīntō, propter pudōrem ; sextō, per obstinātam contumāciam ; septimō, in aquās dēscēnsūrus ; item octāvō, saltāns. Ēn octo nostrātium vocābula,Metic,Rodic,Fiarilic,Duthic,Lianic,Shanfic,Madiric,Reutic. ”—Immō, Gelavī ! (inquam interpellāns) linguam tū meam parum nōvistī : nam nōsAnnuereadhibēmus, assēnsum capitis dēmissī dēnotantēs.369.“ Vērissimē dīxistī illud, ere ! (respondet). Nōn nōvī tuam linguam, neque umquam plēnē nōverō, nisi sī possem renāscī, et cum lacte mātris cārissimās vōcēs haurīre ; nisi possem cum puerīs iterum collūdere, in vestrīs lūdīs litterāriīs discere ; nisi possem in cōntiōne sapientium fervida captāre verba, atque in forō, ubi rēs vēnditis, multōs per mēnsēs nūndinārī. Nisi dē novō possem mātris, sorōris cāritātem discere, et suāvēs amōris susurrōs nunc prīmum tuā in linguā audīre, numquam sīc ego complectar eam, ut tū corde atque animō complecteris. ” Fateor ; vehementiā ejus perculsus sum. Nihil tāle exspectāveram : itaque reticuī. Tum addit,—“ Ō ere, nōlī succēnsēre : sed ita sē rēs habet. Lingua tua nōbīs in meram mentem venit, quasi cum frīgidā lūce. Nostra pectus tangit, animum ērigit. Ut tuam nōs, quantum possīmus, discāmus linguam, aequissimē postulās ; sed nostram quae tenerrimīs nōs memoriīs perfundit, nōlī sīc surripere nōbīs, ut tuam mancē apprehendāmus, fortasse foedē lacerēmus. ”
370.Numquam anteā suspicātus eram, quam sua cuique gentī pretiōsa esset lingua. Post paulō fassus sum, male mē cōnsuluisse, Gelavium rēctē jūdicāre : itaque jubeō, sī possit, populārēs suōs ēdocēre, quō pactō ipsōrum linguam litterīs exprimant. Tum ille ā mē opem ōrat. Dīcit, meīs litterīs illōrum sonōs nōn omnīnō congruere ; proptereā, sē haerēre. Equidem nōn modo Lusitānicē multa dē orthographiā (quam appellant) cōgitāveram ; sed prius, quandō Maurūsiē discēbam loquī, omnia Eurōpaeīs cōnscrībēbam litterīs, mūtātīs additīsque aliquot fōrmīs.371.Igitur ferē centum audītīs perscrīptīsque vōcibus, tandem cum autumat omnēs linguae sonōs sē mihi prōnūntiāsse, facile eī tōtam seriem explicō. Hoc ubi plūrifāriam probāvit, crēdiditque rem cōnfectam, tōtum gregem nostrum ēdocet ; illī alacriter arripiunt. Posteā, diē Dominī, quandō cēterī conveniunt, incipit hōrulam dare huic reī impertiendae. Ego autem illō diē cōntiōnor dē rēbus plūribus, quae possint mentēs stimulāre, excolere, firmāre.372.Illud laetus videō, nōn esse sēgnēs hōs barbarōs neque ventrī aut tēmētō dēditōs. Etenim vēlōcēs esse et armīs strēnuōs, id cūnctī prō pūblicō officiō aestimābant. Sed lūdōs sēdulō iīs commendō. Fēminae nostrae cottīdiē natābant, sed suō in grege : nōs virī jam ⸤dumtaxat extrā portum⸥ natāmus. Ego sīc jussī : namque ipsīs nōn interesse vidēbātur.373.At ego jam dēcernō, igneōrum tēlōrum ūsum Gelaviō ac Totopillō impertīre, quō tūtior fīam. Id summō cum gaudiō accipiunt, ut documentum fīdūciae meae. Pulveris nitrātī quia parcissimus fueram, aliquantum etiam restābat. Hoc reparārī posse dēspērāns, quidquid potest sine dispendiō pulveris docērī, ēdoceō, atque illī ācerrimē artem meam assequī cōnantur. Totopillus dē pulveris illīus compositiōne ācriter exquīrit. Carbōnem facile explicō ; sed quid sit nitrum, quid sulfur, nequeō interpretārī ; nec, propter immāne perīculum, vellem eum compōnendī experīmentīs sē objicere. Itaque hoc prō arcānō relinquitur.374.Hāc aestāte ego ac Pachus in pēnsilibus lectīs super rūpe dormīverāmus : cēterī trēs cum uxōribus mālunt in cavernīs manēre ; neque ego prohibeō. Pachum prō comite mēcum assūmō.
375.Inter haec subita rēs iterum rotam meae vītae convertit, et dēmum mē parentibus, mihi patriam reddidit. Ante lūcem, tertiō ante Īdūs Decembrēs, bombus cannōnis mē expergēfacit. Iterātur ter quaterque. Agnōscō signum nāvis, quae opem in perīculō ōrat. Prīmā lūce per prōspeculum contemplor, videōque nāvem magnam, quae in harēnīs longē ā terrā haeret. Arbitror illās ipsās esse harēnās, ubi, quattuor ante annīs amplius, nostranāvis sē impēgit, cōnfrēgitque mālōs. Attentius observāns, crēdō ūnum mālōrum esse cōnfractum. Mox vēxillum discernō : id erat Anglicum. Tum mīrō gaudiō, maerōre, spē afficior.376.Mare erat tranquillissimum : vix ūlla tum flābat aura. Aciē oculōrum contentā, per prōspeculum nihil videō mōtūs neque īnstantis perīculī. Tum illud succurrit : Quidnī possumus, plūribus cōnītentibus scaphīs, remulcīs nāvem ex harēnā dētrahere ? Gelavium jubeō properāre ad Cortopem, et meō nōmine impēnsē rogāre, ut lintrēs suās cūnctās cum rēmigibus rōbustissimīsque remulcīs ad nāvem mitteret, atque ⸤ā mē dicta⸥ eōs accipere jubēret.377.Prōtinus ego cum Totopillō et Calefō Pachōque in scapham ingredior : nōs quattuor rēmigāmus, quoniam ventus deest. Cibum nōndum gustāverāmus, sed comportārī jussī quidquid esset in prōmptū. Prīmī ad nāvem pertingimus, mox Anglicā vōce exquīrō, ubinam sit praefectus nāvis. Illī mīrābundī, et laetantēs quamquam tantō in perīculō, eum ēvocant. Nārrat mihi, id quod ipse dispexeram. In lītus, nocte utique tranquillā, incurrerant, frēgerantque mālum anteriōrem. Etiam tum haerēbant, timēbantque nē surgente ventō obruerentur. Dīcō mē jussisse lintrēs rēmigēsque tractūrōs venīre, sī forte id opis esse posset. Tum certiōrem mē facit, fundum nāvis esse solidum, neque admīsisse aquam. Mox ā magistrō bolidem petiī, et ā scaphā meā temptābam aquās. Sex ulnae nāvī sufficiēbant. Meāns remeānsque in scaphā, submarīnī aggeris fīnem dīmidiō ferē hōrae satis comperī. Jam autem tredecim pervēnēre lintrēs. Magister mē docēbat, quot remulcīs esset opus : ipse affīgit, fūnēsque ex suō addit. Saburram trāmovet, partēs nāvis afflīctās levāns. Ejus dicta per mē et Gelavium trāduntur. Rēmīs incumbunt, gravius quam violentius prīmō. Remulcī tenduntur, strīdent. Exclāmat Gelavius : crēdō eum prohibuisse nimium intendī. Iterum ; ter ; quater incumbunt : dēmum nōn frūstrā esse videō. Mōtus quidem nāvis exiguus appāret, augēscit, continuātur : tandem clāmor gaudentium exoritur : nāvis vadō dētrahitur et prōtinus bene natat.379.Tum magister ā mē gubernātōrem petit, quī in tūtum aliquem locum nāvem dēdūcat, dōnec mālus erit resartus. Multum ille mīrātur, cum respondeō, “ nēminī cēterōrum quidquam dē hōc marī esse nōtum, mē sōlum lītoris aliquam habēre nōtitiam. ” Rēmigibus per Gelavium indicō, spērāre mē rem rēctē prōcessūram : multās mē agere grātiās : sed parātī sint iterum adjuvāre, sī iterum sit opus. Interim aura diurna ā marī surrēxerat, et, vēlīs aliquot praetentīs, tardiusculē movēbātur nāvis. Ego in scaphā, profunditātemsemper praetentāns, flūmen versus, in quod prīmam meam dīrēxī ratem, sēnsim dēdūcēbam. Sed quoniam tempus procellōsum longē aberat, suāsī ut ancoram extrā jaceret, deinde per suōs nautās explōrāret ōstium. Assēnsus est. Tum ego meōs virōs cum scaphā domum remittō, ipse in nāvī maneō colloquiī grātiā.380.Prōtinus magister quaerit, anne novum possit mālum apud nōs emere. Respondeō : “ Immō, secāre. Esse plūrimās suprā arborēs, mālīs idōneās ; quās succīsās posse facile in vallem dētrūdī, et, in rīpā flūminis dēdolātās, aquā vehī ad nāvem. In ōstiō flūminis tūtissimum esse portum vel furentibus procellīs, modo profunditās aquae nāvem admittat. ”381.Jam quaerit, anne cibōs praebēre possīmus. Id vērō prōmittō. Īlicō jubet prandium omnibus appōnī līberius, nārratque parcius per plūrēs diēs comēdisse cūnctōs, quia metuerant inopiam. Ego vērō interrogō, quārē hās in regiōnēs vēnerint, utrum gnārī an invītī. Ille postquam quaedam imperāvit, seorsum ductum humilī mē vōce compellat.382.“ Tū mē (inquit) valdē adjūvāstī ; ergō līberē loquar. Mercēs ego Anglicās ā Bristoliā ad Jamaicam dēbēbam portāre. Propter vim ventī in Corragiam Hībernōrum cōnfugere sum coāctus. ” Ibi aliquot meōrum nautārum majōre mercēde mihi surripit alius quīdam nāvis magister. Tum aliōs ex necessitāte accēpī, quālēs ipse locus dabat, mercēnāriōs nautās, quōrum trēs erant valdē improbī. Multa mōlientēs, sēditiōnem serēbant et bonōrum pervertēre mentēs. Tandem coortī, in catēnās mē dedēre, cum maximē erāmus in Occidentālis Indiae marī. Quid dē mē facere voluerint, nesciō ; sed cēterī nautae nihil gravius in mē cōnsulī patiēbantur. Oculōs Eurōpaeōrum fugientēs, inter barbarōs (ut opīnor) sē volēbant recondere, crēdēbantque sē posse dītēscere, dīvēnditīs meīs mercibus. Ūnā ex ōrā optimam aquae cōpiam assecūtī sunt, absentibus barbarīs ; mox, ubi cibōs volēbant emere, ortō jūrgiō, duo ē nāvālibus sociīs occīsī sunt, quōrum ūnus callidissimus erat ē tribus illīs improbīs. Cēterī, quī cum scaphā erant, aegrē effūgēre. Duo illī, quī restābant ē pessimīs, hominēs imperītī, vī ac minīs ac cōnsuētūdine quādam nāvem regēbant, quamquam caelī ac maris et chartārum marīnārum ignārī. Cibōs iterum ac ter frūstrā quaesīvēre : propter inopiam alimentōrum cēterī murmurābant : dēmum proximā nocte sub aurōram in harēnās incurrimus. Tum vērō imperītiae hōrum hominum succēnsentēs, nautae eōs catēnīs vinciunt, mē līberant, ōrantque ut sontēs pūniam, cēterōs ā perīculō līberem. Ego statim cannōnēs opem ōrantēs personāre jussī : illud restat, ut sī possim, quod male factum est, resarciam.Jam autem, dīc mihi, (quod maximī est) quot gradūs terrestris longitūdinis hīc habeāmus.383.Paene rīsī, cum haec mē interrogāret. Respondeō : illum ā meō vestītū posse conjectāre, quantā in barbariē verser. Locī sānē lātitūdinem, stēllīs observātīs, cognōsse mē ; longitūdinem (quam appellant mathēmaticī) prōrsus nescīre. Id tantum mē habēre cognitum, ad Occidentem nōs dēgere, ultrā ultimum Orinocōnis ōstium.—Ille ait, etiam hoc cognōsse, magnī referre.384.Mox interrogō, anne velit mē in patriam reportāre. Is cōnfirmat, maximō illud sibi gaudiō fore ; nec grātiīs modo revectūrum ; nam propter servātam nāvem magnum mihi ā sē suīsque dēbērī praemium. Tum jussī, dē ⸤hōc quod dīcēbam⸥ reticēre ; jamque mē in suā scaphā ad terram vehere, ut dē cibīs comparandīs imperārem.385.Ūndēvīgintī virī in nāve erant : carnem recentem Anglīs crēdō fore libentibus. Totopillō dīcō, sī laqueīs porcillōs, leporēs avēsve possit capere, quam plūrimōs capiat, ac vīvōs. Pachum ac Calefum, trahā ac trahulā ēductā (illā duōbus jūmentīs, hāc ūnō) mēcum ad collēs Caprīnōs venīre jubeō ; Larim Fenimque in calathōs plūrēs fiscellāsque compōnere dioscōreās, mandiocās, banānās, dactylōs, aliōsque frūctūs vel legūmina : Upim cāseōs prōmere quōs habēbat plūrimōs, et quidquid piscium sale condītum reservāverat,—sī id quoque nautīs ūsuī foret. Ōva gallīnācea mihi nōn erant : pullīs avibus parcendum dēcrēvī. Dēnique Gelavium ad Cortopem mittō, ōrāns ut sī quid aut zēae aut orȳzae possit sine suōrum dētrīmentō trādere, id meā grātiā nāvī convehendum praebeat.
386.Pachum ac Calefum jam summā in rūpe offendī opperientēs. Caprārum silvestrium agrōs versus īmus rēctā, ūsque eō ubi propter asperitātem saxōrum nūlla erat trahīs via. Tum Pachum jubeō quam occultissimē, mōre barbarōrum, pōne saxa īnserpere, dōnec gregem aliquem intrā tēlī conjectum videat. Ignipultās duās iīs trādideram portandās : ūna erat bituba mea. Ambās jam sufferciō. Ut Pachus recurrit, prōgredior cautē, etsī neutiquam fugācēs erant hae ferae. Ē duplice tubō bis maximā celeritāte jaculātus, duās antilopās occīdō. Tōtus grex aufugit ; sed propter fōrmam locōrum nōn poterat extrā jactum extemplō ēvānēscere. Alterā ignipultā dē Calefō arreptā, tertium prōtinus dējiciō mortuum : is mās fuit, grandis ille quidem, quī restiterat hostem cōnspectūrus. Jūmenta nostra paxillīs dēstināverāmus : eō jam necesse erat praedam dēportāre. Calefus et Pachus, cōnīsī, satis aegrē umerīs suīs caprās, ūnam post alteram, dēferunt. Caprum antilopam videō nimium fore : quārēegomet, onerī submissus, adjuvō. Sīc per trium virōrum nīsūs hic quoque in trahulam compōnitur : dein prōtinus domum eōs remittō.387.Egomet lacum versus properō, ut ānserēs vel ferum olōrem reportem. Ipsam ad lacūs ōram numquam pertigeram : ibi nunc olōrēs videō maximōs. Anne piscēs comedant, anne carō sit bona, nesciō ; crēdō tamen piscēs ē dulcī aquā nōn nocitūrōs gustuī. Itaque igne conjectō maximum ālitem, quī vix in margine erat aquae, occīdō ; quem, quamquam canis nōn aderat, facile assequor. Hunc reportāvī umerīs meīs, incommodum sānē onus.388.Ad cavernās Cortopem offendō, quī collocūtūrus dē zēā et orȳzā vēnerat. Ā Pachō vult discere, quanta sit secundae spēs messis ; item ā Totopillō quantam vim rādīcum ēsculentārum, aut ā nōbīs satam, aut genitam in vallibus, dēbeāmus exspectāre. Certior dē hīs rēbus factus, dēcrēvit et zēam et orȳzam praebēre satis līberāliter. Eum magnō cum honōre excipiō, ōrōque ut ad cēnam maneat. Plūrēs rēs in mūsēō nunc prīmum eī exhibeō.389.Inter haec pervēnit Totopillus cum nāvis magistrō. Magister breviter ait, Ōstium flūminis ā sē esse explōrātum ; satis superque esse aquae profundae ; crās cum aestū maris velle sē intrāre. Ē valle Totopillum in rūpe ā sē vīsum esse ; (is dē cunīculīs ibi satagēbat :) sē cursum suum ad eum dīrēxisse, ut ad mē dūcerētur.—Totopillus sēcum habuit in sacculīs quattuor vīvōs, ūnum mortuum cunīculum ; dein ego dēmōnstrō magistrō, quōs eī cibōs dēstinem.390.Is dē cēterīs rēbus multās agit grātiās ; sed ūnum illum ait sufficere antilopam, duās fēminās nōlle. Nam tantam carnis vim corruptum īrī, nisi properē comedātur ; nautīs autem quī decem per diēs parcius pāstī essent, īnsalūberrimum fore, sī multum subitō carnis habērent. Sed ego (ait) in rūpe mānsuētum vīdī gregem : quidnī possīs duōs trēsve haedōs cum pābulō vīvōs nāvī impōnere, quandō in eō erimus ut solvāmus ?—Tum videō errāsse mē per properantiam : porrō mālus novus erat caedendus. Igitur respondeō : “ Bene est : quidquid poterimus, faciēmus. ” Tamen dē meīs haedīs aegrē ferēbam : nam quidquid mihi cicur factum est, et ē meā manū pāscēbātur, id jugulāre dolēbat mē.391.Dē olōre oblītus eram facere mentiōnem : nunc sententiam mūtō. In Cortopem convertor, interprete Gelaviō. Multō cum honōre illum maximō ālite dōnō, item duābus mortuīs antilopis, ut suīs rēmigibus, sī sibi libeat, praebeat epulum. Addō, nōlle mē orȳzam ab ipsō ōrāre, nisi esset, unde supplērem. Is laetus accipit, pollicēturque lintrēs ad convehendum crās mittere.—Tum ā Totopillō quaerō, numve avēs porcillōsve cēperit. Nōndumūllōs, respondet.—Igitur differās (ajō) hanc rem, dōnec resarciātur nāvis : nunc ex ūnō illō lepore cēnam apparā.—Id ille properat.392.Cōnfectā cēnā, Cortops ad suōs vult extemplō redīre. Ego cum magistrō trāns rūpem ambulō, ut arborēs mālō idōneās oculīs lūstret. Quattuor, quās dēnotat, crētā distinguō : hae erant in saltū meō. Dēscendēns ad flūmen quīntam animadvertī, ejusdem ferē magnitūdinis, quae pōpulī īnstar gerēbat. Hanc ut propiōrem commendō, atque ille comprobat. Tum ajō : “ Fabrum tū nāvis tuae crās hūc mittitō : sī quid jūmentīs opus fuerit, ego per virōs meōs praebēbō. ”—“ Ēheu ! (respondet) : faber meus cum īnsignissimō illō improbōrum fuit ā barbarīs occīsus : idque mē male habet, quod nēmō apud mē est, quī arborem in mālum dēdolāre calleat. Sed nisi inter vōs quispiam est fabrīlī arte exercitus, nautae meī, ut ut poterunt, caedent. ” Tum nārrō et mē et quōsdam ē meīs ex necessitāte multam reī fabrīlī dedisse operam ; et posse nōs, sī velit, hanc rem aliquō tandem modō perficere. Id libēns audit : ait sē, mālō, quī frāctus sit, in rīpam expositō, alterum, ejusdem plānē mēnsūrae, imperātūrum mihi ; pretiumque ejus, pecūniā aestimātum, in acceptī tabulam mihi relātūrum. Tum ego, quantum possum, spondeō : is ad suam scapham abit, in nāvem reditūrus ; ego ad cavernās.393.Posterō diē sine ūllā difficultāte Pachus et Calefus arborem illam succīdunt et rāmōs amputant. Nāvis cum mātūtīnō aestū ōstium subit flūminis, mālumque illum cōnfrāctum in rīpam excutit. Ibi ego accūrātissimē omnēs ejus partēs mētior cōnscrībōque. Fabrīlia nāvis īnstrūmenta recognōscō : mōlem quandam cochleātam mūtuor et maximās cōnfībulās plūrēs ; quoniam utrōque in fīne inter operandum dēbeat arbor firmiter dēstinārī. Dolābrās item et runcīnās inde sūmō, nē, sī nostrae in caedendō retundantur, absūmātur tempus. Ego quidem vidēbar plūs festīnāre quam magister ; ināniter crēdō : sed spem redeundī oblātam tandem, mōra ūnīuscujusque diēī vidēbātur imminuere. Videō crās operam perfectum īrī : igitur Totopillum jubeō, quam mātūrrimē possit, testūdinem capere ; mox pābulum haedīnum in nāvem congerere. Enimvērō crās, id est, tertiō diē, ut spērāvī, mālum perfēcimus. Vespere Gelavium ad Cortopem mittō, nūntiātūrum, mē gravissimā dē rē velle colloquī, quae cum plēbe suā dēbeat commūnicārī ; quārē in ejus honōrem, nisi quid nōlit, ipsum mē ad eum māne ventūrum. Respondet, libentī fore.
394.Māne, rēgium vestītum gerēns, meā in scaphā, comitantibus Calefō, Pachō, Gelaviō, circumnāvigāvī ad Cortopem. Ismē multō cum honōre excipit. Tumulum quendam vel tribūnal ē caespite exstrūxerant, in quod mēcum ascendit, et in arundināceō quōdam pictō tapēte mē requiēscere jubet. Tum ad cōntiōnem suōrum verba facit,—crēdō ut mē iīs commendet : illī conclāmant plaudentēs. Assurgō et manibus gesticulor : nihil aliud poteram. Dein dēscendimus, et per Gelavium ōrō, ut Cortops mēcum et Calefō seorsum colloquātur. Jam mē aperiō, Calefō interprete.395.Ajō, mē omnibus īnsulae meae cīvibus summam optāre prōsperitātem : hanc ut affirmem, praecipuae mihi esse cūrae. Illum, quippe virum nōbilem, mītem, seniōrem et diū nōtum, quāsdam propter causās mē ipsō fortasse melius eōrum fortūnīs praesessūrum : quārē ūnā sub condiciōne esse mihi in animō, ut dē prīncipātū illī cēdam.—Prīmō nōn crēdit Calefum rēctē interpretārī. Bis terque interrogābat, et, ut iterārētur rēs, postulāvit. Igitur ego, rēgiīs gemmīs dē meō collō dētractīs, illīus super capite sustinēbam. Sēnsī hominem valdē movērī. Tum quaesīvit, quaenam foret illa ūna condiciō ? Respondeō :—Quoniam illī nōn essent fīliī, postulāre mē, ut Gelavium prō suō fīliō et prīncipātūs successōre adoptāret ; et postquam ego cōram cōntiōne Cortopem meīs rēgālibus exōrnāssem, is rūrsus Gelavium, prō suō fīliō ac successōre prōnūntiātum, rēgiō aliquō mōre pūblicē agnōsceret. Libentissimē hanc condiciōnem accēpit.396.Tunc adhibitīs in colloquium Pachō ac Gelaviō, retegō quid āctum sit. Pachus laetātur, Gelavius obstupēscēns lacrimātur, interrogatque, numne abeam. Prōtinus explicō ; hanc nāvem meōrum esse populārium et ad meam redīre patriam : oportēre mē, patris senectūtem amanter fovēre ; porrō hīc mē, sī maximē linguae Indicānae forem perītus, paucīs aliquot posse esse cārissimum, ūniversīs nōn posse esse acceptum grātumque prīncipem. Nōn mē paenitēre quod artem litterārum iīs per Gelavium trādiderim. Hanc sī excolant, fīliōs fore patribus, nepōtēs fīliīs ūsque sapientiōrēs. Sed opus meum hāc in īnsulā fīnītum esse.—Profundum subsequitur silentium.397.Post paulisper Cortopem rogō, numquid obstet, quōminus rem īlicō perficiāmus. Ille, quasi ēvigilāns, vacuīs oculīs aliquid respondet. Interpretantur : “ Nihil quod sciam. ” Tum Calefus in caespitem ēscendēns pauca prōclāmat, populum in cōntiōnem revocāns. Opperīmur, dōnec quam plūrimī reveniant. Tum Cortopis manum tenēns, cum eō iterum ēscendō, cūnctīs mīrantibus quid agātur. Prōtinus ego meō capite dētractam cristam Cortopis impōnō capitī, et monīle meum ē bullīs fulgentissimīs et versicolōribus collō ejusdem circumpōnō. Astrepit plēbs gestiēns. Mox Pachusexplicat, mē in honōrem Cortopis dē meō prīncipātū cēdere. Conclāmātur ab ūniversīs. Dēscendimus ego ac Pachus : Gelavium ēscendere jubeō.398.Rūrsus Cortops palam nūntiat, sē pūblicē Gelavium prō suō fīliō adoptāre, quem sē mortuō dēbeant prō prīncipe venerārī. Post haec dicta, ipsum illud monīle meum, suō collō dētractum, impōnit Gelaviō, quō manifēstior meīs sit oculīs ācta rēs. Applaudō. Tum Cortops Gelaviī collō manūs suās circumdat, et paternum eī ōsculum imprimit. Dein brevissimum aliquid prōclāmat, quod mox mihi explicant : “ Ēn vōbīs fīlius meus ! ” Mox maximā cum acclāmātiōne discēditur. Ōrō Cortopem, ut propter mea summa negōtia, sī illī id nōn sit incommodum, ad meum portum secundō māne veniat. Mox multā cum caerimōniā dēcēdentēs, domum scaphā petīvimus. Haec quārtō erant diē, post nāvis adventum. Eōdem sānē diē novus ille mālus per duo jūmenta ad nāvem ā Totopillō dēductus est.
399.Quīntōdiē novus ille mālus suum in locum fīgitur. Ego autem quidquid volēbam asportāre, dēligēbam, compōnēbam,—laetāns, maerēns, gemēns, mīrē varius, et valdē taciturnus. Statuī autem mē ante quīntum fīnītum diem meās rēs omnēs cōnfectūrum : atque cōnfēcī.400.Sextō diē pervēnit Cortops, sīc ut rogāveram. Pulcherrimum eī gladiōrum meōrum, quī erat ē chalybe caeruleō, atque ūnam novāculam cum cōticulā suā coriaceā, dōnō dō ; item optimam ignipultam aucupāriam : dīcōque, sī artem jaculandī velit discere, posse ā Gelaviō docērī. Mox furcillam mēnsālem et cochlear, quae argentea habēbam, ut rēgiī jūris, dētulī. Īnstrūmentum meum fabrīle ac coquīnārium omne eī exhibuī, jussīque, sī quid praesertim vellet, inde dēligere. Nihil ille nisi ferream crātem, sartāginem[Y]et duās secūrēs dēlēgit. Serrās dīxit sē cūnctās concupīscere ; sed accipere,—id fore impudentis. Tum ego arrīdēns dīcō, quidquid cum Gelaviō relīquerim, ejus ūsum frūctumque penes Gelaviī patrem prīncipemque fore. Mox addidī, nescīre mē, quantī meam ille scapham aestimāret ; Gelaviī et Totopillī operā fuisse exōrnātam ; sed honōris causā, acciperet ā mē. Honōris (respondet) causā libentissimē sē accipere. Dēnique sēricam meam umbellam illītrādō, quoniam haec quoque rēgium quiddam habēre vidēbātur. Post prandium, ipsā in scaphā cum dōnīs meīs revertit, suam lintrem (pulchram illam quidem) concēdēns Gelaviō, sagittāsque Totopillō cum arcū splendidiōre. Equidem meīs omnibus sēdulō multa grātificābar, maribus ignipultās pistolāsque imprīmīs, honōris fortasse causā, item aliās rēs plūrēs ; sed fēminīs quae darī oporteat, aliquantō difficilius statuēbam.
401.Rērum seriē abreptus, clādem cymbae omīsī nārrāre. Upis, praeter aliās operās, in piscibus colligendīs condiendīsque erat ūtilis. Solēbat in cymbā rētia mea ipsō in portū vīsere, inde piscēs reportāns. Haec mulier cum Larī item nova fēcit rētia, et vetera resarcīvit. Quōdam diē, quandō, rētī ēlātō, in eō erat ut piscēs extraheret, accipiter quīdam marīnus prō pisce certābat : id quod aliās ēvenīre nōveram ; nam hominem hī ālitēs parum formīdābant. Ea surgēns, rēmō afflīxit ālitem ; sed vī verberis oblīquē sē ē cymbā praecipitāvit. Forte plēnus tum maximē erat aestus, marī satis tumidō. Cymba, resorbente aestū, extrā asportātur, mox in scopulōs afflīgitur. Mulier ēnatāns facile terram attigit : cymbae nīl nisi tabulās quāsdam et ūnum rēmum recuperāvimus.
402.Totopillus, ut prīmum tempestās favet, trēs testūdinēs ope Gelaviī ac Pachī reportat. Hās cum plūrimīs cibīs vīvās ad nāvem ego cum Gelaviō, ipsīus in lintre, convehō : ibi cum magistrō colloquor. Polliceor vīvōs haedōs pusillōs quattuor : dēmōnstrōque, sī amplius vellet pābulī, nautās posse ē valle metere. Antemnās, ait ille, mālī etiam dēesse ; rogatque anne possim frāctī mālī antemnās probē affīgere, cēterāsque rēs concinnāre : suōs enim nautās valdē esse inhabilēs, quōs ē Corrhagīā dūxisset. Crēdō posse mē operam cōnficere ; sed Dominicus diēs accēdēbat. Nē post discessum meum prōrsus neglegerētur ille diēs, comperendināvī rem. “ Diē Lūnārī (dīxī), sī poterō, perficiam ; tum tū diē Mārtis nāvem fortasse solvēs. ” Sē fore praestō, ait, sī ventus faveat.
403.Tum seorsum magistrō dīcō ; quoniam fabrum nōn habeat, quidnī mē prō fabrō suō rediēns accipiat ? Rīdet prīmō incrēdulus ; sed quandō mē sērium videt, respondet, “ Sit sānē, ut vīs. Sī opera tua fabrīlis nāvī suffēcerit, plēnam fabrī mercēdem ā sociīs meīs domī accipiēs. Servātae nāvis praemium tibi erit integrum. Prō cibīs quōs praebēs, pecūniam nōn numerābō quidem nunc, sed aestimābō. ”404.Tum quālēs habeat mercēs, interrogō. Ait sē ad Jamaicam portāre agricolendī īnstrūmentum, item vīlia servōrum vestīmenta, et quidquid colōniae sit idōneum.Num serrās habeat, num pālās, rogō. Maximē, ait. Tum ego decem serrās, decem pālās, quadrāgintā cultellōs plicātilēs, quadrāgintā vestēs ē gossypiō, et longī gossypiī quattuor fascēs, emō ; novum dōnum Cortopī. Sīc propter orȳzam spērō ejus plēbī satis repēnsum īrī. Mox varia cōnficiō fēminīs nostrīs mūnuscula, aliqua virīs meīs, quae referre taedet : longē plūra sānē Gelaviō cōnferō, inter quae duo pōnō dōlia pulveris nitrātī, quattuor missilis plumbī sacculōs. Hās rēs omnēs magister contrā mē in tabulam impēnsī refert, pollicēturque in cavernās meās dēportāre.405.Crās, quī diēs erat Dominī, plūrimī convēnēre, ut mē ultimum salūtārent. Multa dīxī benignē, sed moribundī hominis animum gerēbam. Multīs Gelavium monuī, ut quantum posset, nōn hīs tantum virīs, sed posterīs prōspiceret ; nempe, sī seniōrum cōnsiliō dē agrīs colendīs, dē ūsūfrūctū agrōrum ac maris, dē aedibus condendīs, dē māteriē saxī caementīque fruendā, lēgēs aequās firmāsque prōmulgāret. Dē tālibus rēbus prout lēgēs bonae exercentur, ita (dīxī) cīvitātis cujusque viget polletque status. Sī dē hīs quae Deus dōnāvit mortālibus aequē jūstēque inter hominēs statūtum sit, tum fore ut singulōrum industria vigeat, ūniversōrum cōpiae abundent ; neque umquam ūberrimā in īnsulā dēfore prīncipī tūtāmenta majestātis, sī ūsque ad humillimum quemque cīvem dēscenderit prīncipis aequitās.—Ille mea verba quasi haurit atque recondit, rārō respondēns aut paucissima. Tandem ait (ignōscat mihi lēctor, quod referō,) “ Ō ere, numquam ego voluī rēgnāre ; sed sī anteā nescīrem, in tē didicī quaenam essent rēgnātōris elementa. ”406.Posteā dīxī : “ Nē tū, quidquid ēvēnerit, id agās, ut numquam hāc in īnsulā duo sint inter sē līberī prīncipēs. Sī ad tempus id dēvītārī nequībit, at tū per foedus facitō ut fīliī vestrī ac fīliī omnium quī in eādem hāc erunt īnsulā, eōdem summō prīncipe ūtantur. Quam mītēs sītis inter vōs, tū optimē nōveris. Quam atrōx fūnestumque possit esse bellum, ego videō, quattuor illōs fortēsque requīrēns Cortopis fīliōs. Tū in frātris jam locō es ergā Totopillum ; cūr, quaesō, ācerrimī quondam crūdēlissimīque fuistis hostēs ? ” Lacrimā obortā, “ Tū conciliāstī, ” inquit. Dē sē nihil prōmittēbat.
407.Diē Lūnārī antemnās resarcīvimus : tum fūnēs nautae ipsī ōrdinābant. Magister queritur, inter frūctūs nōn fuisse līmōnās, dē quā rē īlicō imperābam. Mox Totopillus octo avēs vīvās dētulit, quīnque mortuās ; ex hīs trēs grandēs erant ; ōtidēs esse crēdidī. Dīxit habēre sē porcillōs quoque, crās fortasse alia dēlātūrum.408.Ego ūnam acum polārem, ūnum pār pistolārum,bitubam meam, alteramque aucupāriam mēcum eram āvectūrus ; item quidquid proprium fuit Brazīlicī magistrī. Quidquid nēminī datum relinquerem, id omne prōnūntiō Gelaviī esse. Hunc porrō rogāvī, ut in mātris meae honōrem cocum illam in portū rigāret fovēretque.
409.Summō māne experrēctī, maximā cum exspectātiōne multī mortālēs discurrimus. Totopillus mātūrē porcillōs vīvōs trēs dētulit, novamque avium cōpiam, inter quās columbī erant ē meīs vīvī. Sērius Fenis, Laris, Pachus fiscellam līmōnum suō quisque in capite dēportat. Mox ā Cortope nūntius rēmigum operam pollicētur, sīquā forte opus sit. Sed propter ventum adversissimum et cautēs vadōsī maris parum nōtās, magister honōrificō respōnsō negat sē audēre hodiē ēgredī : id quod multum doleō.410.Nam suspēnsīs intentīsque animīs maestissimum est sēgnitia : item, parātīs rēbus omnibus, quid nōbīs nisi sēgnitia restat ? Proptereā, prōcēdente diē, juvābat mē quod magister, plūrima interrogandō, multum ā mē sermōnem ēlicuit. Praecipuē mīrābātur, quō tandem fātō ego, Anglus homō, inter Lūsitānōs Brazīliēnsēs ineunte adulēscentiā fuerim colōnus, ubi ipsa religiō dēterret Anglōs. Ubi Gelavius quoque ōrāvit, ut tōtam hanc rem plēnius explicārem, in plēnā nautārum cōntiōne hanc tandem in modum locūtus sum.411.Ego, in nāve Anglicā ad Guineam nāvigāns, ā Maurō pīrātā captus sum cum sociīs nostrīs nāvālibus. Is mē quattuor ferē annōs prō servulō labōrāre coēgit. Tandem fēlīcī audāciā aufūgī, in phasēlō erī vēlōcissimō, ūnum puerum Maurum simul asportāns. Ipsō in Ōceanō nāve Lūsitānā exceptī sumus atque ad Brazīliam dēvectī. Magister negat sē prō naulō quidquam ā fugitīvō Chrīstiānō acceptūrum : prō phasēlō et rēbus omnibus quās asportāvī, ipse pollicētur pretium. Dēnique ab hōc virō līberālī, postquam in Omnium Sānctōrum Sinū ancoram jacimus, persolūta mihi est summa ducentārum vīgintī minārum Lūsitānārum. Hoc caput mihi erat pecūniae, in Brazīliam expositō. Fatendum autem est mē clam patre nāvigāsse ; nōluisse mē idcircō sīc revertī in patriam, ut parentis opēs iners cōnsūmerem.412.Illa sānē regiō, immēnsa agrōrum, profunda saltibus, vacua virōrum, advenās libentissimē excipit : nec diū exspectō, antequam apud colōnum quendam in agricultūram adhibear. Prīmō quidem propter linguam ignōtam parum eram ūtilis. Poteram sānē colentibus astāre, observāre, sēgnitiam cohibēre, et modicā quādam operā cibum tēctumque merērī, ut nē ex meō impendērem. Interim per eundem nāvis magistrum trānsigēbam, ut ex Angliā pecūniaequaedam meae ad mē mitterentur. Is nempe, Olisīpōnem reditūrus, crēdēbat sē illīc posse id prōcūrāre, sī ego litterās sibi ad meārum pecūniārum sequestrem cōnfīderem ; id quod libenter fēcī. (At fēmina habēbat nummōs meōs, vidua magistrī nāvis, prīmī meī atque optimī patrōnī.) Posteā autem vir benignus, rē meā tamquam suā ipsīus accūrātius perpēnsā, ait nummīs nēquāquam opus esse ; sed caput pecūniae, postquam dē summā certior venīret ab Angliā nūntius, Lūsitānā merce mūtandum, quālis praesertim Brazīliae esset idōnea. Posse mē post aliquod tempus Olisīpōnem ad sē scrībere, sīquid potissimum vellem : sīn minus, tum quaecumque sibi vidērentur, reportātūrum. Grātiās sānē ēgī, litterāsque ad amīcam viduam composuī, in quibus omnia, quae contigerant, strictim nārrābantur. Ea, postquam redditae sunt hae litterae, laeta effugiō meō, propter marītī suī memoriam Lūsitānum magistrum ex suō līberāliter dōnat, simul parentibus meīs cūncta impertit. Comperīre nōn potuī, crēdō tamen, meās apud illam pecūniās ā patre cōnfestim auctās esse ; nam merx quam dēmum accēpī, aliquantō plūs erat quam quod aut exspectāveram aut potuī explicāre. Sed redeō unde dēflexī.413.Colōnus ille (Araūjō eī erat nōmen) cujus in operis eram, agrī dītior erat quam pecūniae, nec potuit nātūrālī agrōrum ūbertāte ita fruī ut dēbēbat. Ager per servōs colitur. Atquī ille neque tot servōs, quot opus erant, habēbat, neque īnstrūmentum satis amplum, sī, propāgātā cultūrā, reditūs ac commercia opperīrētur. Ut industrium mē prīmō esse vīdit, agrīque colendī haud ignārum ; mox, intellēxit nummōrum mē aliquantum manū tenēre, aliās exspectāre ab Angliā pecūniās : sēnsī eum familiārius mē compellāre, tum saepius astāre, velle colloquī, ad mēnsam interdum adhibēre. Mox puerīs uxōrīque mē commendat. Garriō cum puerīs, rūrī comes fīō ; lūdum quasi gladiātōrium faciō,—nōn cum ipsō gladiō, nam virga prō tēlō erat,—dum doceō quōmodo Anglus nauta, quōmodo Maurus, feriat, arceat. Quae omnia nōn modo animum meum inter peregrīnōs valdē sōlābantur, sed propter linguae quoque ūsum prōderant. Lusitānicē loquī ex puerīs discō, cum patre sermōnēs ⸤ipsīus dē rē⸥ habeō artiōrēs.414.Tandem is sē aperit. Benignē dē mē quaedam praefātus, ait,—Sī socium haud pauperem habēret, ambōbus lautius fore quam nunc sibi sōlī : tantam esse agrī ūbertātem, caelī tepōrem, aquārum abundantiam. Mē, sī in haereticā religiōne persistam, agrōs meō nōmine nōn posse in Brazīliā tenēre. Sānē sē velle, concordēs forent omnēs Chrīstiānī : sīn autem id fierī nōn possit, tum—idōneā factā syngraphā, quīn pecūniās in fundō ejus collocem, amplōsque reditūs faenore accipiam ?
415.Ubi cibus abundat et jūcunda āeris temperiēs facilī operā corpus fovet, ibi (opīnor) animī ad līberālitātem, apud nōs ad avāritiam, sunt prōpēnsiōrēs. Itaque colōnī illī sunt haud rārō sēgnēs, neglegentēs, prōdigī ; profectō nōn sunt illīberālēs. Quārē, quae in medium prōferēbat, cōmiter excutiēbam ; neque abhorrēbam ā virō, vultū mōribusque jūxtā benignō.416.Illud quoque cōnsīderābam ; Lūsitāniam Angliae artiōre quōdam vinculō astringī, ex quō tempore formīdanda illa, ingēns potentiae Hispānia, nostra dīrissima atque implācābilis hostis, ē possessiōne Lūsitāniae est exturbāta : quō tūtiōrēs mihi fore pecūniās, apud cīvem Lūsitānum collocātās.417.Dēnique cōnsēnsī ; scrīptīsque litterīs, quās mercēs ille dēsīderābat potissimum, hās ego Olisīpōne reportandās ad mē rogāvī. Pecūniās propter praesentēs ūsūs īlicō poteram ex arcā meā cōnferre. Pacīscitur porrō, ut ego operās agrestēs cūrem regamque, ille praestet mihi ex ipsō fundō cibum, servōs, equōs, cūncta quae maximī sunt : cētera ex praesentī pecūniā atque ex annuō faenore facile solvō.418.Mīranda sānē est illā in regiōne arborum atque fruticum tum cōpia, tum prōcēritās. Plūrimārum nōmina arduum est dīcere : immō, prōrsus populīs Eurōpaeīs sunt incognita. Celebris est ibi mandioca ēsculenta, item milium atque zēa Indica, item banāna, et orȳza satīva. Atquī ego, quī plūrima terrā nāscentiā apud Maurōs didiceram, tamen longē plūra hīc prīmō ignōta invēnī.419.Noster quidem fundus saccharum praecipuē et tabācum gignēbat. Rādīcēs ēsculentās, holera, cereālia, ipsī in suīs agellīs servī ēducant, erōque praestant ūnus quisque aliquantum. Ille sēmina quaedam, īnstrūmenta, vestīmenta, tēcta domōrum cōnfert ; cūncta administrat, dēfendit, rēgia vectīgālia persolvit.420.Per biennium plūrima circā fundum erant novanda. Plūs aliquandō excolēbantur agrī. Saepēs, viae, portulae erant cōnficiendae : tum casulae novae, pluteī. Distribuendum īnstrūmentum, cultūra regenda, multa novē docenda. Irrigātiōne nōn opus erat ; dumtaxat propter orȳzam quibusdam in agellīs cohibēbantur rīvulī dēcurrentēs. Tertiō itidem annō multā opus erat alacritāte et perpēnsātiōne dīligentissimā, ut ad amussim jūdicārem quid sapienter, quid stultē impēnsum ; quae retinendae ratiōnēs, quae mūtandae forent. Necnōn, ipsōrum servōrum ingeniīs jam melius perspectīs, ad suās quemque cūrās frūctuōsius poteram dispōnere. Tantummodo nōn satis habēbāmus virōrum in operīs, quamquam vernulae quotannīs nāscēbantur, et post aliquot annōs vidēbantur suffectūrī.421.Attamen quārtō jam annō affluēbant opēs, servulī continuam officiōrumrotam persequēbantur. Socius (sīve collēga) ille meus Araūjō, vetus negōtiandī, externās fundī nostrī rēs dīligenter administrābat. Ego vērō quasi bracchiīs replicātīs poteram dītēscere, nisi quod propter novam hanc sēgnitiam tum maximē fundī, regiōnis, hominum, meīque ipsīus taedēbat mē.
422.Dēbēbam fortasse uxōrem dūcere, sed religiō locī impediēbat : nōn quod ego Anglicī cultūs tenāx fuerim atque ostentātor ; nam extrā, vix dīversus ā cēterīs vidēbar. Sciēbam autem, ut prīmum mātrimōnium contemplārer, extemplō sacerdōtēs dē meā religiōne fore cūriōsissimōs ; dein artās cōnūbiī lēgēs postulātūrōs, quibus neque uxor sit mea ipsīus, neque līberī neque domus neque servī ; sed sacerdōs suā sponte intret, cognōscat, ōrdinet, imperitet ; cūnctōs, sī libitum fuerit, contrā mē cohortētur. Id vērō nōn erat ferendum. Itaque sōlus manēbam, sōlum mē fovēbam, oblectābam : mox, mē ipsum perōsus, inquiētō agitābar animō.
423.Ita affectō subita supervenit vītae conversiō, quam satis mīrārī nōn possum. Collēga ille sīve magister meus sēdulō mē ad sē vocat ; ait, gravī dē rē velle sē colloquī ; aurēs benignās et patientēs sē ōrāre. Ego, mīrābundus quid sit, respondeō, esse mihi ōtiī satis superque, et perlibenter mē auscultātūrum.424.Tum īnfit : Opulentiōrem sē per mē in diēs fierī. Quidquid dīcat, nē sē putem ingrātum, nēve velle ab sē mē āmōtum. Multa mē fundō suō optimē fēcisse, ūnum nōn potuisse facere, ut plūrēs essent servulī. Id sī fieret, multō etiam perfectius lātiusque excolī posse agrōs. Operam meam per triennium ūtilem fuisse, immō necessāriam ; jam ipsam per sē quasi cōnfectam : sīc enim mē rēs administrāsse, ut nōn jam indigērent meī. Nunc sī sibi suīsque familiāribus cōnsultum velim, in eō rēs esse ut valdē possim adjuvāre.425.Hic pausam fēcit : ego autem exspectāns etiam tacuī. Tum dē novō incipit : Audīsse sē ex mē, nāvigāsse mē ad Guineam commerciī causā. Sī iterum vellem eōdem proficīscī, sibi amīcīsque grātum fore, mihi ipsī fortasse nōn malum. Etenim plūrēs notāsse, mē, quī anteā hilaris strēnuusque fuissem, nūper taciturnum ēvāsisse, maestum, languidum. Fortasse propter valētūdinem mūtandum āera. Excursiōnem maritimam corporī mentīque fore salūbrem.426.Interrogantī mihi, Quid autem ego tibi tuīsque circā Guineam sum prōfutūrus ? respondet : Imprīmīs tū ratiōnem hujus commerciī atque idōneās mercēs intellegis, quās hinc oporteat exportāre : tum, (quod est maxumum) servōs nigrītās, quōs volumus coemere, tū clēmenter regēs, sānōs dēportābis.Līberē tēcum dē tē loquar. Difficile est virum bonā familiā, hūmānē īnstitūtum, benevolum, veterem reī maritimae, strēnuum negotiandō, regendī capācem reperīre, quī servitia vēnālia conquīrat. Atquī vel maximē tālī virō hīc est opus.427.Tū hominēs barbarōs benignē excipiēs, dēmulcēbis, ad obsequium dūcēs lēniter : aliī efferōs, contumācēs, trīstēs, vel languidōs, morbōsōs, sēmimortuōs important. Nōs tē volumus sine tuō impendiō īre. Mancipia dē nostrō coemēs : dēportāta inter nōs dīvidēmus ; tū parem nōbīs habēbis sortem. Porrō, quod nunc tibi propter operam tuam agrestem attribuō, id omne, pecūniā aestimātum, quamdiū in nāve sīs, solvam.428.Nesciō an laus meī mē nōnnihil oblectāverit : cēterum respondeō, admīrāns sī per rēgium praefectum tālis expedītiō licēret : nam rēx jūs servitiōrum vēnditandōrum paucīs quibusdam propter magnam pecūniam concēdit. At ille : “ Nihil nōs contrā rēgis ēdicta sumus factūrī. Palam nōn licet vēnditāre, at nōs prōrsus nōn vēndēmus. Et vērō, quō certius rēs sē habeat, mūneribus quibusdam sagāciter distribūtīs efficiāmus ut nē nimia dē nāvis onere sit investīgātiō.429.Accēdit quod sacerdōtēs tāle inceptum vehementer comprobant. Barbarōs hominēs, quōrum vīta (lībera sit, an servīlis) saeva est, impia, foeda,—hōs in mānsuētum servitium sub benignitāte Chrīstiānā trādere, vērae ajunt esse pietātis. Jam nāvis parāta est ; merx, quālem tū jubēbis, citō parābitur. ”