Earsomme Jiffer!“Do wy mei eltsoar by jonker Eminga brillofte hiene, haw ik de oare moarns foart nei jins habben en dwaen fornomd, en it sinnige my wakker, do ik hearde, det jy bûten in erfenisse fen tweintichtûzen goune, dy al birgen is, ek noch in healtonke fen jins âlders to wachtsjen binne; makket mei eltsoar sauntichtûzen goune: Ik sizzef70.000. Nou moatt’ je witte, det in houwelik by my sa folle as in negoasje is, dy men dwaen moat as ’er jild mei to fortsjinjen is, en dy men altiten stean litte moat, as it foarlân is mei wiif en bern om to heukerjen; en dêrom slaen ik jo in houwelik foar mei de ûnderteikende. Hwent om jo de wierheit to sizzen, is ’t om jo sels sa jamk net to dwaen: ik haw neat oars foar, as in hertgrounige en ivige forieniging twiske my en de blikken tromp mei lânskipsbrieven, dy yn jins pultrum laeit. As jy hjir nou sin oan hawwe, forwachtsje ik biskie en bliuw ûnderwiles mei groetenis en frjeonskip jins tsjinnerJ. Jilderda.”Dizze útlizzing, sa wiis wier neef Jelmer wol, stjûrde hy ’er hjar net by; mar op it egentlike briefke joech it jong frommiske dit andert:Mynhear.“Hie ik oait tinke kind, det jins sin op in simpel faem as my falle scoe? Jins brief kaem my oer as in tongerslach! Jy woene jern, det ik myn hert to’n-earsten iepen lei; mar howol ik net sizze doar, det ik wêrzich oan it trouwen bin, forsiikje ik frjeonlik om dêr frij fen to wêzen. Heit hat it net breed op in houwelik mei immen, dy ’t er oars net kin as fen oansjende, en it scoe him jamk oanstean, det ik hwat sibber wier mei de jongehear Hotsinga, dy ’er troch kin for in dimmen en oppassen’ jongfeint. Deugd en frommens, seit heit, is ’t fornaemste yn ’t houwelik. Dêr ha je al ’t biskie, mynhear, dat ’k jo tsjinwirch bringe kin. Det it nin mear útslútsel jowt, moatte jy oan nimmen minder wytgje as oan hjar, dy mear tinkt, as se uterje doar.Reonixa Okkinga.”In healjier letter is neef Jelmer mei dizze Reonts roppen, en omdet ik nei hjar trouwen greate spitsen mei hjar wirden bin, haw ik hjar ’ris tante, eft it mei hjar letterke ek wol plús spil wier. Dêr doarst se nin ja op sizze, en op it lêst krige ’k hjar sa fier, det se sei: “Nou, miich, ik wol ’t dy wol bychte; de helte fen myn brief is ek wol yn ’e tael fen ’t jild skreaun. Dêr ha je de útlizzinge!” Mei ién joech se my in stikje pompier, dêr dit op to lêzen stie:“Aerdige Jonge!Hie ’k net tocht, det Reonts in minnebriefke fen dy krije scoe? Op ’e brilloft, do de non op paters knibbel siet to sjongen, krige ik sokke swiete lodderige fingerknepen, det, my tochte, lytse amor moast wol mei yn ’e govert wêze. Sont ha ’k altiden oer dy popele, en fen nacht noch trijeris fen dy drôge. Dou dounseste sa licht as in douwefearke; dyn kûten trilje; dou kinste gekjeije mei de jiffers, det se allegearre om dy hinne hokje, en al myn spylfammen romme dy net allinne as in tsjeppe, mar ek as in ljeave jonge. Dou bigrypste my ommers wol! Wolste komme to meiden, de doar is iepen, en wolst’ ’er de knotte by jaen, noch ljeaver.Mar ús heit, Jelmer, dat is de greatste jildwolf fen ’e saun provinsjes. Hy scoe wol in duit mids twa knipe! Hy wit detste de soan fen in lânpestoar biste, dy mear preken as Russiske brieven hat en dêrom keppelt er my ljeaver oan dy sjobis fen in Hotsinga, dy krekt sa min fen ús kinde is as dou; mar dêr wit er fen, det hy mei sechstichtûzen stokmankes yn ’e ruften lein is, en dat docht de doar ta. Mar dat wik ik de âlde, foar ’t ’k in sjoele nim mei de kop yn ’e skouders en it kût op ’e skinen, gean ik earder yn in kleaster. Wel, ik moast my sels forfije! Kom dou mar opdaegjen, Jelmer; wy scille de âlde sa wol to fiter hawwe, det er Jelmer trouwe lit mei synReonts Okkinga.”Nou bin ’k oan ’e tapassinge ta; mar dat scil ’k nou ’ris hiel koart meitsje; hwent domenij fen Hynlieppen, selger, plichtte to sizzen: “As de preek langer as in ûre dûrret, komt de divel yn ’e tsjerke.”As it jild in ljeaflik, in nuttich, in krêftich ding is, pas den mar op, det jimme der allegearre in tsjiistsjettelfol fen by eltsoar skraebje; wol to forstean, from en earlik. Hwent, “Skyt geweten as ’t jild kostet,” dat seit in gnap keardel net. Mar omdet it útfoun is om maklik en gau fen ’e minsken ôf to kommen, moatte jimme it net útsette, en ’er ek de keapman net fen spylje, sa lang as ’er noch onfoldiene rekkeningen lizze; aenstons ta in duit ta bitelje, is de baes. It liket moai de blêdden ef de winst fen in oarmans jild to rispjen; mar skild stiet skurf, en by ’t eintsjesluten is ’t meast de mot yn ’e pong. Lyk is ryk!Ek ha jimme sjoen, det it jild alles forbyldet, hwet men op ’e wrâld winskje mei; moaije klean, swiet iten en drinken, in sinnich hynzer, in flink frommis, lyk fol hwet is ’er for to keap. Dat leart ús to’n oarden, det wy ’er ’t ien en oare ta ús plezier for keapje moatte: hwent bliuwt it lizzen en wirdt it mar to heap steapele, den is de moaiste keabelde trijegoune for ús neat mear wirdich as in balstien. Dêrom, frjeonen, mei in rep bitelje; en ’t ’er mar goed fen nimme.Mar, lyk as de stêdljue sizze,Duren is een schoone stad!en dêrom is ’t bêst, det wy sa keapje en gastrearje, det wy keapjende en gastrearjende bliuwe; net allinne for in pear jier, ef sa lang as de wâl it skip keart, mar alle jierren fen ús libben. En bliuwt ’er den noch in klipke oer, sa follesto better. “De kou dea, en ’t hea op,” ik wit net, dat is sa raer: dat binne wy Friezen sa net wend, howol it nou mei de Franske franjes en hierkrollen al in bytke yn swang komt. As de âlders wei binne, en de bernkes fine den noch in aike yn ’t nêst, dat is sa aerdich; den kinne hja sjen, det heit en mem noch om hjar tocht hawwe. Dat is ommers folle gnapper as det se yn ’t lege nêst sjenne, en sizze: “De hinnen leinen goed, mar sy hawwe alle aeijen opfretten.”Surcheange van betaling! Faillissement!O, dat binne ôfgryslike liltse wirden yn ’e Ljouwter krante! Hja geane in from minske troch ieren en sinen hinne! It wol egentlik sizze: “Men kin in lûs net mear nimme as ’t libben.”To Ljouwert op ’e Greftswâl ha ’k in âldfeint kend, dy allinne mei in gammele sister omkrúste en meast to bêd laei. Hy hie in gjirch rite, dy folle dûrre fen ’e earste Jannewaris ôf oan ’e lêste Decimber ta. Snjeons op merkedei, as it giseljen dien wier, den koft’ er in fearn weake hoiteflip op ’e Wirdumerdyk, en dat lei er den biskûl efter de treppen, dêr syn sister it as in Sintneklaes foun, en sa bliid as in bern opsmûzde. For him sels koe ’er dat net ôf: hy hie alle jounen, efkes foar ’t er nei koai gong, in plesjirke, dat him nin duit kostte. Den gloep er as in dief op hoasfoetlingen yn ’e kelder, die de izeren kiste sunichkes iepen, en liet syn eagen weidzje oer de pongen mei goudjild, dy ’t er der yn flijd hie. Op in moarntyd bleauwen de finsters sletten, en om ’t de bûrren dat net wend wierne, krigen hja bitinking op dieven. De witsjers fen ’t hôf stieken de doar iepen, founen sister to bêd, mar broer...... Ja, broer, minsken!.... mei de grize holle biknypt yn ’e izeren kiste: hwent it swiere izeren teksel wier him op ’e nekke flapt, wylst er djip, hiel djip nei syn jildpongen seach. O, dou satan fen it jild!Nou haw ik ek in spylman to Ljouwert kend, dy it ongelok hie om seistûzen goune út it doaske fen Pandora, ef de lotterij, to striken. De man wier sa ryk as de prins, en om noch helte riker to wêzen, liet er alles forwikselje yn bare dekaten. Hy woe net langer op ’e fyoele spylje, mar út ’e wisse libje. Syn okkebyld fen in wiif, ontsjuske moai mei hjar bleistrige jûpe oan, en de eagen yn in bosk wylde lokken bitrollemolle hie alle jounen in oansit fen rabbige frouljue, dêr nin lewaskes, nin kofje mei tsjokke reamme, ef twiebakken mei bytlingen, sparre waerden. De trije dochters, jenten en drenten jifferkes yn ’e dagen fen ’e optochte, wierne deis en sneins yn ’t brat; oer dei, as se oan ’t stroatskaven wierne, biggelen hjar gleone linten by ’t gat del, en jouns spilen se mei de boartfammen in jaske ef in blufspilke. Mynhear, in darkert mei in brodze fen trije dassen om ’e hals, wier meast út-fen-hûs yn ’e Hopsek, ef mei syn brúntsje nei Trije-Romers ta, dêr geryflike frjeonen him selskip hâldden, sa lang as er in drip yn ’e flesse hie. De seistûzen goune oan dekaten, dy hinge er...... ja, hwer hinge er dy? ried ’ris, minsken!...... dy hinge er boppe oan in balke fen ’e keamer yn in fisknetke op, en dêr diene heit en mem mei de ljeave bernkes alle dagen elts in greep út nei det se fen neden hiene. Mar it gong mei dat fisknetke, lyk as mei alle dingen, dêr wol ôfgiet, mar net bykomt; yn twa jier wier it glêd leech, en it hûsgesin fen ’e want yn ’e tomme. Us goede spylman naem it keallebout wer op; syn moaije dochters gongen oan ’t komeedjespyljen, en dreauwene der in bytke bline nearring ûnder; mefrou gong oan ’e wasktobbe om de skriuwersjonges for in skeljen yn ’e wike to biwaskjen en to biwringen, en ta bislút waerd de hûsbaes mei it bêdstrie bitelle.Nou wol ik ’er dit mar mei sizze; wy moatte sa folle net pronkje, net smarre, net kofjehúsrinne, net omflinterje en hirddrave as de spylman mei wiif en bern die, en wy moatte sa djip net yn ’e izeren kiste sjen, as de âldfeint die. Hwent sa as de spylman die is ’t gau: “Bek ta, pong iepen,” en wy wirde mei wiif en bernkes sa earm as in swel; en lyk as de âldfeint, den komt de divel mei in glûpske taest, en flapt it teksel fen ’e izeren kiste ticht, det ús de nekkebonken kreakje, sûnder det wy fen al ús jild in drip wille hawn hawwe. Dêrom, frjeonen, as ’t in bytke liket, twiske de spylman en de âldfeint mids troch! Amen!J. H. H.Ut wier ’t! Dêr fleach de boel oerein en troch inoar eft it de wyldemerke wier. De stoellen makken romte, de tafelkes loeken se yn ’t midden, en dêr de frouljue en manljue yn bonte rigels om hinne. “Nou noch briker, sei Gabe: earst in weardshús, do in tsjerke en nou in keamer dêr fammen en feinten to bier binne. It is komeedje, en dit scil de neikluft wêze.”De Hear.Ret, Gabe!Dit is het Nanut, moetje wete.Wy hawwe hjir in sekfol nocht for in bytke jild. Ho hat it de skroar foldien?Gabe.Skoan, hear! Skoan! Mar ik scoe hast wol sizze, det dy preker ek in skroar wier. Hy makket rokjes for alle man; en hja sitte de minsken eft se hjar om it liif getten binne.De Hear.Ja! En is ’t net nuver? Dochs wol nimmen se net oan ha. Elts smyt se syn bûrman op ’e hûd, en seit: “Dêr, heite! Dat baitsje past my net: it is for dy.”Gabe.Krekt as by ús, en oeral. It liket oars frjemd, as de nammen der sa dudelik op lettere binne. Mar scoe men dy preker ek ’ris praeije kinne? Se sizze, det men him sa hwet heine moat. Hy is ommers net greatsk, hear?De Hear.Hy is alteas lang. Wy scill’ ’t ris bisiikje. (Sy geane nei de preker ta, dy by it wiif fen de hear stiet to praten.) In wirdke, as ’t jo b’ljeaft! Hjir kom ik mei Gabe Pibes oan.De Preker.Bistou Gabe-skroar? Bliid det ’k dy sjen, man! Ljeaver in skroar mei in kop, as in boargemaster sûnder. Ho stiet it libben, Gabe? Thús ek goed?Gabe.Allegearre fiks yn ’e heak, hear. Heit bigoun forline jier wakker nei de lodde to rûken; mar dy is nou allehiel wer yn ’e ûnderwâl opskrabe.De Preker.Hastouit markemakke, Gabe?Gabe.Ja, hear; ho freegje jy dat sa?De Preker.Dat is moai; for in skroar, scoe ’k sizze, freeslike moai. Ik bin út it wetterlân; ik fetsje it. Helleste dyn hert noch wol ’ris op mei sjongen?Gabe.Hie ’k mar hwette to sjongen, hear! Hwent de lietkes fen ús boerefolk is sok túch, men scoe yen forfije, det men in Fries wier: sa laf as luzen, en smoarch der by. As se der it kielsgat goed fen opskoerre, scoe men sizze, det ús frouljue pompierblazers en de jongfeinten yn hjar bernskens wierne. My tocht’, ta Nut fen Al ’t Gemien mocht dat wol hwet oars.De Preker.Gnap sein, Gabe. Mar ho krigeste it oars? Mei in lietke, dat elts-en-ien noaskje scil, is ’t nau to hitten. En it komt noch mear op ’e wize as de wirden oan. Fen hûndert spylljue en rimers net ién, dy ’t der efter is. It is net kinstich en net bot, net skrander en net laf, net heech en net plat; ik wit net hwet it is.Gabe.Mar as jy it net witte, hwa wit it den?De Preker.Men kin dat better fiele as sizze, Gabe; en dy witte wol eft syn lietke goed is, dy moat it mar ûnder de minsken stjûre.Schep vreugde in ’t leven, enWilhelmus van Nassauwenbinne goede lietkes; dy hawwe se foar fjirtich en twahûndert jier al ophelle, en dêr wolle se noch wol oan. Mar as de minsken, dêr ’t for is, it lietke net sjonge wolle, den hat it mar ién brek; den dooch it net.Gabe.Sêft, hear! Sêft hwet! sa lûd net op it Nut. De folkslietkes, dy se de bern op ’e skoalle tapije wolle, dy binne wol troch tweintich keurmasters itige; de gouden priis hawwe se stritsen; se moatte perdoes moai wêze; en as de bern fen skoalle binne, wolle se der nin bek fen opdwaen. Men heart se noait op strjitte, en hiel-komselden yn selskip. It komt altyd wer opjerobbedopenhup Mariannekedel. Hwet sizz’ je dêr fen?De Preker.Nou, as dat sa is, ik hâld fol, den doge se net. It scoe in biwiis wêze, det yn ’e wirden fenhet meisje van Scheveningen, en fenhup Marianneke, mei al hjar laffens en smoargens, doch hwette sit, dat yn dy folkslietkes net is, en dat in keardel mei in kop der dochs yn bringe scoe. Wolle sy se tsjeppe dichtstikjes neame, ik haw der neat tsjin; mar den binne it noch nin lietkes.Gabe.Mar as de Munsterljue ljeaver flantrige skylfisk as ferske meije, hwaens skild is dat? de ferske fisk sines, ef de Munsterljue hjar smaek?De Preker.Dou wolste sizze, Gabe, det de ljue hjar smaek bidoarn is, en det hja dêrom dy folkslietkes net sjonge wolle. For de helte is ’t wier en dêr troch forswolgje se sa makkelik in bulte onhurens en laffens; mar for de oare helt is hjar it ear en hert noch sa geef wol, det se noait in strjitdeuntsje algemien oannimme scille, dat yn ’e wize net hwet moais, en yn ’e wirden net hwette luftichs hat. En lyk as se om dat moaije en luftige in bulte onhurens en laffens graech fordouwe, sa scoene se om hwet teamich riddenearjen yn ’e folkslietkes neat jaen, as der dat fine mar yn siet, dat egentlik de doar tadocht. Aste de minsken in lietke jowste, dat yn wierheit in lietke is, den moatte hja sjonge eft se wolle ef net.Gabe.Wel, dat wier wol onnozel, det der ûnder fyftich rimers noch net ién is, dy in lietke meitsje kin.De Preker.It liket onnozel, omdet it lietke in onnozel ding liket, mar der is neat slimmer. Hark ’ris, Gabe! Us foárâlders, dêr de keningen hjar sjongers en spylljue út hellen, wiernen der tige efter; de âlde biersalmen wize it noch út; mar wy binne nou earme-lytse yn dat ding. Sjuch, ik bin nin poep, mar eare dy ’t de eare takomt, de Dútskers hawwe der yet in hantsje fen. Hjar wizen binne tsjep, en hjar wirden noch folle moaijer; dêr is krekt dat fine snaerke yn rekke, dat ús oan ’e hertier komt.Gabe.Dat is in wird nei myn hert, hear! Ik doarst it net sizze.De Preker.Ho! Forstieste den Dútsk?Gabe.Né, hear! Mar de hantsjemieren, dy wy simmers krije, ha ’k wol ’ris faek to fiter mei sjongen. Sont Bonneparte dat foltsen ’ris omgien hat, stappe se sa kreas as in hoants, en hjar âlde doedelomdoe is ek foroare. Forline jier krigen wy de nije griente fen Paderborn, en do wier der ién ûnder, dy ’t moai goê rêdde koe; hwent hy hie de seine op skouder nomd om ús lân ’ris forgees to bisjen. As men sa fier fen dy keardel stie, det men him net rûke koe, scoe nin minske sein hawwe det it in poep wier; sa moai song dy keardel: hy hie in fal yn syn stimme, it wier in lust. Hy koe de moaiste nije lietkes allegearre, en dêr hat er my sa folle fen fordútske, det ik it klear bigripe kin.De Preker.Is ’t sa? Ik tochte al, ho komt ’er hjir en dêr in set út Dútske sankjes yn dy lietkes fen in skroar. Mar it rokje, detste hjar oantein haste, is sa goê Frysk, det immen, dy’t net wiste, noait sizze scoe, det der in poepelucht oan wier.Master.Wy moatte foart, Gabe! Witste wol, det de moanne sit?Gabe.Kom, ja master. (Hy hellet de pong út, en rinkelt mei it jild tsjin ’e preker.) Mar wy scille earst it beestegûd útjeije, om fen ’e kastelein ôf to kommen. (Hy giet nei de kastelein.)Mefrou.Dat is in nuver bern, master!Master.Ja wol is hy dat, mefrou! En hy is ’t ek al ier west. Hwent ik ken him; ik haw him mei de pin opfokke. Do ’t er sa’n foech jonge wier, en by my to skoalle gyng, krigen wy krekt de nije draei fen learen. Nou hie ik in bytke to min fen ’t nije ljocht, en myn ûndermaster, in grien Ljouwerter feintke, hwette to folle: hwent dy hie ’t by lantearnen fol; it skynde him sels blyn. Dy woe mar net lije, det de bern in mich deabruiden.Gij moogt geene dieren zonder reden doodensei er tsjin ’e boerejonges,dezelve hebben zoowel gevoel en leven als gij.Mar Gabe flapte lykwol alle skoften in pear hûndert dea, en do er ’ris in blauwe gounzer yn ’e fûst hie, det de ûndermaster it seach, sei dy hiel permantich tsjin him:Gabe, breng die mug naar buiten, en laat dezelve vliegen; dezelve heeft u geen kwaad gedaan, en gij moogt dezelve ook geen kwaad doen.Gabe gong sunichkes de doar út, seach ’ris yn ’e loft, kaem werom, en sette de mich hiel foarsichtich twiske tomme en finger foar de ûndermaster del. Dy frege him, hwet dat bitsjutte. “It reint, master! sei Gabe, It earme bist scoe trûzich wirde.”Mefrou.Dy kreupele biis! Stil, dêr is er al wer.Gabe.Master, it gelach is bitelle.Master.Nou, segen en sontheid, frjeonen!Gabe.En earlik jild der by.(Hja fûstkje.)De oare trije.Ek sa! Gereis!J. H. H.DE HARKERS OP IT BOLSWERTER NUT.De ljue, dy it Bolswerter Nut lêzen hiene, hawwe my wol ris moanne, om hjar to sizzen, hwa dochs de oanhelle harkers wierne, dy Gabe dêr mette. Howol it nou neat om ’e hakken hat, eft hja dat witte ef net, sa sjen ik ’er dochs nin swierrichheid yn, om nijsgjirrige minsken in plezierke to dwaen, en dat to earder, omdet fen ’t koerakter en dwaen fen myn oanhelle frjeonen neat as inkel goed to sizzen falt.Op de gearkomste fen it Bolswerter nut seach men klear as de dei, det de âlde republikeinske gelykheit dêr noch lang net útstoarn wier. Ald en jong, heech en leech, riken en boargers, ryp en grien, siet hjir ûnder en troch eltsoar. De hear siet neist syn tunier, mefrou neistkoopmanske, hjar bûrwiif, de domenij neist syn koster, en de âldfaem neist de jiffers yn dedagen der optochte. Dy him hjir op syn steat, syn jild ef syn ampt hwette foarstean litte woe, scoe fen al de oaren útlake wêze. Mei ién wird, men seach dudelik, det de Bolswerters noch net alleheel útskaeid wierne fen dy greate kop, dy for de fierste neikommelingen songen hat ûnder de spreuk:Sljucht en rjucht as dy fen Bolswert.De measte fen jimme scille wol rekkenje, det it allegearre gelearde ef foarname ljue west hawwe, dy it moarmeren kopstik for Gysbertomme yn ’e Sint-Mertens-tsjerke oprjuchte hawwe. Och, né, minsken! dat wierne meast dead-ienfâldige Bolswerter boargers, mar dy it hert dochs sa heech tilden, det it kopstik út Bolswerter jild komme moast, ef hja woenen fen nin monumint witte. Hwent it hiele lân troch mei de biddelkoer to tôgjen om in moarmeren byld for hjar Gysbert to krijen, lyk as oare folle rikere stêdden for hjar helden, kinstners ef gelearden diene, dat wier dy ienfâldige Bolswerters fjirs-to skamsum en to min. Jinnige heechachters fen Gysbert kamen ’ris by eltsoar, praetten oer it monumint, en yn in amerij wier it jild klear. Hja tochten en seinen as de âlde Friezen: “It is mei sizzen net to dwaen.” Ik hab in mannich fen dat skaei yn de gearkomste fen it Nut oanhelle, en dêr wol ik nou hwette fen sizze, om der jimme in lyts bigrypke fen to jaen.Dy flinke jongkeardel den, dy Gabe dêr seach, wier de nommele ***, dy noch jongfeint as man fen ear tsjinne hie, en letter yn oare bitrekkingen sa niver as nuttich wier. Opgeromd fen sin wier er spraeksom en koartswilich, en howol fen treftich folk, yn de omgong wakkere gemien mei heech en leech beide. Hy brocht yn sa’n stille lânstêd rju libben en biskave nocht troch syn omgong. Fen it lytse concert wier hy de siel en it libben; hwent hy dwepe mei muzyk. Ek hat Gysbert for syn moarmeren kopstik in bulte to tankjen oan de hjitte iver en foarspraek fen dizze myn stalke. Hy wier altiten drok, mar noait net drokker as om forlegene minsken mei ried en died út ’e need to helpen.Dy minskefrjeon wier troud oan in edele dochter fen de hear en mefrou***, dêr hja de prealkroane en de heechste skat op ierde fen wier. Hja wier yn myn eagen de type en it teanbyld fen in echt Frysk bistek fen in frou. Fiks út ’e kluten sketten, flink fen liif en lea, blank as in leelje, kaem yen út hjar laitsjende blauwe eagen en heel hjar tsjeppe en bliere troanje de kleare gollens to miette. Alles oprjuchtens, alles frjeonskip, alles suvere natûr! En dy sierlike blom, dêr ús Ljeaven-Hear neat oan forgetten hie, moast ier, fen in deadlike wjirm stitsen, forkwine en stjerre; op it bêst fen hjar libben, de lust en ljeafde fen elts-en-ien dy hjar kende, segene mei skatten en oansjen, skoerde de dead hjar ûnder kritende binaudheden út de earmen fen hjar forplettere man en âlders, ja, fen hjar ljeave bern, dêr se sa minlike jern by bleaun hie. Né, dat stjerren forjit ik net as yn myn eigen grêf.Fierder dy âlde froedsman mei syn smelle troanje wier myn brave bûrman; in hiel gnappe baes en in wize faed der by. Forstânnich, matich en oprjucht yn al syn dwaen en litten, wier hy in man mei in gesoune kop, en dêrby in fine opmerker, dy my de opkomste en foartgong fen it patriotisme, dêr ik sels as jonge de lêste tonielen fen bywenne, op in hier útlein hat. Hy hie der sels mei yn west en koe him net bigripe, ho men sokke brike flinken as earnst mei bihertige hie. As men do, tinkt my, oer folle pleatsen in net spand hie, hiene it krekt sa folle gekkehuzen west. Ik woe se wizer hawn hawwe, froedsman! sei ik; ha jy ek mei boarte? “Wel ja, sei froedsman, hwa boartte do net mei? De wiiste, de wolmienendste, de bêste en stadichste ljue diene lustich mei, kin ik jo sizze. It wier in jacht, dy krekt as de reahoun, de mûzels ef de pokken húsriem omgong.” Nou dêr sizze jy hwet, froedsman, sei ik, dêr is in bulte wier oan. Wy hawwe twaris in jachte fen hjitte koartsen hawn; jy witte wol, iendris fen domperije, en noch ’ris ien fen liberalisme. Dat kaem hird oan. De minsken dwylden krekt eft se pûr gleon yn ’e kop wierne. Do tocht ik, nou moat ik der ek oan, mar mei folle purgearjen en litten, mei festjen en it putskjen fen deis in healamer iiskâld pompwetter, bin ik ’er gelokkich noch mei de hele hûd ôfrekke. “Dêr binne jy nin drip better om, anderde my froedsman. As wy beide op ’e merke steane, bin ik mear wirdich as jy. Ik bin as in kou, dy de pest hawn hat en wer opbettere bin; en ik siz jo, ik haw sa ’n leksom al hawn, det ik krij de kwael noait wer. Mar jy kinne de kwael noch krije, omdet je ’m noch net hawn hawwe, en den moatte we noch ôfwachtsje, hwet der fen jo to lânne komme scil. Hwent dat sizz’ ik jo, ik haw it sjoen: yn dy polletike biroerten sitte de minsken ljeaver yn klubs en societeiten as thús by hjar affearens. Dêr meitsje se eltsoar de kop den warem; dêr dispetearje en politesearje se, det se skombekje, fiifhûndert út; dêr drinke en klinke se ta heil fen it faderlân; ja dêr sûpe sommigen as kreupels en komme mei in folle en biroaide kop en in lege pong by wiif en bern thús.Societeitenbinnesoepesteiten, seinen de âlden do. Koartom, nimmen hat by al dat politesearjen spek set as de tapkast fen de kroech- en kofjehûs-hâlders yn ’t lyts, en de pong fen de foarname ljue yn ’t great, dy mei de gekheden fen ús boargerminsken moai waer spylje. Alle minsken hjir to lânne miene, det se dokterje en regearje kinne, de twa slimste dingen, dy der yn ’e wrâld bisteane. De measte binne der noch keurmasters fen it geloof by.” Nou, anderde ik, jy woene sizze, froedsman, det de minsken prate en rjuchtsje oer dingen, dêr hja krekt sa folle bigryp oer hawwe as in aep oer de pasleinkast. En is ’t net nuver, det de ljue, dy jamk to dom binne om hjar eigen lytse boel rjucht to stjûren, krekt de alderwiiste binne om de kening en it hele lân ’er by to regearjen? Ja, froedsman! It is sa. It komt der krekt op del sa as dokter Styl fen Harns yn dy tiid rjimme hat:Wat leest men wel het meest en met het minst verstand?Ik zal ’t u zeggen, vriend! “Den bijbel en de krant.”Leau net, det it noch sa ris komme kin, lyk as forline jier de wier-sizzer op Ljouwerter merke profetearre oan Keimpe polletyk, dy de planeet fen ús lân by him loek: “Harkje, mannen! Hark!” sei de planeet: “De eigenwysheit bringt ús lân yn it lijen. De twisten fen ús bline foarâlden hawwe ús yn de hânnen fen de Jakobinen spile, en kin ’t geharrewar fen even bline neisieten ús net bringe ûnder de swipe fen mieren, dy mei earnseagen loere op dat gehaspel, om der in hân twiske to krijen? Is it net to dwaen om jimme sparpôt, frjeonen? It stienâlde sprekwird, seit it net, det de iene, as er dines nimt, in bileefde bûging makket en seit:S’il vous plait, Monsieur!wylst de oare dy tagrouwt:Dass wol ich haben, halunke!en aste ’t net mei in rep jowste, dy mei in izeren latte noch op de hûd ta tichelt, det dy de ribben kreakje? Harkje, mannen! Hark! Dy net hearre wol moat fiele.” Profete-lak!Dy lytse man, sa hwet swart fen opslach, wier de skrandere froedsman ***. Hy hie ús bêste histoarjeskriuwers, lyk as Hooft en Brand, sa faek lêzen, det hy se hast fen bûten koe. En hwet him bilangryk for my makke, wier syn wenst, om de útkomsten fen de âlde tiden op ús tiid en regearring ta to pasjen. Romans dêr bimoeiden dy ljue hjar net mei: dy lieten se oer oan de jiffers ynde dagen der optochte, en oan de eigenwize soannen fen madamOberflächlich.Nou kom ik oan myn eigen oppernolke foargonger. For syn persoan wier er bleek en fyn fen troanje, en sa hwette rimpen en skichtich yn syn wird en menearen. Hy wier ien fen de bêste kristenen, dy ik op myn reis troch dit libben mette, en ik hoopje him wer to sjen, om him noch ris to tankjen for al it goede, dat er oan my dien hat. Hy hie rju formogen, mar hy wier it ek wirdich; hwent as er in earlik en iverich, mar forlegen ambachtsman by him kaem, dy liende er jild frij fen rinten.De stânfries wier myn trouhertige frjeon ***, string fen gemoet en woldwaend mei de mylde hân. Yn de Franske tiden in segen fen ’e stêd, wier hy steil en ûnforsetlik as hy de wierheit, it rjucht en de wolfeart fen de miente, him fortroud, foar hie. In fêste stipe fen syn folk, en altiten in foarstânner fen wittenskip, kinst en forljochte godstsjinst, stoar er fredich, lyk as hy wiis libbe hie, nei it biromde leksom:Laet d’ijv’raer in zijn waen, die uw geloof weerstreeft;’t Geloof van hem is goed, die zijnen plicht beleeft.Het menschdom moge in hoop, ’t moge in geloof verschillen,Maer ware menschenmin moet elk betrachten willen.Dy gesette man hienen wy ta dokter, dy by ús út en ynroan. Mei syn roune folsleine troanje, readfallige wangen en blierskrandere eagen, wier hy it byld fen de gesontheid, dy hy syn lijers werjaen moast. Ik sjen him noch as ik siik to bêd laei, en hy moarns de girdinen mei ’n flinkgoeden morgenweistriek. It wier krekt eft de ingel fen heil út de wolken delsaeide en foar my stie; ja, ’t gesicht fen dy man makke my hast noch better as al syn puijers en drankjes mei eltsoar.—Foar det hy to Bolswert kaem, hie er dokter west to Dockum, en dêr hat er hwet fen ien fen myn folk heard, dat jimme witte moatte. Howol it rju smoarch stiet om hjir fen myn folk to praten, sa moat ik dochs, om forstien to wirden, sizze, det to Dockum it nêst stiet, dêr myn foarâlden yn hikke en tein binne. Hege sprongen hat ús folk noait net makke en dat is mûchlik de reden, det se de hals noch net britsen hawwe, mar as boargerminsken trije ieuwen oan ien swietsjes wei, by it wâltsje lâns, foartpandere binne. De earste, dêr ik fen wit, wier Douwe Halbetsz (Halbetszoon) fen Dockum[3], dy oan de side fen prins Lodewyk fen Nassau yn Grinslân fochten hat, en dêrom fen Alva by sentinsje fen 20 Maeije 1568 ta de galge forwezen is. De twade, dy ’k wit, hjitte Justus Halbetsz dy yn 1674 Medicine-dokter to Dockum wier. Letter hawwe se oan de namme fen de âldfaerHalbetsz, lyk as oan tûzen oare Fryske nammen, de stirt—ma, (sa folle asman) hinge, om der in fan fen to meitsjen, enHalbetswaerdHalbetsma. Sont it jier 1700 skreauwen folle fen ús staekHatbetsmafaek mei in R.Halbertsma; sa diene ek ús pake en heit, en HALBERTSMA waerd de fêste fan fen ús, hjar soannen en neikommelingen. Yn it lêst fen de foarige ieu, libbe der noch in neisiet fen Justus Halbetsz to Dockum, dy ek al medicine-dokter wier, en sa folle ik wit, regearjend boargemaster fen de stêd der by. Nou, fen dy Th. Halbetsma hat dokter my de folgjende set forteld.De skroarren brochten do hjar wirk oan de klanten sels thús; wier it in rôk, kammesoal ef jas, dy sloegen se oer ’e earm, en sa gongen se oer ’e strjitte nei de klant ta. Allyk wier it wisansje, det de dokters by de bigraffenis it lyk folgen fen de patient, dy ûnder hjar hannen bleaun wier. De dokter gong den ek mei de roumantel oer de earmen nei it stjerhús ta. Sa kaem it by tafal to barren, det wylst Dr. Halbetsma mei de roumantel oer ’e earm nei de bigraffenis fen in patient gong, syn skroar him to miette kaem mei in nije jas oer ’e earm for ien fen syn klanten. Yn it foarbygean sei dokter,Goeden morgen, baes!hwerop syn skroar anderde:Goeye morgen, dokter! Bringt dokter syn werk thuus?De takke fen dizze man is mei syn soan Mr. Cornelis Halbetsma, dêr ik de âlde frjeonskip noch mei oanhâldde, to Leiden útstoarn. By syn wiif jiff. Jonckheere hie er nin bern.Us dokter hâldde net folle fen konsulten. Dokters, sei er folle, binne eargjirrige en jaloerske wezens, dy yn de praktyk net licht bikenne, det se missjoen habbe. As der nou twa oer ién patient geane en de iene sjucht de kwael oars yn as de oare, den kriget jamk nin ien fen beiden syn sin. Hja lizze it op in akkoart mei eltsoar, en sa wirdt ’er in drankje by eltsoar klitst, dat twa wegen útgiet; dat is to sizzen, nin ien wei yn ’t geheel, en dos de patient bliuwe lit sa as hy is. Eft dat nou wier is ef net, lit ik oan de konsjinsje en de ûnderfining fen de hearen fen de kinst oer; mar dokter *** sei altiten, as hy fen in konsult thús kaem:Vele honden is der hazen dood.En nou kom ik oan twa fen myn âldste en bêste frjeonen, dy howol-’t se net op it Nut kamen, my to folle goed dien hawwe, om hjar hjir yn it forjittelboek to litten; it wier it nommel pear, mynhear *** en mefrou, syn wiif. Dy hear wier in echte Fries, en in tige man fen de âlde styl. Hy hie rju termen yn ’e holle; en dy sa geef, sa edel as goud. “Nin franjes fen holle wirden en kompleminten; dwaen is in ding, sei er. Hâld oarder yn dyn dingen detste krekt witste, op hwet gat dou sitste. Jow foaral en bilieven nin jild út, datste noch net yn ’e bûse haste. Effecten binne defecten, sei er. As de kroande hearen mei de noarder sinne weigeane, den kin ik se net, as myn krediteuren ûnder de boargers, foar ’t rjucht daegje. Dêrom, ik wenje net op it pompieren souderke; mar ik haw dochs effect, om my mei de blêdden tideliks to formeitsjen, en wirdt dêr de pin troch stritsen, ek goed; ik bliuw dochs sitten op de fêste groun fen myn Fryske greide.” Hy wier in kindich en binlik lâneigener, dy alle boerestrûpers yn syn siel forachtte. “Dy de boeren strûpe, sei er, “strûpe hjar eigen lân earst.” Fen grize Fryske sprekwirden, b.f. “Astou it lân net biskytste, biskyt it lân dy,”[4]wier er net fiis. Mei ien wird, dy earlike Fries sei it, sa as de wrâld woechsen wier. “Rjucht troch sé, en net omsjen! Doch sa folle goed aste kinste, en lit it den op in generael pardon oankomme!”Mefrou, altiten by honk, wier in wirdich, gastfrij en wakker foldedich minske. In goeddwaende ingel for earme widdouwen, libbe hja boppe dat for hjar folk en frjeonen, om dy genoegen to dwaen. As se dy oan hjar hearlike tafel krige, wier hjar greatste nocht, as se de fine gerjuchten, dy se opdiste, braef nuttigje woenen; sels preauke se der mar efkes oan. Under de gasten roun inkel wol ’ris ien, dy obligaet op de mondharpe spile, ef om it plomp-wei to sizzen, dy allinne in greate klaei-hazze mei ham en gram en de nedige omballingen ophimmele, sûnder det de man der oars ef oars fen waerd. Sa ’n man scoene se dêr yn ’e hichte stekke, krekt eft hy hjar út lêst en ellinde holpen, en in monster forslein hie. Op inkelde hege feesten, dêr freugde pas joech, hie mefrou hjar moed net, ear det it lêste kromke fen hjar fynste gerjuchten orbere wier, en dy mei sa folle drippen fen hjar fine winen bigetten, det de gasten sjongende fen tafel opstienen. Dy den net song, bitelle syn gelach net. “It liet, seinen de âlde deftige Romeinen, is de saus fen it gastmiel.”—Koartom, dizze gasthear en gastfrou wierne greaten fen it âlde jestael; hja lienden nin diners, lyk as de greaten fen letter tiid; hja joegen diners, sûnder der oait ef oait in griselke for wer to nimmen. “Jimme moatte ús ris wer forsiikje; jimme moatte jimme skea i’s wer “ynhelje”, sizze de iters as se weigeane, en rosje hjar hûd oan ’e stile fen ’e keamersdoar; mar dêr woe dit nobele pear minsken neat fen witte.—Dit inkele eksimpel, soks wit ik, biwiist neat, en howol ik der in bulte oare ta bifêsting bydwaen koe, sa haw ik dat hjir allinne oanstippe, om myn, op in ûnderfining fen fyftich jier rêstende, oertúging kenber to meitsjen, det fen alle naetsionale deugden, dy ús âlden noch by it bigjin fen dizze ieu egen wiernen, nin ien, ûnder Hollânners en Friezen beide, mear efterút gien is as de gastfrijheit, dy yn alle tiden fen ’e wrâld hâlden is for it onfeilbare teiken fen in edelen aert.Do ’k oer ’t jild preke hie, sei mynhear tsjin my, det it goed foldien hie, en ’t moeide him, det er my net heard hie. “Mar dou weetste wel, liet hy er op folgje,Dou weetste wel, dat ik niet op ’t Nut komme ken.” Nou, dat wiste ik do net, en ik woe ’t him ek net freegje, hwerom net? Mar jierren dêrnei kaem in âlde gelearde en trouhertige frjeon fen de Saen by my to út-fen-hûzjen, en dy joech my in bytsje ljocht, troch det syn heit, dy him it ding faek útlein hie, en de brave oprjuchters fen it Nut, kennissen wierne. Hjar lieder wier in wolmienend en sedich, mar ek kindich en forljochte man. Trou oan syn geloof miende hy, det mei dommens nin klear bigryp fen de plichten fen kristen en boarger to pearjen wier; hy lei him dêrom mei liif en siel ta, om it ûnderwys op de berneskoallen to forbetterjen, en nuttige kundichheden, dêr de gemiene man nea fen heard hie, troch bigryplike skoalboekjes oeral to forsprieden. De forljochte ljue fen syn tiid yn dy oarde wierne soks meast mei him iens, en rjuchtten yn 1784 mei’noar dat selskipTot nut van ’t algemeenop, dêr neijerhân alle departeminten mei tûzenen fen lidden oer ’t hiele lân út groeid binne. Mar yn de byienkomsten fen dat selskip waerd, bûten de folksforljochting, yn ’t bigjin ek noch hwette oars bitiksele, sei myn stalke, en dat wier in angeltsje, dat de prinseljue, nei syn sizzen, danich stiek.It wier do de ongelokkige tiid, det de natie, om sa to sprekken, yn twa fyandige legers fordeeld wier; to witten, yn oranje-ljue en patriotten, dy eltsoar it ljocht yn ’e eagen net ginden. De patriotten woenen foroaring fen regearringe, dy de princeljue wegeren. It hôf bigong yn 1787 de deadlike misslach, det it in leger fen Prusiske soldaten yn it lân rôp om hjar to helpen, en sa dwaende de patriotten ’t rokleaze eksimpel joech, om yn 1795 op hjar bar de Franske soldaten yn to heljen ta hjar ûndersteuning, en sa is ús lân do njunkenlytsen in Franske provinsje wirden. Yn dy tiid nou, foaral nei 1787, spile de regearring, mei frjemde bajonetten efter de rêch, hjitkoppich de baes. De patriotten waerden forfolge, ek tsjin it sin fen de bêste princeljue; de foarnamen út alle ampten staet, de minderen tobek set; alle byienkomsten, dêr patriotten sieten to biriedslagjen, as nêsten fen Jan-rap en oproer út eltsoar jage; en sa kaem it, det de patriotten de forgaderingen fen it Nut yn it bigjin as in frijsprekkerij misbrûkten, dêr se feilich oer de regearring sizze koenen, hwet hjar foar de mûle kaem. Nou is ’t net fier to siikjen, tinkt my, hwerom de princeljue it Nut skouderen as in club fen lânpesten, en de patriotten der in skûlpleats yn sochten, om ’er feilich alles yn to sizzen hwet hja woenen.Ta de princeljue hearde de âlde aristokratie en it hôf; de soldaterij mei hjar kommedanten; de ampteners, dy fen it lân iten en klean krigen; alle ljue fen de steile Reformearde tsjerke; hwent orthodox en oranje wier do hast ién wird. Ta de patriotten hearden folle meagere beunhazzen en gelearden, dy by de foroaring macht, jild en ear sochten, en op de greaten, dy de fette posten ynhienen, skolden as stjonkende aristokraten; ek de ljue út ’e deftige boargerstân, dy op de namme fen forljochte en liberale minsken oanspraek makken, meast braef en wolmienend, mar min trochsichtich folk, dy op ’t ein troch breinroere Jakobinen oer ’e kop mend binne; folle skroarren, skoenmakkers, herbergiers, dy de els, de nidle ef de tapkast mei it kjessen op it stedshûs omroalje woenen. Der wier boppedat in ape-natûr yn in partij, om al de kattesprongen en babbelgûchjes fen frjemde naesjes, binammen fen de Fransjes, nei to dwaen, howol dat hjar ôfgong as in baerch it safraen-fretten. Nou wier it omtrint yn ’e tiden, det de Franske revolutie, en in bytsje earder, de Amerikaenske frijheits-oarloch oan ’e gong wier, en dy twa omkearingen makken de hjitste koppen hjir sa oerstjur, det der foroaring komme moast, al scoe de ûnderste stien boppe. It like wol, det de Jacobinen it yn hjar eigen lân, fol fen jild, handel en in fleurige skipfeart, net mei de hele hûd hirdzje koenen. As ondogenske jonges, dy de breakrommels stieken, wier nin rêst yn hjar bonken, foar det ’er in frjemd man kaem, dy hjar mei de bollepyst op ’e breadronkene hûd tichele, det hjar de bonken kreakene.—By folle oranjeljue siet de godstsjinst mei yn ’t spil; de godstsjinst, siz ik, dy yn pleats fen ljeafde en iendracht to stichtsjen, lyk as hjar roppinge is, de geast forninicht en de fonken fen partijgeast ta in helsk fjûr oanbliest. Dêr is noch it sizzen fen dinne komd: “Meitsje him de kop net Oranje, ef hy slacht dy heal-dea!”De Roomsken wierne meast patriotten en dat wier natúr-eigen. Hwent hja wierne sletten bûten alle ampten en bitsjinningen; de Reformearden, as biliders fen de religie fen steat, wierne dêrta allinne birjuchtige, en troch de foroaring, dy de patriotten yn it each hienen, koe dat hatelik privilegie allinne to neate gean, en alle godstsjinsten it selde rjucht op ’e lusten fen it lân krije, lyk as hja der de lêsten fen hienen. Mar op de gearkomsten fen it Nut, dêr de greate saek fen it folksûnderwys bûten hjar tsjerke om rigele en foartsterke waerd, bleauwen de Roomsken folle wei.Hwet de Minnisten oangiet, lang wierne hja destillen in den lande, dy hjar net om polletyk bikroanen: dy ’t lân hie hie hjar ek, en as se ’t to krap krigene, forfarden se nei in oar lân ef provinsje ta. NetPietje foaroan boartsje! Net regearje! Net stjûre as hjar eigen affearens! Sa wierne se yn stilte formogende ljue wirden; de ryksten ûnder hjar folle formogender as de earste ampteners fen ’t lân, dy, ho heger hjar traktemint wier, ek des to heger steat fiere moasten, en de wierheit fen ’t Fryske sprekwird biwiisden:In swan hat syn fearren krekt sa goed nedich as in mosk.Myn heech-foreare frjeon, de goeverneur Jhr. Æbinga fen Humalda, hat my wol ris forhelle, ho de greate lâneigners út de Fryske aristocratie, foar de stimmingen by rike Minnisten kamen om jild to lienen. Yn hjar ôfsondering hienen se altiten jild en tiid, middels en lust hawn om hjar op nije útfiningen en fabriken út to lizzen; om hjar kennis yn hege rekkenkinst en stjerrekinde, yn natûrwitenskip, en foaral yn histoarje en steatkinde, to oefenjen. Hja kamen op de hichte fen hjar tiid, en bigounen hjar to forienigjen mei de tiid, dêr se yn libbene. De âlde ienfâldigens yn kledaesje, dêr men de Minnisten as in montearring oan koe, bigoun pleats to jaen for in pak, sa as de tiid sei. Mei de kledaesje foroare ek hjar libben binnen en bûten hûs. Hja kamen swietsjeswei yn de selskippen fen oare gesinten, en sommige iisbrekkers ûnder hjar weagen ’t yn iepenbiere gearkomsten to forskinen, dêr se it wird fierden. Om koart to gean, tofoaren wieren de Minnisten yn ’e wrâld, en nou kaem de wrâld yn ’e Minnisten. Scoe ’t nin merakel west hawwe, det de frijheits- en gelykheitsswimel, dy Noard-Amerika, hiel Frankryk en sa folle hûndert-tûzenen yn Nederlân bifongen hie, sokke hollen alheel frij litten hie? De Minnisten wierne folle patriotten om gelike rjuchten for alle boargers to bitingjen, en sa waerden hja ek de foarnaemste oprjuchters en útbreiders fen it Nut, om ljocht en boargersin ûnder dy evenboargers to stichtsjen, dy mei de hânnen hjar brea fortsjinje moasten. Hjar eachmerk en dwaen yn dat alles wier siker net kwea, mar eft se der sels side by spoun habbe, dat is in oare fraech.Nou gisje ik for it neist, hwerom it earlike oranje-bloed fen 1795 net op it Nut komme koe. In prinseman fen âlder ta âlder hie de haet tsjin de patriotten en hjar klubben mei de tate ynsûgd. Dy earste bistimming fen it Nut, dy hy him foarstelde as in smokkelgat for patriotske slûkers, siet him noch yn it krop, en howol dat alles nou forjitten en forjown wier, en de man bêst wiste, det der neat as in ûnskildige útspanning fen oerbleaun wier, sa miende in stege Fries dochs, det hy de skyn fen in omflapte oranje-man op him lade scoe, as hy de gearkomsten fen it Nut mei syn bywêzen foreare.De Preker.DOCH DYN PLICHT EN LIT DE LJUE RABJE.Tetke.(Tetke, domenijs faem, rint by Gabe-en-hjarre yn hûs.) G’n joun sizze fen domenij; eft de japon klear wier?Gabe.Dêr mienste, detste my oer ’t mat kaemste, mar mis wier ’t. Ik scoe him krekt bringe, ljea’! Wacht efkes, det ik it baitke oanlûk: den gean ’k mei dy, en as domenij it lije wol, Tetk, den bliuw ik fen nacht mei ien by dy to meiden.Tetke.Fui, heite! Sa ’n eardske? Dou biste ommers net fen seizen klear.Gabe.Mienste det meiden hirddraven en hynstewirk is? Dy bêst pattet is de man, en ik rop skrik fen patsjen. Dou kinst’ it earst bisiikje, Tetk! Jow my mar ’ris in fûgel.Tetke.Fê, sa’n gemael altiten. Kom, gean mar mei: domenij wachtet nei my.(Tetke en Gabe geane mei eltsoar út hûs. It wier in sêfte simmerjoun nei in mylde dei: der loek nin sigenke oan ’e lije loft. De koekkoek, djip biskûl yn ’e blêdden, song syn dof lietke. De kikkerts raesden fier yn ’t stille fjild. Ut it foaronder fen in skûteboer, dy yn ’e bûrren laei, kaem in salm fen Dathenus mei tûzen draeijen as út in smoarmogge nei boppen setten, wylst de bûrljue fen ’t doarp op ’e stoepen by eltsoar in jounpraetke houdden.)Gabe.Hat domenij al jimmette?Tetke.Né, wy scoenen aenstons to wirk oer ’t selaed. Pestoarske is út-fen-hûs, en hy mient, det ik de aeijen net salvich siede kin. Nou ha ’k de tsjettel mei sieden’ wetter en ’t haloazje mar by him set; nou kin er him sels op it menút ôf rêdde.Gabe.Dat hie ’k net weage, Tetk. As de ljue mei ién wyt en ién swart hoas nei de preekstoel geane, ef de bef oer skis op it skouder drage, dat jowt noait nin goede aeisieders. (Hja komme oan ’e pasterije-doar.)Tetke.Ik scil him iepen dwaen, dy doar hat in sin.Domenij oan ’t aeisieden.DOMENIJ OAN ’T AEISIEDEN.Gabe.St! St! Lit my foargean; ik scil i’s ôfloere hwet er docht.Tetke.Foi, Gabe! It is krekt eft wy strúnjeijers binne.(Gabe glûpt teantsjende de gong lâns, en kipet troch de keamersdoar, dy yn ’t kier stie, nei binnen ta. Domenij siet mei in pear greate eagen stiif to digerkykjen; hy hie it netke mei fjouwer aeijen permantich yn ’e fûst, en it haloazje hinge yn ’e tsjettel to sieden, det it rammele.)Gabe.Domenij! Is dat aei noch net gear? My tinkt, it scil wol hird wêze.Domenij.Nou is ’t formaerde bryk!(Domenij fljucht op; hy set de aeijen rimpen op ’e groun del, det de djirre him om ’e teannen spat: hy skoert it haloazje út ’e tsjettel, mar it kjetting is sa hjit, det er it net daeije kin, en it haloazje yn grús op ’e groun falle lit.)Gabe.Allegearre diggels! Ik wit net, domenij; ik scoe mar nin aeijen siede.(De faem, dy net mak wier, komt mei in dweil, en himmelt de boel op. Domenij sjucht sneu.)Gabe.As ’t sa fet yn ’e koken is, det de aeijen oer ’e flier rinne, den hawwe dy klitsen fen fammen it mâl fel noch oan. Ho sjuchste sa bros, Tetk? Wel, wel, in spjelde hat ek in kop!Tetke.Nou binne de aeijen salvich, hê? Fê, sa ’n gemjoks! In domenij aeisiede is krekt sa folle as de faem preekje.Domenij.Kom, wammis mar mei de boel. Tonei better, seit it almanak. Sa ’n frjemde bink ha ’k myn libben noch net hawn, Gabe! Ik wier fen top ta teil yn ’e stúdzje wei.Gabe.It is better det jy yn ’e stúdzje wei binne, as det de stúdzje yn jo wei is. Folle fen jins bûrljue sjucht men alle dagen as sjammelûken twiske de snijbeantsjes en de roomske beane stean; hja witte op in hier ôf, ho folle aeijen in wjitten hin leit, en ho mannich tellen de skylfisk siede moat: it binne bêste gnjirkers en kokenfammen, mar minne prekers.Domenij.Haste myn japon, Gabe? Pas ’im ’ris oan. (Gabe tsjocht ’m de japon oan.) Kom, fiks, man. Dêr is romte yn. Nauwe klean binne for it lichem, hwet in skrabberich geweten for ’e siel is. Men doare yen net reppe.Gabe.As ik ’t mei alle minsken sa goe’ roaije koe as mei jo, domenij, ik krige wol helte mear klanten. Mar de iene seit, det ik ’m de pânnen fen ’e rôk sa koart meitsje eft se fen ’e rotten ôfgnaud binne; de oare klaget, det se him to lang binne. De iene seit, det ’m wol in mosk ta de broek yn fleane kin, en de oare klaget as in earme ridder, det er net nei de groun wize kin ef de naden kreakje him. Lêsten siet ik by Auke-boer to skroarjen: dêr kaem Poppe Stút oan mei in rêst smelle praetsjes, det yn myn lapekoer rju onrjuchtfirdige lapen laeinen. In amerij dêrnei hienen je ’er Bouke-slachter ek by om in fet kou to hanneljen, en dy sei, det er gau sa folle lekken troch it each fen ’e skjirre skoerre scoe, det er by de boerkes nin taei bolleflesk langer hoefde to kôgjen.Domenij.Bouke-slachter tochte mûlk, dy in oar kjimme wol, moat sels nin lûs ha. Immen, dy sels by ’t mak ôf is, docht bêst, det er kameraten siket.—Ik hear it wol, lek en brek fen ’e skroarren by de rûs: mar mienste det it mei de domenijs better is? Alle dagen hearste ommers, “It is mei de domenijs, de bûse ticht en de hân oan ’e hoed. Men kin dat foltsen net fierder as oan ’e mil ta.” Wiste wol hwet jimme pake sei?Gabe.O, dy sei ommers, det de domenijs wriuwpeallen wiernen, dêr alle bisten, dy jokte hienen, hjar rudige hûd oan rosten. Dêr tocht’ ik jouns noch om, do Klaes Tsjalkskonk, de skûteboer, by ús yn ’t milhûs trape: hy hie trije brakke baggeler ûnder ’e earm dy er mem for bêste linde forkeapje woe. Hy pipe sa fyn as in mûs, en de holle hinge him op ien skouder. “Jimme domenij, sei er tsjin mem, bringt it fier mei de letter, mar hy hat de geast net.”Domenij.Sjuchste wol! En de siktaris fen it Nut hat my jister noch mei it kryt yn ’e hân útrekkene, det ik wol fyftich jier mei de letter binefter wier.Gabe.Lêsten frege ik dôve Japik, ho jy ’m foldienen; nou, jou preekjen wier oars sa slim net, mar der siet nin lonte yn je.Domenij.Dat scil de jiffer fen ontfangers om de deaker net sizze. Dy krige forline snein de limoer yn ’e tsjerke, do ik in gjalp yn ’e tapassing die, dy hwette hird oankaem. Mar Teake Stikel, (witste? dy al myn teksten opskriuwt,) dy hat ’m noch better ward; dy kraeide okkerdeis oer it hiele gea út, det ik twa âlde preken nei eltsoar dien hie.Gabe.Men hat it slimmer mei de niten as mei de luzen. De stimper kin der oars neat fen as de tekst. It bytke dat er mear fen jins preek thús bringt, berget er jouns noch mei de sneinsklean yn it kammenet; as je mar in oar kraech op dy âlde rokjes settene, Teake scoe allegearre for nij oansjen. Mar, hawar, it is om yen stikken to laitsjen. Okkerdeis siet Tetkemoi goêmoer by de tsjerkefâden, en klage earmlik hjar need; en hwer mien’je oer, domenij? Det jins gebetten en jins preek eltse snein oars wierne. Jy giselen alles troch inoar as in keallestirt, en der wier nin each op to hâlden. Fen ’e âld-domenij koe se foar- en nei-gebet op in prik fen bûten, en dat koe se den sa swietkes yn ’e tsjerke neiprottelje! Mar al stiene jy ’er noch fyftich jier; den wist s’ er noch nin grevel fen. Jy laitsje, domenij; mar sizz’ my, ho scil men al dy ljue de mûle stopje?Domenij.Ei, Gabe; doch dyn plicht, en lit de ljue rabje. Kom, lit ús fen hwette oars prate. Witst’ ek nijs? Hwer kaemste hjoed wei, doste uzes foarbygongste?Gabe.Ik hie nei Auke-boer west om in rokje to mjitten. Hwat ha ik ûnderweis lake, domenij!Domenij.Hwet wier ’t den?Gabe.Jy kenne masters Olfert wol?Domenij.Dêr de âlders sa ier fen weirekke binne, en dy do by master, syn omke, ynkomd is?Gabe.Krekt. Nou, dy laei plat op ’e rêch sa lang as er woechsen wier yn ’e ûnderwâl fen ’t leanke del; krekt kaem der in jong fyndoekspoepke foarby, dy him de wei nei Frentsjer frege; en ho mien’ je, det er dy man dat bitsjutte? Om ’t er to loai wier oerein sitten to gean, tilde er ien fen syn longerige lobben yn ’e hichte, en wylst er dy nei de kant fen Frentsjer swong, sei er: “Dêrre, keapman!”Domenij.Dat wier den danich, ju! Ja, hy moat hwet útmintsje yn loaijens.Gabe.En dêr hat er gelyk oan. Olfert hat ommers oan âlderserf meibrocht njoggentsjinhûndert goune en seis pounsmiet bêst finlân; en den noch de oanstjerte fen in âldomke fen in keeft mei klean en linnen. Dêr kin in keardel wol loai op gean.Domenij.Dat ’s wier. Mar wy wolle hoopje, det ús ljeavenhear dy en my for in segen biwarje scil, dy ús de bargen allyk makket.Master.(Oan ’e doar.) Hijla! Folk?Domenij.Kom yn, master.Gabe.Jy moatte him ’ris tantsje oer Olfert.Master.Ik scoe ’ris freegje, domenij, eft jy moarn de koalplanten hawwe wolle?Gabe.Binne ’r noch net nôch domenijs, dy koal forbouwe en forkeapje? Moatt’je ’r ús domenij ek noch oan helpe, master?Domenij.Hâld dy stil, Gabe: wy krije nou prefesters, dy de jonge domenijs dat leare scille, as se ’t út hjar sels net koenen. Mar do ik op ’e stúdzje gong, waerd de gnjirkerij noch net leard, en dêrom scill’je wol wachtsje moatte, master, as myn wiif thús komt.Master.Nou, domenij, den winskje ik jimme genacht.Domenij.Né, né! In eagenblikje. To! Toalf minniste blêdden, wylst ik selaed yt. Jy hawwe ommers neat to forstriken.Master.Nou, for jins rekkening. Wy scille stroukje, en as ik de tsjien geboden fen myn wiif yn ’e troanje krij, for jins rekkening. (Master stoppet.)Domenij.Wy hiene jimme Olfert by de holle. Hâldt dy ’m noch noatich?Master.Sa matichjes. Hy hat in tsjoed kwael, dy noch folle slimmer is as de treddeis tsjinst. Alle dokters en prefesters fen ’t lân kinn’ ’m net weimasterje; hy hat evert op ’e rêch.Gabe.My tinkt, dêr binne noch al middelkes for. Hwette trochgeande salve op syn tiid is ’er bjustere skoan for, wolle de ljue wol sizze.Master.Dat leauste! Mar foaral en bilieven mei de fûst ynsmard, en as ’t slim komt, bollepystsmoar der boppe op. Mar hy wirdt nou sa âld, det er de mint fen dat smarren kriget, en ik moat nou mar, tuike, tuike, mei him oan.Domenij.Jy wolle sizze, master, Olfert mient, det ús ierdkleat in planeet is om der baei to smoken en yn ’t waer to sjen, mar net om to adamjen.Master.Op ’e kop, domenij; op ’e kop! En ik miende, det it in planeet wier om er op to pocheljen en to smoken fen beiden; mar binammen pochelje.Gabe.Mar hien’ je den nin licht wirk for him master, dat him sinnige, sa as hwet túntsje? Jy hawwe ommers in great hôf.Master.Túntsje? Myn ljeave man, hy forflokt alle griente, dy ús ljeavenhear oer ’e groun krûpe lit. As er him bûgt om de stambeantsjes út it onk to redden, ef hwet bledkeselaed ôf to snijen, den stint er eft er boarste scil. Lêsten heard’ ik him as in âld bear yn him sels gromjen: “Dat goare gêrs.... ik fordom it sa wyt as sûpe! It is noch nin goe’ kouwefretten...... det in jong keardel dêr syn soune lea op brekke moat!”Domenij.Mar kin hy net skriuwe? Skriuwe is tinkt my, goe’ loai-ljues wirk.Master.Skriuwe, domenij? Skriuwe? As in abbekaet, wo’k jo sizze. Mar de deaker, loai is slim. As ik tsjin him siz: by jountiid fiif skriften klear, den binne se klear, mar allegearre hoannepoaten; hwent ik haw him nin tiid dien, seit er; en as ik him langer tiid doch, den skriuwt er yn in hiele dei just in pljims foarskrift.Gabe.In mâl séskip, dat op nin ien fen beide boegen sile wol.Master.Ja, mar op it lêst ha ’k dochs hwette foun, dat him noaske. My tochte, dat gewyn en gebombam fen in klok wier noch sok onbinlik wirk for Olfert net. Ek wier er sa âld al, det ik him it setten fen ’e klok der wol by tabitrouwe koe. Op ’e sinnewizer scoe er him net gek studearje, en op it winen en lieden net lam arbeidzje. En, ja wol, man, dat wier rekke; hy hie ’er aenstons krêft op. To njoggen ûre, to twa ûre, to acht ûre lette Olfert, det de bynten wriggelen, en de kaën fen ’e toer fleagen. As ’t dien wier, hinge er mei syn grouwe hûd oan ’e klokstouwen, en liet him op en del slingerje sa lang as de klok neilette. Lêsten fleach er noch mei de plasse tsjin ’e balken oan, det er yn ’e sûs delfoel, en for heal-dea thús kaem.Domenij.Sa giet it mei dy fornimstige ljue: hja siikje allegearre de hichte.Gabe.Dat wier in stik bûter yn ’e brij. Mar wier it wol dûrjen?Master.Fjouwer wiken hat it goe’ gien; mar do rekke er yn omslach mei de skoalbern. Okkermoarns, do er fen it njoggenûrs let thús kaem, hie er danich it mâl fel oan. Hy seach as in ûl, kin ’k jo sizze, en do ’k him frege, hwet him ritte, keilde er de klots tsjin ’e flier: Dat wjirmske kloklieden! sei er. Dy syn faer en moer foarmoarde hat, is noch to goe’....Olfert.(Hy ropt oan ’e doar.) Omke, as je ynkomme wolle; de pankoeken binn’ klear.Master.Dêr is er; freegje ’t him nou sels. Hy is tsjinwirch sa flak en njuet, det me him wol om ’e finger woelje ken.Domenij.Olfert, kom yn! Omke hat daelk de piip út.Olfert.Joun allegearre!Gabe.Joun Olfert! Is dat sa, det jimme omke seit, detste sa ’n mier oan ’t kloklieden haste? My tochte, dat mêd wier sa ’n dûbelliddich keardel as dy oars net to mansk.Olfert.It wirk pleage my net, skroarke.Gabe.Hwet pleage dy den, heite? Binne der spoeken yn ’e toer? Haste de liken sykjen heard, ef in bigangel sjoen? Binne de minske-skrinkels út ’e bjintsjekou tsjin dy oandounse?Olfert.Né, né, Gabe! De deade hawwe it my net dien, mar de libbene. Ik woe det de toer mei de klokken en de hele santepetyk ombruide.Gabe.Nou, dêr haste wol kans op; hwent de domenijs bidde wol for de tsjerke, mar net for de toer.Domenij.To, Olfert, forhelje dou it my ’ris, en hear mar net nei dy praettsjemakker.Olfert.Wel, domenij, foar trije wike hat de sinne mei dat dizenich waer wol in dei ef fjouwer biskûl west, en do er wer troch ’e wolken kipe, seach ik op ’e sinnewizer, det de klok krekt in healûre binefter wier. Ik tochte, kom, koarte metten; ik naem myn trekken daelk ûnder skoaltiid waer, en sette de klok twiske ienen en fjouweren in healûre foarút. Dat wier in skoft fen treddel-ûre for de skoalbern en timmerfeinten yn plaets fen trije.Gabe.Sinnige hjar dat net, Olfert?Olfert.O man, hja sprongen as hoklingen út ’e skoalle, en do se hearden, det ik it dien hie, wier der nin skoander keardel yn ’t hiele gea as Olfert. Mar foart dêrnei krigen wy wer trije dagen efter inoar in bilommerde loft, en do it opklearre, wier de klok in healûre foarút. Ik tochte, kom, feintkes, fen ’t selde lekken in pakje; en ik liet de klok ûnder skoaltiid in healûre stilstean. Dat wier in skoft fen fjirdel-ûre yn pleats fen trije for de skoalbern en timmerfeinten.Domenij.Hwet sein’ se do, Olfert?Olfert.Myn ljeave domenij, de jongens pjuwden my efternei, en forsprieken my. “Olfert, rôpen se, loaije Olfert komt noait yn ’e himel.” In hiel espel fen de alderûndogenste namen my yn ’e maling, det ik sa mâl as in tûr yn ’e termen waerd. De joune, do ik acht ûre let hie, stie der in swift fen in timmerfeint om ’e hoeke fen ’e toer, dy my de glêzen fen ’e lantearne ynskopte; man! de kears út, en in slinger om ’e earen ta, det ik om ’e mûtse sochte. In lyts bytke fierder hien’ se op it tsjerkhôf in stûrts-line staid; dêr trûzele ik hals-oerkop yn ’t grêf fen fine Lyske, dy ’t d’ oare deis opdragen wirde scoe.Gabe.Olfert en fine Lyske! In skoander pear! It bêst wier, det ’er nin skaei fen komme koe.Master.Ja, mar der kaem in bûde fen oan ’e holle, sa great as in hânplak. Net wier, Olfert?Olfert.Sjuch, dêr kinne jy de groede noch sjen, domenij. Ik haw ’er altiden noch hwette foetpok op.Domenij.Mar hwet dieste do?Olfert.Wel, ik waerd eang. Ik tochte, kom men moat de divel wol to frjeon hâlde, det er yen nin kwea docht. Ik joech de klok eltse dei in knikje fen in goe’ kertier yn skoaltiid foarút, en dat woun ik wer op skofttiid út. Sa wiern’ se in kertier koarter oan ’e bân, en in kertier langer frij. Man, hwet wier ’k do in spekkeaper by de skoalbern en de timmerfeinten! Mar it briek my op as de houn it spek. Forline freed mette ik fjouwer timmerbazen, dy my oanseagen as nitelige bollen. Sy gongen om my hinne stean, krekt eft se my to liif woenen. Ien krolle syn fûst op en douwde ’im my ûnder de noas, det ik tochte, dêr krij ’k in maling. De oare sei: “Loebes! biste to loai om de kop yn ’e hichte to stekken en nei de sinnewizer to sjen? Mienste det wy in hiel skoft bitelje wolle, as der in heal arbeide wirdt?”Gabe.Dat wier in trawaet, Olfert. Ik hie op ’e naed gien. Biste er noch mei de hiele hûd ôfkomd?Olfert.Efkes. Ik sloep as in lyts honke mei de stirt twiske de skonken troch, bliid as in ingel, det ik der sûnder flikken ôfkaem. De selde eftermiddeis liet ik de klok ûnder skoaltiid in lyts kertierke stilstean. Do laken de bazen wol sa wyt; mar....Domenij.Mar de skoalbern, en de timmerfeinten?Olfert.Pûr gleon, domenij! Breinroer! Sy scoenen my wol roppe hawwe, det er nin fear oanbleau. Nou bin ’k er sa skjin yn fortize, det it ein der fen wei is. Ik kin de iene de mûle net stopje, ef de oare gappet wer as de sé.Master.Hark ’ris, Olfert. Doste sa’n foech jonge wierste, ha’k dy in bulte bitsjut mei de bollepenis; nou woe ’k dy ek wol ’ris hwet leare mei sêfte wirden. Ik scil dy in goe’ rie’ jaen.Olfert.As it jo bleaft, omke.Master.Set den de klok altyt nei de sinnewizer. Hâld dy by de wiere tiid, en wyk der nin sekonde fen ôf. Hawwe de ljue noch hwet oer dy to sizzen, paei hjar mei swiete praetkes, en as der hjir ef dêr al in stúthaspel is, dy oer de klok gnoarret, de measte minsken scille goe’ mei dy op streek wêze.Gabe.Hwet sizze jy der fen, domenij? Dat komt krekt op jins sizzen del; doch dyn plicht en lit de ljue rabje.Domenij.Op in hier, Gabe. Elts scil op syn wei skoalbern en timmerbazen fine, en de iene scil him hjir hinne tôgje wolle, en de oare dêrre. Aste dêr nei harkje wolste, den scilste as de hoanne op ’e toer mei twa-en-tritich winen omdraeije, en noch scille de minsken hjar moed net oer dy ha. De iene is lilts, aste de oare syn sin dochste. Dêrom bitink dy earst goed; mar aste dy ienders ryp en goed bitocht haste, folgje den dyn ein paed, en wyk dêr om rabjen ef priizgjen nin striebreed fen ôf. Doch lyk as master seit; sjen nei de sinnewizer, dêr it ljocht fen ’e himel de ûren oanwiist. Dat giet altyt grif.Gabe.Ja, domenij, dat is in bêst ding for Olfert, dy de klok sette moat; mar....Domenij.Hat de selde, dy ’t de sinne gleon makke hat, syn ljocht ek net yn it binnenste fen dy, fen alle minsken, skine litten? Ef is dyn geweten hwette oars as it ljocht fen God, dat yn dy skynt?Gabe.Dat is de suvere wierheit. Mar as ’t ús yn ’e kreamme to pas komt, den lizze wy dat geweten sa nuver út. As it seit, krom, den tsjoene wy it rjocht; as it seit onfrom, den draeije wy it mei in slingerslach from, en sa gûchelje wy ús selme in rêd foar ’e eagen. It ljocht is himelsk en godlik en grif; mar wy forbûge de sinnewizer, en den wiist er net goe’; sims to let, sims to ier.Domenij.Dêrom, Gabe, skynt dat ljocht twaris for ús; iendris yn ús hert, en yn ’e skrift iendris. Om al dy miswizingen fen dyn geweten to forhelpjen, hast’ it ljocht noch ’ris yn ’e bibel. Dêr skynt de sinne fen ’e gerjochtichheit ûnforfalske. Sjoch dêrnei, aste dyn eigen sinnewizer yn dy net bitrouwste, en dou scilste noait net yn ûre ef tiid fen dyn plicht felearje.Gabe.Mar de minsken, domenij!Domenij.Nou, ja, de minsken! de minsken! Hwet scoe dat? Wy siikje ommers de lof net fen minsken, mar fen God.Gabe.Wier, domenij; allegearre wier. Mar wy sitte mei de minsken yn ’t skipke, en wy moatte der mei farre. Fen Gabeskroar ôf oan kening Willem ta kin nin ien der bûten, en wy moatte mei it foltsen oanpiele, sa as it is.Domenij.Wolle se net om lyk, nou, lit se smaedzje en dwersbongelje: hy dy de sinne skine lit, is dy ommers mear wirdich as alle minsken mei eltsoar. Mar hwet scoene se sizze? Detste in gnap keardel biste, dy rjocht troch sé giet. Sy scille it allegearre net sizze; mar de bêste, oan hwaens lof dy allinne hwette fêst is. En leau my, Gabe, ien middelke is der, dêr se hjar noch al troch liede litte: swiete praetkes jaen, lyk as master seit.Gabe.Ja, dy swiete praetkes lizze my dreech yn ’e mage. In minske is sa net, ef hy wol de mûle wol ’ris spiele oer gekken en snaken.Master.Dat moat ik ek sizze, Gabe en it is net onnoflik, as me oer skis de galle ’ris kwyt rekket. Mar gekjeijen is fyn wirk. Elts ken ’t lang net, en folle wolle it ek net fele. Uble fretter hat dy dat op Wytmarsumer merke noch bitsjut, do ’t er dy in âld grou-bôle tsjin ’e holle keilde.Domenij.Gabe, harkje ’ris. Binne de minsken net in goedkeap ding, aste hjar for in tik oan ’e hoed, in bliere troanje keapje kinste? O man, den witste net hwet se yn dy oersjen, aste hjar swiete praetkes jowste. Mar al dyn goeddwaen scil dy ek nin byt helpe, aste swart sjuchste en de wierheit oeral mei bitsens seiste. As men de bern mei in daelder koeke paeije kin, hwa wol den dat gegryn en getrún....De faem fen Master.(Hja ropt foar doar.) Master, de pankoeken wirde kâld.Master.De donker, ja! de hiele pankoeken forgetten. Nacht domenij!Domenij.Nacht, allegearre! Olfert, hâld dy by de wiere tiid.J. H. H.MISWIER.Yn ’e krystdagen hie Saske hjar broers bern, twa soannen en fjouwer dochters, fen Aldegea oernoade, dy ek kamen; hwent it wier moai iis. De Woansdeis scoe der to Frentsjer in silverheften mês forhirdriden wirde, en dêr woe de hiele fleet fen jongfolk mei Rommert foarop hinne; mar de foarmiddeis lune it waer mei stilte en bilitsene loft sa hwet om. “Ik wit net, sei Pîbe; ik haw ’er swak moed op. Der wier jister in waerûl om ’e sinne, en it hat my fen nacht yn ’t krús stitsen; ik tink, hjoed in tige pak snie.”—“Ei né, omke, sei ien fen ’e niften. It bigint to glierjen, en nyskes kamen der al hoeken en gatten yn ’e loft.” Mar in bytke foar toalven bigoun it to krôkjen, en wylst se oan it iten sieten, sloech it mei in eastewyn, dy fiks trochkaem, danich oan it wiskjen: men koe net út ’e eagen sjen. De fammen, dy de kriuwel yn ’t liif hiene om nei Frentsjer ta, rôpen al: “It scil op ’e sté wol betterje.” Mar yn pleats fen better boaze it waer oan, en it waerd for hjar allegearre in thúsbliuwer; hwent in boer scoe syn houn net útjage ha.It wier kâld, en de froast kitele mei dy hirde wyn yn ’e huzen op, det se jouns moai ticht oan ’e hird kroepene. Do se hjar nocht fen dammen hiene en allehiel útpraet wierne; sei ien fen de bern, det se mar ’ris teltsjes fortelle moasten. Dat scoe ek aenstons oangien ha; mar krekt stapten der twa útfenhûzers fen domenijs yn ’e keamer, dy ek nei Frentsjer ta west hawwe scoene, en dy nou op ’e reek fen ’e moaije frouljue ôf by Pîbomme kamen. It wierne beide studinten fen Grins; de iene, in miich fen domenij, en d’ oare, syn kammeraet, de soan fen in divelbander dy it sei sa de wrâld woechsen wier. Dizze twa stienen hjar diel mei oan ’t fortellen. “Mar dêr nin kriich is, is nin eare,” sei domenys miich; “dy it moaiste teltsje fortelt, scil kar út de fammen ha, mei hwa-d-er fen nacht meide wol.” Dat wier klear. Saskemoi sette in tinnen kanne mei boerekofje by it iene ein fen it efteroansblok op ’e hird del, en Gabe smiet hwet dôve prikken op ’t fjûr, dy braef spatten en knapten, wylst de soan fen ’e divelbander dit teltsje bigoun.
Earsomme Jiffer!
“Do wy mei eltsoar by jonker Eminga brillofte hiene, haw ik de oare moarns foart nei jins habben en dwaen fornomd, en it sinnige my wakker, do ik hearde, det jy bûten in erfenisse fen tweintichtûzen goune, dy al birgen is, ek noch in healtonke fen jins âlders to wachtsjen binne; makket mei eltsoar sauntichtûzen goune: Ik sizzef70.000. Nou moatt’ je witte, det in houwelik by my sa folle as in negoasje is, dy men dwaen moat as ’er jild mei to fortsjinjen is, en dy men altiten stean litte moat, as it foarlân is mei wiif en bern om to heukerjen; en dêrom slaen ik jo in houwelik foar mei de ûnderteikende. Hwent om jo de wierheit to sizzen, is ’t om jo sels sa jamk net to dwaen: ik haw neat oars foar, as in hertgrounige en ivige forieniging twiske my en de blikken tromp mei lânskipsbrieven, dy yn jins pultrum laeit. As jy hjir nou sin oan hawwe, forwachtsje ik biskie en bliuw ûnderwiles mei groetenis en frjeonskip jins tsjinner
J. Jilderda.”
Dizze útlizzing, sa wiis wier neef Jelmer wol, stjûrde hy ’er hjar net by; mar op it egentlike briefke joech it jong frommiske dit andert:
Mynhear.
“Hie ik oait tinke kind, det jins sin op in simpel faem as my falle scoe? Jins brief kaem my oer as in tongerslach! Jy woene jern, det ik myn hert to’n-earsten iepen lei; mar howol ik net sizze doar, det ik wêrzich oan it trouwen bin, forsiikje ik frjeonlik om dêr frij fen to wêzen. Heit hat it net breed op in houwelik mei immen, dy ’t er oars net kin as fen oansjende, en it scoe him jamk oanstean, det ik hwat sibber wier mei de jongehear Hotsinga, dy ’er troch kin for in dimmen en oppassen’ jongfeint. Deugd en frommens, seit heit, is ’t fornaemste yn ’t houwelik. Dêr ha je al ’t biskie, mynhear, dat ’k jo tsjinwirch bringe kin. Det it nin mear útslútsel jowt, moatte jy oan nimmen minder wytgje as oan hjar, dy mear tinkt, as se uterje doar.
Reonixa Okkinga.”
In healjier letter is neef Jelmer mei dizze Reonts roppen, en omdet ik nei hjar trouwen greate spitsen mei hjar wirden bin, haw ik hjar ’ris tante, eft it mei hjar letterke ek wol plús spil wier. Dêr doarst se nin ja op sizze, en op it lêst krige ’k hjar sa fier, det se sei: “Nou, miich, ik wol ’t dy wol bychte; de helte fen myn brief is ek wol yn ’e tael fen ’t jild skreaun. Dêr ha je de útlizzinge!” Mei ién joech se my in stikje pompier, dêr dit op to lêzen stie:
“Aerdige Jonge!
Hie ’k net tocht, det Reonts in minnebriefke fen dy krije scoe? Op ’e brilloft, do de non op paters knibbel siet to sjongen, krige ik sokke swiete lodderige fingerknepen, det, my tochte, lytse amor moast wol mei yn ’e govert wêze. Sont ha ’k altiden oer dy popele, en fen nacht noch trijeris fen dy drôge. Dou dounseste sa licht as in douwefearke; dyn kûten trilje; dou kinste gekjeije mei de jiffers, det se allegearre om dy hinne hokje, en al myn spylfammen romme dy net allinne as in tsjeppe, mar ek as in ljeave jonge. Dou bigrypste my ommers wol! Wolste komme to meiden, de doar is iepen, en wolst’ ’er de knotte by jaen, noch ljeaver.Mar ús heit, Jelmer, dat is de greatste jildwolf fen ’e saun provinsjes. Hy scoe wol in duit mids twa knipe! Hy wit detste de soan fen in lânpestoar biste, dy mear preken as Russiske brieven hat en dêrom keppelt er my ljeaver oan dy sjobis fen in Hotsinga, dy krekt sa min fen ús kinde is as dou; mar dêr wit er fen, det hy mei sechstichtûzen stokmankes yn ’e ruften lein is, en dat docht de doar ta. Mar dat wik ik de âlde, foar ’t ’k in sjoele nim mei de kop yn ’e skouders en it kût op ’e skinen, gean ik earder yn in kleaster. Wel, ik moast my sels forfije! Kom dou mar opdaegjen, Jelmer; wy scille de âlde sa wol to fiter hawwe, det er Jelmer trouwe lit mei syn
Reonts Okkinga.”
Nou bin ’k oan ’e tapassinge ta; mar dat scil ’k nou ’ris hiel koart meitsje; hwent domenij fen Hynlieppen, selger, plichtte to sizzen: “As de preek langer as in ûre dûrret, komt de divel yn ’e tsjerke.”
As it jild in ljeaflik, in nuttich, in krêftich ding is, pas den mar op, det jimme der allegearre in tsjiistsjettelfol fen by eltsoar skraebje; wol to forstean, from en earlik. Hwent, “Skyt geweten as ’t jild kostet,” dat seit in gnap keardel net. Mar omdet it útfoun is om maklik en gau fen ’e minsken ôf to kommen, moatte jimme it net útsette, en ’er ek de keapman net fen spylje, sa lang as ’er noch onfoldiene rekkeningen lizze; aenstons ta in duit ta bitelje, is de baes. It liket moai de blêdden ef de winst fen in oarmans jild to rispjen; mar skild stiet skurf, en by ’t eintsjesluten is ’t meast de mot yn ’e pong. Lyk is ryk!
Ek ha jimme sjoen, det it jild alles forbyldet, hwet men op ’e wrâld winskje mei; moaije klean, swiet iten en drinken, in sinnich hynzer, in flink frommis, lyk fol hwet is ’er for to keap. Dat leart ús to’n oarden, det wy ’er ’t ien en oare ta ús plezier for keapje moatte: hwent bliuwt it lizzen en wirdt it mar to heap steapele, den is de moaiste keabelde trijegoune for ús neat mear wirdich as in balstien. Dêrom, frjeonen, mei in rep bitelje; en ’t ’er mar goed fen nimme.
Mar, lyk as de stêdljue sizze,Duren is een schoone stad!en dêrom is ’t bêst, det wy sa keapje en gastrearje, det wy keapjende en gastrearjende bliuwe; net allinne for in pear jier, ef sa lang as de wâl it skip keart, mar alle jierren fen ús libben. En bliuwt ’er den noch in klipke oer, sa follesto better. “De kou dea, en ’t hea op,” ik wit net, dat is sa raer: dat binne wy Friezen sa net wend, howol it nou mei de Franske franjes en hierkrollen al in bytke yn swang komt. As de âlders wei binne, en de bernkes fine den noch in aike yn ’t nêst, dat is sa aerdich; den kinne hja sjen, det heit en mem noch om hjar tocht hawwe. Dat is ommers folle gnapper as det se yn ’t lege nêst sjenne, en sizze: “De hinnen leinen goed, mar sy hawwe alle aeijen opfretten.”Surcheange van betaling! Faillissement!O, dat binne ôfgryslike liltse wirden yn ’e Ljouwter krante! Hja geane in from minske troch ieren en sinen hinne! It wol egentlik sizze: “Men kin in lûs net mear nimme as ’t libben.”
To Ljouwert op ’e Greftswâl ha ’k in âldfeint kend, dy allinne mei in gammele sister omkrúste en meast to bêd laei. Hy hie in gjirch rite, dy folle dûrre fen ’e earste Jannewaris ôf oan ’e lêste Decimber ta. Snjeons op merkedei, as it giseljen dien wier, den koft’ er in fearn weake hoiteflip op ’e Wirdumerdyk, en dat lei er den biskûl efter de treppen, dêr syn sister it as in Sintneklaes foun, en sa bliid as in bern opsmûzde. For him sels koe ’er dat net ôf: hy hie alle jounen, efkes foar ’t er nei koai gong, in plesjirke, dat him nin duit kostte. Den gloep er as in dief op hoasfoetlingen yn ’e kelder, die de izeren kiste sunichkes iepen, en liet syn eagen weidzje oer de pongen mei goudjild, dy ’t er der yn flijd hie. Op in moarntyd bleauwen de finsters sletten, en om ’t de bûrren dat net wend wierne, krigen hja bitinking op dieven. De witsjers fen ’t hôf stieken de doar iepen, founen sister to bêd, mar broer...... Ja, broer, minsken!.... mei de grize holle biknypt yn ’e izeren kiste: hwent it swiere izeren teksel wier him op ’e nekke flapt, wylst er djip, hiel djip nei syn jildpongen seach. O, dou satan fen it jild!
Nou haw ik ek in spylman to Ljouwert kend, dy it ongelok hie om seistûzen goune út it doaske fen Pandora, ef de lotterij, to striken. De man wier sa ryk as de prins, en om noch helte riker to wêzen, liet er alles forwikselje yn bare dekaten. Hy woe net langer op ’e fyoele spylje, mar út ’e wisse libje. Syn okkebyld fen in wiif, ontsjuske moai mei hjar bleistrige jûpe oan, en de eagen yn in bosk wylde lokken bitrollemolle hie alle jounen in oansit fen rabbige frouljue, dêr nin lewaskes, nin kofje mei tsjokke reamme, ef twiebakken mei bytlingen, sparre waerden. De trije dochters, jenten en drenten jifferkes yn ’e dagen fen ’e optochte, wierne deis en sneins yn ’t brat; oer dei, as se oan ’t stroatskaven wierne, biggelen hjar gleone linten by ’t gat del, en jouns spilen se mei de boartfammen in jaske ef in blufspilke. Mynhear, in darkert mei in brodze fen trije dassen om ’e hals, wier meast út-fen-hûs yn ’e Hopsek, ef mei syn brúntsje nei Trije-Romers ta, dêr geryflike frjeonen him selskip hâldden, sa lang as er in drip yn ’e flesse hie. De seistûzen goune oan dekaten, dy hinge er...... ja, hwer hinge er dy? ried ’ris, minsken!...... dy hinge er boppe oan in balke fen ’e keamer yn in fisknetke op, en dêr diene heit en mem mei de ljeave bernkes alle dagen elts in greep út nei det se fen neden hiene. Mar it gong mei dat fisknetke, lyk as mei alle dingen, dêr wol ôfgiet, mar net bykomt; yn twa jier wier it glêd leech, en it hûsgesin fen ’e want yn ’e tomme. Us goede spylman naem it keallebout wer op; syn moaije dochters gongen oan ’t komeedjespyljen, en dreauwene der in bytke bline nearring ûnder; mefrou gong oan ’e wasktobbe om de skriuwersjonges for in skeljen yn ’e wike to biwaskjen en to biwringen, en ta bislút waerd de hûsbaes mei it bêdstrie bitelle.
Nou wol ik ’er dit mar mei sizze; wy moatte sa folle net pronkje, net smarre, net kofjehúsrinne, net omflinterje en hirddrave as de spylman mei wiif en bern die, en wy moatte sa djip net yn ’e izeren kiste sjen, as de âldfeint die. Hwent sa as de spylman die is ’t gau: “Bek ta, pong iepen,” en wy wirde mei wiif en bernkes sa earm as in swel; en lyk as de âldfeint, den komt de divel mei in glûpske taest, en flapt it teksel fen ’e izeren kiste ticht, det ús de nekkebonken kreakje, sûnder det wy fen al ús jild in drip wille hawn hawwe. Dêrom, frjeonen, as ’t in bytke liket, twiske de spylman en de âldfeint mids troch! Amen!
J. H. H.
Ut wier ’t! Dêr fleach de boel oerein en troch inoar eft it de wyldemerke wier. De stoellen makken romte, de tafelkes loeken se yn ’t midden, en dêr de frouljue en manljue yn bonte rigels om hinne. “Nou noch briker, sei Gabe: earst in weardshús, do in tsjerke en nou in keamer dêr fammen en feinten to bier binne. It is komeedje, en dit scil de neikluft wêze.”
De Hear.Ret, Gabe!Dit is het Nanut, moetje wete.Wy hawwe hjir in sekfol nocht for in bytke jild. Ho hat it de skroar foldien?
Gabe.Skoan, hear! Skoan! Mar ik scoe hast wol sizze, det dy preker ek in skroar wier. Hy makket rokjes for alle man; en hja sitte de minsken eft se hjar om it liif getten binne.
De Hear.Ja! En is ’t net nuver? Dochs wol nimmen se net oan ha. Elts smyt se syn bûrman op ’e hûd, en seit: “Dêr, heite! Dat baitsje past my net: it is for dy.”
Gabe.Krekt as by ús, en oeral. It liket oars frjemd, as de nammen der sa dudelik op lettere binne. Mar scoe men dy preker ek ’ris praeije kinne? Se sizze, det men him sa hwet heine moat. Hy is ommers net greatsk, hear?
De Hear.Hy is alteas lang. Wy scill’ ’t ris bisiikje. (Sy geane nei de preker ta, dy by it wiif fen de hear stiet to praten.) In wirdke, as ’t jo b’ljeaft! Hjir kom ik mei Gabe Pibes oan.
De Preker.Bistou Gabe-skroar? Bliid det ’k dy sjen, man! Ljeaver in skroar mei in kop, as in boargemaster sûnder. Ho stiet it libben, Gabe? Thús ek goed?
Gabe.Allegearre fiks yn ’e heak, hear. Heit bigoun forline jier wakker nei de lodde to rûken; mar dy is nou allehiel wer yn ’e ûnderwâl opskrabe.
De Preker.Hastouit markemakke, Gabe?
Gabe.Ja, hear; ho freegje jy dat sa?
De Preker.Dat is moai; for in skroar, scoe ’k sizze, freeslike moai. Ik bin út it wetterlân; ik fetsje it. Helleste dyn hert noch wol ’ris op mei sjongen?
Gabe.Hie ’k mar hwette to sjongen, hear! Hwent de lietkes fen ús boerefolk is sok túch, men scoe yen forfije, det men in Fries wier: sa laf as luzen, en smoarch der by. As se der it kielsgat goed fen opskoerre, scoe men sizze, det ús frouljue pompierblazers en de jongfeinten yn hjar bernskens wierne. My tocht’, ta Nut fen Al ’t Gemien mocht dat wol hwet oars.
De Preker.Gnap sein, Gabe. Mar ho krigeste it oars? Mei in lietke, dat elts-en-ien noaskje scil, is ’t nau to hitten. En it komt noch mear op ’e wize as de wirden oan. Fen hûndert spylljue en rimers net ién, dy ’t der efter is. It is net kinstich en net bot, net skrander en net laf, net heech en net plat; ik wit net hwet it is.
Gabe.Mar as jy it net witte, hwa wit it den?
De Preker.Men kin dat better fiele as sizze, Gabe; en dy witte wol eft syn lietke goed is, dy moat it mar ûnder de minsken stjûre.Schep vreugde in ’t leven, enWilhelmus van Nassauwenbinne goede lietkes; dy hawwe se foar fjirtich en twahûndert jier al ophelle, en dêr wolle se noch wol oan. Mar as de minsken, dêr ’t for is, it lietke net sjonge wolle, den hat it mar ién brek; den dooch it net.
Gabe.Sêft, hear! Sêft hwet! sa lûd net op it Nut. De folkslietkes, dy se de bern op ’e skoalle tapije wolle, dy binne wol troch tweintich keurmasters itige; de gouden priis hawwe se stritsen; se moatte perdoes moai wêze; en as de bern fen skoalle binne, wolle se der nin bek fen opdwaen. Men heart se noait op strjitte, en hiel-komselden yn selskip. It komt altyd wer opjerobbedopenhup Mariannekedel. Hwet sizz’ je dêr fen?
De Preker.Nou, as dat sa is, ik hâld fol, den doge se net. It scoe in biwiis wêze, det yn ’e wirden fenhet meisje van Scheveningen, en fenhup Marianneke, mei al hjar laffens en smoargens, doch hwette sit, dat yn dy folkslietkes net is, en dat in keardel mei in kop der dochs yn bringe scoe. Wolle sy se tsjeppe dichtstikjes neame, ik haw der neat tsjin; mar den binne it noch nin lietkes.
Gabe.Mar as de Munsterljue ljeaver flantrige skylfisk as ferske meije, hwaens skild is dat? de ferske fisk sines, ef de Munsterljue hjar smaek?
De Preker.Dou wolste sizze, Gabe, det de ljue hjar smaek bidoarn is, en det hja dêrom dy folkslietkes net sjonge wolle. For de helte is ’t wier en dêr troch forswolgje se sa makkelik in bulte onhurens en laffens; mar for de oare helt is hjar it ear en hert noch sa geef wol, det se noait in strjitdeuntsje algemien oannimme scille, dat yn ’e wize net hwet moais, en yn ’e wirden net hwette luftichs hat. En lyk as se om dat moaije en luftige in bulte onhurens en laffens graech fordouwe, sa scoene se om hwet teamich riddenearjen yn ’e folkslietkes neat jaen, as der dat fine mar yn siet, dat egentlik de doar tadocht. Aste de minsken in lietke jowste, dat yn wierheit in lietke is, den moatte hja sjonge eft se wolle ef net.
Gabe.Wel, dat wier wol onnozel, det der ûnder fyftich rimers noch net ién is, dy in lietke meitsje kin.
De Preker.It liket onnozel, omdet it lietke in onnozel ding liket, mar der is neat slimmer. Hark ’ris, Gabe! Us foárâlders, dêr de keningen hjar sjongers en spylljue út hellen, wiernen der tige efter; de âlde biersalmen wize it noch út; mar wy binne nou earme-lytse yn dat ding. Sjuch, ik bin nin poep, mar eare dy ’t de eare takomt, de Dútskers hawwe der yet in hantsje fen. Hjar wizen binne tsjep, en hjar wirden noch folle moaijer; dêr is krekt dat fine snaerke yn rekke, dat ús oan ’e hertier komt.
Gabe.Dat is in wird nei myn hert, hear! Ik doarst it net sizze.
De Preker.Ho! Forstieste den Dútsk?
Gabe.Né, hear! Mar de hantsjemieren, dy wy simmers krije, ha ’k wol ’ris faek to fiter mei sjongen. Sont Bonneparte dat foltsen ’ris omgien hat, stappe se sa kreas as in hoants, en hjar âlde doedelomdoe is ek foroare. Forline jier krigen wy de nije griente fen Paderborn, en do wier der ién ûnder, dy ’t moai goê rêdde koe; hwent hy hie de seine op skouder nomd om ús lân ’ris forgees to bisjen. As men sa fier fen dy keardel stie, det men him net rûke koe, scoe nin minske sein hawwe det it in poep wier; sa moai song dy keardel: hy hie in fal yn syn stimme, it wier in lust. Hy koe de moaiste nije lietkes allegearre, en dêr hat er my sa folle fen fordútske, det ik it klear bigripe kin.
De Preker.Is ’t sa? Ik tochte al, ho komt ’er hjir en dêr in set út Dútske sankjes yn dy lietkes fen in skroar. Mar it rokje, detste hjar oantein haste, is sa goê Frysk, det immen, dy’t net wiste, noait sizze scoe, det der in poepelucht oan wier.
Master.Wy moatte foart, Gabe! Witste wol, det de moanne sit?
Gabe.Kom, ja master. (Hy hellet de pong út, en rinkelt mei it jild tsjin ’e preker.) Mar wy scille earst it beestegûd útjeije, om fen ’e kastelein ôf to kommen. (Hy giet nei de kastelein.)
Mefrou.Dat is in nuver bern, master!
Master.Ja wol is hy dat, mefrou! En hy is ’t ek al ier west. Hwent ik ken him; ik haw him mei de pin opfokke. Do ’t er sa’n foech jonge wier, en by my to skoalle gyng, krigen wy krekt de nije draei fen learen. Nou hie ik in bytke to min fen ’t nije ljocht, en myn ûndermaster, in grien Ljouwerter feintke, hwette to folle: hwent dy hie ’t by lantearnen fol; it skynde him sels blyn. Dy woe mar net lije, det de bern in mich deabruiden.Gij moogt geene dieren zonder reden doodensei er tsjin ’e boerejonges,dezelve hebben zoowel gevoel en leven als gij.Mar Gabe flapte lykwol alle skoften in pear hûndert dea, en do er ’ris in blauwe gounzer yn ’e fûst hie, det de ûndermaster it seach, sei dy hiel permantich tsjin him:Gabe, breng die mug naar buiten, en laat dezelve vliegen; dezelve heeft u geen kwaad gedaan, en gij moogt dezelve ook geen kwaad doen.Gabe gong sunichkes de doar út, seach ’ris yn ’e loft, kaem werom, en sette de mich hiel foarsichtich twiske tomme en finger foar de ûndermaster del. Dy frege him, hwet dat bitsjutte. “It reint, master! sei Gabe, It earme bist scoe trûzich wirde.”
Mefrou.Dy kreupele biis! Stil, dêr is er al wer.
Gabe.Master, it gelach is bitelle.
Master.Nou, segen en sontheid, frjeonen!
Gabe.En earlik jild der by.
(Hja fûstkje.)
De oare trije.Ek sa! Gereis!
J. H. H.
De ljue, dy it Bolswerter Nut lêzen hiene, hawwe my wol ris moanne, om hjar to sizzen, hwa dochs de oanhelle harkers wierne, dy Gabe dêr mette. Howol it nou neat om ’e hakken hat, eft hja dat witte ef net, sa sjen ik ’er dochs nin swierrichheid yn, om nijsgjirrige minsken in plezierke to dwaen, en dat to earder, omdet fen ’t koerakter en dwaen fen myn oanhelle frjeonen neat as inkel goed to sizzen falt.
Op de gearkomste fen it Bolswerter nut seach men klear as de dei, det de âlde republikeinske gelykheit dêr noch lang net útstoarn wier. Ald en jong, heech en leech, riken en boargers, ryp en grien, siet hjir ûnder en troch eltsoar. De hear siet neist syn tunier, mefrou neistkoopmanske, hjar bûrwiif, de domenij neist syn koster, en de âldfaem neist de jiffers yn dedagen der optochte. Dy him hjir op syn steat, syn jild ef syn ampt hwette foarstean litte woe, scoe fen al de oaren útlake wêze. Mei ién wird, men seach dudelik, det de Bolswerters noch net alleheel útskaeid wierne fen dy greate kop, dy for de fierste neikommelingen songen hat ûnder de spreuk:Sljucht en rjucht as dy fen Bolswert.
De measte fen jimme scille wol rekkenje, det it allegearre gelearde ef foarname ljue west hawwe, dy it moarmeren kopstik for Gysbertomme yn ’e Sint-Mertens-tsjerke oprjuchte hawwe. Och, né, minsken! dat wierne meast dead-ienfâldige Bolswerter boargers, mar dy it hert dochs sa heech tilden, det it kopstik út Bolswerter jild komme moast, ef hja woenen fen nin monumint witte. Hwent it hiele lân troch mei de biddelkoer to tôgjen om in moarmeren byld for hjar Gysbert to krijen, lyk as oare folle rikere stêdden for hjar helden, kinstners ef gelearden diene, dat wier dy ienfâldige Bolswerters fjirs-to skamsum en to min. Jinnige heechachters fen Gysbert kamen ’ris by eltsoar, praetten oer it monumint, en yn in amerij wier it jild klear. Hja tochten en seinen as de âlde Friezen: “It is mei sizzen net to dwaen.” Ik hab in mannich fen dat skaei yn de gearkomste fen it Nut oanhelle, en dêr wol ik nou hwette fen sizze, om der jimme in lyts bigrypke fen to jaen.
Dy flinke jongkeardel den, dy Gabe dêr seach, wier de nommele ***, dy noch jongfeint as man fen ear tsjinne hie, en letter yn oare bitrekkingen sa niver as nuttich wier. Opgeromd fen sin wier er spraeksom en koartswilich, en howol fen treftich folk, yn de omgong wakkere gemien mei heech en leech beide. Hy brocht yn sa’n stille lânstêd rju libben en biskave nocht troch syn omgong. Fen it lytse concert wier hy de siel en it libben; hwent hy dwepe mei muzyk. Ek hat Gysbert for syn moarmeren kopstik in bulte to tankjen oan de hjitte iver en foarspraek fen dizze myn stalke. Hy wier altiten drok, mar noait net drokker as om forlegene minsken mei ried en died út ’e need to helpen.
Dy minskefrjeon wier troud oan in edele dochter fen de hear en mefrou***, dêr hja de prealkroane en de heechste skat op ierde fen wier. Hja wier yn myn eagen de type en it teanbyld fen in echt Frysk bistek fen in frou. Fiks út ’e kluten sketten, flink fen liif en lea, blank as in leelje, kaem yen út hjar laitsjende blauwe eagen en heel hjar tsjeppe en bliere troanje de kleare gollens to miette. Alles oprjuchtens, alles frjeonskip, alles suvere natûr! En dy sierlike blom, dêr ús Ljeaven-Hear neat oan forgetten hie, moast ier, fen in deadlike wjirm stitsen, forkwine en stjerre; op it bêst fen hjar libben, de lust en ljeafde fen elts-en-ien dy hjar kende, segene mei skatten en oansjen, skoerde de dead hjar ûnder kritende binaudheden út de earmen fen hjar forplettere man en âlders, ja, fen hjar ljeave bern, dêr se sa minlike jern by bleaun hie. Né, dat stjerren forjit ik net as yn myn eigen grêf.
Fierder dy âlde froedsman mei syn smelle troanje wier myn brave bûrman; in hiel gnappe baes en in wize faed der by. Forstânnich, matich en oprjucht yn al syn dwaen en litten, wier hy in man mei in gesoune kop, en dêrby in fine opmerker, dy my de opkomste en foartgong fen it patriotisme, dêr ik sels as jonge de lêste tonielen fen bywenne, op in hier útlein hat. Hy hie der sels mei yn west en koe him net bigripe, ho men sokke brike flinken as earnst mei bihertige hie. As men do, tinkt my, oer folle pleatsen in net spand hie, hiene it krekt sa folle gekkehuzen west. Ik woe se wizer hawn hawwe, froedsman! sei ik; ha jy ek mei boarte? “Wel ja, sei froedsman, hwa boartte do net mei? De wiiste, de wolmienendste, de bêste en stadichste ljue diene lustich mei, kin ik jo sizze. It wier in jacht, dy krekt as de reahoun, de mûzels ef de pokken húsriem omgong.” Nou dêr sizze jy hwet, froedsman, sei ik, dêr is in bulte wier oan. Wy hawwe twaris in jachte fen hjitte koartsen hawn; jy witte wol, iendris fen domperije, en noch ’ris ien fen liberalisme. Dat kaem hird oan. De minsken dwylden krekt eft se pûr gleon yn ’e kop wierne. Do tocht ik, nou moat ik der ek oan, mar mei folle purgearjen en litten, mei festjen en it putskjen fen deis in healamer iiskâld pompwetter, bin ik ’er gelokkich noch mei de hele hûd ôfrekke. “Dêr binne jy nin drip better om, anderde my froedsman. As wy beide op ’e merke steane, bin ik mear wirdich as jy. Ik bin as in kou, dy de pest hawn hat en wer opbettere bin; en ik siz jo, ik haw sa ’n leksom al hawn, det ik krij de kwael noait wer. Mar jy kinne de kwael noch krije, omdet je ’m noch net hawn hawwe, en den moatte we noch ôfwachtsje, hwet der fen jo to lânne komme scil. Hwent dat sizz’ ik jo, ik haw it sjoen: yn dy polletike biroerten sitte de minsken ljeaver yn klubs en societeiten as thús by hjar affearens. Dêr meitsje se eltsoar de kop den warem; dêr dispetearje en politesearje se, det se skombekje, fiifhûndert út; dêr drinke en klinke se ta heil fen it faderlân; ja dêr sûpe sommigen as kreupels en komme mei in folle en biroaide kop en in lege pong by wiif en bern thús.Societeitenbinnesoepesteiten, seinen de âlden do. Koartom, nimmen hat by al dat politesearjen spek set as de tapkast fen de kroech- en kofjehûs-hâlders yn ’t lyts, en de pong fen de foarname ljue yn ’t great, dy mei de gekheden fen ús boargerminsken moai waer spylje. Alle minsken hjir to lânne miene, det se dokterje en regearje kinne, de twa slimste dingen, dy der yn ’e wrâld bisteane. De measte binne der noch keurmasters fen it geloof by.” Nou, anderde ik, jy woene sizze, froedsman, det de minsken prate en rjuchtsje oer dingen, dêr hja krekt sa folle bigryp oer hawwe as in aep oer de pasleinkast. En is ’t net nuver, det de ljue, dy jamk to dom binne om hjar eigen lytse boel rjucht to stjûren, krekt de alderwiiste binne om de kening en it hele lân ’er by to regearjen? Ja, froedsman! It is sa. It komt der krekt op del sa as dokter Styl fen Harns yn dy tiid rjimme hat:
Wat leest men wel het meest en met het minst verstand?Ik zal ’t u zeggen, vriend! “Den bijbel en de krant.”
Leau net, det it noch sa ris komme kin, lyk as forline jier de wier-sizzer op Ljouwerter merke profetearre oan Keimpe polletyk, dy de planeet fen ús lân by him loek: “Harkje, mannen! Hark!” sei de planeet: “De eigenwysheit bringt ús lân yn it lijen. De twisten fen ús bline foarâlden hawwe ús yn de hânnen fen de Jakobinen spile, en kin ’t geharrewar fen even bline neisieten ús net bringe ûnder de swipe fen mieren, dy mei earnseagen loere op dat gehaspel, om der in hân twiske to krijen? Is it net to dwaen om jimme sparpôt, frjeonen? It stienâlde sprekwird, seit it net, det de iene, as er dines nimt, in bileefde bûging makket en seit:S’il vous plait, Monsieur!wylst de oare dy tagrouwt:Dass wol ich haben, halunke!en aste ’t net mei in rep jowste, dy mei in izeren latte noch op de hûd ta tichelt, det dy de ribben kreakje? Harkje, mannen! Hark! Dy net hearre wol moat fiele.” Profete-lak!
Dy lytse man, sa hwet swart fen opslach, wier de skrandere froedsman ***. Hy hie ús bêste histoarjeskriuwers, lyk as Hooft en Brand, sa faek lêzen, det hy se hast fen bûten koe. En hwet him bilangryk for my makke, wier syn wenst, om de útkomsten fen de âlde tiden op ús tiid en regearring ta to pasjen. Romans dêr bimoeiden dy ljue hjar net mei: dy lieten se oer oan de jiffers ynde dagen der optochte, en oan de eigenwize soannen fen madamOberflächlich.
Nou kom ik oan myn eigen oppernolke foargonger. For syn persoan wier er bleek en fyn fen troanje, en sa hwette rimpen en skichtich yn syn wird en menearen. Hy wier ien fen de bêste kristenen, dy ik op myn reis troch dit libben mette, en ik hoopje him wer to sjen, om him noch ris to tankjen for al it goede, dat er oan my dien hat. Hy hie rju formogen, mar hy wier it ek wirdich; hwent as er in earlik en iverich, mar forlegen ambachtsman by him kaem, dy liende er jild frij fen rinten.
De stânfries wier myn trouhertige frjeon ***, string fen gemoet en woldwaend mei de mylde hân. Yn de Franske tiden in segen fen ’e stêd, wier hy steil en ûnforsetlik as hy de wierheit, it rjucht en de wolfeart fen de miente, him fortroud, foar hie. In fêste stipe fen syn folk, en altiten in foarstânner fen wittenskip, kinst en forljochte godstsjinst, stoar er fredich, lyk as hy wiis libbe hie, nei it biromde leksom:
Laet d’ijv’raer in zijn waen, die uw geloof weerstreeft;’t Geloof van hem is goed, die zijnen plicht beleeft.Het menschdom moge in hoop, ’t moge in geloof verschillen,Maer ware menschenmin moet elk betrachten willen.
Dy gesette man hienen wy ta dokter, dy by ús út en ynroan. Mei syn roune folsleine troanje, readfallige wangen en blierskrandere eagen, wier hy it byld fen de gesontheid, dy hy syn lijers werjaen moast. Ik sjen him noch as ik siik to bêd laei, en hy moarns de girdinen mei ’n flinkgoeden morgenweistriek. It wier krekt eft de ingel fen heil út de wolken delsaeide en foar my stie; ja, ’t gesicht fen dy man makke my hast noch better as al syn puijers en drankjes mei eltsoar.—Foar det hy to Bolswert kaem, hie er dokter west to Dockum, en dêr hat er hwet fen ien fen myn folk heard, dat jimme witte moatte. Howol it rju smoarch stiet om hjir fen myn folk to praten, sa moat ik dochs, om forstien to wirden, sizze, det to Dockum it nêst stiet, dêr myn foarâlden yn hikke en tein binne. Hege sprongen hat ús folk noait net makke en dat is mûchlik de reden, det se de hals noch net britsen hawwe, mar as boargerminsken trije ieuwen oan ien swietsjes wei, by it wâltsje lâns, foartpandere binne. De earste, dêr ik fen wit, wier Douwe Halbetsz (Halbetszoon) fen Dockum[3], dy oan de side fen prins Lodewyk fen Nassau yn Grinslân fochten hat, en dêrom fen Alva by sentinsje fen 20 Maeije 1568 ta de galge forwezen is. De twade, dy ’k wit, hjitte Justus Halbetsz dy yn 1674 Medicine-dokter to Dockum wier. Letter hawwe se oan de namme fen de âldfaerHalbetsz, lyk as oan tûzen oare Fryske nammen, de stirt—ma, (sa folle asman) hinge, om der in fan fen to meitsjen, enHalbetswaerdHalbetsma. Sont it jier 1700 skreauwen folle fen ús staekHatbetsmafaek mei in R.Halbertsma; sa diene ek ús pake en heit, en HALBERTSMA waerd de fêste fan fen ús, hjar soannen en neikommelingen. Yn it lêst fen de foarige ieu, libbe der noch in neisiet fen Justus Halbetsz to Dockum, dy ek al medicine-dokter wier, en sa folle ik wit, regearjend boargemaster fen de stêd der by. Nou, fen dy Th. Halbetsma hat dokter my de folgjende set forteld.
De skroarren brochten do hjar wirk oan de klanten sels thús; wier it in rôk, kammesoal ef jas, dy sloegen se oer ’e earm, en sa gongen se oer ’e strjitte nei de klant ta. Allyk wier it wisansje, det de dokters by de bigraffenis it lyk folgen fen de patient, dy ûnder hjar hannen bleaun wier. De dokter gong den ek mei de roumantel oer de earmen nei it stjerhús ta. Sa kaem it by tafal to barren, det wylst Dr. Halbetsma mei de roumantel oer ’e earm nei de bigraffenis fen in patient gong, syn skroar him to miette kaem mei in nije jas oer ’e earm for ien fen syn klanten. Yn it foarbygean sei dokter,Goeden morgen, baes!hwerop syn skroar anderde:Goeye morgen, dokter! Bringt dokter syn werk thuus?
De takke fen dizze man is mei syn soan Mr. Cornelis Halbetsma, dêr ik de âlde frjeonskip noch mei oanhâldde, to Leiden útstoarn. By syn wiif jiff. Jonckheere hie er nin bern.
Us dokter hâldde net folle fen konsulten. Dokters, sei er folle, binne eargjirrige en jaloerske wezens, dy yn de praktyk net licht bikenne, det se missjoen habbe. As der nou twa oer ién patient geane en de iene sjucht de kwael oars yn as de oare, den kriget jamk nin ien fen beiden syn sin. Hja lizze it op in akkoart mei eltsoar, en sa wirdt ’er in drankje by eltsoar klitst, dat twa wegen útgiet; dat is to sizzen, nin ien wei yn ’t geheel, en dos de patient bliuwe lit sa as hy is. Eft dat nou wier is ef net, lit ik oan de konsjinsje en de ûnderfining fen de hearen fen de kinst oer; mar dokter *** sei altiten, as hy fen in konsult thús kaem:Vele honden is der hazen dood.
En nou kom ik oan twa fen myn âldste en bêste frjeonen, dy howol-’t se net op it Nut kamen, my to folle goed dien hawwe, om hjar hjir yn it forjittelboek to litten; it wier it nommel pear, mynhear *** en mefrou, syn wiif. Dy hear wier in echte Fries, en in tige man fen de âlde styl. Hy hie rju termen yn ’e holle; en dy sa geef, sa edel as goud. “Nin franjes fen holle wirden en kompleminten; dwaen is in ding, sei er. Hâld oarder yn dyn dingen detste krekt witste, op hwet gat dou sitste. Jow foaral en bilieven nin jild út, datste noch net yn ’e bûse haste. Effecten binne defecten, sei er. As de kroande hearen mei de noarder sinne weigeane, den kin ik se net, as myn krediteuren ûnder de boargers, foar ’t rjucht daegje. Dêrom, ik wenje net op it pompieren souderke; mar ik haw dochs effect, om my mei de blêdden tideliks to formeitsjen, en wirdt dêr de pin troch stritsen, ek goed; ik bliuw dochs sitten op de fêste groun fen myn Fryske greide.” Hy wier in kindich en binlik lâneigener, dy alle boerestrûpers yn syn siel forachtte. “Dy de boeren strûpe, sei er, “strûpe hjar eigen lân earst.” Fen grize Fryske sprekwirden, b.f. “Astou it lân net biskytste, biskyt it lân dy,”[4]wier er net fiis. Mei ien wird, dy earlike Fries sei it, sa as de wrâld woechsen wier. “Rjucht troch sé, en net omsjen! Doch sa folle goed aste kinste, en lit it den op in generael pardon oankomme!”
Mefrou, altiten by honk, wier in wirdich, gastfrij en wakker foldedich minske. In goeddwaende ingel for earme widdouwen, libbe hja boppe dat for hjar folk en frjeonen, om dy genoegen to dwaen. As se dy oan hjar hearlike tafel krige, wier hjar greatste nocht, as se de fine gerjuchten, dy se opdiste, braef nuttigje woenen; sels preauke se der mar efkes oan. Under de gasten roun inkel wol ’ris ien, dy obligaet op de mondharpe spile, ef om it plomp-wei to sizzen, dy allinne in greate klaei-hazze mei ham en gram en de nedige omballingen ophimmele, sûnder det de man der oars ef oars fen waerd. Sa ’n man scoene se dêr yn ’e hichte stekke, krekt eft hy hjar út lêst en ellinde holpen, en in monster forslein hie. Op inkelde hege feesten, dêr freugde pas joech, hie mefrou hjar moed net, ear det it lêste kromke fen hjar fynste gerjuchten orbere wier, en dy mei sa folle drippen fen hjar fine winen bigetten, det de gasten sjongende fen tafel opstienen. Dy den net song, bitelle syn gelach net. “It liet, seinen de âlde deftige Romeinen, is de saus fen it gastmiel.”—Koartom, dizze gasthear en gastfrou wierne greaten fen it âlde jestael; hja lienden nin diners, lyk as de greaten fen letter tiid; hja joegen diners, sûnder der oait ef oait in griselke for wer to nimmen. “Jimme moatte ús ris wer forsiikje; jimme moatte jimme skea i’s wer “ynhelje”, sizze de iters as se weigeane, en rosje hjar hûd oan ’e stile fen ’e keamersdoar; mar dêr woe dit nobele pear minsken neat fen witte.—Dit inkele eksimpel, soks wit ik, biwiist neat, en howol ik der in bulte oare ta bifêsting bydwaen koe, sa haw ik dat hjir allinne oanstippe, om myn, op in ûnderfining fen fyftich jier rêstende, oertúging kenber to meitsjen, det fen alle naetsionale deugden, dy ús âlden noch by it bigjin fen dizze ieu egen wiernen, nin ien, ûnder Hollânners en Friezen beide, mear efterút gien is as de gastfrijheit, dy yn alle tiden fen ’e wrâld hâlden is for it onfeilbare teiken fen in edelen aert.
Do ’k oer ’t jild preke hie, sei mynhear tsjin my, det it goed foldien hie, en ’t moeide him, det er my net heard hie. “Mar dou weetste wel, liet hy er op folgje,Dou weetste wel, dat ik niet op ’t Nut komme ken.” Nou, dat wiste ik do net, en ik woe ’t him ek net freegje, hwerom net? Mar jierren dêrnei kaem in âlde gelearde en trouhertige frjeon fen de Saen by my to út-fen-hûzjen, en dy joech my in bytsje ljocht, troch det syn heit, dy him it ding faek útlein hie, en de brave oprjuchters fen it Nut, kennissen wierne. Hjar lieder wier in wolmienend en sedich, mar ek kindich en forljochte man. Trou oan syn geloof miende hy, det mei dommens nin klear bigryp fen de plichten fen kristen en boarger to pearjen wier; hy lei him dêrom mei liif en siel ta, om it ûnderwys op de berneskoallen to forbetterjen, en nuttige kundichheden, dêr de gemiene man nea fen heard hie, troch bigryplike skoalboekjes oeral to forsprieden. De forljochte ljue fen syn tiid yn dy oarde wierne soks meast mei him iens, en rjuchtten yn 1784 mei’noar dat selskipTot nut van ’t algemeenop, dêr neijerhân alle departeminten mei tûzenen fen lidden oer ’t hiele lân út groeid binne. Mar yn de byienkomsten fen dat selskip waerd, bûten de folksforljochting, yn ’t bigjin ek noch hwette oars bitiksele, sei myn stalke, en dat wier in angeltsje, dat de prinseljue, nei syn sizzen, danich stiek.
It wier do de ongelokkige tiid, det de natie, om sa to sprekken, yn twa fyandige legers fordeeld wier; to witten, yn oranje-ljue en patriotten, dy eltsoar it ljocht yn ’e eagen net ginden. De patriotten woenen foroaring fen regearringe, dy de princeljue wegeren. It hôf bigong yn 1787 de deadlike misslach, det it in leger fen Prusiske soldaten yn it lân rôp om hjar to helpen, en sa dwaende de patriotten ’t rokleaze eksimpel joech, om yn 1795 op hjar bar de Franske soldaten yn to heljen ta hjar ûndersteuning, en sa is ús lân do njunkenlytsen in Franske provinsje wirden. Yn dy tiid nou, foaral nei 1787, spile de regearring, mei frjemde bajonetten efter de rêch, hjitkoppich de baes. De patriotten waerden forfolge, ek tsjin it sin fen de bêste princeljue; de foarnamen út alle ampten staet, de minderen tobek set; alle byienkomsten, dêr patriotten sieten to biriedslagjen, as nêsten fen Jan-rap en oproer út eltsoar jage; en sa kaem it, det de patriotten de forgaderingen fen it Nut yn it bigjin as in frijsprekkerij misbrûkten, dêr se feilich oer de regearring sizze koenen, hwet hjar foar de mûle kaem. Nou is ’t net fier to siikjen, tinkt my, hwerom de princeljue it Nut skouderen as in club fen lânpesten, en de patriotten der in skûlpleats yn sochten, om ’er feilich alles yn to sizzen hwet hja woenen.
Ta de princeljue hearde de âlde aristokratie en it hôf; de soldaterij mei hjar kommedanten; de ampteners, dy fen it lân iten en klean krigen; alle ljue fen de steile Reformearde tsjerke; hwent orthodox en oranje wier do hast ién wird. Ta de patriotten hearden folle meagere beunhazzen en gelearden, dy by de foroaring macht, jild en ear sochten, en op de greaten, dy de fette posten ynhienen, skolden as stjonkende aristokraten; ek de ljue út ’e deftige boargerstân, dy op de namme fen forljochte en liberale minsken oanspraek makken, meast braef en wolmienend, mar min trochsichtich folk, dy op ’t ein troch breinroere Jakobinen oer ’e kop mend binne; folle skroarren, skoenmakkers, herbergiers, dy de els, de nidle ef de tapkast mei it kjessen op it stedshûs omroalje woenen. Der wier boppedat in ape-natûr yn in partij, om al de kattesprongen en babbelgûchjes fen frjemde naesjes, binammen fen de Fransjes, nei to dwaen, howol dat hjar ôfgong as in baerch it safraen-fretten. Nou wier it omtrint yn ’e tiden, det de Franske revolutie, en in bytsje earder, de Amerikaenske frijheits-oarloch oan ’e gong wier, en dy twa omkearingen makken de hjitste koppen hjir sa oerstjur, det der foroaring komme moast, al scoe de ûnderste stien boppe. It like wol, det de Jacobinen it yn hjar eigen lân, fol fen jild, handel en in fleurige skipfeart, net mei de hele hûd hirdzje koenen. As ondogenske jonges, dy de breakrommels stieken, wier nin rêst yn hjar bonken, foar det ’er in frjemd man kaem, dy hjar mei de bollepyst op ’e breadronkene hûd tichele, det hjar de bonken kreakene.—By folle oranjeljue siet de godstsjinst mei yn ’t spil; de godstsjinst, siz ik, dy yn pleats fen ljeafde en iendracht to stichtsjen, lyk as hjar roppinge is, de geast forninicht en de fonken fen partijgeast ta in helsk fjûr oanbliest. Dêr is noch it sizzen fen dinne komd: “Meitsje him de kop net Oranje, ef hy slacht dy heal-dea!”
De Roomsken wierne meast patriotten en dat wier natúr-eigen. Hwent hja wierne sletten bûten alle ampten en bitsjinningen; de Reformearden, as biliders fen de religie fen steat, wierne dêrta allinne birjuchtige, en troch de foroaring, dy de patriotten yn it each hienen, koe dat hatelik privilegie allinne to neate gean, en alle godstsjinsten it selde rjucht op ’e lusten fen it lân krije, lyk as hja der de lêsten fen hienen. Mar op de gearkomsten fen it Nut, dêr de greate saek fen it folksûnderwys bûten hjar tsjerke om rigele en foartsterke waerd, bleauwen de Roomsken folle wei.
Hwet de Minnisten oangiet, lang wierne hja destillen in den lande, dy hjar net om polletyk bikroanen: dy ’t lân hie hie hjar ek, en as se ’t to krap krigene, forfarden se nei in oar lân ef provinsje ta. NetPietje foaroan boartsje! Net regearje! Net stjûre as hjar eigen affearens! Sa wierne se yn stilte formogende ljue wirden; de ryksten ûnder hjar folle formogender as de earste ampteners fen ’t lân, dy, ho heger hjar traktemint wier, ek des to heger steat fiere moasten, en de wierheit fen ’t Fryske sprekwird biwiisden:In swan hat syn fearren krekt sa goed nedich as in mosk.Myn heech-foreare frjeon, de goeverneur Jhr. Æbinga fen Humalda, hat my wol ris forhelle, ho de greate lâneigners út de Fryske aristocratie, foar de stimmingen by rike Minnisten kamen om jild to lienen. Yn hjar ôfsondering hienen se altiten jild en tiid, middels en lust hawn om hjar op nije útfiningen en fabriken út to lizzen; om hjar kennis yn hege rekkenkinst en stjerrekinde, yn natûrwitenskip, en foaral yn histoarje en steatkinde, to oefenjen. Hja kamen op de hichte fen hjar tiid, en bigounen hjar to forienigjen mei de tiid, dêr se yn libbene. De âlde ienfâldigens yn kledaesje, dêr men de Minnisten as in montearring oan koe, bigoun pleats to jaen for in pak, sa as de tiid sei. Mei de kledaesje foroare ek hjar libben binnen en bûten hûs. Hja kamen swietsjeswei yn de selskippen fen oare gesinten, en sommige iisbrekkers ûnder hjar weagen ’t yn iepenbiere gearkomsten to forskinen, dêr se it wird fierden. Om koart to gean, tofoaren wieren de Minnisten yn ’e wrâld, en nou kaem de wrâld yn ’e Minnisten. Scoe ’t nin merakel west hawwe, det de frijheits- en gelykheitsswimel, dy Noard-Amerika, hiel Frankryk en sa folle hûndert-tûzenen yn Nederlân bifongen hie, sokke hollen alheel frij litten hie? De Minnisten wierne folle patriotten om gelike rjuchten for alle boargers to bitingjen, en sa waerden hja ek de foarnaemste oprjuchters en útbreiders fen it Nut, om ljocht en boargersin ûnder dy evenboargers to stichtsjen, dy mei de hânnen hjar brea fortsjinje moasten. Hjar eachmerk en dwaen yn dat alles wier siker net kwea, mar eft se der sels side by spoun habbe, dat is in oare fraech.
Nou gisje ik for it neist, hwerom it earlike oranje-bloed fen 1795 net op it Nut komme koe. In prinseman fen âlder ta âlder hie de haet tsjin de patriotten en hjar klubben mei de tate ynsûgd. Dy earste bistimming fen it Nut, dy hy him foarstelde as in smokkelgat for patriotske slûkers, siet him noch yn it krop, en howol dat alles nou forjitten en forjown wier, en de man bêst wiste, det der neat as in ûnskildige útspanning fen oerbleaun wier, sa miende in stege Fries dochs, det hy de skyn fen in omflapte oranje-man op him lade scoe, as hy de gearkomsten fen it Nut mei syn bywêzen foreare.
De Preker.
Tetke.(Tetke, domenijs faem, rint by Gabe-en-hjarre yn hûs.) G’n joun sizze fen domenij; eft de japon klear wier?
Gabe.Dêr mienste, detste my oer ’t mat kaemste, mar mis wier ’t. Ik scoe him krekt bringe, ljea’! Wacht efkes, det ik it baitke oanlûk: den gean ’k mei dy, en as domenij it lije wol, Tetk, den bliuw ik fen nacht mei ien by dy to meiden.
Tetke.Fui, heite! Sa ’n eardske? Dou biste ommers net fen seizen klear.
Gabe.Mienste det meiden hirddraven en hynstewirk is? Dy bêst pattet is de man, en ik rop skrik fen patsjen. Dou kinst’ it earst bisiikje, Tetk! Jow my mar ’ris in fûgel.
Tetke.Fê, sa’n gemael altiten. Kom, gean mar mei: domenij wachtet nei my.
(Tetke en Gabe geane mei eltsoar út hûs. It wier in sêfte simmerjoun nei in mylde dei: der loek nin sigenke oan ’e lije loft. De koekkoek, djip biskûl yn ’e blêdden, song syn dof lietke. De kikkerts raesden fier yn ’t stille fjild. Ut it foaronder fen in skûteboer, dy yn ’e bûrren laei, kaem in salm fen Dathenus mei tûzen draeijen as út in smoarmogge nei boppen setten, wylst de bûrljue fen ’t doarp op ’e stoepen by eltsoar in jounpraetke houdden.)
Gabe.Hat domenij al jimmette?
Tetke.Né, wy scoenen aenstons to wirk oer ’t selaed. Pestoarske is út-fen-hûs, en hy mient, det ik de aeijen net salvich siede kin. Nou ha ’k de tsjettel mei sieden’ wetter en ’t haloazje mar by him set; nou kin er him sels op it menút ôf rêdde.
Gabe.Dat hie ’k net weage, Tetk. As de ljue mei ién wyt en ién swart hoas nei de preekstoel geane, ef de bef oer skis op it skouder drage, dat jowt noait nin goede aeisieders. (Hja komme oan ’e pasterije-doar.)
Tetke.Ik scil him iepen dwaen, dy doar hat in sin.
Domenij oan ’t aeisieden.
DOMENIJ OAN ’T AEISIEDEN.
Gabe.St! St! Lit my foargean; ik scil i’s ôfloere hwet er docht.
Tetke.Foi, Gabe! It is krekt eft wy strúnjeijers binne.
(Gabe glûpt teantsjende de gong lâns, en kipet troch de keamersdoar, dy yn ’t kier stie, nei binnen ta. Domenij siet mei in pear greate eagen stiif to digerkykjen; hy hie it netke mei fjouwer aeijen permantich yn ’e fûst, en it haloazje hinge yn ’e tsjettel to sieden, det it rammele.)
Gabe.Domenij! Is dat aei noch net gear? My tinkt, it scil wol hird wêze.
Domenij.Nou is ’t formaerde bryk!
(Domenij fljucht op; hy set de aeijen rimpen op ’e groun del, det de djirre him om ’e teannen spat: hy skoert it haloazje út ’e tsjettel, mar it kjetting is sa hjit, det er it net daeije kin, en it haloazje yn grús op ’e groun falle lit.)
Gabe.Allegearre diggels! Ik wit net, domenij; ik scoe mar nin aeijen siede.
(De faem, dy net mak wier, komt mei in dweil, en himmelt de boel op. Domenij sjucht sneu.)
Gabe.As ’t sa fet yn ’e koken is, det de aeijen oer ’e flier rinne, den hawwe dy klitsen fen fammen it mâl fel noch oan. Ho sjuchste sa bros, Tetk? Wel, wel, in spjelde hat ek in kop!
Tetke.Nou binne de aeijen salvich, hê? Fê, sa ’n gemjoks! In domenij aeisiede is krekt sa folle as de faem preekje.
Domenij.Kom, wammis mar mei de boel. Tonei better, seit it almanak. Sa ’n frjemde bink ha ’k myn libben noch net hawn, Gabe! Ik wier fen top ta teil yn ’e stúdzje wei.
Gabe.It is better det jy yn ’e stúdzje wei binne, as det de stúdzje yn jo wei is. Folle fen jins bûrljue sjucht men alle dagen as sjammelûken twiske de snijbeantsjes en de roomske beane stean; hja witte op in hier ôf, ho folle aeijen in wjitten hin leit, en ho mannich tellen de skylfisk siede moat: it binne bêste gnjirkers en kokenfammen, mar minne prekers.
Domenij.Haste myn japon, Gabe? Pas ’im ’ris oan. (Gabe tsjocht ’m de japon oan.) Kom, fiks, man. Dêr is romte yn. Nauwe klean binne for it lichem, hwet in skrabberich geweten for ’e siel is. Men doare yen net reppe.
Gabe.As ik ’t mei alle minsken sa goe’ roaije koe as mei jo, domenij, ik krige wol helte mear klanten. Mar de iene seit, det ik ’m de pânnen fen ’e rôk sa koart meitsje eft se fen ’e rotten ôfgnaud binne; de oare klaget, det se him to lang binne. De iene seit, det ’m wol in mosk ta de broek yn fleane kin, en de oare klaget as in earme ridder, det er net nei de groun wize kin ef de naden kreakje him. Lêsten siet ik by Auke-boer to skroarjen: dêr kaem Poppe Stút oan mei in rêst smelle praetsjes, det yn myn lapekoer rju onrjuchtfirdige lapen laeinen. In amerij dêrnei hienen je ’er Bouke-slachter ek by om in fet kou to hanneljen, en dy sei, det er gau sa folle lekken troch it each fen ’e skjirre skoerre scoe, det er by de boerkes nin taei bolleflesk langer hoefde to kôgjen.
Domenij.Bouke-slachter tochte mûlk, dy in oar kjimme wol, moat sels nin lûs ha. Immen, dy sels by ’t mak ôf is, docht bêst, det er kameraten siket.—Ik hear it wol, lek en brek fen ’e skroarren by de rûs: mar mienste det it mei de domenijs better is? Alle dagen hearste ommers, “It is mei de domenijs, de bûse ticht en de hân oan ’e hoed. Men kin dat foltsen net fierder as oan ’e mil ta.” Wiste wol hwet jimme pake sei?
Gabe.O, dy sei ommers, det de domenijs wriuwpeallen wiernen, dêr alle bisten, dy jokte hienen, hjar rudige hûd oan rosten. Dêr tocht’ ik jouns noch om, do Klaes Tsjalkskonk, de skûteboer, by ús yn ’t milhûs trape: hy hie trije brakke baggeler ûnder ’e earm dy er mem for bêste linde forkeapje woe. Hy pipe sa fyn as in mûs, en de holle hinge him op ien skouder. “Jimme domenij, sei er tsjin mem, bringt it fier mei de letter, mar hy hat de geast net.”
Domenij.Sjuchste wol! En de siktaris fen it Nut hat my jister noch mei it kryt yn ’e hân útrekkene, det ik wol fyftich jier mei de letter binefter wier.
Gabe.Lêsten frege ik dôve Japik, ho jy ’m foldienen; nou, jou preekjen wier oars sa slim net, mar der siet nin lonte yn je.
Domenij.Dat scil de jiffer fen ontfangers om de deaker net sizze. Dy krige forline snein de limoer yn ’e tsjerke, do ik in gjalp yn ’e tapassing die, dy hwette hird oankaem. Mar Teake Stikel, (witste? dy al myn teksten opskriuwt,) dy hat ’m noch better ward; dy kraeide okkerdeis oer it hiele gea út, det ik twa âlde preken nei eltsoar dien hie.
Gabe.Men hat it slimmer mei de niten as mei de luzen. De stimper kin der oars neat fen as de tekst. It bytke dat er mear fen jins preek thús bringt, berget er jouns noch mei de sneinsklean yn it kammenet; as je mar in oar kraech op dy âlde rokjes settene, Teake scoe allegearre for nij oansjen. Mar, hawar, it is om yen stikken to laitsjen. Okkerdeis siet Tetkemoi goêmoer by de tsjerkefâden, en klage earmlik hjar need; en hwer mien’je oer, domenij? Det jins gebetten en jins preek eltse snein oars wierne. Jy giselen alles troch inoar as in keallestirt, en der wier nin each op to hâlden. Fen ’e âld-domenij koe se foar- en nei-gebet op in prik fen bûten, en dat koe se den sa swietkes yn ’e tsjerke neiprottelje! Mar al stiene jy ’er noch fyftich jier; den wist s’ er noch nin grevel fen. Jy laitsje, domenij; mar sizz’ my, ho scil men al dy ljue de mûle stopje?
Domenij.Ei, Gabe; doch dyn plicht, en lit de ljue rabje. Kom, lit ús fen hwette oars prate. Witst’ ek nijs? Hwer kaemste hjoed wei, doste uzes foarbygongste?
Gabe.Ik hie nei Auke-boer west om in rokje to mjitten. Hwat ha ik ûnderweis lake, domenij!
Domenij.Hwet wier ’t den?
Gabe.Jy kenne masters Olfert wol?
Domenij.Dêr de âlders sa ier fen weirekke binne, en dy do by master, syn omke, ynkomd is?
Gabe.Krekt. Nou, dy laei plat op ’e rêch sa lang as er woechsen wier yn ’e ûnderwâl fen ’t leanke del; krekt kaem der in jong fyndoekspoepke foarby, dy him de wei nei Frentsjer frege; en ho mien’ je, det er dy man dat bitsjutte? Om ’t er to loai wier oerein sitten to gean, tilde er ien fen syn longerige lobben yn ’e hichte, en wylst er dy nei de kant fen Frentsjer swong, sei er: “Dêrre, keapman!”
Domenij.Dat wier den danich, ju! Ja, hy moat hwet útmintsje yn loaijens.
Gabe.En dêr hat er gelyk oan. Olfert hat ommers oan âlderserf meibrocht njoggentsjinhûndert goune en seis pounsmiet bêst finlân; en den noch de oanstjerte fen in âldomke fen in keeft mei klean en linnen. Dêr kin in keardel wol loai op gean.
Domenij.Dat ’s wier. Mar wy wolle hoopje, det ús ljeavenhear dy en my for in segen biwarje scil, dy ús de bargen allyk makket.
Master.(Oan ’e doar.) Hijla! Folk?
Domenij.Kom yn, master.
Gabe.Jy moatte him ’ris tantsje oer Olfert.
Master.Ik scoe ’ris freegje, domenij, eft jy moarn de koalplanten hawwe wolle?
Gabe.Binne ’r noch net nôch domenijs, dy koal forbouwe en forkeapje? Moatt’je ’r ús domenij ek noch oan helpe, master?
Domenij.Hâld dy stil, Gabe: wy krije nou prefesters, dy de jonge domenijs dat leare scille, as se ’t út hjar sels net koenen. Mar do ik op ’e stúdzje gong, waerd de gnjirkerij noch net leard, en dêrom scill’je wol wachtsje moatte, master, as myn wiif thús komt.
Master.Nou, domenij, den winskje ik jimme genacht.
Domenij.Né, né! In eagenblikje. To! Toalf minniste blêdden, wylst ik selaed yt. Jy hawwe ommers neat to forstriken.
Master.Nou, for jins rekkening. Wy scille stroukje, en as ik de tsjien geboden fen myn wiif yn ’e troanje krij, for jins rekkening. (Master stoppet.)
Domenij.Wy hiene jimme Olfert by de holle. Hâldt dy ’m noch noatich?
Master.Sa matichjes. Hy hat in tsjoed kwael, dy noch folle slimmer is as de treddeis tsjinst. Alle dokters en prefesters fen ’t lân kinn’ ’m net weimasterje; hy hat evert op ’e rêch.
Gabe.My tinkt, dêr binne noch al middelkes for. Hwette trochgeande salve op syn tiid is ’er bjustere skoan for, wolle de ljue wol sizze.
Master.Dat leauste! Mar foaral en bilieven mei de fûst ynsmard, en as ’t slim komt, bollepystsmoar der boppe op. Mar hy wirdt nou sa âld, det er de mint fen dat smarren kriget, en ik moat nou mar, tuike, tuike, mei him oan.
Domenij.Jy wolle sizze, master, Olfert mient, det ús ierdkleat in planeet is om der baei to smoken en yn ’t waer to sjen, mar net om to adamjen.
Master.Op ’e kop, domenij; op ’e kop! En ik miende, det it in planeet wier om er op to pocheljen en to smoken fen beiden; mar binammen pochelje.
Gabe.Mar hien’ je den nin licht wirk for him master, dat him sinnige, sa as hwet túntsje? Jy hawwe ommers in great hôf.
Master.Túntsje? Myn ljeave man, hy forflokt alle griente, dy ús ljeavenhear oer ’e groun krûpe lit. As er him bûgt om de stambeantsjes út it onk to redden, ef hwet bledkeselaed ôf to snijen, den stint er eft er boarste scil. Lêsten heard’ ik him as in âld bear yn him sels gromjen: “Dat goare gêrs.... ik fordom it sa wyt as sûpe! It is noch nin goe’ kouwefretten...... det in jong keardel dêr syn soune lea op brekke moat!”
Domenij.Mar kin hy net skriuwe? Skriuwe is tinkt my, goe’ loai-ljues wirk.
Master.Skriuwe, domenij? Skriuwe? As in abbekaet, wo’k jo sizze. Mar de deaker, loai is slim. As ik tsjin him siz: by jountiid fiif skriften klear, den binne se klear, mar allegearre hoannepoaten; hwent ik haw him nin tiid dien, seit er; en as ik him langer tiid doch, den skriuwt er yn in hiele dei just in pljims foarskrift.
Gabe.In mâl séskip, dat op nin ien fen beide boegen sile wol.
Master.Ja, mar op it lêst ha ’k dochs hwette foun, dat him noaske. My tochte, dat gewyn en gebombam fen in klok wier noch sok onbinlik wirk for Olfert net. Ek wier er sa âld al, det ik him it setten fen ’e klok der wol by tabitrouwe koe. Op ’e sinnewizer scoe er him net gek studearje, en op it winen en lieden net lam arbeidzje. En, ja wol, man, dat wier rekke; hy hie ’er aenstons krêft op. To njoggen ûre, to twa ûre, to acht ûre lette Olfert, det de bynten wriggelen, en de kaën fen ’e toer fleagen. As ’t dien wier, hinge er mei syn grouwe hûd oan ’e klokstouwen, en liet him op en del slingerje sa lang as de klok neilette. Lêsten fleach er noch mei de plasse tsjin ’e balken oan, det er yn ’e sûs delfoel, en for heal-dea thús kaem.
Domenij.Sa giet it mei dy fornimstige ljue: hja siikje allegearre de hichte.
Gabe.Dat wier in stik bûter yn ’e brij. Mar wier it wol dûrjen?
Master.Fjouwer wiken hat it goe’ gien; mar do rekke er yn omslach mei de skoalbern. Okkermoarns, do er fen it njoggenûrs let thús kaem, hie er danich it mâl fel oan. Hy seach as in ûl, kin ’k jo sizze, en do ’k him frege, hwet him ritte, keilde er de klots tsjin ’e flier: Dat wjirmske kloklieden! sei er. Dy syn faer en moer foarmoarde hat, is noch to goe’....
Olfert.(Hy ropt oan ’e doar.) Omke, as je ynkomme wolle; de pankoeken binn’ klear.
Master.Dêr is er; freegje ’t him nou sels. Hy is tsjinwirch sa flak en njuet, det me him wol om ’e finger woelje ken.
Domenij.Olfert, kom yn! Omke hat daelk de piip út.
Olfert.Joun allegearre!
Gabe.Joun Olfert! Is dat sa, det jimme omke seit, detste sa ’n mier oan ’t kloklieden haste? My tochte, dat mêd wier sa ’n dûbelliddich keardel as dy oars net to mansk.
Olfert.It wirk pleage my net, skroarke.
Gabe.Hwet pleage dy den, heite? Binne der spoeken yn ’e toer? Haste de liken sykjen heard, ef in bigangel sjoen? Binne de minske-skrinkels út ’e bjintsjekou tsjin dy oandounse?
Olfert.Né, né, Gabe! De deade hawwe it my net dien, mar de libbene. Ik woe det de toer mei de klokken en de hele santepetyk ombruide.
Gabe.Nou, dêr haste wol kans op; hwent de domenijs bidde wol for de tsjerke, mar net for de toer.
Domenij.To, Olfert, forhelje dou it my ’ris, en hear mar net nei dy praettsjemakker.
Olfert.Wel, domenij, foar trije wike hat de sinne mei dat dizenich waer wol in dei ef fjouwer biskûl west, en do er wer troch ’e wolken kipe, seach ik op ’e sinnewizer, det de klok krekt in healûre binefter wier. Ik tochte, kom, koarte metten; ik naem myn trekken daelk ûnder skoaltiid waer, en sette de klok twiske ienen en fjouweren in healûre foarút. Dat wier in skoft fen treddel-ûre for de skoalbern en timmerfeinten yn plaets fen trije.
Gabe.Sinnige hjar dat net, Olfert?
Olfert.O man, hja sprongen as hoklingen út ’e skoalle, en do se hearden, det ik it dien hie, wier der nin skoander keardel yn ’t hiele gea as Olfert. Mar foart dêrnei krigen wy wer trije dagen efter inoar in bilommerde loft, en do it opklearre, wier de klok in healûre foarút. Ik tochte, kom, feintkes, fen ’t selde lekken in pakje; en ik liet de klok ûnder skoaltiid in healûre stilstean. Dat wier in skoft fen fjirdel-ûre yn pleats fen trije for de skoalbern en timmerfeinten.
Domenij.Hwet sein’ se do, Olfert?
Olfert.Myn ljeave domenij, de jongens pjuwden my efternei, en forsprieken my. “Olfert, rôpen se, loaije Olfert komt noait yn ’e himel.” In hiel espel fen de alderûndogenste namen my yn ’e maling, det ik sa mâl as in tûr yn ’e termen waerd. De joune, do ik acht ûre let hie, stie der in swift fen in timmerfeint om ’e hoeke fen ’e toer, dy my de glêzen fen ’e lantearne ynskopte; man! de kears út, en in slinger om ’e earen ta, det ik om ’e mûtse sochte. In lyts bytke fierder hien’ se op it tsjerkhôf in stûrts-line staid; dêr trûzele ik hals-oerkop yn ’t grêf fen fine Lyske, dy ’t d’ oare deis opdragen wirde scoe.
Gabe.Olfert en fine Lyske! In skoander pear! It bêst wier, det ’er nin skaei fen komme koe.
Master.Ja, mar der kaem in bûde fen oan ’e holle, sa great as in hânplak. Net wier, Olfert?
Olfert.Sjuch, dêr kinne jy de groede noch sjen, domenij. Ik haw ’er altiden noch hwette foetpok op.
Domenij.Mar hwet dieste do?
Olfert.Wel, ik waerd eang. Ik tochte, kom men moat de divel wol to frjeon hâlde, det er yen nin kwea docht. Ik joech de klok eltse dei in knikje fen in goe’ kertier yn skoaltiid foarút, en dat woun ik wer op skofttiid út. Sa wiern’ se in kertier koarter oan ’e bân, en in kertier langer frij. Man, hwet wier ’k do in spekkeaper by de skoalbern en de timmerfeinten! Mar it briek my op as de houn it spek. Forline freed mette ik fjouwer timmerbazen, dy my oanseagen as nitelige bollen. Sy gongen om my hinne stean, krekt eft se my to liif woenen. Ien krolle syn fûst op en douwde ’im my ûnder de noas, det ik tochte, dêr krij ’k in maling. De oare sei: “Loebes! biste to loai om de kop yn ’e hichte to stekken en nei de sinnewizer to sjen? Mienste det wy in hiel skoft bitelje wolle, as der in heal arbeide wirdt?”
Gabe.Dat wier in trawaet, Olfert. Ik hie op ’e naed gien. Biste er noch mei de hiele hûd ôfkomd?
Olfert.Efkes. Ik sloep as in lyts honke mei de stirt twiske de skonken troch, bliid as in ingel, det ik der sûnder flikken ôfkaem. De selde eftermiddeis liet ik de klok ûnder skoaltiid in lyts kertierke stilstean. Do laken de bazen wol sa wyt; mar....
Domenij.Mar de skoalbern, en de timmerfeinten?
Olfert.Pûr gleon, domenij! Breinroer! Sy scoenen my wol roppe hawwe, det er nin fear oanbleau. Nou bin ’k er sa skjin yn fortize, det it ein der fen wei is. Ik kin de iene de mûle net stopje, ef de oare gappet wer as de sé.
Master.Hark ’ris, Olfert. Doste sa’n foech jonge wierste, ha’k dy in bulte bitsjut mei de bollepenis; nou woe ’k dy ek wol ’ris hwet leare mei sêfte wirden. Ik scil dy in goe’ rie’ jaen.
Olfert.As it jo bleaft, omke.
Master.Set den de klok altyt nei de sinnewizer. Hâld dy by de wiere tiid, en wyk der nin sekonde fen ôf. Hawwe de ljue noch hwet oer dy to sizzen, paei hjar mei swiete praetkes, en as der hjir ef dêr al in stúthaspel is, dy oer de klok gnoarret, de measte minsken scille goe’ mei dy op streek wêze.
Gabe.Hwet sizze jy der fen, domenij? Dat komt krekt op jins sizzen del; doch dyn plicht en lit de ljue rabje.
Domenij.Op in hier, Gabe. Elts scil op syn wei skoalbern en timmerbazen fine, en de iene scil him hjir hinne tôgje wolle, en de oare dêrre. Aste dêr nei harkje wolste, den scilste as de hoanne op ’e toer mei twa-en-tritich winen omdraeije, en noch scille de minsken hjar moed net oer dy ha. De iene is lilts, aste de oare syn sin dochste. Dêrom bitink dy earst goed; mar aste dy ienders ryp en goed bitocht haste, folgje den dyn ein paed, en wyk dêr om rabjen ef priizgjen nin striebreed fen ôf. Doch lyk as master seit; sjen nei de sinnewizer, dêr it ljocht fen ’e himel de ûren oanwiist. Dat giet altyt grif.
Gabe.Ja, domenij, dat is in bêst ding for Olfert, dy de klok sette moat; mar....
Domenij.Hat de selde, dy ’t de sinne gleon makke hat, syn ljocht ek net yn it binnenste fen dy, fen alle minsken, skine litten? Ef is dyn geweten hwette oars as it ljocht fen God, dat yn dy skynt?
Gabe.Dat is de suvere wierheit. Mar as ’t ús yn ’e kreamme to pas komt, den lizze wy dat geweten sa nuver út. As it seit, krom, den tsjoene wy it rjocht; as it seit onfrom, den draeije wy it mei in slingerslach from, en sa gûchelje wy ús selme in rêd foar ’e eagen. It ljocht is himelsk en godlik en grif; mar wy forbûge de sinnewizer, en den wiist er net goe’; sims to let, sims to ier.
Domenij.Dêrom, Gabe, skynt dat ljocht twaris for ús; iendris yn ús hert, en yn ’e skrift iendris. Om al dy miswizingen fen dyn geweten to forhelpjen, hast’ it ljocht noch ’ris yn ’e bibel. Dêr skynt de sinne fen ’e gerjochtichheit ûnforfalske. Sjoch dêrnei, aste dyn eigen sinnewizer yn dy net bitrouwste, en dou scilste noait net yn ûre ef tiid fen dyn plicht felearje.
Gabe.Mar de minsken, domenij!
Domenij.Nou, ja, de minsken! de minsken! Hwet scoe dat? Wy siikje ommers de lof net fen minsken, mar fen God.
Gabe.Wier, domenij; allegearre wier. Mar wy sitte mei de minsken yn ’t skipke, en wy moatte der mei farre. Fen Gabeskroar ôf oan kening Willem ta kin nin ien der bûten, en wy moatte mei it foltsen oanpiele, sa as it is.
Domenij.Wolle se net om lyk, nou, lit se smaedzje en dwersbongelje: hy dy de sinne skine lit, is dy ommers mear wirdich as alle minsken mei eltsoar. Mar hwet scoene se sizze? Detste in gnap keardel biste, dy rjocht troch sé giet. Sy scille it allegearre net sizze; mar de bêste, oan hwaens lof dy allinne hwette fêst is. En leau my, Gabe, ien middelke is der, dêr se hjar noch al troch liede litte: swiete praetkes jaen, lyk as master seit.
Gabe.Ja, dy swiete praetkes lizze my dreech yn ’e mage. In minske is sa net, ef hy wol de mûle wol ’ris spiele oer gekken en snaken.
Master.Dat moat ik ek sizze, Gabe en it is net onnoflik, as me oer skis de galle ’ris kwyt rekket. Mar gekjeijen is fyn wirk. Elts ken ’t lang net, en folle wolle it ek net fele. Uble fretter hat dy dat op Wytmarsumer merke noch bitsjut, do ’t er dy in âld grou-bôle tsjin ’e holle keilde.
Domenij.Gabe, harkje ’ris. Binne de minsken net in goedkeap ding, aste hjar for in tik oan ’e hoed, in bliere troanje keapje kinste? O man, den witste net hwet se yn dy oersjen, aste hjar swiete praetkes jowste. Mar al dyn goeddwaen scil dy ek nin byt helpe, aste swart sjuchste en de wierheit oeral mei bitsens seiste. As men de bern mei in daelder koeke paeije kin, hwa wol den dat gegryn en getrún....
De faem fen Master.(Hja ropt foar doar.) Master, de pankoeken wirde kâld.
Master.De donker, ja! de hiele pankoeken forgetten. Nacht domenij!
Domenij.Nacht, allegearre! Olfert, hâld dy by de wiere tiid.
J. H. H.
Yn ’e krystdagen hie Saske hjar broers bern, twa soannen en fjouwer dochters, fen Aldegea oernoade, dy ek kamen; hwent it wier moai iis. De Woansdeis scoe der to Frentsjer in silverheften mês forhirdriden wirde, en dêr woe de hiele fleet fen jongfolk mei Rommert foarop hinne; mar de foarmiddeis lune it waer mei stilte en bilitsene loft sa hwet om. “Ik wit net, sei Pîbe; ik haw ’er swak moed op. Der wier jister in waerûl om ’e sinne, en it hat my fen nacht yn ’t krús stitsen; ik tink, hjoed in tige pak snie.”—“Ei né, omke, sei ien fen ’e niften. It bigint to glierjen, en nyskes kamen der al hoeken en gatten yn ’e loft.” Mar in bytke foar toalven bigoun it to krôkjen, en wylst se oan it iten sieten, sloech it mei in eastewyn, dy fiks trochkaem, danich oan it wiskjen: men koe net út ’e eagen sjen. De fammen, dy de kriuwel yn ’t liif hiene om nei Frentsjer ta, rôpen al: “It scil op ’e sté wol betterje.” Mar yn pleats fen better boaze it waer oan, en it waerd for hjar allegearre in thúsbliuwer; hwent in boer scoe syn houn net útjage ha.
It wier kâld, en de froast kitele mei dy hirde wyn yn ’e huzen op, det se jouns moai ticht oan ’e hird kroepene. Do se hjar nocht fen dammen hiene en allehiel útpraet wierne; sei ien fen de bern, det se mar ’ris teltsjes fortelle moasten. Dat scoe ek aenstons oangien ha; mar krekt stapten der twa útfenhûzers fen domenijs yn ’e keamer, dy ek nei Frentsjer ta west hawwe scoene, en dy nou op ’e reek fen ’e moaije frouljue ôf by Pîbomme kamen. It wierne beide studinten fen Grins; de iene, in miich fen domenij, en d’ oare, syn kammeraet, de soan fen in divelbander dy it sei sa de wrâld woechsen wier. Dizze twa stienen hjar diel mei oan ’t fortellen. “Mar dêr nin kriich is, is nin eare,” sei domenys miich; “dy it moaiste teltsje fortelt, scil kar út de fammen ha, mei hwa-d-er fen nacht meide wol.” Dat wier klear. Saskemoi sette in tinnen kanne mei boerekofje by it iene ein fen it efteroansblok op ’e hird del, en Gabe smiet hwet dôve prikken op ’t fjûr, dy braef spatten en knapten, wylst de soan fen ’e divelbander dit teltsje bigoun.