Pleisterje by in Wald-herberchje.PLEISTERJE BY IN WALD-HERBERCHJE.Pîbe siet al wer mei Saskemoi op ’e wein mei de feint fen ’e kastelein, en Gabe wipte der mei syn oardeheal skonk ek gau op. Hja rieden nei de herberge en lieten it reau klear meitsje; do it bitelle wirde scoe, klage Pîbe oer ’e snijerij. “Dy sok smoar net hat kin mei nin wein mei twa hynzers ride,” sei Gabe; “den wier it better mei de bilwein to reizgjen; dêrom treastgje jo, heit, en wêz tofreden, det jy soks habbe.” De reed nei hûs gong firdich: de blaukes hiene wille, en oeral hwer’t hja kamen, waerd hjar ek rie for ’e jicht jown. Gabe stoe de toet net stil. “’t Giet ús,” sei er, “as Klemint Marrot, do er pine yn ’e mûle hie; dy krige ek rie fen alle man, ta de kening ynklús.” Pîbe en Saskemoi laken der beide om; mar dit stie koarts dêrnei yn skriemen en kibjen to foroarjen. Pîbe, dy wol wiste, det kasteleins-brea djûr brea wier, liet Gabe twa hiele breaën helje, do se yet yn Grins wierne, en dy yn ’e bak fen ’e wein lizze om dêr de hynzers mei to foerjen; en dêr kaem it drankje by. Gabe, dy wol seach, det dy trije nin goede bûrljue wêze scoene, sei al: “Heit, it is krekt sa folle, as je ’t by de bolle op stâl settene.” Mar it koe net oars; der moast mar tige rûchte en hea omwoelle wirde; hwent Saske snobkoer wier oan ’t lid ta fol fen Grinzer koeke enstoeten. It gyng yette lang goed, mar do se einling by in waerdshûs kamen fier yn Fryslân op, scoe der foerre wirde, en do briek it onwaer los. It brea wier heel, en it glês ek, op in lyts roun gatke nei, en dêr wier alles ta útroun hwet der yn west hie. “Flokken is sonde, en it stiet lilts, mar dit is wol divelsk, heit!” sei Gabe: “it drankje is britsen.” Hwet hjir op folge kin elts tinke, dy mar ienris fen syn libben yn ’e boddelerij fen syn wiif in treppôt omreage hat. “It moeit my,” sei Gabe, “hwent jy binne better wirden sont je it gûd yn ’e wein hawn habbe; hien’ je ’t ris yn ’t liif krige, je hiene klear west.” Wyl’t se dêr sa yn eltsoar omtsjouwden, kaem der ek oar folk by, dy hjar fregen, hwer se sa om klagen. Gabe forhelle alles koartwei. Ljue, dy it leed is, as it in oar wolgiet, laken der om; oare biklagen hjar, en wer oare, dy it yette better mienden, joegen hjar goe’ rie; en goe’ rie wier nou djûrder as brea, sei Gabe. Under dy riejouwers wier der ien, dy lang neat sein hie, mar einling opstoe, en mar tige ris it leksum opsei. “Ik hjit Pieter Flapút,” sei er. “Omdet ik dy namme ha, scil ik ek mar ris útflappe hwet my op it hert laeit, en om jimme nou it hier ris tige út ’e eagen to striken, sa sizz’ ik jimme, det jimme steapelsljucht west binne, det jimme sa fier reizge binne om hwet jimme sa neiby fine koene to Frentsjer. Man! dêr wenje ommers ljue dy mannich domme loebes en ondogenske swiften ta formaerde ljue meitsje; en scoene sokke ljue sa’n man net helpe kinne? Mar it is sa mar, op ’t lêst rint men nei de prefesters, en op ’t alderlêst nei de boal: dêrom wol ik jimme yet ien rie jaen. Hjir tichte by wennet in keardel, dy ek wol ris mei de jicht ommastert: hja neame him wol de divelbander. Hwet dêr oan is, lit ik oan jimme oer, mar hwet er útrjuchtet is op ’t tsjoenen ôf. Hja lizze de ljue bânnen, en jowe se hwette krûden; dêrmei is de boel ôfdien; mar dit sizz’ ik jimme, it is in mâl feint.”Gabe.Den docht er krekt as ús beppe die: dy pielde ek wol mei knoffelbânnen, as ik my ris forkloft hie, en den waerd der ek wol in goed wirdtsje by sein. Ik leau oars net, det se fen it wird wier; hwent al hie se tsjien jier op it tsjoenen gien, hja hie it net leard.Pieter.Jins beppe, dat is dêr oan ta: mar ik siz, it wirdt hege tiid, det jimme nei dy man ta reizgje. It giet mei dy steddokters as in lûs op in tarrich kleed, en jimme heit is sa ribskjin al, det as er net makket, det er by dy man komt, den koene de hounen wol ’ris skielik om him bylje moatte.Gabe.Nou, heit! hwet sizz’ je? Wy binne nou dochs yn ’e lytse lij.Pîbe.Jonge, dou moast’ it witte. Dou haste mear forstân as ik.Gabe.Tinkt jo dat, heit? Nou, fyat den; nei de divelbander!Gabe mûskoppet ris hwet mei Pieter en de kastelein, en lit ynspanje. Saskemoi wier der skouderich fen en bleau yn de herberge: tsjin de divelbander wier men net opwoechsen. Dêr rieden se wer hinne; Gabe bliid, det er wer in nij iffentûrke op stôk wier, en de goede Pîbe heal bliid en heal bang. Do se oan de wringe fen de yester kamen, dêr stoe de man sels.De Divelbander.Dêr komme jimme al oanriden? Ik hie jimme al forwachte, mar sa ier net.Pîbe.(Binnens mûle.) Och hea’, hwet is ’t raer!Gabe.Ja, man, dêr kamen wy oan. Wennet hjir de divelbander net? De jichtmaster?Divelbander.Dou smytste my kneppels foar ’e skinen. Scoe der wol in divel wêze, heite? Dou likeste oars mar in kanstoppe fen in keardel.(Pîbom wirdt út de wein tild en yn hûs tôge.)Divelbander.Ik wit net, boer, dit stiet der skean foar. Jy binne oars in keardel as in lôge, en dochs as jy net by my komd wierne, jy hiene de koekkoek net wer heard.Gabe.Sizz’ net to folle! Earst dwaen, en den sizze.Divelbander.Hâld der dyn toet út, dou gerstige skinke, ef ik jow ’er dy for in fjirtsjin dagen in pine yn, dêr gjin smous dy fen rêdde kin, al skoert er dy al dyn kjizzen út.Pîbe.Fij, man!Divelbander.Habb’ jimme al frij folle mastere mei alderhânne frjemde snûshoannen?Gabe.Snûshoannen habbe wy nin ien by west, dêr ’k fen wit, oars net as by de boal; dy seit it ris hird en heech; dy skynt it wol to witten, eft er ’t út de krante lies: mar ’t ein learde, det er om ús heite jild sa opswetst hie. Oars binne wy yette by twa steddokters west, fikse ljue, mar dy hwet folle geswaei en bistel hiene.Divelbander.Habbe jimme ek al by de âlde hirdbaerch west, de soldaet fen Herbaijum?Gabe.O ja, man! dy wier lilts op syn wize, det wy net earder by him komd wierne, en ik leau det de skevel gelyk hie: hwent hie ús heit nou by him komd, nou de pitten der yet mear útgien binne, hy hie de man kâld makke as in frosk. Hy joech ús heit in lyts middelke for in ryksdaelder, en ik leau net, det er ’t heal op hie, ef it wier oars net eft er heit de termen mei hânskrobbers útreage.Divelbander.Ja, it is in mâl feint; dêrom leauwe de ljue him; scoene der oars wol sa folle nei de piskikers rinne? It liket nuver sa mar út in bekjefol pisse to sjen eft de ljue in lintwjirm habbe, ef it kolyk, howol dy twa nei gedachten al oare middels foreaskje. En dit wol ik yette rinne litte; mar út de pisse to sjen eft immen foar fiif jier bloed spein hat ef in breuk hawn hat, en sokke ljue braekmiddels to jaen as der galkoartsen omgeane, dat koe wol ris blide erfgenamen meitsje. Ik leau oars net det dy ljue it sels ek leauwe, mar jildwinnen is swiet, en dêrom sjucht men ’t tsjinwirch ek al fen oare dokters to Ljouwert en Snits, en dit giet eft it skonken hat. Fen sokke ljue is ’t yet ondogensker; hwent dy witte better. Die ik, dom boer, it yette, ik koe miene, det ik it wiste. Hja binne minder as de gûchelhanzen, dy de mouwen opstrûpe, as se bigjinne.Gabe.Ja, ús master Freark kniest der soms ek wakker oer.Divelbander.Jimme master Freark is in gek; dy wol de ljue net biskite, en dêrom moat er earm bliuwe. Hwer kniest de man oer? Hy scil fen de hûndert wol tachtich genêze as de piskikers der tweintich genêze. It giet hjar as de baden yn ’t poepelân: dêr binne fen dy wetters, dêr de ljue mei hjar lamme lea ynkrûpe. Dêr wirdt lûd fen roppen, alle jierren wirde der boekenfol fen drukt, ho folle det dêr al genêzen wirde; mar waerden al dy ljue ek ris opjown, dy der net genêzen wirde, dy der stjerre, ef der slimmer wei komme, de nearring roun gau staf, en sa scoe it my ek gean.Gabe.Ho? Jo ek? Dêr hear ik nij fen op.Divelbander.Ja, skroarke! Ik bin, God tank, sa fier, ik hoef net to ligen om it brea, lyk as folle wize ljue wol ris dwaen, woll’ se de stôk út de hals keare. Sjuch, feint! folle ljue komme hjir om rie; ik haw in âld middelke for ’e jichtkwalen, en dêrmei wirde folle genêzen, en folle ek net. Mar omdet it nuver liket sa fen in boer fen sa’n swiere pleage bifrijd to wirden, dêrom tinke de ljue det ik alles genêze kin, en det der mear as ien oer geane: dêrom neame se my ek divelbander.Myn jonges, dat swiften binne, sizze oars det de divel nei Eastynjen tein is sont er nin heil mear op ’e preekstoel hat, en det it him gean scil as Malbroek, det er net werom komt. Wol jimme heit fen my genêzen wirde, den moat hy leauwe hwet ik siz. En folle haw ik genêzen, dy yette slimmer wierne as hy.Gabe.Mei heit moatt’ je dwaen sa je wolle; hy is dommer nôch. Hy scil jo wol bitrouwe en leauwe.De man giet allinne by de suchtsjende Pîbe yn ’e keamer, en hwet dêr geskaet wier, hat er net forhelle, mar it hie in nuver getsjoen west, en as er net moatten hie, hja hiene him der net ta krige for nin tsjiis-tsjettel-fol-jild. Hy joech Pîbe yette ek krûden, en sei der by, det der net mear as twa pear eagen oer gean moasten.Hja rieden wer nei hûs, en it draeide der op út, det se allegearre mis west hiene. Hwent Pîbom krige in abstoanje oan de skonk, dat master Freark iepenje moast, en dat er einlings mei folle kinst en flyt ticht makke, sa det Pîbom de oare maityds ier al wer to Frentsjer yn ’e poarte mei in greate kneppel yn in keppel lammen omtyske.E. H.Mem en bern.OMKEARDE WIDZESANG.DE OMKEARDE WIDZESANG.Myn ljeave mût’le jonge,Ei! kibje net sa fel.’k Moat krite, bern, en sjonge.Och, boike! jaen dy del.Knyp dou dyn ljeave eachkes,Dyn mûzige eachkes ticht,En wiggelje as de weachkesMei ’t reid oan ’e wetters-ich.Dou krytst’ sa earmlik fen honger;Dou witste oars nearne fen,En ’t lod’rich tategelonger,Dat is dyn paradys, bern!Dy lytse earme hertkes,Dy binne yet ryk by dy;Dy lizze yn fodden en flardkes,Mar memke tate ha sy.En hawwe se fjûr noch sinne,En knippe de glêzen fen froast,Den krûpt de mem ’er om hinne,En triuwt hjar djip yn it boarst.Och, wierste ek ryk as in prinske,En hiest’ dyn widze fol goud,Yet hieste net dyn winske,Myn boarst fol tate, bout!En hast’ den hwette slûge,Och, rek dyn earmkes frij;Dou kinste smachtsje en sûge,Mem hat dochs neat for dy.Den tilt in frjemde minneDyn tsjuster girdynke op;Dy hat de wille allinneEn gizet mei myn pop.Dy tilt dy út dyn glûpe,En tutet en boartet mei dy;Dy wolste ticht oankrûpeEn ljeaver hawwe as my.Ik haw for dy nin tate,Ik haw de boarsten for pronk;In sankje en noflik prateIs al hwet natûr my skonk.Och, koeze, net sa kibje!Mem mient it sa mei dy;En kin ’k net for dy libje,O! stjerre scoe ’k for dy.Myn ljeave mûtle jonge,Ei! kibje net sa fel.Lit my nin triennen sjonge,Och, boike, jaen dy del.Nei it Dútsk.E. H.Frou en bern by widze.NIJE WIDZESANG.Dou, dou biste myn Anke;Dou, dou biste myn bern;Dou, dou, biste myn fanke;Witst’ net ho goed ik it mien,Ja, ja, witst net ho goed ik it mien.Sliep, sliep sêftkes myn bernke;Sliep, sliep stil as in blom.Dûk, dûk, krûp yn dyn hernke,Tink dou mar nearne net om.Ja, ja, tink do mar nearne net om.Dy, dy scoe ik wol triuwe,Ticht, ticht, djip oan myn hert.Nin, nin pinnen biskriuwe,Nin memme-ljeafdefjûr net.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Troch, troch fjûr en troch wetterGean, gean, flean ik for dy.Nin, nin libben is betterAs it stjerren for dy.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Dou, dou biste myn koeze,Dou, dou tôgest my wei.Na.. na.. nane sûze,Bliuw ’er sa swiet yn wei.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Tût! tût! tûzen priuwkesUt, út myn libbens-ier:Tût! tût! tûzen triuwkesWekje myn fanke moarnier.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Dou, dou biste myn Anke,Dou, dou biste myn bern:Wird, wird in tige fanke,Wird in Friezinne, myn bern!Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Sliep! sliep! slút hjar de eagen.Sliep! sliep! krûp troch hjar lea.Tiis, tiis hjar yn dyn reagen,Meitsje hjar libjende dea.Ja, ja, witst’ net ho goe’ ik it mien.Nei it Dútsk.E. H.OAN LIUWE,do er troch it dom fearnsjier kaem.Wolkom, trij’ris wolkom, Liuwe!Ut it dom fearnsjier.Ik moat dy ’ris tige triuwe;Dy, myn libbensier!Lit ik dy myn hert útjitte,’t Folle blide hert!Slûgje sêft op memme skirte,Sûch dy roun en fet.Yette foar in mannich wikenLaeiste as Bouke yn ’t koarn,En nin gyzjen, roppen, strikenHelle in glimke oan.Nuver skaeiste, lytse solle,Mei dyn losse lea,Knikkebolste mei de holleAs hanswoarst om ’t brea.De eagen rôlleste yn ’e holle,As in stjitrich raem;Soms seachste as in nytlich bolle,Nou wer as in laem.Mar dou bist’ der troch, myn jonge!Dou hast’ nou forstân.Yet laeiste ’er hinne as in wronge,Hast rinst’ ús oan ’e hân.Laitsje kinste, en sjongen hearre,Nei de lampe sjen;Ja, de widze skjin bidjerre,Krekt as greate bern.Hy hat forstân, myn lytse koeze;Hy hat forstân, ja wol!By mannich sit it yn ’e bûse;Hy hat it yn ’e bol.Wolkom, trij’ris wolkom, Liuwe!Ut it dom fearnsjier.Lit, boike, dit it lêste bliuwe:Wird wizer jier op jier.E. H.Dizze Ljouwe ef Liuwe wier de âldste soan fen myn broer Dr. Eeltsje. Hy hjitte Liuwe nei syn oarreheit oan memme-side, Liuwe Fockens, boargemaster fen Bolswert, in brave stege stân-Fries, in man mei in gesoune kop, en dy ’er altiten op út wier om syn folk en frjeonen en my boppe-al, goed to dwaen. By syn bêste beppe en moikes hat neef Liuwe syn learjierren as Latynske jonge to Bolswert sliten, en mei dy opfieding kaem in sêftheit yn syn seden en manieren, dy ús folk oars net eigen wier. Hy wier bileefd, billik, meigeande en geskikt. Hy siet fol geast, en wier sa lear-gjirrich, det neat, hwet in minske foredelje kin, him frjemd wier. Hy teikene út ’e holle alderlei flinke karikatúrtsjes. Hy wier handich yn it biknitseljen fen lytse ystremintsjes; as bern pielde er al mei ’t knippen en teikenjen fen sinnewizers. Fjirgesichten en mikroscopen hie er altiten by de hân. De rin fen de stjerren koe er op in prik. Yn de muzyk wier er for in ljeafhabber in master. Net allinne bispile er de klawier, de fyoele en guitarre; mar faek sette er syn muzikaliske ynfallen op ’e noat; hwent hy koe nuver aerdich kompenearje. Hy song fol smaek en ynfieren, en dat talint brûkte er jamk om in forslein hert hwette op to beurjen. Ik ha der by wêst, det hy in boartfeint, dy hopeleas mimere, hwet moed ynsprekke woe, en do him dat mislearre, gong er yn in tsjustere gong bûten de keamer, en song dêr sa lang de moaiste Dútske sankjes, dy er koe, ûnder de guitarre, det der in glimke op de lippen fen syn miich kaem. Sa wier Liuwe. Fier scoe hy ’t yn ’e wrâld brocht ha, wier er nin domeny wirden; mar al syn talinten, dy him oars foartholpen hienen, wierne him dêr tsjin. De ljue hjir to lânne miene, det it hynste-wirk is om yn seis dagen in preek by eltsoar to haspeljen, en dy den sneins út to galmjen; en as se sjugge, det de domeny dêr ek noch ûnder sjongt, spilet, rekkent, stjerresjit, ef michjes en wjirmkes troch forgreatglêzen bilôket, dat giet fen it preekjen ôf, tinke se. Dat kin noait in rjuchte domeny wêze, sizze se. Dêrom studearje de measten ek net; foaral en bilieven net yn Gryks ef Latyn, dat sa ’n ivigen tiid nimt. Sa dageliks wei hwet godgeleard mâlk-en-wetter yn it Lêsselskip, dat is alles hwet se fen geleardheit en kinst ynnimme. As er nou fierder mar permantich stapt, deftich praet, en binammen snjeons for nimmen to sprekken is, den scil de gemeinte bêst mei him op streek wêze. Snjeons, siz ik; hwent den moat in goed domeny wêze as in jong wiif, dat yn ’t roeijen is; op it punt fen to boarsten oan al de geleardheid, dy er yn ’e wike ynnomd hat. Dêrom, hwet sei pastoarske Wolf-Bekker, dy oan domeny Wolf to Beverwyk troud wier, do de schout hjar man op in snjeon sprekke woe?Mijnheer de Schout,sei hja, mijn man is Saterdags altijd onzichtbaar, om Zondags onverstaanbaar te zijn.Om koart to gean, Ljouwe hat it net fierder brocht as Imbden; dat wier syn earste en lêste birop. Dêr is hy ier stoarn; ik mien al yn 1855, mar noch libbet hy dêr yn de hege achting fen elts, dy sok in holle as op him stoe, en sok in hert, as yn him sloech, op de rjuchte priis to skatten wiste; noch libbet hy dêr yn de fjûrige ljeafde fen twa trouwe sielen, dy moarns mei syn byld foar de eagen opsteane en der jouns mei to bêd geane, ik mien syn treasteleaze widdou en syn jinnichste dochter, dy er ús neilitten hat.J. H. H.GEALE SLJIPKE.Yn poepeslom bidobbeLaei Geale yn ’t leavich reid;Hy hie de kersen gnobbeYn ’t hôf fen oarreheit.De pet oer ’t holke hinne,En oer ’e eagen del;Hwent warem wier de sinne,En brimzen stieken fel.En oan in wyljen stobbe,Dêr hong syn baitsje oan,En oan it baitsje sobbeIn tsjoarre kealke oan.De rûge holders sûzenTroch blomkes en troch krûd,En troch ’e stannen rûzenDe simmertwjirkes lûd.De wettergulpen fleagenEn gûlden yn ’e fljocht,En nei de terpen teagenDe hoantsen yn ’t gefjocht.De skouwe teaperts songenDe âlde lange team,En d’ ekster wipt’ mei sprongen,En gloep fen beam ta beam.En Toon de seine harreFier yn it lege mêd,En Doeke mopke narre,Fen ’t swyljen wirch en sêd.En koazze yn ’e doeren,Dy haff’le yn ’e brij,Laei hymjend loai to poerenEn joech de sinne frij.En op ’e daem dêr blaeideIn eike sêd en slûch,En oer ’e lânnen waeideSint-Janstried wyt en rûch.Swiet yn ’e sliep fortize,Wist’ boi fen nimmen kwea,As sêftkes him hwet kizeOer holle, boarst en lea.Hy gappe en rekte en setteSyn doave skonkjes út,As by de noas him fetteIn kâlde keallesnút.“Hoei!” skrilde er, “Oarre, Oarre!”En sprong hast út it fel,En seach nou as in bloarreOp ’t earme kealke del.Och, Geale wroechwjirm kneage,’t Wier oeral: “Oarreheit!”Hy waerd ’er yet troch pleageBidobbe yn ’t leavich reid.Krûp yn in syd’ne wrine,’t Kwea lit dy nearne rêst;Dou kinste it net ontwine:It fret dy sliep en rêst.E. H.Geale sljipke.GEALE SLJIPKE.IT FAMKE.Myn famke kipet gol en blierUt hjar twa blauwe eagen.Hja is sa mûtel, glêd en tier;In flodder draegt se nei de swier,In kyps mei syd’ne beagen. (bis)En om ’e sêfte hals in stringFen moaije reade kralen:Dêr foare yn in gouden ding,It flikkert as in stjerrekring,Mei stienkes gleon fen stralen. (bis)Mar boppe pearel ef robynBlinkt yet hjar spitsich kinke:In dobke stiet ’er midden yn.Hjar wankjes binne waerm en fynAs ’t iere foarjiers-sinke. (bis)En fen dy ljeave kralestring,Dêr wynt in slinke hinne;Mar hwer dy slinke hinne wynt,En hwet dêr efter ’t jakje tynt,Dat wit hja mar allinne. (bis)Hjar tútke—o, sa weak, sa hyt!Dat wit ik mar allinne.In rig’le tosken, geef as kryt,Biseamd mei lipkes read en wytEft ’t Berlts’mer kêrsen binne. (bis)En yet by al dy snipperheitFen klean en ien en oare,Sa hat s’ in fromme, froede sin;De kreazens fen in wjitten hin,De blierens fen Aurore. (bis)Mar hwet yet swieter is as swiet,Dat kin nin bloarre priuwe.Hwent is hja tsjep en smûk en moai,En hat hjar kantens mjitt’ noch roai,Hja wol it sels net leauwe. (bis)Nei it Dútsk.E. H.IT MARKE.It wier op in simmerjoun;It sinke stoe op ’e grounWol heal yn ’e dauwe wei,Krekt as it yn ’t wetter laei.Sêftkes en stil wier de wrâld,It wetter laei sûnder fâld,En ’t goud’ne sinnefjûr,Spraette syn gleonens ’er oer. (bis)Men hearde nin flinter ef michSa flodderjen oan ’e ich,Ef gonzeljen oer ’e poel,En ek nin bernegejoel.Smûk mei de kop yn ’e plomDriuwkelen de einkes rounom,Yn ’t lizich-blêddige gnodYet syljende yn ’e dod. (bis)Djip yn ’e ladene tsjalkSong skûtefaer as in alkIn sang fen d’âlde tiid,En wier mei ’t wyfke sa bliid.En ’t wyfke spoun en striik,En digere troch ’e riikTroch it heal opskoude lûk,En wier by hjar hirdke sa kloek (bis)En Hearkeman om hwette bútSkouwt mei de peasjou ’er út.Sakeman fisket op iel,En skouwt, det er stint, nei it wiel,En keilt der syn dôperkes yn,En jowt se oan waer en wyn;O, roun ’er in ielke oan!Hwet joech it in rike moarn. (bis)En ik mei in wiffe sinRoike myn swiet ingelinFlink oan ’e oare marswâl,En wier mei it famke sa mâl.Hwet songen, hwet boartten wy!Hwet wier it ús rom en frij!O wille! O noflike tiid!Hwet tins ik oan dy wer bliid. (bis)Soms dreauke it sa sêftkes wei,De riemen sleau efternei:Den fette ik hjar ljordichkes om,En neamde hjar hunichblom.Den lake hja wyt en blier,As it maiblomke op ’e wierTsjin ’t ljeave rea’ sinke oanYn de iere foarjiersmoarn. (bis)O ljeaflike stille mar!Hwet lake en gobbe ik mei hjar!En hwerom brochtste sa fierUs lûd gegou en getier?Ei! hwerom wierste sa froed?Ei! hwerom tilste ús lûd,Al pipen we ek as in mûs,Sa hearrich oer fjild en hûs? (bis)O joun! o ljeaflike dei!Hwet tink ik dy efternei.En hwerom fleachste sa swiid,Dou goudene griene tiid?Dou himelske simmerjoun,Hwet wierste my rêd forroun!O, kaemste! Ei! mylde, kom!Ei! kom my faker werom. (bis)E. H.De alde skeper en de grytman.DE ALDE SKEPER EN DE GRYTMAN.NIMMEN LIBBET FEN ’E OERFLOED.In grytman libbe op syn stinsAs d’ earste fen it lân;Hy hie dêr alles nei syn winsk,En alles yn syn hân.Hy iet al hwet syn mûle mocht,Siet ivich oan ’e fles,En dochs hy krige gau syn nocht,En waerd dat libben wers.Soms reage er troch it hele slotEn flokte op ’e fammen.Den wier ’t,verd.... kale rot!Al tsjinnen s’ him as lammen.Sa’n mâlle boi wier wer ’ris oer,Mynhear woe út to jeijen;Hy socht Diana en syn roer,Om wyld en tiid to deijen.’t Hie reind, it bosk wier him to wiet;Nou teach er nei de heide,Dêr Oedsom by syn skjipkes siet,En fredich pypke en breide.Hy rink’le mei de hân yn ’t jildEn Oeds sei: “Goeden dei!”“Sa, Oedsom, sa allinne yn ’t fjild?Hwet jowt dat wol sa’n dei?”“O Jonker, neat as kost en kleanFortsjinje ik dei op dei:Dat is jier út, jier yn, myn lean.Ik lizz’ myn botsen wei.”“Dat is in bytke!” sei mynhear;“Dat is nin billik lean.”Mar Oedsom sei: “Ha jy den mear?”Dêr koe mynhear mei gean.Nei it Dútsk.E. H.ALD JANOM.Wel, boer, ’t is eft ’t hjir frijers reint.Is dat hjir ek in spil?Ik bliuw net langer jins âldfeint,As dat sa langer scil.Do Fyke yet in famke wier,En yn ’e widze kriet,Do wist me yet al gau ’ris rie,En hwer de pleage siet.Den loek ik oan it widzetou,Ef roan ’t ús oer ’e fûst,Den joegen wy hjar oan ’e frou,Den dronk hja det se pûstt’.En waerd hja yn ’e kakstoel boas,En hie hja hwet gegryn,Den ram’le ik mei de brilledoasMei trije duiten d’r yn.Hwet ha we wol in wille hawn!’t Wier altyd Janoms pop.Hja sjag’le mei my troch it lân,En socht de blomkes op.Hja trog’le my de duiten ôfFor swiete snobberij;Ik tom’le mei hjar yn it hôf,En waerd in bern as sy.Mar nou, nou hat s’ in oare pleach:De deale wit er fen!Fê! sa’n gefljoch en sa’n gereach,En dat fen oarljú’s bern.’t Is eft w’ in slimme sike ha,Sa wirdt me hjir oerroun;De masters komme ’er hird op ta.Och, wier hja mar wer soun!Den komt ’er wer in gielbird oan,Dy just is út de dop.Den lange Jelke, ús bûrmans soan,Dy mei syn poepekop.Den komt ’er ien troch rein en wyn,It wetter dript him nei;Den seit de fryster: “Skik mar yn;D’ âldfeint kin dêr wol wei.”Dêr sit er den, en dampt en smookt,Krekt as in grytmans soan,Wylst Fyke tige prikken stookt,En ik sit efteroan.Den jowt se him hwet brandewyn:Hwet laket se den wyt!Den is ’t: Skink Janom ek ’ris yn!”En oars krij ’k nea nin skyt.Den stekt se him de fûst ’ris ta;Den knypt se him yn ’t ear;Den smyt se him myn prûk ’ris ta.Fê, hwet in mâl gebear.“Kom, Janom, jaen myn guds hwet foer;Sa skikt er my den wei.Ik bin ’er as de wever oerAlear op ’e lânsdei.Soms komme ’er trije op ien joun:Den stroukje, hest’ sa net!Twa ite hjar de bûk den roun,De tredde krijt de pret.Twa slûpe ’er út, en helje mear,En komme let werom.Den strúnje, en snuve om hûs en hear,Troch skûrre en hôf rounom.Den dekke se ús de skoarstien ta,Den komme se ’er ta yn:Al hwet wy bûten doarren ha,’t Is earsling hwet ik fyn.Den stiet de haiwein op it hûs,De bolle oan ’e klink.Den skreppe en skoerre by de rûs,En de oare deis to sink.En gnoarje ik ’ris oer dat spil,Den seit dat famke yet:“Och, Janom, hâld je dochs mar stil,De âlde dei forjit.”Né, boer! as dat sa langer kin,Ik kin sa langer net;Ik tankje jo en ’t húsgesin!Myn hearring bret hjir net.E. H.Sneintojoun.SNEINTOJOUN.IT TSJERKHôF BY JOUNTIID,EFIT GRêF FEN LOKKE.Dêr op dat hege tsjust’re hôfLei ik myn Lokke del;Dêr setten hjar myn bûrren ôf,Dêr yn dy kûle del.Dêr laeiste, Lokke, dêr, myn bern!Dêr yn dy kâlde groun.Mei dy ha ’k alles hjir forlern,Hwet me oan de wrâld forboun.Dêr laeit myn libben en myn sin,Dêr yn dy griene wier.Det nimmen mear in trien ontrin,Ik fiel en fiel it swier.De toersklok bile hol en fol,Do ’k hjar nei ’t hôf ta brocht’;My tinkt, ik hear it yette wol,En sjen it as by ljocht.En mannich famke teach ’er meiNei ’t hege tsjerkhôf ta,De bier mei Lokke efternei,En kriet en snikke sa.En mannich feintke teach ’er mei,Nei ’t hege tsjerkhôf ta,De bier mei Lokke efternei,En kriet en snikke sa.En beppe mei hjar reinkleed omKaem slierend efteroan;Dat âlde minske, goed en from,Troch rou en leed bistoarn.Sa tôge se hjar lêste blomNei ’t neare tsjerkhôf ta,En moast noch yn hjar âlderdomEk dizze rouwe haHwet is it libben op ’e wrâldIn wif en faei bistean!Ho selden sjucht men immen âld!Ho faek in blom forgean!Dy hjoed fol libben en fol fjûrOm grêf noch stjerren tinkt,Hat moarn it wite deakleed oan,Forjit men—en forsinkt.Mar, famke, sliep en slomje dêr,Dêr yn dyn griene wier;Det wjirm en modder dy fortar,Fortar mei ’t earste jier!As nei in lange wile en tiidNin trien mear om dy rint,En de âlde frjeonskip wiid en siidWer nije frjeonen fynt,Den tink ik yet om dy, myn bern,To ier forwile blom,Sa faek as ik it tsjerkhôf sjen,En op dyn grêfstien kom.E. H.TRIJE GEBETKES FOR FRYSKE BERNTSJES.Moarngebetke.Scoene wy dy forjitte, dy net tankje, ô Heit yn ’e himel? Tûzen bern binne dizze nacht ynslomme, en hawwe hjar eagen for ivich sletten; mar myn eagen hastou wer iepene, om it bliere ljocht fen dyn moaije gleone sinne tsjin to laitsjen. Ieremoarn stiet it brea for ús ré, detstou simmers waechsje litste. Dêrom binne wy ieremoarn ek bliid, en sizze tsjin eltsoar: “Kom, lit ús tankje en bliid wêze! Der is nin heit, sa goe’, sa frjeonlik, as ús Heit, dy yn ’e himel wennet, en ús it libben en alle dingen jowt!” Hoedzje ús dizze dei for alle kwea; bilieven, hoedzje ús for de sonde, dat it iselikste kwea by dy is, o God! Jow ús dêrta in fromme sin, det wy flitich yn ús wirk binne, en by âlde ljue om sizzen jane. Doch dou goed oan hjar, dy my goed dwane: seinje myn ljeave âlders, myn folk en frjeonen, myn masters en oppassers! Hwent ik bin earm; ik haw neat om hjar to forjildzjen. Tink ek om myn ongelokkige evenminsken! Jow brea oan ’e neakene en bleate! Stjûr dyn hillige ingel mei in treast oan de siken, dy folle pine útsteane, en mei it each nei dyn hege himel sa earmhertich kroanje en weinje. Helpje dou se allegearre, hwent dou biste de heit fen ús allegearre troch Christus ús forlosser. Amen.J. H. H.Gebetke foar it iten.Wy tankje dy, goede God, for it iten, dat hjir foar ús klear stiet. Ho goe’ bistou, ô Heit yn ’e himel, detstou alles jowste, hwet wy fen dwaen hawwe! Hwet jowstou ús folle mear as oan ’e earme minsken, dy bitter honger lije! Lear ús dêrfor tankber to wêzen, en hwet mei to jaen fen alles, dat wy to folle hawwe. Dêr hastou ommers wille oan, ô Heit fen meilijen, det wy dyn skepsels, ús evenminsken, goeddwaen, lyk astou ús goed dochste en forjowste om Christus dyn soan. Alles hwet goed is skinkstou ús, en howol wy it net fetsje, kwea komt nea út dyn seinjende hânnen. Scoene wy den net op dy trouwje? O, jow ús hwet goed is, as wy ’er net om freegje, en omthâld ús, wize God, hwet kwea is, ek as wy ’er yn ús blinens by dy om krite en trúnje. Amen.J. H. H.Joungebetke.O Heit, dou dy fier boppe de stjerren wenneste! Ik bitankje dy, det ik de hiele dei dyn goedheit priuwe mochte. Klean en iten, ûnderwys en gesontheit, alles hwet my lêstte, hwet my tsjinstich wier, haw ik hawn. Tanke, tanke dêr for, ô beste Heit yn ’e himel! Myn eachlidden wirde swier, en ik moat to bêd. Forkwikje myn wirge lea troch de swiete sliep, en weitsje foar myn bêd, as ik net wit, det ik yn ’e wrâld bin: hwent dou, o ljeaven Heare, sjuchste alles, hearste alles, ek de kweade minsken as it tsjuster is. Tink net om it kwea, dat ik dy hjoed dien haw; forjow it my om myn sillichmeitsjer, dy alle froede bern by him ropt, dêr it nea nin nacht wirdt. Amen.J. H. H.DE ROTTELWACHT.Tsjien hat de toerklok slein!In swiere dei is wer forflein.Minsken, harkje nei myn sizzen;Bid, en gean to rêsten lizzen!En dy nin tsjoed gewisse het,Slept sêft en swiet op sa’n gebet:Hwent yn ’e himel hâldt de wachtIn helder each de hiele nacht.Alve ûre hat de toersklok slein!It fjûr is hast yn yeske lein.Harkje, hwet ik dy wol sizze,Dy ’t yet net to rêsten lizze,Ef dy noch oan de arbeid swit,Ef dy yet by de kaerten sit;Dy sizz’ ik for de lêste kear,De deaklok slacht for immermear.Toalf hat de klok! sa ropt de wacht,Boargers, it is middennacht!Harkje, hwet ik dy wol sizze,Dy ’t de soarch to heech mocht lizze,En hwer noch yn de neare nachtIn hert fol soarch en kommer smacht,Sa jow dy God in swiete slom;Ja, sliep de wizer yn ’t rounom.It is ien ûre, dat dêr slacht;Kâld en tsjuster is de nacht.Harkje, hwet ik dy wol sizze,Dy yet helske leagen lizze,As hjir ef dêr mei satans riedIn tjeaf op tsjustre gongen giet.Sa gean nei hûs en tink to rjucht,Det God dêr boppe dy wol sjucht.Hark, dêr slacht de klok al twa!Dat rint nei de moarntyd ta.Frij fen soargen en fen lêstenLaeit nou alleman to rêsten,En hwa ’t nou, foar det it daget,De swiere soarch oan ’t herte knaget,Dou earme sloof, dyn sliep is oer.Hwet soarch? God soarg’t yn syn bistjûr.Trije hat de klok, God tank!Kom, de kjimmen wirde blank.It ljocht brekt troch ’e wolken hinne,En dêrmei komt de blide sinne.Bilibbest’ nou gesoun de dei,Sa tankje God, en gean dyn wei.En gean mei friske goede moedOan ’t wirk, en hâld dy goed.Hebel, De wachter-ruf.E. H.IT BOLSWERTER NUT.Gabe hie in bulte praten heard fen it Bolswerter nut: de iene sei ’er dit fen en de oare dat, mar dy ’t ’er west hiene seine allegearre, det hja der in bulte nocht hawn hiene. Master, dy der Gabe faek fen om ’e earen tongere, kaem op in eftermiddei, det de sinne al toalle, to freegjen, eft er nou mei woe; dy joun wier de brij wer opskept. Gabe stie earst wakker yn bistân; mar Fetke bôlrinster, dy der krekt by stie en de mûle yn twa hânnen hie, makke der in ein oan. “Kom, kom, sei hja, ik sjen ’t wol oan dyn noas, Gabe. Dou bist’ der sa nijsgjirch nei, detste der wol in langskonke mich om yn ’t gat krûpe scoeste, aste der mar yn koeste.” Gabe lake ’ris om dat snjirdich wiif, en joech tawird. Saskemoi siet noch to skimerjounjen, (it wier djip yn ’e hjerst,) do se de Noarger rún foar ’e sjeas spanden en nei Bolswert rieden. De wei wier as klaphout; it spoar glinstere; it poepesinke skynde wakkere moai; en der wier nin grilke oan ’e loft. Hja spanden by in boer fen hjar kinde út, en do se yn ’e Lêste Stûr in foech slok koft hiene, stapten se aenstons de stêd yn. De poarte wierne se, tink ik, sa ’n great tritich trêd troch west, do se oan ’e lofterhân in tuitich tilke oergongen, en foart, noch ’ris lofts om, in plat tilke oer; do in foech ein strjitte by de feartswâl lâns; do wer oan ’e rjuchterhân in gloppe yn, en nei ’t se noch in pleats oerroun wierne, moaste se einlik in steile treppen op, dêr Gabe koarts syn soune skonk britsen hie. “Hwer bring’ je my hjir?” frege Gabe. “Ei, ju! sei master, dit hat alear in kleaster wêst.” “As ’t ús den mar net ôfgiet as de rotten yn ’t kleaster, sei Gabe, dy’t der nea wer libben útkomme.” Mei ’t er dit sei, staette master oan de rjuchterhân in doar iepen, en, ja, man! dêr hien’ je ’t spilke. In wide seal mei in wyt wulft as in tsjerke; oan d’ ein in preekstoel, dy yn in rêst skammels, fyoelen, en oar spylljues ark, hast bidobbe wier; dêr omhinne sieten spylljue yn pleats fen dyakens; by de mûrre lâns lytse tafelkes, dêr de manljue oan sieten to smoken; yn ’e mids wol hûndert frouljue, de iene twanger as de oare, dy krekt as yn ’e tsjerke op stoellen efter inoar sieten, mar dy lûd hoallefoallen, ef praetten as alken. Do Gabe dat in bytke oangappe hie, kaem der in flink jongkeardel yn mei in frommiske op ’e side as in lôge; hja wier fiks út ’e kluten sketten, hie in tsjeppe troanje, bliere lippen, en de kleare gollens yn hjar twa blauwe eagen. Gabe seach wol det it dochter en sweager fen hjar Feikomme-en-hjar lânheare wier, en tochte det se him hjir net kenne woene, mar sy, sa gemiensum as in arbeider, sprieken him aenstons ta, en makken in frjeonlik praetke mei him. Do dy hear syn wiif nei hjar stoel brocht’, en yn de greate plimzen pompier, dy foar de spylljue laeinen, omblêdde hie, kaem er mei in gysten stap wer op de skroar ta, en om ’t er wiste, det Gabe it bryk útstelle koe, naem er him by in rêst Bolswerters yn ’e kring. Dêr hiene je in froedsman, sa hwette smel fen troanje, in aerdich koartswilich man, dy termen yn ’e holle en it hert op it rjuchte sté hie. Den noch ien, hwette lytser en swart fen oansjende; mar dy ek net slûch wier, en wol tweintich boeken mei extoarjes fen bûten koe. Ek stie der in bleek man by, dy hwet rimpen yn ’t praet wier; lang nin kou mei skjipperibben, mar ien fen ’t âlde skaei, dy yen mei ried en died alle dagen mear yn ’e hân foel. Yette wier der in boekhâlder by, in stânfries, dy fen oarder hâldde, en ien om minsken to helpjen, howol him de frjeonlikheit mear yn ’t hert as yn ’e troanje siet. Den hien’ je ek noch (Foi, det ik dy forjitte scoe!) ús dokteromme; o! de gollens laei op syn wêzen, en hy lake, det er skodde, sa faek as de skroar út de koker spile. Gabe seach gau, det er hjir krekt by syn minsken wier; allegearre wakkere sêftsedich en frjeonlik. Sy wierne sa rûch net as folle boeren, en sa greatsk net as folle stedkers: mar:sljucht en rjucht, as hjar Gysbertomme. Do se dêr sa ’n foech healûre mei eltsoar praten hiene, sei der ien: “Gabe, boppe de skouders biste noch al mansk; mar hwet seist’ der hjir fen?”Gabe.Wel, it liket in nuver spulke. It is nin weardshús, it is ek nin tsjerke, en dochs liket it sa hwet nei beiden. Heal divel, heal minske, lyk as Fokke flokker seit.De Hear.Nou, is dat sa tsjoed? Sa krijt lichem en siel elts syn deel, dêr oars ien fen beiden meast om ’e stûke rint. Wy wolle de minsken sa folle wille dwaen as yn ’t weardshús, en sa folle leare as yn ’e tsjerke.Gabe op ’e nutslêzing to Bolswert.GABE OP ’E NUTSLÊZING TO BOLSWERT.Gabe.Wirdt der den ek leard?Froedsman.Alteas forhannele. En ’t bigjint mei stoarm en ûnwaer. Hark mar!Mei iens bigounen al dy spylljue om de preekstoel to striken en to bliezen, det de glêzen der fen dinderen en Gabe sa luftich waerd, det syn kreupele skonk bigoun to trantsjen. Do dit in amerij dûrre hie, wynde ’er him in smel man troch de spylljue hinne nei de preekstoel ta, en dy bigoun, as hjir nou folget, to praten oerIT JILD.Hearen en boargers! Juffrouws en Jiffers! Feinten oan ’t útdruijen, en jimme dy de frysters nei de hakken sjenne! Alde fammen, en jimme dy noch hoopje! Dy hjir binne om to sjen, ef jimme bisjen to litten! Jimme allegearre, dy hjir komd binne to praten ef to harkjen, to smoken ef to priuwen, ta Nut fen Al it gemien!Us oarremem plichtte ús folle to forheljen fen in âld preker, dy troch de gemeinte pijd wier om it wird to dwaen, en do er yn it houten wammes stie, net oars uterje koe as dizze wirden: “Jimme binne! Jimme binne! Jimme binne!” In âld wyfke, dy dat bigoun to forfelen, frege him einlik: “Wel, heite, hwet binne wy den?” “Jimme binne allegearre gekken, sei er, hwent ik moat preekje, en ik kin net.” Egentlik hiene jimme krekt lean nei wirken, as ik jimme mei sa ’n bolstjûrich wird ek ’ris tige útheuvele. O, as jimme wistene, ho ’t ik yn ’e knipe sitten haw, en dat troch jimme skild! Né, der wier nin tsjinakseljen oan; ik, ik moast dizze joun prate, en do alles omkomd wier, wist ik net hwer ’t ik oer prate scoe. As jimme allegearre ien sin hiene, hwet joech ik den om sa ’n Nuts-preek! Mar in baerch hat in sin, scoe in minske den nin sin ha? De iene hâldt fen ’e moer, en de oare fen ’e dochter; de iene hat in sekfol forstân, en de oare nin fingerhoedfol, en dêr komt it fen dinne, det de iene him ta de teannen út formakket, wylst de oare him forfeelt, en de preker as in âld hynzer tsjingappet. Lykwol haw ik my ’ris skrep set om ’t jimme allegearre to goedzjen. Earst tocht ik, kom, ik scil ’ris riddenearje oer de praktiske rede fen ’e Kantiaenske wysbigearte, en dat hie in onfoech moai stik west for in inkelde djippe drinker[2], dy ’t der ûnder jimme skûlet; mar de frouljue scoene miene, det ik hjar yn in tsjokke mist laette, noch tsjokker as de Amsterdamske, dêr minsken en hynzers by yn ’t wetter truzelje. Do tochte ik wer, lit ik it hawwe oer ’e hannel yn Fryske tsjiis, en dat scoe de tsjyskers bjuster sinnige hawwe; mar hwet is ’er de oare ljue oan de tsjiis fêst, as det de boeren se suver meitsje, en ’er nin hert fen sûre brokken yn triuwe, dy nin houn frette wol. Einlik skeat my yn ’t sin, om it ’ris to hawwen oer it ljeaflike fen in kreas prûs frommiske en myn sizzen mei de libbene bylden, dy hjir foar ús eagen sitte, oan to skroeven: in jamk stikje, siker, for de jongfeinten, mar for de kâlde stakkerts, dy de tsjerkhôfsblommen al op ’e holle steane, om ’er swietkes by yn ’e doljorum to reitsjen. Sa wier ’t jimmer onklear oan de iene ef d’ oare ich, en al myn hersenskraebjen hie hea-terskjen wêst. Underwilens kaem dizze dei neijer en neijer, en jimme forgees yn ’t kleaster komme to litten, wier krekt sa folle as my mei wiif en earme berntsjes for ivich bûten de klokkeslach fen Bolswert to bannen. Hwent as ien lilts wiif in great krús is, hwet scoene den hûndert wol wêze? De grizen rint my oer de grouwelen, as ik ’er mar om tink! Dat bigoun my earjister sa yn to barnen, det ik in forhânlinge hawwe woe, al scoe ’k him onder de stiennen fen ’t hynstepaed wei skoerre. Yn dizze binaudheit grabbele ik mei myn fingers yn it fesjebûske om, en helle der yn gedachten trije inkelgounen út; mar do ik dy yn ’t each krige, joech ik my sels in trewinkel foar ’e holle, en lilts oer myn eigen slûgens, sei ik: “Hwerom siikje ik allehiel om fierrens, dat ik yn myn eigen bûse ha? Oare dingen fen dizze wrâld binne sa fen skik, det de iene se skoudert wylst de oare der om skrept en skoert; mar jimme, silveren skiifkes, tûzenris moaijer as de silverblanke moanne for in smûk pear! hwaens hert is sa ilich en stiennich, dat dyn geflikker net ynnimt? Hwet sang tommelt sa ljeaflik út de kiel fen in nachtegealke yn minske-earen, as it gerammel fen jimme by sekfollen yn earden skealjen útskodde? Hertlap fen my, fen alle minsken! ho iiskâld dou ek biste, jow ynfierne oandacht oan de hearders; jow fjûr en krêft oan myn wirden...... Kom, lit ik it mar platwei sizze. Ik scil prate oer it jild.Mar nou ha ’k noch in slimme striid mei my sels hawn, eft ik myn preek yn fjouwer parten deelje scoe, ef, lyk as de domenys, yn trije; dêrnei eft ik dy trije stikken elts wer yn fjouwer splisse scoe, ef yn mear; en einlik, omdet trijeris-fjouwer toalf is, eft ik dy toalf delen jimme op ’e fingers tatelle scoe, fen ’e tomme ôf nei de lytse pink ta, ef fen ’e lytse pink ôf nei de tomme ta. Mar om de wierheit to sizzen, haw ik nin tiid hawn om my op sa’n swierwichtich stik to birieden; howol ús pake sei, det preken mei sa’n bulte yndelingen krekt as âlde tsjerken binne, dy in hele bulte neare finsterkes, en in wakker bytsje ljocht hawwe. Ek hoopje ik, det immen, dy preket wylst de blêdden fen ’e beammen falle, troch ’e fingers sjoen wirde scil, al wier it, det him de plasse soms in bytsje bigoun to malen. Ik kom hjir dos mar simpel oanstjitten mei twa delen; it earste, de útfining fen it jild; it oarde, de útwirking fen it jild.Om to sjen, ho it jild útfoun is, scille jimme in lyts reiske fen in tûzen jier fiif seis tobek dwaen moatte, om sa dwaende ûnder de earste minsken fen ’e wrâld to lânne to kommen. Alderearst pielden se sa hwette mei fiskjen ef jeijen; mar do wierne se meast sa wif as heidens en skjirslipers, dy fen de iene oarde nei de oare fleagen, en omdet ’er do nin each op to hâlden wier, scille wy der net om tinke foar det se earne tsjoarre wierne. Sa gau wierne se net mei wiif en bern op in fêst plak to stoel en to bank komd, ef sy bigounen fé oan to setten: ek túntsjene se ’r sa’n bytke mank mei in pounsmiet twa for bûzekoal, earten, beanen, en sokke kost oan to lizzen. Sy houdden kij, skiep, ezels, kammielen, al nei’t de lânsdouwe sei, dêr se hjar deljown hiene. Sy libben stomp ienfâldich, en hienen in bytsje brek. De fammen frisselen hjar hier net foar in spegel, mar mei de holle foardel oer in dobbe mei klear reinwetter: de memkes, net eang for gapskens, lieten it bare ljocht fen ’e himel yn ’e finsters skine sûnder lagen fen boppe- en ûndergirdynkes; matten, flierkleden, en sok ark, om de berntsjes oer stroffelje en bûden oan ’e holle fâlle to litten, koenen se net! koaitsfammen, banketbakkers, en dy sok kjiskou makken, wierne fier to siikjen. Sy genearren hjar mei mâlke, triuweltsjiis, waei, hwette moalkost en griente; it wetter skepten se, lyk as Dyogenes, mei de holle hân en as hja ’ris tige smarre woenen, den slachtten se in sûpkeal fen hjar reau bisten, en pluzen it mei folk en frjeonen op. Licht fetsje jimme, det se yn dizze ienfâldigens hjar bynei allehiel rêdde koenen mei hjar eigen gemaek, en ’t bytke, dat hja mear brek hiene, rûlebúten se fen eltsoar. Spek oan spinnen! Hie immen sin oan de apels ef prommen fen syn bûrman, den naem er in koerkefol aeijen mei, en dêr hanbakken se sa lang oer, det se ’t iens waerden, ho folle prommen men tsjin in snies aeijen oerdwaen scoe. Hie er in hynzer brek, den joech er in team biggen en sa folle eikes as it hynzer wirdich wier.Dat sjamperde allegearre sahwet hinne, sa lang as it each net greater as it liif wier, en de ljue in bytsje dingen brek hienen; mar dy roalhannel bigoun in deakerske pleachhannel to wirden, sa gau as se hûndert dingen mear hawwe woenen as se sels makkene. Yn pleats fen waei en reinwetter krigen se ’t yn ’e holle om bier en brandewyn mei sûker to drinken. Earst droegen se for in jas in kouwehûd mei de hoarnen ’er op, dy hjar boppe de holle útstikene; mar neijerhân moast ’er sarjes, do lekken, op it lêst side en flewiel komme; ja, sa tier waerden se yn ’t iten, det se hjar brette poarsken ef skroeide fearnen skjipflêsk lekskoaijende, rikke salm, oanleine snoek, en skylpodde-sop ite woenen. Omdet se nou it tsjiende part fen al dy snoarrepiperijen sels net meitsje koenen, moasten hja de njuggen oare tsjiendeparten fen oare ljue oankeapje, en by dit útwreidzjen fen de hannel bigoun it roaljen in drôvich lêst to wirden. Forbyldzje jimme ’ris, det ’er nin jild by uzes yn ’e maling wier, nin dekaten, nin gounen, nin trettsjindehealen, nin dûbelstûren, nin duiten, nin sinten; op ’e wide wrâld neat, dat nei goud silver ef nei koper like; moast den alles, dat jimme brek hiene, net koft wirde mei ien ef oar, dat jimme yn hûs hiene? Yn in théwinkel woene se in romerke wyn drinke, en hja scoenen by de wynforkeaper mei in pûdke peccothé komme. De lekkenkeaper woe ’ris oesters sline, en hy scoe de feint mei in lape bommesyn nei de sâltefiskman stjûre. De loaijer woe syn dochter in guitarre keapje, en hy scoe in pear stjonkende hûden út de kûpe toaije om it ystremint to biteljen. De slachter woe bier drinke, en hy scoe in yntaest yn ’e brouwerij opsjouwe. De boekforkeaper woe syn boike in stik koeke jaen, en hy scoe it bern mei in roman fen Walter Scott nei de koekebakker stjûre om ’er in fearn hoiteflip oan to heljen. Op snjeon to joun, as de measte ljue waerme bôltsjes ite, scoe ’er hast sok mâl en nuver gûd net yn ’e stêd wêze, ef hja scoenen ’t de earme bakker yn hûs tôgje. Hwet in abbegaesje fen alderlei reau kaem der for de keapljue út foart! Hwer founen se pakhúsromte om sa’n arkefol to bergjen? Mar dat noch tsjoeder is; al dy flardkes fen dit en fen dat, al dy bekjefollen nou fen ’t iene den fen ’t oare iten, ho kamen se der sûnder skea ôf, as se hjar op it lêst it hûs útstonken? Hwent sels koenen se ’t net út it swiet, en in oar wier faek al takocht, as se de helte noch net kwyt wierne. Ek wier it ondwaenlik krekt sa folle en net mear to keapjen as men nedich hie. In frommiske, byfoarbyld, woe in brief mei spjelden keapje, en dêr koe hja neat oars as in moaije douwe oan jaen, dy se op ’e matte to folle hie; mar de douwe wier wol twaris sa folle wirdich as de spjelden, en hja koe it bist dochs de wjukken net út it liif ef de boutsjes út it gat skoerre, om ’er krekt sa folle ôf to nimmen as de spjelden kostene: hwent den wier it hele bistke nin spjeldskop mear wirdich. Ek wier it onnoflik, det de dingen do op nin fêste priis stienen, dêr me fen sizze koe: “dat is nou hjar prik.” As in boer in lape Ingelsk bont for in jak fen syn wiif keapje woe, en hy kaem by Nathan mei in ammerfol bjist; ef in gnjirker kaem by in skoenmakker, en sei: “Meitsje my in pear klaeitrapers, ik scil dy mei snijbeantsjes bitelje”.... Ljeave minsken! hwet forlikinge is ’er twiske de bjist en it bont, twiske it pear skoen en de snijbeantsjes? Dêr gong it den op in hifkjen en tingjen, eltsoar it hert út it liif, en as dat ûren oer ien boech dûrre hie, roun it noch meast al út mei ’er in slach nei to slaen, dêr ien fen beiden skea by hie.Al sa roallebútsjende hiene de minsken wol tûzen jier mei eltsoar foartpandere, do ’er op it lêst in fynst dien waerd, dy hjar glêd út de pikel holp. Yn in bercheftich oarde kaem in nij boer op in kâld sté, dêr er in boarne ef saed (dat wit ik net krekt) by hawwe woe, om syn fé to boarnen; hy dolde, en noch wier er net healwei oan ’e welle ta, ef hy staette mei syn stiennen lodde op in klute, dy folle swierder wier, as er oait in speesje hifke hie. Do er mei in heidebjizzem it rûchste sa hwette ôfhimmele hie, bigoun de klute to blinken en út de readens to sjên. Om lykwol krekt to witten hwet it wier, keilde er him yn in great fjûr; en sjuch, de klute woe wol gleon wirde, mar net barne. “Dat is nijsgjirrich gûd,” sei de boer. “Mar ik scil dy wol krije, feintsje.” Mei ien tilde er in swiere balstien oer de holle, en pompte dy fen boppen op ’e klute del, det it sta sei; de klute briek net, mar krige in dûk, dy der yn sitten bleau, do er bikoelle wier. Koartom, de boer hie in stik koper foun. Neijerhân founen se noch in bulte mear sokke klonten, mar jimmer sa’n onnozel bytke by hout en stien to lykjen, det it altiten in hiel selsomme speesje bliuwe moast. De iene makke ’er in hammer fen; de oare it oerd op syn pile; de tredde in kniif; in rike skevel liet ’er in kop fen bûtsje, dêr hy it sop fen ’e druven yn úttreau; mar einlinge kaem de fornimstige Tubalkaïn op ’e proppen, dy ’er alles fen makke, hwet syn eagen seagen. Do waerd it koper folle mear wirdich as jinnich ding, dat de minsken yn wetter ef ierde foun hiene, en elts woe it minlike graech ynroalje tsjin alles, hwet hy to forkeapjen hie; de slachter tsjin syn spallingspek; de bakker tsjin syn mikkebrea; de loaijer tsjin syn hûden; om koart to gean, alle ljue dy hwette to missen hiene. Nou hie de keapman net mear to rieden mei in grienmank fen alderlei waren, dy in bulte birêdding en in bytsje winst joegen. Hy hie syn koper, dat er yn in lyts hernke weistoaide: roast en skimmel kaem ’er net oan; hy koe ’t fordele sa lyts as er woe, sûnder in drip to bidjerren, al wier ’t ek yn sokke lytse pyskes, dy net mear as in spjeldskop wirdich wierne; en hie er hwette fen in oar brek, elts wier allike happich, om it fen him yn to roaljen. As de harder en it ljeaf lodske fen ’e heide to foaren hakketearrene, hwet mear wirdich wier, syn pansfluitsje, ef it lint mei de blommen, dy op hjar prûze molkenkeamer stiene to pronkjen, den koene se ’t noait net mei eltsoar iens wirde; mar nou sei hy mar, det syn fluit in fearnslead koste hie, en it wier sa klear as de sinne, det de fluit fen Daphnis fjouwerris sa folle wirdich wier as de rûker fen syn Amarillo.Do dit roalmiddel earst útfoun waerd, woegen se eltsoar it koper ta; mar jimmerwei mei de skealjen yn ’e hân to stean, lyk as in Jeud, dy de boeren formôgle figen fen ’e kroade forkeapet, waerd op it lêst, do ’er tûzenen op ien dei omset waerden, danige lêstich. Dêrom woegen de keapljue in hiele rêst pounen, fearnen en leaden yn foarrie ôf; den wierne se mei in boarst klear, as se hwet to biteljen hiene. Ek binne de nammen, dy de measte naesjes oan it jildstik jowe, dêr hja by rekkenje, út dit gebrûk fen dinne komd. Itpoundfen ’e Ingelsken, delivrefen ’e Fransken, itpoun flaemskfen ’e Hollânners, wierne yn âlde tiden net oars as sokke ôfwoegene pounen koper ef silver. Mar dy skealjen, dêr mar twa eagen oer gongen, wierne net altyd de skealjen fen ’e rjuchtfirdichheit; dêr skeelde rju folle oan. Hwent sjuch, frjeonen! dat skacheljen siet al ier yn Adams bern. Fen dit poun waerd wol ’ris in fearnslead ôfgnibbele: bisneine en onbisneine bysfeinten sieten ’er ek wol ’ris mei de file op om to boartsjen. De falske weager, dy se bitraptene, sei soms, det er him forsind hie, en den wier it grapke dêr mei út; mar meast flokte er, det ’er de lôge nei gong, det hy suver wicht jown hie, en dêr folge den deilisskip op mei sa’n gerach, gepleit en fûstkespyljen, det stêd en gea der fen optilde. It gerjucht krige gau syn meuch fen dit spil, en forbea op galge en rêd, det nimmen koper útjaen mochte, ef hy moast it earst op ’e warkeamer troch in lânsitiger stimpelje litte. Fen dy ûre ôf waerd it koper egentlik dat ding, dat wy jild neame. It gerjucht sloech ’er krús en mint op, en elts dy sa’n klop seach koe steat meitsje, det er op ’e kop dat gewicht en dy speesje krige, dêr hy it for ynbarde. Letter founen se ek silver yn ’e bergen, dat noch selsommer is as koper, en goud, it selsomste fen allegearre; en omdet de dingen priziger wirde, hwet se minder to krijen binne, sa joegen se fiifintweintich koperen sinten for ien silverstikje fen de selde swierte, en fjirtich silverstikken for ien goudstikje, dat allike swier woech as ién silverstik.Mar fen dy earste klop op it jild spritsen; witte jimme wol, ho’t dy ’er útseach? Ja, dat scille jimme net gau riede! Tsjinwirdich slaen se ’er folle it kopstik fen de baes fen ’t lân op, mar do in kou, in okse ef in skjippekop. Nou scoene jimme wol tinke, det de ljue hjar do fen skjippekoppen en okseprippers regearje lieten; mar dat wier al hielendal net rekke. It wirk laei op in oar moar, frjeonen! hwent yn ’t regearjen wiern’ se do krekt sa tûk as tsjinwirdich. It jild kaem yn ’e pleats fen lân en sân, fen fé en hûs; alles hwet men op ’e wrâld bisitte koe, waerd troch it jild forbylde. Mar by ’t útfinen fen it jild wier de jinnichste, alteas de greatste rykdom fen ’e minsken hjar reau bisten, hjar hynzers en kij, hjar skieppen en bargen. Sa folle poun koper as it bislach bisten wirdich wier, ef de bisten sels, dat kaem op it selde út, en dêrom sloegen hja op it jild it kopstik fen ’e bisten, dy ’er troch forbylde waerden; nou in bok, den in baerch, ek wol in okse ef in ezel. De nammen, dy wy en oare lânnen oan it jild jane, wize it noch út.Een schatop syn Hollânsk is it âld-Fryskesket, dat skot-, hok- ef stalfé, ek wol hoklingen, bitsjut.Penningwol sizze in fearkou. De Angelsaksen seinenkeaptsjin fé, priis en keappenskip, en ús foarâlders, mei hjar út ien lape toarnd, seinen tsjin jildfia, dat nou by ús fé hjit. Ek it Latynske wirdpecuniais nei de letterbistegûd. Dat binne nou ’ris onfoege liltse nammen! Hwent as de stedtsjers tsjin eltsoar sizze:je bent een schotvarken, ef:het is vee, het is beestegoed!den dogge se dat noait net om eltsoar mei plomkebjizzems ôf to feijen. Mar moaije bern hawwe wol ’ris liltse nammen, en al woenen alle rimers it jild útgûle en skrieme forBlinkend slijk, besproeid met zweet en tranen, ik hâld fol, det it ien fen de ljeaflikste, nuttichste en krêftichste dingen op ’e wrâld is. Mar omdet de frouljue net wend binne, det ien it wird sa lang allinne hat, scil ik hjir in bytke pleisterje; den kinne se de mûle ek ’ris wille jaen, om friske oandacht to gearjen for it oarde stik fen myn forhanlinge.(Geskrep fen foetten en stoellen.... opfleane nei de kastelein...... wyn, pons, kofje....Brand je niet!de feint ridelje se oan ’e earmtakke.... poezje yn ’e krollen fen ’e jiffers.... de jongehear kettermintet...... mûskopje, gysgobje...... eltsoar kjiskou tapije út pûdtsjes. Gabe fjirket nei it forfolch.... mei in healûre bigjinne de spylljue wer op to striken, de man giet yn ’e preekstoel, en is wer oan ’t wird.)Ik scoe den earst oer it ljeaflike, neijerhân oer it nuttige, en op it lêst oer de krêft fen it jild prate.Jimme út to rekkenjen, det it jild ljeaflik is, is egentlyk sa folle as to biwiizgjen, det it wetter wiet en it fjûr hjit is. Hwet ommers in ding ljeaver is, hwet men ’er mear noed fen stiet; mar hwer steane wy mear noed fen as it jild? hwer binne wy eanger fen as dat to forliezen? Oan ús hiele liif is nin tearder plak as de pong, en it útlûken fen tsjien kiezzen docht noch sa ’n ôfgrysliken pine net, as det in ryk man, dy jild útset, yn ’e stêd komt en heart:Het kantoor heeft opgehouden te betalen.It hat my ek bjuster nij dien, det ’er ûnder de tûzen-en-ien moades, dy de minsken yn ’e lêste tweintich jierren trochflein binne, net ién west hat om in roulintsje oan de earm to dragen, as immen in bankerot hawn ef him in ding ûnderwoun hat, dêr se yn ’t ein fen sizze: “In dea houn oan in izeren keatting.” Dat scoe, tochte my, al sa djip fen herten gean as de rou oer in âldomke, dy in fikse knoarre jild neilitten hat. En nou it blêdtsje omteard: is ’er in blider eagenblik, as det ’er jild ynkomt, dat al trochskreaun wier? Lekkenkeapers, wynkeapers, banketbakkers; jimme allegearre, dy sa faek jimme rekkeningen fen levere waren ynbrocht hawwe mei dy poatterige taheakke:Volgens overgelegde rekening van den jare 1836!Sprek op, en doch tugenisse fen ’e wierheit, eft ’er swieter eagenblik yn jimme hiele libben wier, as det de faem einlik de winkel ynwipt mei de wirden:Het compliment van Mijnheer, en hier was het geld?It is sa; Baur koe tsjoene mei syn sépinseel; Fen der Kooi skildert baeseftich in kopstik, en Schelfhout smûkskaedzjende beammen, dy yen noadzje om to skûljen for it prykjen fen ’e sinne; mar al dy moaije skilderstikken hawwe neat to bitsjutten by de earste ynsjuch fen in erfgenaem yn ’e keeft fen in oarre dy nei lang omneuljen einlik dit triennendal goen dei sein, en hjar pleats mei fyftichtûzen stokmantsjes oan ’e bernsbern ynromd hat. Ljeave minsken! as yn dat hokje in trop lânskipsbrieven laeit; yn dat hernke in pûdtsje mei gouden potstikken forstoppe is; yn dy baerch in hûndert ef twa gouden riders rammelje .... jonges! jonges! dat is de bare ynsjuch yn it himelryk! As de dea ek mar lije woe, det wy mei it roun goed ús wille yn ’e kiste hiene, wy scoene sa eang net for syn komste wêze. Hwet koene wy ’er aerdich mei boartsje! Hwet binne wy op ús snjit, as wy de kammeraten in loech ôfsjen kinne! mar as it spil op syn bêst is, komt de dea, dy grimmitige skerminkel, ús fen efteren sa loebeseftich oan, tikket ús op it skouder, en kâldgnyskjende seit er ús mei syn falske troanje: Berntsjes! It spil is út; stek de knikkerts yn ’e bûse, en gean to bêd.”En dizze gedachte, det wy om it jild mei eltsoar boartsje, laet ús fen sels op it twade stik, det it jild in nuttich ding is. It bringt de minsken by eltsoar, en alles hwet minsken oan minsken keppelt, ha wize ljue jimmer for in nuttich ding hâlden. Scoene de measte migen net as pûr frjemden út eltsoar rinne, as se troch nin triedden fen goud en silver oan eltsoar beste waerden? As wy sa neat by ús folk to winnen ef to forliezen hawwe, och! den is ús earm geheugen sa lek as in gatsjepanne: soms kinne wy net ienders omthâlde, hwa’t ús eigen broers en sisters-bern binne. Mar goedryk, bloedryk! Al is ’t kâld, mei in ryk man geane wy nei de arke fen Noäch, en wize him yn Cham ef Japhet de affear fen ús beide. Troch it jild, it jild, frjeonen, fiele wy egentlik, det wy allegearre út it selde bloed skaeid binne. Krûpe de migen eltsoar oait wol tichter oan, as det er in âldfaem ûnder hjar folk is, dy tige by tige smoar set hat? Neven en niften, trutlingen en eftertrutlingen, dy eltsoar oars yn jierren net sjenne, komme to heap, dêr se ervje moatte. Oan moike skriuwe se frjeonlike letterkes; oan moike stjûre se, nou fen ’t iene, den fen ’t oare, in swiet mûlfol; by ljeave moike komme se yn hûs as sêfte lamkes fen ien keppel skiep, dy allegearre gobberje om mei ’er tiid út de selde gouddobbe lave to wirden.Fen in mannich hûsgesinnen ljep ik oer nei in hiel folk, en freegje; hwet is de minske, dy nin jild hat, ef nin jild hawwe wol? In earme skoveling, dy de woastine fen it libben troch poddebûket, sûnder det er moer ef minske nei him omsjocht. Mar haste jild, de frjeonen flodderje om dy hinne, as de bijkes om de swiete roas, dêr se de hunich út sûge wolle. Wolste jild hawwe, den gieste ûnder de minsken, omdetste witste, det it op in seinepôle yn Tsjûkemar, ef ynEen hut van klei aan ’t eind der aardenet to finen is.Fen ién folk gean ik oer nei alle folken fen ’e wrâld, en ik fyn, det jild se nei eltsoar ta fitere hat, en op in djûr ek de knotte bliuwt, dy se oan eltsoar fitere hâldt. De wysgearen âlje in bulte oer ’e forieniging fen alle minsken; mar nea scille se yn hjar Flossofyske lynbaen in reap draeije, dy de folken sa deun en stiif oan eltsoar hellet as it jild. Sizz’ my ’ris, goede ljue! de earste skipper, dy oer ’e Spaenske sé swabbere, die er dat út nocht, lyk as wy nei Birgommer daem sile om bears to iten? Jûk! it mocht hwette! De farrensman hie de gouden’ bergen fen loailekkerlân oan ’e oare wâlskant yn ’t each. Earst lieten se ’t om it roun-goed driuwe nei it ryk, dat neist oan hjarres laei; dêrmei, al wer hwet fierder, nei in oar wrâlddiel, dat tichtst by honk laei; do noch in ein fierder nei de oare ich fen ’e ierdkleat; en tsjinwirch reizgje de Amerikanen nei Jeropa, de Jeropeanen nei Amerika, de Hollânners nei Japan, de Sjinezen nei Batavia, de Ingelsken nei Indostan, net út nocht; ik siz noch ’ris, net út nocht! mar lykm’-allinne om eltsoar de goudene flieën ôf to fangen.Ik wit wol, de Flossofen hiene altyd in bulte smelle praetsjes oer dy ljeafhabberij yn ’e krúste penning: it is gek, en min, en lyk folle hwet hawwe se ’er fen to lekskoaijen; mar ’k wol jimme sizze, dy hearen hiene it mar ’ris illindige skrok, en bûten in planke mannich boeken, in keale swarte mantel, dêr nin lûs skrep op hâlde koe, en in lege oaljekanne, dêr in woartel yn pleats fen in koarken stoppe op stike, wierne se sa earm as in swel. Dêrom, al dat geëamel,De wijze is alleen rijk, wier neat oars as in ynfrettene jeloerskheit, det se neat fen ’e brij mei krigene: sjende det de rike ljue oer ’e heap oan hjar forstân ef deugd net boarste scoenen, koene se hjar moed oer dizze onrjuchtfirdige eindeling net oars kielje, as det se op jild en jildwinnen smeulden.Hjirmei is nou al dat geäksel tsjin it nut fen it jild de mûle stoppe, en ik gean oer om de krêft fen it jild oan to wizen. As wy mar bigjinne mei it oarlogjen en moardzjen fen folk tsjin folk, den sjenne wy, det it allinne om en troch it jild is. As de Rus en de Turk, ef de Franskman en de Ingelskman eltsoar yn ’e faksen sitte, det ’er de flarden nei stouwe, lit d’ iene d’oare den mar in pear kofsladingen mei dekaten stjûre, en mei fjirtsjin dagen ha je de frede yn ’e Haerlemmer krante. En as se al hjar krûd forsketten hawwe, en nin stûr yn ’e pong om nij to keapjen, den is de hoas ek allike goed ôfbreide. Nou se den net allinne om, mar ek troch it jild fjochte, sa is ’t oan twa kanten wier, det jild de siel fen ’e oarloch is, lyk as nin jild to hawwen de siel fen ’e frede is. In ivige frede bitsjut yn ’e polletike wrâld, ien, twa ef trije jier, sa lang as ’t yens foech is; (hwent polletyk, sei de boer, is oars sizze as dwaen;) mar as ’t noch oait ’ris in suvere ivichheit wirde moat, it scil den wêze, as se sa keal op ’e bûse binne, det alle rekkenmasters fen ’e keningen de oarddeiskjeld op it liif krije, as s’ ’er mar oer tinke, om in stûr mear for krûd en lead út to jaen.Fen de oarloch, dêr se eltsoar nei ’t lichem formoardzje, ha ’k in goede oanrin nei de moade, dêr de ljue eltsoar de ivige deastek mei yn ’e pong jane. Hwent wylst se tsjin eltsoar pronkje, lûke se eltsoar de moedfearren sa skjin út, det op it lêst alle einen to koart binne. Ja, myn Fryske kop, dy for nin kening swichte wol, bûcht him njueter as in laem for dizze godinne, dy de keningen fen ’e wrâld as earme wjirmen oan hjar foetten krôljen sjucht. Mar ien ding is krêftiger as hja; it jild! Bisjen nacht en dei de printsjes mei moaije mankes en wyfkes, dy de tsjinstige Pariseners ús om ’e fiif dagen tastjûre; haw sin oan dy Paryske bilstikken, oan in luzebosk yn ’e nekke ef oan dy spinnebealchs jûpe; it is forgees gobbere, aste net rûch op ’e bûse biste. Wier is it, alles kinste mei ’t heech fatsoen opskriuwe litte, alles kinste op ’e pof helje; mar boargjen sûnder biteljen, dat jowt noch koarter ivichheit as in ivige frede. Om koart to gean,point d’argent, point de Suisses, dat bitsjut op syn Frysk, nin jild, nin hoedtsjes en slingerdoeken út ’e Franske winkels. Hwet de oalje yn ’e lampe is, is it jild for ’e moade; aste hjar hânnen alle dagen mei dat smoar net smarste, al kin se oars de wrâld brekke, hja giet út as in eintsje kears, en stjert yn poatterige lompen.Litte wy it dwaen fen ’e minsken noch hwette nauwer op ’e keper bisjen. Al dat gewrot, dat bitsich bodzjen en hersenskraebjen foar dei en foar dage, hwer is dat om? Hwer op hotsje de ljue hjar sinnen, as se moarnsier de poanne út de nofteren eagen lûke, ef jouns as se him gapjende opsette? Op it jild! O! alle-, allegearre smachtsje wy ’er nei as de iel nei de dauwe. Wier is it, de arbeidersljue wrotte om klean en iten, dat se for hjar deihiersjild keapje. Mar dy tûzenen en tsjientûzenen, dy boppe de arbeidersminsken steane, dy hawwe noch hwette oars yn ’t sin, leau ik, as klean en iten. De Javaen arbeidet yn ’e moarntyd krekt sa folle, det er toalf duiten beet hat, en den jowt er syn hânnen healjoun; hwent for toalf duiten kin er krekt sa folle rys en drûge fisk keapje as er dy iene dei nedich hat. As nou alle ljue, dy de kost yn ’t Sint Antoanjes gasthûs keapje kinne, ek sa tochten as de Javaen, sizz’ my, hwerom scoe de man mei in trompfol lânskipsbrieven nou noch fierder hannelje yn faeije, yn deade ef yn deaslaende skild? Hwerom scoe in waerme boer de kij troch dûkelige dammen en yesters wiet en ûngedien alle hjerstmoarnen efter it gat rinne? Hwerom scoe in keapman mei in rêch oan Jan-rap-en-syn-maet noch prommen efter de toanbank forkeapje, ef in loaijer yn stjonkende hûden omgrieme? Hwerom scoene de ampteners, dy hjar oan it jislok al tsjok iten hawwe, it lân langer tsjinje? Hwerom scoene de ljue jimme en jimme widdouwen op in pompieren souderke tsjin pyn yn ’t liif en kâlde foetten, tsjin pest en hel, tsjin dea en divel feiligje wolle? Wier it net om ’t jild, hja scoene allegearre mei de rêch yn ’e briedstoel, in Ademaspiip yn ’e rjuchterhân, in romerke Hannemas yn ’e lofter, de Ljouwerter krante lêze en hearebaei smoke, en litte den mar hannelje, boerkje, fondzje, dy ’t oars de stôk net út ’e kiel keare koenen.Item zooveel, het geneest.O! dat ljeave jild, it forswiettet de tûzen soargen en plannen, dy Evas bern hjar ûnderwine. Hwerta mear wirden? Hwet de wichten yn ’e klok binne en de wjukken yn ’e mounle, dat is it jild yn ’e minsken. Snij de wichten ôf, de klok swijt; barn de wjukken op, de mounle mealt net langer; krekt sa scoene wy minsken swije en stil wêze as wy troch it jild net langer opwoun en omgisele waerden.Dit giet allegearre noch bigryplik ta, mar it jild docht ek dingen, dy boppe ús bigrip geane; hwent it jowt dat it sels net hat, en dêr liket de kweade wol in hantsje yn to hawwen.—Ik kom op ’e keamer fen de herberge; dêr sit in man, dy ’k net ken; ik gean him deun foarby, mar draei nin each nei him. De notaris stjit my stil oan ’e earm, en wylst er glûpsk nei de man sjocht, lústert er my yn ’t ear: “Dy keardel hat tsjien tontsjes yn ’e wrâld. Scoeste dat wol oan him sizze?” Op dit wird gapje ik de man, dy ’k niis nin bean telde, mei de greatste oandacht oan, myn eagen mjitte him fen boppen nei ûnderen krekt eft it in oaljefant wier, en mei myn wêzen lykje ik wol to freegjen: Ei, ju! bistou in man fen tsjienmiel-hûnderttûzen goune?” Wel, dat is nuver, frjeonen! Hwet hat it jild yn sa’n bekfol tiid dochs oan dy man foroare? Is syn noas ’er bryk, ef syn hier grien troch wirden? Dat wit ik net; mar forstân hat it jild him wis jown, lit it sels den stom en doaf wêze as in stien. Dat witte jimme ommers like goed as ik, det de wirden fen sa’n riken skevel en in slatter yn wysheit skele, as it helle ljocht fen in Ingelske lampe tsjin it slûch barnen fen in strjitskynfet, dêr de opstekkers de oalje út slabbe hawwe. In fornimstige poep hat in priislist makke fen it forstân, dat de stokmantsjes meibringe, en dêr is dit de prik: Trijetûzen goune, in matich goe’ forstân; tweintichtûzen goune, ien dy ’t net skimert; fjirtichtûzen goune, in keardel mei termen yn ’e kop; tachtichtûzen goune, in fyn forstân; twamiel-hûnderttûzen goune, it forstân fen in ingel. Dêr jild en forstân den it selde ding is, is ’t den net from fen ’e minsken, det se immen eare nei ’t er jild, dat wol sizze, forstân hat? Ik haw ien kend (syn namme is my ontsketten,) dy ’er sa tûk op wier, det hy oan ’t hoedtsjelichten fen immen sjen koe, hwer ’t er in oar, dy him foarby gong, op skatte. In preamskouwer en sok soarte, dy neat yn ’e marse hienen, krigen allinne mei skeane eagen in ljeaf lyts knikje fen ’e holle. Foar fiiftûzen goune bigoun de foarste finger efkes oan it skaed fen ’e hoed to tippen. For tweintichtûzen goune waerd de hoed al lichte. For fyftichtûzen gong er oan ’t skouder ta. For hûnderttûzen goune oan ’e mil; mar for fiif tonkes sonk de hoed earbiedich, mei in rêch sa krom as in hoep, allehiel op ’e stripe del. Lykwol haw ik fen dy franjes sa ’n bytke bidroai, det ik ’er op eigen manneboet net folle fen sizze doar; mar fen ’e talen ha ’k in bytke mear brea iten, en dêr doar ’k fen sizze, det it jild oan ’e wirden in hiel oare bitsjutting jowt, as se dageliks-wei hawwe.Ien fen myn migen, de soan fen in domenij, wier twa jier lyn op brilloft mei de dochter fen in boere-edelman, dy fiif klaeipleatsen hie. As it op in patsjen gong, hinge se om him hinne as wiet hea om ’e skûte, en hy fielde gau, det der oankommen oan wier, as er net slûch wier. Twa dagen dêrnei skreau er hjar in minnebrief, dy ’k jimme foarlêze scil; mar, o wé! as jimme my forfyskje.Reonixa!“De pin ridelt my yn ’e fingers, eang for de straffe fen hjar frijpostichheit, det se jins namme sa gemiensom skriuwe doar. Mar de ljeafde, mansker as myn bangens, hjit it, en de hân folget as in laem. Dy to sjen en ljeaf to hawwen wier de tiid fen in waerslach! Myn eagen gljirkene yn dines, en ik fielde oan myn triljend hert, det de ivichheit allinne sielen oan eltsoar fitert. O! ik fielde en seach for it earst fen myn libben, det ljeafde mei it jild ef de steat fen hjar, dêr ús kar op falt, neat to dwaen hat. De tafel, dêr ik dit op skriuw, fielt de lôge dy yn myn ieren ombôget, en de swiere siken, dy út de djipste dobbe fen myn hert opflamje, biwiizgje jo det it in wird fen wierhaftige wierheit is, det ik dyn ljeafde, neat riker, neat silliger as dyn ljeafde allinne, siikje. Scoe dyn ôfwêzichheit myn grêf dolle.... O Reonixa! Anderje, anderje ién inkel wirdke fen treast oan him, dy for ivich is dynJelmer.”Do ik dit lêzen hie, sei neef Jelmer tsjin my: “Dit letterke, moat ’k sizze, haw ik skreaun nei de bitsjutting, dy de tael yn it wirdboek fen it jild hat. Wolste witte, hwet ik sizze wol, as wy dageliks wei prate, kear de bôge om: dêr ha ’k it op kwattele.” Ik kearde de brief om, en foun dizze wirden:
Pleisterje by in Wald-herberchje.
PLEISTERJE BY IN WALD-HERBERCHJE.
Pîbe siet al wer mei Saskemoi op ’e wein mei de feint fen ’e kastelein, en Gabe wipte der mei syn oardeheal skonk ek gau op. Hja rieden nei de herberge en lieten it reau klear meitsje; do it bitelle wirde scoe, klage Pîbe oer ’e snijerij. “Dy sok smoar net hat kin mei nin wein mei twa hynzers ride,” sei Gabe; “den wier it better mei de bilwein to reizgjen; dêrom treastgje jo, heit, en wêz tofreden, det jy soks habbe.” De reed nei hûs gong firdich: de blaukes hiene wille, en oeral hwer’t hja kamen, waerd hjar ek rie for ’e jicht jown. Gabe stoe de toet net stil. “’t Giet ús,” sei er, “as Klemint Marrot, do er pine yn ’e mûle hie; dy krige ek rie fen alle man, ta de kening ynklús.” Pîbe en Saskemoi laken der beide om; mar dit stie koarts dêrnei yn skriemen en kibjen to foroarjen. Pîbe, dy wol wiste, det kasteleins-brea djûr brea wier, liet Gabe twa hiele breaën helje, do se yet yn Grins wierne, en dy yn ’e bak fen ’e wein lizze om dêr de hynzers mei to foerjen; en dêr kaem it drankje by. Gabe, dy wol seach, det dy trije nin goede bûrljue wêze scoene, sei al: “Heit, it is krekt sa folle, as je ’t by de bolle op stâl settene.” Mar it koe net oars; der moast mar tige rûchte en hea omwoelle wirde; hwent Saske snobkoer wier oan ’t lid ta fol fen Grinzer koeke enstoeten. It gyng yette lang goed, mar do se einling by in waerdshûs kamen fier yn Fryslân op, scoe der foerre wirde, en do briek it onwaer los. It brea wier heel, en it glês ek, op in lyts roun gatke nei, en dêr wier alles ta útroun hwet der yn west hie. “Flokken is sonde, en it stiet lilts, mar dit is wol divelsk, heit!” sei Gabe: “it drankje is britsen.” Hwet hjir op folge kin elts tinke, dy mar ienris fen syn libben yn ’e boddelerij fen syn wiif in treppôt omreage hat. “It moeit my,” sei Gabe, “hwent jy binne better wirden sont je it gûd yn ’e wein hawn habbe; hien’ je ’t ris yn ’t liif krige, je hiene klear west.” Wyl’t se dêr sa yn eltsoar omtsjouwden, kaem der ek oar folk by, dy hjar fregen, hwer se sa om klagen. Gabe forhelle alles koartwei. Ljue, dy it leed is, as it in oar wolgiet, laken der om; oare biklagen hjar, en wer oare, dy it yette better mienden, joegen hjar goe’ rie; en goe’ rie wier nou djûrder as brea, sei Gabe. Under dy riejouwers wier der ien, dy lang neat sein hie, mar einling opstoe, en mar tige ris it leksum opsei. “Ik hjit Pieter Flapút,” sei er. “Omdet ik dy namme ha, scil ik ek mar ris útflappe hwet my op it hert laeit, en om jimme nou it hier ris tige út ’e eagen to striken, sa sizz’ ik jimme, det jimme steapelsljucht west binne, det jimme sa fier reizge binne om hwet jimme sa neiby fine koene to Frentsjer. Man! dêr wenje ommers ljue dy mannich domme loebes en ondogenske swiften ta formaerde ljue meitsje; en scoene sokke ljue sa’n man net helpe kinne? Mar it is sa mar, op ’t lêst rint men nei de prefesters, en op ’t alderlêst nei de boal: dêrom wol ik jimme yet ien rie jaen. Hjir tichte by wennet in keardel, dy ek wol ris mei de jicht ommastert: hja neame him wol de divelbander. Hwet dêr oan is, lit ik oan jimme oer, mar hwet er útrjuchtet is op ’t tsjoenen ôf. Hja lizze de ljue bânnen, en jowe se hwette krûden; dêrmei is de boel ôfdien; mar dit sizz’ ik jimme, it is in mâl feint.”
Gabe.Den docht er krekt as ús beppe die: dy pielde ek wol mei knoffelbânnen, as ik my ris forkloft hie, en den waerd der ek wol in goed wirdtsje by sein. Ik leau oars net, det se fen it wird wier; hwent al hie se tsjien jier op it tsjoenen gien, hja hie it net leard.
Pieter.Jins beppe, dat is dêr oan ta: mar ik siz, it wirdt hege tiid, det jimme nei dy man ta reizgje. It giet mei dy steddokters as in lûs op in tarrich kleed, en jimme heit is sa ribskjin al, det as er net makket, det er by dy man komt, den koene de hounen wol ’ris skielik om him bylje moatte.
Gabe.Nou, heit! hwet sizz’ je? Wy binne nou dochs yn ’e lytse lij.
Pîbe.Jonge, dou moast’ it witte. Dou haste mear forstân as ik.
Gabe.Tinkt jo dat, heit? Nou, fyat den; nei de divelbander!
Gabe mûskoppet ris hwet mei Pieter en de kastelein, en lit ynspanje. Saskemoi wier der skouderich fen en bleau yn de herberge: tsjin de divelbander wier men net opwoechsen. Dêr rieden se wer hinne; Gabe bliid, det er wer in nij iffentûrke op stôk wier, en de goede Pîbe heal bliid en heal bang. Do se oan de wringe fen de yester kamen, dêr stoe de man sels.
De Divelbander.Dêr komme jimme al oanriden? Ik hie jimme al forwachte, mar sa ier net.
Pîbe.(Binnens mûle.) Och hea’, hwet is ’t raer!
Gabe.Ja, man, dêr kamen wy oan. Wennet hjir de divelbander net? De jichtmaster?
Divelbander.Dou smytste my kneppels foar ’e skinen. Scoe der wol in divel wêze, heite? Dou likeste oars mar in kanstoppe fen in keardel.
(Pîbom wirdt út de wein tild en yn hûs tôge.)
Divelbander.Ik wit net, boer, dit stiet der skean foar. Jy binne oars in keardel as in lôge, en dochs as jy net by my komd wierne, jy hiene de koekkoek net wer heard.
Gabe.Sizz’ net to folle! Earst dwaen, en den sizze.
Divelbander.Hâld der dyn toet út, dou gerstige skinke, ef ik jow ’er dy for in fjirtsjin dagen in pine yn, dêr gjin smous dy fen rêdde kin, al skoert er dy al dyn kjizzen út.
Pîbe.Fij, man!
Divelbander.Habb’ jimme al frij folle mastere mei alderhânne frjemde snûshoannen?
Gabe.Snûshoannen habbe wy nin ien by west, dêr ’k fen wit, oars net as by de boal; dy seit it ris hird en heech; dy skynt it wol to witten, eft er ’t út de krante lies: mar ’t ein learde, det er om ús heite jild sa opswetst hie. Oars binne wy yette by twa steddokters west, fikse ljue, mar dy hwet folle geswaei en bistel hiene.
Divelbander.Habbe jimme ek al by de âlde hirdbaerch west, de soldaet fen Herbaijum?
Gabe.O ja, man! dy wier lilts op syn wize, det wy net earder by him komd wierne, en ik leau det de skevel gelyk hie: hwent hie ús heit nou by him komd, nou de pitten der yet mear útgien binne, hy hie de man kâld makke as in frosk. Hy joech ús heit in lyts middelke for in ryksdaelder, en ik leau net, det er ’t heal op hie, ef it wier oars net eft er heit de termen mei hânskrobbers útreage.
Divelbander.Ja, it is in mâl feint; dêrom leauwe de ljue him; scoene der oars wol sa folle nei de piskikers rinne? It liket nuver sa mar út in bekjefol pisse to sjen eft de ljue in lintwjirm habbe, ef it kolyk, howol dy twa nei gedachten al oare middels foreaskje. En dit wol ik yette rinne litte; mar út de pisse to sjen eft immen foar fiif jier bloed spein hat ef in breuk hawn hat, en sokke ljue braekmiddels to jaen as der galkoartsen omgeane, dat koe wol ris blide erfgenamen meitsje. Ik leau oars net det dy ljue it sels ek leauwe, mar jildwinnen is swiet, en dêrom sjucht men ’t tsjinwirch ek al fen oare dokters to Ljouwert en Snits, en dit giet eft it skonken hat. Fen sokke ljue is ’t yet ondogensker; hwent dy witte better. Die ik, dom boer, it yette, ik koe miene, det ik it wiste. Hja binne minder as de gûchelhanzen, dy de mouwen opstrûpe, as se bigjinne.
Gabe.Ja, ús master Freark kniest der soms ek wakker oer.
Divelbander.Jimme master Freark is in gek; dy wol de ljue net biskite, en dêrom moat er earm bliuwe. Hwer kniest de man oer? Hy scil fen de hûndert wol tachtich genêze as de piskikers der tweintich genêze. It giet hjar as de baden yn ’t poepelân: dêr binne fen dy wetters, dêr de ljue mei hjar lamme lea ynkrûpe. Dêr wirdt lûd fen roppen, alle jierren wirde der boekenfol fen drukt, ho folle det dêr al genêzen wirde; mar waerden al dy ljue ek ris opjown, dy der net genêzen wirde, dy der stjerre, ef der slimmer wei komme, de nearring roun gau staf, en sa scoe it my ek gean.
Gabe.Ho? Jo ek? Dêr hear ik nij fen op.
Divelbander.Ja, skroarke! Ik bin, God tank, sa fier, ik hoef net to ligen om it brea, lyk as folle wize ljue wol ris dwaen, woll’ se de stôk út de hals keare. Sjuch, feint! folle ljue komme hjir om rie; ik haw in âld middelke for ’e jichtkwalen, en dêrmei wirde folle genêzen, en folle ek net. Mar omdet it nuver liket sa fen in boer fen sa’n swiere pleage bifrijd to wirden, dêrom tinke de ljue det ik alles genêze kin, en det der mear as ien oer geane: dêrom neame se my ek divelbander.
Myn jonges, dat swiften binne, sizze oars det de divel nei Eastynjen tein is sont er nin heil mear op ’e preekstoel hat, en det it him gean scil as Malbroek, det er net werom komt. Wol jimme heit fen my genêzen wirde, den moat hy leauwe hwet ik siz. En folle haw ik genêzen, dy yette slimmer wierne as hy.
Gabe.Mei heit moatt’ je dwaen sa je wolle; hy is dommer nôch. Hy scil jo wol bitrouwe en leauwe.
De man giet allinne by de suchtsjende Pîbe yn ’e keamer, en hwet dêr geskaet wier, hat er net forhelle, mar it hie in nuver getsjoen west, en as er net moatten hie, hja hiene him der net ta krige for nin tsjiis-tsjettel-fol-jild. Hy joech Pîbe yette ek krûden, en sei der by, det der net mear as twa pear eagen oer gean moasten.
Hja rieden wer nei hûs, en it draeide der op út, det se allegearre mis west hiene. Hwent Pîbom krige in abstoanje oan de skonk, dat master Freark iepenje moast, en dat er einlings mei folle kinst en flyt ticht makke, sa det Pîbom de oare maityds ier al wer to Frentsjer yn ’e poarte mei in greate kneppel yn in keppel lammen omtyske.
E. H.
Mem en bern.
OMKEARDE WIDZESANG.
Myn ljeave mût’le jonge,Ei! kibje net sa fel.’k Moat krite, bern, en sjonge.Och, boike! jaen dy del.Knyp dou dyn ljeave eachkes,Dyn mûzige eachkes ticht,En wiggelje as de weachkesMei ’t reid oan ’e wetters-ich.Dou krytst’ sa earmlik fen honger;Dou witste oars nearne fen,En ’t lod’rich tategelonger,Dat is dyn paradys, bern!Dy lytse earme hertkes,Dy binne yet ryk by dy;Dy lizze yn fodden en flardkes,Mar memke tate ha sy.En hawwe se fjûr noch sinne,En knippe de glêzen fen froast,Den krûpt de mem ’er om hinne,En triuwt hjar djip yn it boarst.Och, wierste ek ryk as in prinske,En hiest’ dyn widze fol goud,Yet hieste net dyn winske,Myn boarst fol tate, bout!En hast’ den hwette slûge,Och, rek dyn earmkes frij;Dou kinste smachtsje en sûge,Mem hat dochs neat for dy.Den tilt in frjemde minneDyn tsjuster girdynke op;Dy hat de wille allinneEn gizet mei myn pop.Dy tilt dy út dyn glûpe,En tutet en boartet mei dy;Dy wolste ticht oankrûpeEn ljeaver hawwe as my.Ik haw for dy nin tate,Ik haw de boarsten for pronk;In sankje en noflik prateIs al hwet natûr my skonk.Och, koeze, net sa kibje!Mem mient it sa mei dy;En kin ’k net for dy libje,O! stjerre scoe ’k for dy.Myn ljeave mûtle jonge,Ei! kibje net sa fel.Lit my nin triennen sjonge,Och, boike, jaen dy del.
Nei it Dútsk.E. H.
Frou en bern by widze.
Dou, dou biste myn Anke;Dou, dou biste myn bern;Dou, dou, biste myn fanke;Witst’ net ho goed ik it mien,Ja, ja, witst net ho goed ik it mien.Sliep, sliep sêftkes myn bernke;Sliep, sliep stil as in blom.Dûk, dûk, krûp yn dyn hernke,Tink dou mar nearne net om.Ja, ja, tink do mar nearne net om.Dy, dy scoe ik wol triuwe,Ticht, ticht, djip oan myn hert.Nin, nin pinnen biskriuwe,Nin memme-ljeafdefjûr net.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Troch, troch fjûr en troch wetterGean, gean, flean ik for dy.Nin, nin libben is betterAs it stjerren for dy.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Dou, dou biste myn koeze,Dou, dou tôgest my wei.Na.. na.. nane sûze,Bliuw ’er sa swiet yn wei.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Tût! tût! tûzen priuwkesUt, út myn libbens-ier:Tût! tût! tûzen triuwkesWekje myn fanke moarnier.Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Dou, dou biste myn Anke,Dou, dou biste myn bern:Wird, wird in tige fanke,Wird in Friezinne, myn bern!Ja, ja, tink dou mar nearne net om.Sliep! sliep! slút hjar de eagen.Sliep! sliep! krûp troch hjar lea.Tiis, tiis hjar yn dyn reagen,Meitsje hjar libjende dea.Ja, ja, witst’ net ho goe’ ik it mien.
Nei it Dútsk.E. H.
do er troch it dom fearnsjier kaem.
Wolkom, trij’ris wolkom, Liuwe!Ut it dom fearnsjier.Ik moat dy ’ris tige triuwe;Dy, myn libbensier!Lit ik dy myn hert útjitte,’t Folle blide hert!Slûgje sêft op memme skirte,Sûch dy roun en fet.Yette foar in mannich wikenLaeiste as Bouke yn ’t koarn,En nin gyzjen, roppen, strikenHelle in glimke oan.Nuver skaeiste, lytse solle,Mei dyn losse lea,Knikkebolste mei de holleAs hanswoarst om ’t brea.De eagen rôlleste yn ’e holle,As in stjitrich raem;Soms seachste as in nytlich bolle,Nou wer as in laem.Mar dou bist’ der troch, myn jonge!Dou hast’ nou forstân.Yet laeiste ’er hinne as in wronge,Hast rinst’ ús oan ’e hân.Laitsje kinste, en sjongen hearre,Nei de lampe sjen;Ja, de widze skjin bidjerre,Krekt as greate bern.Hy hat forstân, myn lytse koeze;Hy hat forstân, ja wol!By mannich sit it yn ’e bûse;Hy hat it yn ’e bol.Wolkom, trij’ris wolkom, Liuwe!Ut it dom fearnsjier.Lit, boike, dit it lêste bliuwe:Wird wizer jier op jier.
E. H.
Dizze Ljouwe ef Liuwe wier de âldste soan fen myn broer Dr. Eeltsje. Hy hjitte Liuwe nei syn oarreheit oan memme-side, Liuwe Fockens, boargemaster fen Bolswert, in brave stege stân-Fries, in man mei in gesoune kop, en dy ’er altiten op út wier om syn folk en frjeonen en my boppe-al, goed to dwaen. By syn bêste beppe en moikes hat neef Liuwe syn learjierren as Latynske jonge to Bolswert sliten, en mei dy opfieding kaem in sêftheit yn syn seden en manieren, dy ús folk oars net eigen wier. Hy wier bileefd, billik, meigeande en geskikt. Hy siet fol geast, en wier sa lear-gjirrich, det neat, hwet in minske foredelje kin, him frjemd wier. Hy teikene út ’e holle alderlei flinke karikatúrtsjes. Hy wier handich yn it biknitseljen fen lytse ystremintsjes; as bern pielde er al mei ’t knippen en teikenjen fen sinnewizers. Fjirgesichten en mikroscopen hie er altiten by de hân. De rin fen de stjerren koe er op in prik. Yn de muzyk wier er for in ljeafhabber in master. Net allinne bispile er de klawier, de fyoele en guitarre; mar faek sette er syn muzikaliske ynfallen op ’e noat; hwent hy koe nuver aerdich kompenearje. Hy song fol smaek en ynfieren, en dat talint brûkte er jamk om in forslein hert hwette op to beurjen. Ik ha der by wêst, det hy in boartfeint, dy hopeleas mimere, hwet moed ynsprekke woe, en do him dat mislearre, gong er yn in tsjustere gong bûten de keamer, en song dêr sa lang de moaiste Dútske sankjes, dy er koe, ûnder de guitarre, det der in glimke op de lippen fen syn miich kaem. Sa wier Liuwe. Fier scoe hy ’t yn ’e wrâld brocht ha, wier er nin domeny wirden; mar al syn talinten, dy him oars foartholpen hienen, wierne him dêr tsjin. De ljue hjir to lânne miene, det it hynste-wirk is om yn seis dagen in preek by eltsoar to haspeljen, en dy den sneins út to galmjen; en as se sjugge, det de domeny dêr ek noch ûnder sjongt, spilet, rekkent, stjerresjit, ef michjes en wjirmkes troch forgreatglêzen bilôket, dat giet fen it preekjen ôf, tinke se. Dat kin noait in rjuchte domeny wêze, sizze se. Dêrom studearje de measten ek net; foaral en bilieven net yn Gryks ef Latyn, dat sa ’n ivigen tiid nimt. Sa dageliks wei hwet godgeleard mâlk-en-wetter yn it Lêsselskip, dat is alles hwet se fen geleardheit en kinst ynnimme. As er nou fierder mar permantich stapt, deftich praet, en binammen snjeons for nimmen to sprekken is, den scil de gemeinte bêst mei him op streek wêze. Snjeons, siz ik; hwent den moat in goed domeny wêze as in jong wiif, dat yn ’t roeijen is; op it punt fen to boarsten oan al de geleardheid, dy er yn ’e wike ynnomd hat. Dêrom, hwet sei pastoarske Wolf-Bekker, dy oan domeny Wolf to Beverwyk troud wier, do de schout hjar man op in snjeon sprekke woe?Mijnheer de Schout,sei hja, mijn man is Saterdags altijd onzichtbaar, om Zondags onverstaanbaar te zijn.
Om koart to gean, Ljouwe hat it net fierder brocht as Imbden; dat wier syn earste en lêste birop. Dêr is hy ier stoarn; ik mien al yn 1855, mar noch libbet hy dêr yn de hege achting fen elts, dy sok in holle as op him stoe, en sok in hert, as yn him sloech, op de rjuchte priis to skatten wiste; noch libbet hy dêr yn de fjûrige ljeafde fen twa trouwe sielen, dy moarns mei syn byld foar de eagen opsteane en der jouns mei to bêd geane, ik mien syn treasteleaze widdou en syn jinnichste dochter, dy er ús neilitten hat.
J. H. H.
Yn poepeslom bidobbeLaei Geale yn ’t leavich reid;Hy hie de kersen gnobbeYn ’t hôf fen oarreheit.De pet oer ’t holke hinne,En oer ’e eagen del;Hwent warem wier de sinne,En brimzen stieken fel.En oan in wyljen stobbe,Dêr hong syn baitsje oan,En oan it baitsje sobbeIn tsjoarre kealke oan.De rûge holders sûzenTroch blomkes en troch krûd,En troch ’e stannen rûzenDe simmertwjirkes lûd.De wettergulpen fleagenEn gûlden yn ’e fljocht,En nei de terpen teagenDe hoantsen yn ’t gefjocht.De skouwe teaperts songenDe âlde lange team,En d’ ekster wipt’ mei sprongen,En gloep fen beam ta beam.En Toon de seine harreFier yn it lege mêd,En Doeke mopke narre,Fen ’t swyljen wirch en sêd.En koazze yn ’e doeren,Dy haff’le yn ’e brij,Laei hymjend loai to poerenEn joech de sinne frij.En op ’e daem dêr blaeideIn eike sêd en slûch,En oer ’e lânnen waeideSint-Janstried wyt en rûch.Swiet yn ’e sliep fortize,Wist’ boi fen nimmen kwea,As sêftkes him hwet kizeOer holle, boarst en lea.Hy gappe en rekte en setteSyn doave skonkjes út,As by de noas him fetteIn kâlde keallesnút.“Hoei!” skrilde er, “Oarre, Oarre!”En sprong hast út it fel,En seach nou as in bloarreOp ’t earme kealke del.Och, Geale wroechwjirm kneage,’t Wier oeral: “Oarreheit!”Hy waerd ’er yet troch pleageBidobbe yn ’t leavich reid.Krûp yn in syd’ne wrine,’t Kwea lit dy nearne rêst;Dou kinste it net ontwine:It fret dy sliep en rêst.
E. H.
Geale sljipke.
GEALE SLJIPKE.
Myn famke kipet gol en blierUt hjar twa blauwe eagen.Hja is sa mûtel, glêd en tier;In flodder draegt se nei de swier,In kyps mei syd’ne beagen. (bis)En om ’e sêfte hals in stringFen moaije reade kralen:Dêr foare yn in gouden ding,It flikkert as in stjerrekring,Mei stienkes gleon fen stralen. (bis)Mar boppe pearel ef robynBlinkt yet hjar spitsich kinke:In dobke stiet ’er midden yn.Hjar wankjes binne waerm en fynAs ’t iere foarjiers-sinke. (bis)En fen dy ljeave kralestring,Dêr wynt in slinke hinne;Mar hwer dy slinke hinne wynt,En hwet dêr efter ’t jakje tynt,Dat wit hja mar allinne. (bis)Hjar tútke—o, sa weak, sa hyt!Dat wit ik mar allinne.In rig’le tosken, geef as kryt,Biseamd mei lipkes read en wytEft ’t Berlts’mer kêrsen binne. (bis)En yet by al dy snipperheitFen klean en ien en oare,Sa hat s’ in fromme, froede sin;De kreazens fen in wjitten hin,De blierens fen Aurore. (bis)Mar hwet yet swieter is as swiet,Dat kin nin bloarre priuwe.Hwent is hja tsjep en smûk en moai,En hat hjar kantens mjitt’ noch roai,Hja wol it sels net leauwe. (bis)
Nei it Dútsk.E. H.
It wier op in simmerjoun;It sinke stoe op ’e grounWol heal yn ’e dauwe wei,Krekt as it yn ’t wetter laei.Sêftkes en stil wier de wrâld,It wetter laei sûnder fâld,En ’t goud’ne sinnefjûr,Spraette syn gleonens ’er oer. (bis)Men hearde nin flinter ef michSa flodderjen oan ’e ich,Ef gonzeljen oer ’e poel,En ek nin bernegejoel.Smûk mei de kop yn ’e plomDriuwkelen de einkes rounom,Yn ’t lizich-blêddige gnodYet syljende yn ’e dod. (bis)Djip yn ’e ladene tsjalkSong skûtefaer as in alkIn sang fen d’âlde tiid,En wier mei ’t wyfke sa bliid.En ’t wyfke spoun en striik,En digere troch ’e riikTroch it heal opskoude lûk,En wier by hjar hirdke sa kloek (bis)En Hearkeman om hwette bútSkouwt mei de peasjou ’er út.Sakeman fisket op iel,En skouwt, det er stint, nei it wiel,En keilt der syn dôperkes yn,En jowt se oan waer en wyn;O, roun ’er in ielke oan!Hwet joech it in rike moarn. (bis)En ik mei in wiffe sinRoike myn swiet ingelinFlink oan ’e oare marswâl,En wier mei it famke sa mâl.Hwet songen, hwet boartten wy!Hwet wier it ús rom en frij!O wille! O noflike tiid!Hwet tins ik oan dy wer bliid. (bis)Soms dreauke it sa sêftkes wei,De riemen sleau efternei:Den fette ik hjar ljordichkes om,En neamde hjar hunichblom.Den lake hja wyt en blier,As it maiblomke op ’e wierTsjin ’t ljeave rea’ sinke oanYn de iere foarjiersmoarn. (bis)O ljeaflike stille mar!Hwet lake en gobbe ik mei hjar!En hwerom brochtste sa fierUs lûd gegou en getier?Ei! hwerom wierste sa froed?Ei! hwerom tilste ús lûd,Al pipen we ek as in mûs,Sa hearrich oer fjild en hûs? (bis)O joun! o ljeaflike dei!Hwet tink ik dy efternei.En hwerom fleachste sa swiid,Dou goudene griene tiid?Dou himelske simmerjoun,Hwet wierste my rêd forroun!O, kaemste! Ei! mylde, kom!Ei! kom my faker werom. (bis)
E. H.
De alde skeper en de grytman.
DE ALDE SKEPER EN DE GRYTMAN.
In grytman libbe op syn stinsAs d’ earste fen it lân;Hy hie dêr alles nei syn winsk,En alles yn syn hân.Hy iet al hwet syn mûle mocht,Siet ivich oan ’e fles,En dochs hy krige gau syn nocht,En waerd dat libben wers.Soms reage er troch it hele slotEn flokte op ’e fammen.Den wier ’t,verd.... kale rot!Al tsjinnen s’ him as lammen.Sa’n mâlle boi wier wer ’ris oer,Mynhear woe út to jeijen;Hy socht Diana en syn roer,Om wyld en tiid to deijen.’t Hie reind, it bosk wier him to wiet;Nou teach er nei de heide,Dêr Oedsom by syn skjipkes siet,En fredich pypke en breide.Hy rink’le mei de hân yn ’t jildEn Oeds sei: “Goeden dei!”“Sa, Oedsom, sa allinne yn ’t fjild?Hwet jowt dat wol sa’n dei?”“O Jonker, neat as kost en kleanFortsjinje ik dei op dei:Dat is jier út, jier yn, myn lean.Ik lizz’ myn botsen wei.”“Dat is in bytke!” sei mynhear;“Dat is nin billik lean.”Mar Oedsom sei: “Ha jy den mear?”Dêr koe mynhear mei gean.
Nei it Dútsk.E. H.
Wel, boer, ’t is eft ’t hjir frijers reint.Is dat hjir ek in spil?Ik bliuw net langer jins âldfeint,As dat sa langer scil.Do Fyke yet in famke wier,En yn ’e widze kriet,Do wist me yet al gau ’ris rie,En hwer de pleage siet.Den loek ik oan it widzetou,Ef roan ’t ús oer ’e fûst,Den joegen wy hjar oan ’e frou,Den dronk hja det se pûstt’.En waerd hja yn ’e kakstoel boas,En hie hja hwet gegryn,Den ram’le ik mei de brilledoasMei trije duiten d’r yn.Hwet ha we wol in wille hawn!’t Wier altyd Janoms pop.Hja sjag’le mei my troch it lân,En socht de blomkes op.Hja trog’le my de duiten ôfFor swiete snobberij;Ik tom’le mei hjar yn it hôf,En waerd in bern as sy.Mar nou, nou hat s’ in oare pleach:De deale wit er fen!Fê! sa’n gefljoch en sa’n gereach,En dat fen oarljú’s bern.’t Is eft w’ in slimme sike ha,Sa wirdt me hjir oerroun;De masters komme ’er hird op ta.Och, wier hja mar wer soun!Den komt ’er wer in gielbird oan,Dy just is út de dop.Den lange Jelke, ús bûrmans soan,Dy mei syn poepekop.Den komt ’er ien troch rein en wyn,It wetter dript him nei;Den seit de fryster: “Skik mar yn;D’ âldfeint kin dêr wol wei.”Dêr sit er den, en dampt en smookt,Krekt as in grytmans soan,Wylst Fyke tige prikken stookt,En ik sit efteroan.Den jowt se him hwet brandewyn:Hwet laket se den wyt!Den is ’t: Skink Janom ek ’ris yn!”En oars krij ’k nea nin skyt.Den stekt se him de fûst ’ris ta;Den knypt se him yn ’t ear;Den smyt se him myn prûk ’ris ta.Fê, hwet in mâl gebear.“Kom, Janom, jaen myn guds hwet foer;Sa skikt er my den wei.Ik bin ’er as de wever oerAlear op ’e lânsdei.Soms komme ’er trije op ien joun:Den stroukje, hest’ sa net!Twa ite hjar de bûk den roun,De tredde krijt de pret.Twa slûpe ’er út, en helje mear,En komme let werom.Den strúnje, en snuve om hûs en hear,Troch skûrre en hôf rounom.Den dekke se ús de skoarstien ta,Den komme se ’er ta yn:Al hwet wy bûten doarren ha,’t Is earsling hwet ik fyn.Den stiet de haiwein op it hûs,De bolle oan ’e klink.Den skreppe en skoerre by de rûs,En de oare deis to sink.En gnoarje ik ’ris oer dat spil,Den seit dat famke yet:“Och, Janom, hâld je dochs mar stil,De âlde dei forjit.”Né, boer! as dat sa langer kin,Ik kin sa langer net;Ik tankje jo en ’t húsgesin!Myn hearring bret hjir net.
E. H.
Sneintojoun.
SNEINTOJOUN.
EF
IT GRêF FEN LOKKE.
Dêr op dat hege tsjust’re hôfLei ik myn Lokke del;Dêr setten hjar myn bûrren ôf,Dêr yn dy kûle del.Dêr laeiste, Lokke, dêr, myn bern!Dêr yn dy kâlde groun.Mei dy ha ’k alles hjir forlern,Hwet me oan de wrâld forboun.Dêr laeit myn libben en myn sin,Dêr yn dy griene wier.Det nimmen mear in trien ontrin,Ik fiel en fiel it swier.De toersklok bile hol en fol,Do ’k hjar nei ’t hôf ta brocht’;My tinkt, ik hear it yette wol,En sjen it as by ljocht.En mannich famke teach ’er meiNei ’t hege tsjerkhôf ta,De bier mei Lokke efternei,En kriet en snikke sa.En mannich feintke teach ’er mei,Nei ’t hege tsjerkhôf ta,De bier mei Lokke efternei,En kriet en snikke sa.En beppe mei hjar reinkleed omKaem slierend efteroan;Dat âlde minske, goed en from,Troch rou en leed bistoarn.Sa tôge se hjar lêste blomNei ’t neare tsjerkhôf ta,En moast noch yn hjar âlderdomEk dizze rouwe haHwet is it libben op ’e wrâldIn wif en faei bistean!Ho selden sjucht men immen âld!Ho faek in blom forgean!Dy hjoed fol libben en fol fjûrOm grêf noch stjerren tinkt,Hat moarn it wite deakleed oan,Forjit men—en forsinkt.Mar, famke, sliep en slomje dêr,Dêr yn dyn griene wier;Det wjirm en modder dy fortar,Fortar mei ’t earste jier!As nei in lange wile en tiidNin trien mear om dy rint,En de âlde frjeonskip wiid en siidWer nije frjeonen fynt,Den tink ik yet om dy, myn bern,To ier forwile blom,Sa faek as ik it tsjerkhôf sjen,En op dyn grêfstien kom.
E. H.
Moarngebetke.
Scoene wy dy forjitte, dy net tankje, ô Heit yn ’e himel? Tûzen bern binne dizze nacht ynslomme, en hawwe hjar eagen for ivich sletten; mar myn eagen hastou wer iepene, om it bliere ljocht fen dyn moaije gleone sinne tsjin to laitsjen. Ieremoarn stiet it brea for ús ré, detstou simmers waechsje litste. Dêrom binne wy ieremoarn ek bliid, en sizze tsjin eltsoar: “Kom, lit ús tankje en bliid wêze! Der is nin heit, sa goe’, sa frjeonlik, as ús Heit, dy yn ’e himel wennet, en ús it libben en alle dingen jowt!” Hoedzje ús dizze dei for alle kwea; bilieven, hoedzje ús for de sonde, dat it iselikste kwea by dy is, o God! Jow ús dêrta in fromme sin, det wy flitich yn ús wirk binne, en by âlde ljue om sizzen jane. Doch dou goed oan hjar, dy my goed dwane: seinje myn ljeave âlders, myn folk en frjeonen, myn masters en oppassers! Hwent ik bin earm; ik haw neat om hjar to forjildzjen. Tink ek om myn ongelokkige evenminsken! Jow brea oan ’e neakene en bleate! Stjûr dyn hillige ingel mei in treast oan de siken, dy folle pine útsteane, en mei it each nei dyn hege himel sa earmhertich kroanje en weinje. Helpje dou se allegearre, hwent dou biste de heit fen ús allegearre troch Christus ús forlosser. Amen.
J. H. H.
Gebetke foar it iten.
Wy tankje dy, goede God, for it iten, dat hjir foar ús klear stiet. Ho goe’ bistou, ô Heit yn ’e himel, detstou alles jowste, hwet wy fen dwaen hawwe! Hwet jowstou ús folle mear as oan ’e earme minsken, dy bitter honger lije! Lear ús dêrfor tankber to wêzen, en hwet mei to jaen fen alles, dat wy to folle hawwe. Dêr hastou ommers wille oan, ô Heit fen meilijen, det wy dyn skepsels, ús evenminsken, goeddwaen, lyk astou ús goed dochste en forjowste om Christus dyn soan. Alles hwet goed is skinkstou ús, en howol wy it net fetsje, kwea komt nea út dyn seinjende hânnen. Scoene wy den net op dy trouwje? O, jow ús hwet goed is, as wy ’er net om freegje, en omthâld ús, wize God, hwet kwea is, ek as wy ’er yn ús blinens by dy om krite en trúnje. Amen.
J. H. H.
Joungebetke.
O Heit, dou dy fier boppe de stjerren wenneste! Ik bitankje dy, det ik de hiele dei dyn goedheit priuwe mochte. Klean en iten, ûnderwys en gesontheit, alles hwet my lêstte, hwet my tsjinstich wier, haw ik hawn. Tanke, tanke dêr for, ô beste Heit yn ’e himel! Myn eachlidden wirde swier, en ik moat to bêd. Forkwikje myn wirge lea troch de swiete sliep, en weitsje foar myn bêd, as ik net wit, det ik yn ’e wrâld bin: hwent dou, o ljeaven Heare, sjuchste alles, hearste alles, ek de kweade minsken as it tsjuster is. Tink net om it kwea, dat ik dy hjoed dien haw; forjow it my om myn sillichmeitsjer, dy alle froede bern by him ropt, dêr it nea nin nacht wirdt. Amen.
J. H. H.
Tsjien hat de toerklok slein!In swiere dei is wer forflein.Minsken, harkje nei myn sizzen;Bid, en gean to rêsten lizzen!En dy nin tsjoed gewisse het,Slept sêft en swiet op sa’n gebet:Hwent yn ’e himel hâldt de wachtIn helder each de hiele nacht.Alve ûre hat de toersklok slein!It fjûr is hast yn yeske lein.Harkje, hwet ik dy wol sizze,Dy ’t yet net to rêsten lizze,Ef dy noch oan de arbeid swit,Ef dy yet by de kaerten sit;Dy sizz’ ik for de lêste kear,De deaklok slacht for immermear.Toalf hat de klok! sa ropt de wacht,Boargers, it is middennacht!Harkje, hwet ik dy wol sizze,Dy ’t de soarch to heech mocht lizze,En hwer noch yn de neare nachtIn hert fol soarch en kommer smacht,Sa jow dy God in swiete slom;Ja, sliep de wizer yn ’t rounom.It is ien ûre, dat dêr slacht;Kâld en tsjuster is de nacht.Harkje, hwet ik dy wol sizze,Dy yet helske leagen lizze,As hjir ef dêr mei satans riedIn tjeaf op tsjustre gongen giet.Sa gean nei hûs en tink to rjucht,Det God dêr boppe dy wol sjucht.Hark, dêr slacht de klok al twa!Dat rint nei de moarntyd ta.Frij fen soargen en fen lêstenLaeit nou alleman to rêsten,En hwa ’t nou, foar det it daget,De swiere soarch oan ’t herte knaget,Dou earme sloof, dyn sliep is oer.Hwet soarch? God soarg’t yn syn bistjûr.Trije hat de klok, God tank!Kom, de kjimmen wirde blank.It ljocht brekt troch ’e wolken hinne,En dêrmei komt de blide sinne.Bilibbest’ nou gesoun de dei,Sa tankje God, en gean dyn wei.En gean mei friske goede moedOan ’t wirk, en hâld dy goed.
Hebel, De wachter-ruf.E. H.
Gabe hie in bulte praten heard fen it Bolswerter nut: de iene sei ’er dit fen en de oare dat, mar dy ’t ’er west hiene seine allegearre, det hja der in bulte nocht hawn hiene. Master, dy der Gabe faek fen om ’e earen tongere, kaem op in eftermiddei, det de sinne al toalle, to freegjen, eft er nou mei woe; dy joun wier de brij wer opskept. Gabe stie earst wakker yn bistân; mar Fetke bôlrinster, dy der krekt by stie en de mûle yn twa hânnen hie, makke der in ein oan. “Kom, kom, sei hja, ik sjen ’t wol oan dyn noas, Gabe. Dou bist’ der sa nijsgjirch nei, detste der wol in langskonke mich om yn ’t gat krûpe scoeste, aste der mar yn koeste.” Gabe lake ’ris om dat snjirdich wiif, en joech tawird. Saskemoi siet noch to skimerjounjen, (it wier djip yn ’e hjerst,) do se de Noarger rún foar ’e sjeas spanden en nei Bolswert rieden. De wei wier as klaphout; it spoar glinstere; it poepesinke skynde wakkere moai; en der wier nin grilke oan ’e loft. Hja spanden by in boer fen hjar kinde út, en do se yn ’e Lêste Stûr in foech slok koft hiene, stapten se aenstons de stêd yn. De poarte wierne se, tink ik, sa ’n great tritich trêd troch west, do se oan ’e lofterhân in tuitich tilke oergongen, en foart, noch ’ris lofts om, in plat tilke oer; do in foech ein strjitte by de feartswâl lâns; do wer oan ’e rjuchterhân in gloppe yn, en nei ’t se noch in pleats oerroun wierne, moaste se einlik in steile treppen op, dêr Gabe koarts syn soune skonk britsen hie. “Hwer bring’ je my hjir?” frege Gabe. “Ei, ju! sei master, dit hat alear in kleaster wêst.” “As ’t ús den mar net ôfgiet as de rotten yn ’t kleaster, sei Gabe, dy’t der nea wer libben útkomme.” Mei ’t er dit sei, staette master oan de rjuchterhân in doar iepen, en, ja, man! dêr hien’ je ’t spilke. In wide seal mei in wyt wulft as in tsjerke; oan d’ ein in preekstoel, dy yn in rêst skammels, fyoelen, en oar spylljues ark, hast bidobbe wier; dêr omhinne sieten spylljue yn pleats fen dyakens; by de mûrre lâns lytse tafelkes, dêr de manljue oan sieten to smoken; yn ’e mids wol hûndert frouljue, de iene twanger as de oare, dy krekt as yn ’e tsjerke op stoellen efter inoar sieten, mar dy lûd hoallefoallen, ef praetten as alken. Do Gabe dat in bytke oangappe hie, kaem der in flink jongkeardel yn mei in frommiske op ’e side as in lôge; hja wier fiks út ’e kluten sketten, hie in tsjeppe troanje, bliere lippen, en de kleare gollens yn hjar twa blauwe eagen. Gabe seach wol det it dochter en sweager fen hjar Feikomme-en-hjar lânheare wier, en tochte det se him hjir net kenne woene, mar sy, sa gemiensum as in arbeider, sprieken him aenstons ta, en makken in frjeonlik praetke mei him. Do dy hear syn wiif nei hjar stoel brocht’, en yn de greate plimzen pompier, dy foar de spylljue laeinen, omblêdde hie, kaem er mei in gysten stap wer op de skroar ta, en om ’t er wiste, det Gabe it bryk útstelle koe, naem er him by in rêst Bolswerters yn ’e kring. Dêr hiene je in froedsman, sa hwette smel fen troanje, in aerdich koartswilich man, dy termen yn ’e holle en it hert op it rjuchte sté hie. Den noch ien, hwette lytser en swart fen oansjende; mar dy ek net slûch wier, en wol tweintich boeken mei extoarjes fen bûten koe. Ek stie der in bleek man by, dy hwet rimpen yn ’t praet wier; lang nin kou mei skjipperibben, mar ien fen ’t âlde skaei, dy yen mei ried en died alle dagen mear yn ’e hân foel. Yette wier der in boekhâlder by, in stânfries, dy fen oarder hâldde, en ien om minsken to helpjen, howol him de frjeonlikheit mear yn ’t hert as yn ’e troanje siet. Den hien’ je ek noch (Foi, det ik dy forjitte scoe!) ús dokteromme; o! de gollens laei op syn wêzen, en hy lake, det er skodde, sa faek as de skroar út de koker spile. Gabe seach gau, det er hjir krekt by syn minsken wier; allegearre wakkere sêftsedich en frjeonlik. Sy wierne sa rûch net as folle boeren, en sa greatsk net as folle stedkers: mar:sljucht en rjucht, as hjar Gysbertomme. Do se dêr sa ’n foech healûre mei eltsoar praten hiene, sei der ien: “Gabe, boppe de skouders biste noch al mansk; mar hwet seist’ der hjir fen?”
Gabe.Wel, it liket in nuver spulke. It is nin weardshús, it is ek nin tsjerke, en dochs liket it sa hwet nei beiden. Heal divel, heal minske, lyk as Fokke flokker seit.
De Hear.Nou, is dat sa tsjoed? Sa krijt lichem en siel elts syn deel, dêr oars ien fen beiden meast om ’e stûke rint. Wy wolle de minsken sa folle wille dwaen as yn ’t weardshús, en sa folle leare as yn ’e tsjerke.
Gabe op ’e nutslêzing to Bolswert.
GABE OP ’E NUTSLÊZING TO BOLSWERT.
Gabe.Wirdt der den ek leard?
Froedsman.Alteas forhannele. En ’t bigjint mei stoarm en ûnwaer. Hark mar!
Mei iens bigounen al dy spylljue om de preekstoel to striken en to bliezen, det de glêzen der fen dinderen en Gabe sa luftich waerd, det syn kreupele skonk bigoun to trantsjen. Do dit in amerij dûrre hie, wynde ’er him in smel man troch de spylljue hinne nei de preekstoel ta, en dy bigoun, as hjir nou folget, to praten oer
Hearen en boargers! Juffrouws en Jiffers! Feinten oan ’t útdruijen, en jimme dy de frysters nei de hakken sjenne! Alde fammen, en jimme dy noch hoopje! Dy hjir binne om to sjen, ef jimme bisjen to litten! Jimme allegearre, dy hjir komd binne to praten ef to harkjen, to smoken ef to priuwen, ta Nut fen Al it gemien!
Us oarremem plichtte ús folle to forheljen fen in âld preker, dy troch de gemeinte pijd wier om it wird to dwaen, en do er yn it houten wammes stie, net oars uterje koe as dizze wirden: “Jimme binne! Jimme binne! Jimme binne!” In âld wyfke, dy dat bigoun to forfelen, frege him einlik: “Wel, heite, hwet binne wy den?” “Jimme binne allegearre gekken, sei er, hwent ik moat preekje, en ik kin net.” Egentlik hiene jimme krekt lean nei wirken, as ik jimme mei sa ’n bolstjûrich wird ek ’ris tige útheuvele. O, as jimme wistene, ho ’t ik yn ’e knipe sitten haw, en dat troch jimme skild! Né, der wier nin tsjinakseljen oan; ik, ik moast dizze joun prate, en do alles omkomd wier, wist ik net hwer ’t ik oer prate scoe. As jimme allegearre ien sin hiene, hwet joech ik den om sa ’n Nuts-preek! Mar in baerch hat in sin, scoe in minske den nin sin ha? De iene hâldt fen ’e moer, en de oare fen ’e dochter; de iene hat in sekfol forstân, en de oare nin fingerhoedfol, en dêr komt it fen dinne, det de iene him ta de teannen út formakket, wylst de oare him forfeelt, en de preker as in âld hynzer tsjingappet. Lykwol haw ik my ’ris skrep set om ’t jimme allegearre to goedzjen. Earst tocht ik, kom, ik scil ’ris riddenearje oer de praktiske rede fen ’e Kantiaenske wysbigearte, en dat hie in onfoech moai stik west for in inkelde djippe drinker[2], dy ’t der ûnder jimme skûlet; mar de frouljue scoene miene, det ik hjar yn in tsjokke mist laette, noch tsjokker as de Amsterdamske, dêr minsken en hynzers by yn ’t wetter truzelje. Do tochte ik wer, lit ik it hawwe oer ’e hannel yn Fryske tsjiis, en dat scoe de tsjyskers bjuster sinnige hawwe; mar hwet is ’er de oare ljue oan de tsjiis fêst, as det de boeren se suver meitsje, en ’er nin hert fen sûre brokken yn triuwe, dy nin houn frette wol. Einlik skeat my yn ’t sin, om it ’ris to hawwen oer it ljeaflike fen in kreas prûs frommiske en myn sizzen mei de libbene bylden, dy hjir foar ús eagen sitte, oan to skroeven: in jamk stikje, siker, for de jongfeinten, mar for de kâlde stakkerts, dy de tsjerkhôfsblommen al op ’e holle steane, om ’er swietkes by yn ’e doljorum to reitsjen. Sa wier ’t jimmer onklear oan de iene ef d’ oare ich, en al myn hersenskraebjen hie hea-terskjen wêst. Underwilens kaem dizze dei neijer en neijer, en jimme forgees yn ’t kleaster komme to litten, wier krekt sa folle as my mei wiif en earme berntsjes for ivich bûten de klokkeslach fen Bolswert to bannen. Hwent as ien lilts wiif in great krús is, hwet scoene den hûndert wol wêze? De grizen rint my oer de grouwelen, as ik ’er mar om tink! Dat bigoun my earjister sa yn to barnen, det ik in forhânlinge hawwe woe, al scoe ’k him onder de stiennen fen ’t hynstepaed wei skoerre. Yn dizze binaudheit grabbele ik mei myn fingers yn it fesjebûske om, en helle der yn gedachten trije inkelgounen út; mar do ik dy yn ’t each krige, joech ik my sels in trewinkel foar ’e holle, en lilts oer myn eigen slûgens, sei ik: “Hwerom siikje ik allehiel om fierrens, dat ik yn myn eigen bûse ha? Oare dingen fen dizze wrâld binne sa fen skik, det de iene se skoudert wylst de oare der om skrept en skoert; mar jimme, silveren skiifkes, tûzenris moaijer as de silverblanke moanne for in smûk pear! hwaens hert is sa ilich en stiennich, dat dyn geflikker net ynnimt? Hwet sang tommelt sa ljeaflik út de kiel fen in nachtegealke yn minske-earen, as it gerammel fen jimme by sekfollen yn earden skealjen útskodde? Hertlap fen my, fen alle minsken! ho iiskâld dou ek biste, jow ynfierne oandacht oan de hearders; jow fjûr en krêft oan myn wirden...... Kom, lit ik it mar platwei sizze. Ik scil prate oer it jild.
Mar nou ha ’k noch in slimme striid mei my sels hawn, eft ik myn preek yn fjouwer parten deelje scoe, ef, lyk as de domenys, yn trije; dêrnei eft ik dy trije stikken elts wer yn fjouwer splisse scoe, ef yn mear; en einlik, omdet trijeris-fjouwer toalf is, eft ik dy toalf delen jimme op ’e fingers tatelle scoe, fen ’e tomme ôf nei de lytse pink ta, ef fen ’e lytse pink ôf nei de tomme ta. Mar om de wierheit to sizzen, haw ik nin tiid hawn om my op sa’n swierwichtich stik to birieden; howol ús pake sei, det preken mei sa’n bulte yndelingen krekt as âlde tsjerken binne, dy in hele bulte neare finsterkes, en in wakker bytsje ljocht hawwe. Ek hoopje ik, det immen, dy preket wylst de blêdden fen ’e beammen falle, troch ’e fingers sjoen wirde scil, al wier it, det him de plasse soms in bytsje bigoun to malen. Ik kom hjir dos mar simpel oanstjitten mei twa delen; it earste, de útfining fen it jild; it oarde, de útwirking fen it jild.
Om to sjen, ho it jild útfoun is, scille jimme in lyts reiske fen in tûzen jier fiif seis tobek dwaen moatte, om sa dwaende ûnder de earste minsken fen ’e wrâld to lânne to kommen. Alderearst pielden se sa hwette mei fiskjen ef jeijen; mar do wierne se meast sa wif as heidens en skjirslipers, dy fen de iene oarde nei de oare fleagen, en omdet ’er do nin each op to hâlden wier, scille wy der net om tinke foar det se earne tsjoarre wierne. Sa gau wierne se net mei wiif en bern op in fêst plak to stoel en to bank komd, ef sy bigounen fé oan to setten: ek túntsjene se ’r sa’n bytke mank mei in pounsmiet twa for bûzekoal, earten, beanen, en sokke kost oan to lizzen. Sy houdden kij, skiep, ezels, kammielen, al nei’t de lânsdouwe sei, dêr se hjar deljown hiene. Sy libben stomp ienfâldich, en hienen in bytsje brek. De fammen frisselen hjar hier net foar in spegel, mar mei de holle foardel oer in dobbe mei klear reinwetter: de memkes, net eang for gapskens, lieten it bare ljocht fen ’e himel yn ’e finsters skine sûnder lagen fen boppe- en ûndergirdynkes; matten, flierkleden, en sok ark, om de berntsjes oer stroffelje en bûden oan ’e holle fâlle to litten, koenen se net! koaitsfammen, banketbakkers, en dy sok kjiskou makken, wierne fier to siikjen. Sy genearren hjar mei mâlke, triuweltsjiis, waei, hwette moalkost en griente; it wetter skepten se, lyk as Dyogenes, mei de holle hân en as hja ’ris tige smarre woenen, den slachtten se in sûpkeal fen hjar reau bisten, en pluzen it mei folk en frjeonen op. Licht fetsje jimme, det se yn dizze ienfâldigens hjar bynei allehiel rêdde koenen mei hjar eigen gemaek, en ’t bytke, dat hja mear brek hiene, rûlebúten se fen eltsoar. Spek oan spinnen! Hie immen sin oan de apels ef prommen fen syn bûrman, den naem er in koerkefol aeijen mei, en dêr hanbakken se sa lang oer, det se ’t iens waerden, ho folle prommen men tsjin in snies aeijen oerdwaen scoe. Hie er in hynzer brek, den joech er in team biggen en sa folle eikes as it hynzer wirdich wier.
Dat sjamperde allegearre sahwet hinne, sa lang as it each net greater as it liif wier, en de ljue in bytsje dingen brek hienen; mar dy roalhannel bigoun in deakerske pleachhannel to wirden, sa gau as se hûndert dingen mear hawwe woenen as se sels makkene. Yn pleats fen waei en reinwetter krigen se ’t yn ’e holle om bier en brandewyn mei sûker to drinken. Earst droegen se for in jas in kouwehûd mei de hoarnen ’er op, dy hjar boppe de holle útstikene; mar neijerhân moast ’er sarjes, do lekken, op it lêst side en flewiel komme; ja, sa tier waerden se yn ’t iten, det se hjar brette poarsken ef skroeide fearnen skjipflêsk lekskoaijende, rikke salm, oanleine snoek, en skylpodde-sop ite woenen. Omdet se nou it tsjiende part fen al dy snoarrepiperijen sels net meitsje koenen, moasten hja de njuggen oare tsjiendeparten fen oare ljue oankeapje, en by dit útwreidzjen fen de hannel bigoun it roaljen in drôvich lêst to wirden. Forbyldzje jimme ’ris, det ’er nin jild by uzes yn ’e maling wier, nin dekaten, nin gounen, nin trettsjindehealen, nin dûbelstûren, nin duiten, nin sinten; op ’e wide wrâld neat, dat nei goud silver ef nei koper like; moast den alles, dat jimme brek hiene, net koft wirde mei ien ef oar, dat jimme yn hûs hiene? Yn in théwinkel woene se in romerke wyn drinke, en hja scoenen by de wynforkeaper mei in pûdke peccothé komme. De lekkenkeaper woe ’ris oesters sline, en hy scoe de feint mei in lape bommesyn nei de sâltefiskman stjûre. De loaijer woe syn dochter in guitarre keapje, en hy scoe in pear stjonkende hûden út de kûpe toaije om it ystremint to biteljen. De slachter woe bier drinke, en hy scoe in yntaest yn ’e brouwerij opsjouwe. De boekforkeaper woe syn boike in stik koeke jaen, en hy scoe it bern mei in roman fen Walter Scott nei de koekebakker stjûre om ’er in fearn hoiteflip oan to heljen. Op snjeon to joun, as de measte ljue waerme bôltsjes ite, scoe ’er hast sok mâl en nuver gûd net yn ’e stêd wêze, ef hja scoenen ’t de earme bakker yn hûs tôgje. Hwet in abbegaesje fen alderlei reau kaem der for de keapljue út foart! Hwer founen se pakhúsromte om sa’n arkefol to bergjen? Mar dat noch tsjoeder is; al dy flardkes fen dit en fen dat, al dy bekjefollen nou fen ’t iene den fen ’t oare iten, ho kamen se der sûnder skea ôf, as se hjar op it lêst it hûs útstonken? Hwent sels koenen se ’t net út it swiet, en in oar wier faek al takocht, as se de helte noch net kwyt wierne. Ek wier it ondwaenlik krekt sa folle en net mear to keapjen as men nedich hie. In frommiske, byfoarbyld, woe in brief mei spjelden keapje, en dêr koe hja neat oars as in moaije douwe oan jaen, dy se op ’e matte to folle hie; mar de douwe wier wol twaris sa folle wirdich as de spjelden, en hja koe it bist dochs de wjukken net út it liif ef de boutsjes út it gat skoerre, om ’er krekt sa folle ôf to nimmen as de spjelden kostene: hwent den wier it hele bistke nin spjeldskop mear wirdich. Ek wier it onnoflik, det de dingen do op nin fêste priis stienen, dêr me fen sizze koe: “dat is nou hjar prik.” As in boer in lape Ingelsk bont for in jak fen syn wiif keapje woe, en hy kaem by Nathan mei in ammerfol bjist; ef in gnjirker kaem by in skoenmakker, en sei: “Meitsje my in pear klaeitrapers, ik scil dy mei snijbeantsjes bitelje”.... Ljeave minsken! hwet forlikinge is ’er twiske de bjist en it bont, twiske it pear skoen en de snijbeantsjes? Dêr gong it den op in hifkjen en tingjen, eltsoar it hert út it liif, en as dat ûren oer ien boech dûrre hie, roun it noch meast al út mei ’er in slach nei to slaen, dêr ien fen beiden skea by hie.
Al sa roallebútsjende hiene de minsken wol tûzen jier mei eltsoar foartpandere, do ’er op it lêst in fynst dien waerd, dy hjar glêd út de pikel holp. Yn in bercheftich oarde kaem in nij boer op in kâld sté, dêr er in boarne ef saed (dat wit ik net krekt) by hawwe woe, om syn fé to boarnen; hy dolde, en noch wier er net healwei oan ’e welle ta, ef hy staette mei syn stiennen lodde op in klute, dy folle swierder wier, as er oait in speesje hifke hie. Do er mei in heidebjizzem it rûchste sa hwette ôfhimmele hie, bigoun de klute to blinken en út de readens to sjên. Om lykwol krekt to witten hwet it wier, keilde er him yn in great fjûr; en sjuch, de klute woe wol gleon wirde, mar net barne. “Dat is nijsgjirrich gûd,” sei de boer. “Mar ik scil dy wol krije, feintsje.” Mei ien tilde er in swiere balstien oer de holle, en pompte dy fen boppen op ’e klute del, det it sta sei; de klute briek net, mar krige in dûk, dy der yn sitten bleau, do er bikoelle wier. Koartom, de boer hie in stik koper foun. Neijerhân founen se noch in bulte mear sokke klonten, mar jimmer sa’n onnozel bytke by hout en stien to lykjen, det it altiten in hiel selsomme speesje bliuwe moast. De iene makke ’er in hammer fen; de oare it oerd op syn pile; de tredde in kniif; in rike skevel liet ’er in kop fen bûtsje, dêr hy it sop fen ’e druven yn úttreau; mar einlinge kaem de fornimstige Tubalkaïn op ’e proppen, dy ’er alles fen makke, hwet syn eagen seagen. Do waerd it koper folle mear wirdich as jinnich ding, dat de minsken yn wetter ef ierde foun hiene, en elts woe it minlike graech ynroalje tsjin alles, hwet hy to forkeapjen hie; de slachter tsjin syn spallingspek; de bakker tsjin syn mikkebrea; de loaijer tsjin syn hûden; om koart to gean, alle ljue dy hwette to missen hiene. Nou hie de keapman net mear to rieden mei in grienmank fen alderlei waren, dy in bulte birêdding en in bytsje winst joegen. Hy hie syn koper, dat er yn in lyts hernke weistoaide: roast en skimmel kaem ’er net oan; hy koe ’t fordele sa lyts as er woe, sûnder in drip to bidjerren, al wier ’t ek yn sokke lytse pyskes, dy net mear as in spjeldskop wirdich wierne; en hie er hwette fen in oar brek, elts wier allike happich, om it fen him yn to roaljen. As de harder en it ljeaf lodske fen ’e heide to foaren hakketearrene, hwet mear wirdich wier, syn pansfluitsje, ef it lint mei de blommen, dy op hjar prûze molkenkeamer stiene to pronkjen, den koene se ’t noait net mei eltsoar iens wirde; mar nou sei hy mar, det syn fluit in fearnslead koste hie, en it wier sa klear as de sinne, det de fluit fen Daphnis fjouwerris sa folle wirdich wier as de rûker fen syn Amarillo.
Do dit roalmiddel earst útfoun waerd, woegen se eltsoar it koper ta; mar jimmerwei mei de skealjen yn ’e hân to stean, lyk as in Jeud, dy de boeren formôgle figen fen ’e kroade forkeapet, waerd op it lêst, do ’er tûzenen op ien dei omset waerden, danige lêstich. Dêrom woegen de keapljue in hiele rêst pounen, fearnen en leaden yn foarrie ôf; den wierne se mei in boarst klear, as se hwet to biteljen hiene. Ek binne de nammen, dy de measte naesjes oan it jildstik jowe, dêr hja by rekkenje, út dit gebrûk fen dinne komd. Itpoundfen ’e Ingelsken, delivrefen ’e Fransken, itpoun flaemskfen ’e Hollânners, wierne yn âlde tiden net oars as sokke ôfwoegene pounen koper ef silver. Mar dy skealjen, dêr mar twa eagen oer gongen, wierne net altyd de skealjen fen ’e rjuchtfirdichheit; dêr skeelde rju folle oan. Hwent sjuch, frjeonen! dat skacheljen siet al ier yn Adams bern. Fen dit poun waerd wol ’ris in fearnslead ôfgnibbele: bisneine en onbisneine bysfeinten sieten ’er ek wol ’ris mei de file op om to boartsjen. De falske weager, dy se bitraptene, sei soms, det er him forsind hie, en den wier it grapke dêr mei út; mar meast flokte er, det ’er de lôge nei gong, det hy suver wicht jown hie, en dêr folge den deilisskip op mei sa’n gerach, gepleit en fûstkespyljen, det stêd en gea der fen optilde. It gerjucht krige gau syn meuch fen dit spil, en forbea op galge en rêd, det nimmen koper útjaen mochte, ef hy moast it earst op ’e warkeamer troch in lânsitiger stimpelje litte. Fen dy ûre ôf waerd it koper egentlik dat ding, dat wy jild neame. It gerjucht sloech ’er krús en mint op, en elts dy sa’n klop seach koe steat meitsje, det er op ’e kop dat gewicht en dy speesje krige, dêr hy it for ynbarde. Letter founen se ek silver yn ’e bergen, dat noch selsommer is as koper, en goud, it selsomste fen allegearre; en omdet de dingen priziger wirde, hwet se minder to krijen binne, sa joegen se fiifintweintich koperen sinten for ien silverstikje fen de selde swierte, en fjirtich silverstikken for ien goudstikje, dat allike swier woech as ién silverstik.
Mar fen dy earste klop op it jild spritsen; witte jimme wol, ho’t dy ’er útseach? Ja, dat scille jimme net gau riede! Tsjinwirdich slaen se ’er folle it kopstik fen de baes fen ’t lân op, mar do in kou, in okse ef in skjippekop. Nou scoene jimme wol tinke, det de ljue hjar do fen skjippekoppen en okseprippers regearje lieten; mar dat wier al hielendal net rekke. It wirk laei op in oar moar, frjeonen! hwent yn ’t regearjen wiern’ se do krekt sa tûk as tsjinwirdich. It jild kaem yn ’e pleats fen lân en sân, fen fé en hûs; alles hwet men op ’e wrâld bisitte koe, waerd troch it jild forbylde. Mar by ’t útfinen fen it jild wier de jinnichste, alteas de greatste rykdom fen ’e minsken hjar reau bisten, hjar hynzers en kij, hjar skieppen en bargen. Sa folle poun koper as it bislach bisten wirdich wier, ef de bisten sels, dat kaem op it selde út, en dêrom sloegen hja op it jild it kopstik fen ’e bisten, dy ’er troch forbylde waerden; nou in bok, den in baerch, ek wol in okse ef in ezel. De nammen, dy wy en oare lânnen oan it jild jane, wize it noch út.Een schatop syn Hollânsk is it âld-Fryskesket, dat skot-, hok- ef stalfé, ek wol hoklingen, bitsjut.Penningwol sizze in fearkou. De Angelsaksen seinenkeaptsjin fé, priis en keappenskip, en ús foarâlders, mei hjar út ien lape toarnd, seinen tsjin jildfia, dat nou by ús fé hjit. Ek it Latynske wirdpecuniais nei de letterbistegûd. Dat binne nou ’ris onfoege liltse nammen! Hwent as de stedtsjers tsjin eltsoar sizze:je bent een schotvarken, ef:het is vee, het is beestegoed!den dogge se dat noait net om eltsoar mei plomkebjizzems ôf to feijen. Mar moaije bern hawwe wol ’ris liltse nammen, en al woenen alle rimers it jild útgûle en skrieme forBlinkend slijk, besproeid met zweet en tranen, ik hâld fol, det it ien fen de ljeaflikste, nuttichste en krêftichste dingen op ’e wrâld is. Mar omdet de frouljue net wend binne, det ien it wird sa lang allinne hat, scil ik hjir in bytke pleisterje; den kinne se de mûle ek ’ris wille jaen, om friske oandacht to gearjen for it oarde stik fen myn forhanlinge.
(Geskrep fen foetten en stoellen.... opfleane nei de kastelein...... wyn, pons, kofje....Brand je niet!de feint ridelje se oan ’e earmtakke.... poezje yn ’e krollen fen ’e jiffers.... de jongehear kettermintet...... mûskopje, gysgobje...... eltsoar kjiskou tapije út pûdtsjes. Gabe fjirket nei it forfolch.... mei in healûre bigjinne de spylljue wer op to striken, de man giet yn ’e preekstoel, en is wer oan ’t wird.)
Ik scoe den earst oer it ljeaflike, neijerhân oer it nuttige, en op it lêst oer de krêft fen it jild prate.
Jimme út to rekkenjen, det it jild ljeaflik is, is egentlyk sa folle as to biwiizgjen, det it wetter wiet en it fjûr hjit is. Hwet ommers in ding ljeaver is, hwet men ’er mear noed fen stiet; mar hwer steane wy mear noed fen as it jild? hwer binne wy eanger fen as dat to forliezen? Oan ús hiele liif is nin tearder plak as de pong, en it útlûken fen tsjien kiezzen docht noch sa ’n ôfgrysliken pine net, as det in ryk man, dy jild útset, yn ’e stêd komt en heart:Het kantoor heeft opgehouden te betalen.It hat my ek bjuster nij dien, det ’er ûnder de tûzen-en-ien moades, dy de minsken yn ’e lêste tweintich jierren trochflein binne, net ién west hat om in roulintsje oan de earm to dragen, as immen in bankerot hawn ef him in ding ûnderwoun hat, dêr se yn ’t ein fen sizze: “In dea houn oan in izeren keatting.” Dat scoe, tochte my, al sa djip fen herten gean as de rou oer in âldomke, dy in fikse knoarre jild neilitten hat. En nou it blêdtsje omteard: is ’er in blider eagenblik, as det ’er jild ynkomt, dat al trochskreaun wier? Lekkenkeapers, wynkeapers, banketbakkers; jimme allegearre, dy sa faek jimme rekkeningen fen levere waren ynbrocht hawwe mei dy poatterige taheakke:Volgens overgelegde rekening van den jare 1836!Sprek op, en doch tugenisse fen ’e wierheit, eft ’er swieter eagenblik yn jimme hiele libben wier, as det de faem einlik de winkel ynwipt mei de wirden:Het compliment van Mijnheer, en hier was het geld?It is sa; Baur koe tsjoene mei syn sépinseel; Fen der Kooi skildert baeseftich in kopstik, en Schelfhout smûkskaedzjende beammen, dy yen noadzje om to skûljen for it prykjen fen ’e sinne; mar al dy moaije skilderstikken hawwe neat to bitsjutten by de earste ynsjuch fen in erfgenaem yn ’e keeft fen in oarre dy nei lang omneuljen einlik dit triennendal goen dei sein, en hjar pleats mei fyftichtûzen stokmantsjes oan ’e bernsbern ynromd hat. Ljeave minsken! as yn dat hokje in trop lânskipsbrieven laeit; yn dat hernke in pûdtsje mei gouden potstikken forstoppe is; yn dy baerch in hûndert ef twa gouden riders rammelje .... jonges! jonges! dat is de bare ynsjuch yn it himelryk! As de dea ek mar lije woe, det wy mei it roun goed ús wille yn ’e kiste hiene, wy scoene sa eang net for syn komste wêze. Hwet koene wy ’er aerdich mei boartsje! Hwet binne wy op ús snjit, as wy de kammeraten in loech ôfsjen kinne! mar as it spil op syn bêst is, komt de dea, dy grimmitige skerminkel, ús fen efteren sa loebeseftich oan, tikket ús op it skouder, en kâldgnyskjende seit er ús mei syn falske troanje: Berntsjes! It spil is út; stek de knikkerts yn ’e bûse, en gean to bêd.”
En dizze gedachte, det wy om it jild mei eltsoar boartsje, laet ús fen sels op it twade stik, det it jild in nuttich ding is. It bringt de minsken by eltsoar, en alles hwet minsken oan minsken keppelt, ha wize ljue jimmer for in nuttich ding hâlden. Scoene de measte migen net as pûr frjemden út eltsoar rinne, as se troch nin triedden fen goud en silver oan eltsoar beste waerden? As wy sa neat by ús folk to winnen ef to forliezen hawwe, och! den is ús earm geheugen sa lek as in gatsjepanne: soms kinne wy net ienders omthâlde, hwa’t ús eigen broers en sisters-bern binne. Mar goedryk, bloedryk! Al is ’t kâld, mei in ryk man geane wy nei de arke fen Noäch, en wize him yn Cham ef Japhet de affear fen ús beide. Troch it jild, it jild, frjeonen, fiele wy egentlik, det wy allegearre út it selde bloed skaeid binne. Krûpe de migen eltsoar oait wol tichter oan, as det er in âldfaem ûnder hjar folk is, dy tige by tige smoar set hat? Neven en niften, trutlingen en eftertrutlingen, dy eltsoar oars yn jierren net sjenne, komme to heap, dêr se ervje moatte. Oan moike skriuwe se frjeonlike letterkes; oan moike stjûre se, nou fen ’t iene, den fen ’t oare, in swiet mûlfol; by ljeave moike komme se yn hûs as sêfte lamkes fen ien keppel skiep, dy allegearre gobberje om mei ’er tiid út de selde gouddobbe lave to wirden.
Fen in mannich hûsgesinnen ljep ik oer nei in hiel folk, en freegje; hwet is de minske, dy nin jild hat, ef nin jild hawwe wol? In earme skoveling, dy de woastine fen it libben troch poddebûket, sûnder det er moer ef minske nei him omsjocht. Mar haste jild, de frjeonen flodderje om dy hinne, as de bijkes om de swiete roas, dêr se de hunich út sûge wolle. Wolste jild hawwe, den gieste ûnder de minsken, omdetste witste, det it op in seinepôle yn Tsjûkemar, ef ynEen hut van klei aan ’t eind der aardenet to finen is.
Fen ién folk gean ik oer nei alle folken fen ’e wrâld, en ik fyn, det jild se nei eltsoar ta fitere hat, en op in djûr ek de knotte bliuwt, dy se oan eltsoar fitere hâldt. De wysgearen âlje in bulte oer ’e forieniging fen alle minsken; mar nea scille se yn hjar Flossofyske lynbaen in reap draeije, dy de folken sa deun en stiif oan eltsoar hellet as it jild. Sizz’ my ’ris, goede ljue! de earste skipper, dy oer ’e Spaenske sé swabbere, die er dat út nocht, lyk as wy nei Birgommer daem sile om bears to iten? Jûk! it mocht hwette! De farrensman hie de gouden’ bergen fen loailekkerlân oan ’e oare wâlskant yn ’t each. Earst lieten se ’t om it roun-goed driuwe nei it ryk, dat neist oan hjarres laei; dêrmei, al wer hwet fierder, nei in oar wrâlddiel, dat tichtst by honk laei; do noch in ein fierder nei de oare ich fen ’e ierdkleat; en tsjinwirch reizgje de Amerikanen nei Jeropa, de Jeropeanen nei Amerika, de Hollânners nei Japan, de Sjinezen nei Batavia, de Ingelsken nei Indostan, net út nocht; ik siz noch ’ris, net út nocht! mar lykm’-allinne om eltsoar de goudene flieën ôf to fangen.
Ik wit wol, de Flossofen hiene altyd in bulte smelle praetsjes oer dy ljeafhabberij yn ’e krúste penning: it is gek, en min, en lyk folle hwet hawwe se ’er fen to lekskoaijen; mar ’k wol jimme sizze, dy hearen hiene it mar ’ris illindige skrok, en bûten in planke mannich boeken, in keale swarte mantel, dêr nin lûs skrep op hâlde koe, en in lege oaljekanne, dêr in woartel yn pleats fen in koarken stoppe op stike, wierne se sa earm as in swel. Dêrom, al dat geëamel,De wijze is alleen rijk, wier neat oars as in ynfrettene jeloerskheit, det se neat fen ’e brij mei krigene: sjende det de rike ljue oer ’e heap oan hjar forstân ef deugd net boarste scoenen, koene se hjar moed oer dizze onrjuchtfirdige eindeling net oars kielje, as det se op jild en jildwinnen smeulden.
Hjirmei is nou al dat geäksel tsjin it nut fen it jild de mûle stoppe, en ik gean oer om de krêft fen it jild oan to wizen. As wy mar bigjinne mei it oarlogjen en moardzjen fen folk tsjin folk, den sjenne wy, det it allinne om en troch it jild is. As de Rus en de Turk, ef de Franskman en de Ingelskman eltsoar yn ’e faksen sitte, det ’er de flarden nei stouwe, lit d’ iene d’oare den mar in pear kofsladingen mei dekaten stjûre, en mei fjirtsjin dagen ha je de frede yn ’e Haerlemmer krante. En as se al hjar krûd forsketten hawwe, en nin stûr yn ’e pong om nij to keapjen, den is de hoas ek allike goed ôfbreide. Nou se den net allinne om, mar ek troch it jild fjochte, sa is ’t oan twa kanten wier, det jild de siel fen ’e oarloch is, lyk as nin jild to hawwen de siel fen ’e frede is. In ivige frede bitsjut yn ’e polletike wrâld, ien, twa ef trije jier, sa lang as ’t yens foech is; (hwent polletyk, sei de boer, is oars sizze as dwaen;) mar as ’t noch oait ’ris in suvere ivichheit wirde moat, it scil den wêze, as se sa keal op ’e bûse binne, det alle rekkenmasters fen ’e keningen de oarddeiskjeld op it liif krije, as s’ ’er mar oer tinke, om in stûr mear for krûd en lead út to jaen.
Fen de oarloch, dêr se eltsoar nei ’t lichem formoardzje, ha ’k in goede oanrin nei de moade, dêr de ljue eltsoar de ivige deastek mei yn ’e pong jane. Hwent wylst se tsjin eltsoar pronkje, lûke se eltsoar de moedfearren sa skjin út, det op it lêst alle einen to koart binne. Ja, myn Fryske kop, dy for nin kening swichte wol, bûcht him njueter as in laem for dizze godinne, dy de keningen fen ’e wrâld as earme wjirmen oan hjar foetten krôljen sjucht. Mar ien ding is krêftiger as hja; it jild! Bisjen nacht en dei de printsjes mei moaije mankes en wyfkes, dy de tsjinstige Pariseners ús om ’e fiif dagen tastjûre; haw sin oan dy Paryske bilstikken, oan in luzebosk yn ’e nekke ef oan dy spinnebealchs jûpe; it is forgees gobbere, aste net rûch op ’e bûse biste. Wier is it, alles kinste mei ’t heech fatsoen opskriuwe litte, alles kinste op ’e pof helje; mar boargjen sûnder biteljen, dat jowt noch koarter ivichheit as in ivige frede. Om koart to gean,point d’argent, point de Suisses, dat bitsjut op syn Frysk, nin jild, nin hoedtsjes en slingerdoeken út ’e Franske winkels. Hwet de oalje yn ’e lampe is, is it jild for ’e moade; aste hjar hânnen alle dagen mei dat smoar net smarste, al kin se oars de wrâld brekke, hja giet út as in eintsje kears, en stjert yn poatterige lompen.
Litte wy it dwaen fen ’e minsken noch hwette nauwer op ’e keper bisjen. Al dat gewrot, dat bitsich bodzjen en hersenskraebjen foar dei en foar dage, hwer is dat om? Hwer op hotsje de ljue hjar sinnen, as se moarnsier de poanne út de nofteren eagen lûke, ef jouns as se him gapjende opsette? Op it jild! O! alle-, allegearre smachtsje wy ’er nei as de iel nei de dauwe. Wier is it, de arbeidersljue wrotte om klean en iten, dat se for hjar deihiersjild keapje. Mar dy tûzenen en tsjientûzenen, dy boppe de arbeidersminsken steane, dy hawwe noch hwette oars yn ’t sin, leau ik, as klean en iten. De Javaen arbeidet yn ’e moarntyd krekt sa folle, det er toalf duiten beet hat, en den jowt er syn hânnen healjoun; hwent for toalf duiten kin er krekt sa folle rys en drûge fisk keapje as er dy iene dei nedich hat. As nou alle ljue, dy de kost yn ’t Sint Antoanjes gasthûs keapje kinne, ek sa tochten as de Javaen, sizz’ my, hwerom scoe de man mei in trompfol lânskipsbrieven nou noch fierder hannelje yn faeije, yn deade ef yn deaslaende skild? Hwerom scoe in waerme boer de kij troch dûkelige dammen en yesters wiet en ûngedien alle hjerstmoarnen efter it gat rinne? Hwerom scoe in keapman mei in rêch oan Jan-rap-en-syn-maet noch prommen efter de toanbank forkeapje, ef in loaijer yn stjonkende hûden omgrieme? Hwerom scoene de ampteners, dy hjar oan it jislok al tsjok iten hawwe, it lân langer tsjinje? Hwerom scoene de ljue jimme en jimme widdouwen op in pompieren souderke tsjin pyn yn ’t liif en kâlde foetten, tsjin pest en hel, tsjin dea en divel feiligje wolle? Wier it net om ’t jild, hja scoene allegearre mei de rêch yn ’e briedstoel, in Ademaspiip yn ’e rjuchterhân, in romerke Hannemas yn ’e lofter, de Ljouwerter krante lêze en hearebaei smoke, en litte den mar hannelje, boerkje, fondzje, dy ’t oars de stôk net út ’e kiel keare koenen.Item zooveel, het geneest.O! dat ljeave jild, it forswiettet de tûzen soargen en plannen, dy Evas bern hjar ûnderwine. Hwerta mear wirden? Hwet de wichten yn ’e klok binne en de wjukken yn ’e mounle, dat is it jild yn ’e minsken. Snij de wichten ôf, de klok swijt; barn de wjukken op, de mounle mealt net langer; krekt sa scoene wy minsken swije en stil wêze as wy troch it jild net langer opwoun en omgisele waerden.
Dit giet allegearre noch bigryplik ta, mar it jild docht ek dingen, dy boppe ús bigrip geane; hwent it jowt dat it sels net hat, en dêr liket de kweade wol in hantsje yn to hawwen.—Ik kom op ’e keamer fen de herberge; dêr sit in man, dy ’k net ken; ik gean him deun foarby, mar draei nin each nei him. De notaris stjit my stil oan ’e earm, en wylst er glûpsk nei de man sjocht, lústert er my yn ’t ear: “Dy keardel hat tsjien tontsjes yn ’e wrâld. Scoeste dat wol oan him sizze?” Op dit wird gapje ik de man, dy ’k niis nin bean telde, mei de greatste oandacht oan, myn eagen mjitte him fen boppen nei ûnderen krekt eft it in oaljefant wier, en mei myn wêzen lykje ik wol to freegjen: Ei, ju! bistou in man fen tsjienmiel-hûnderttûzen goune?” Wel, dat is nuver, frjeonen! Hwet hat it jild yn sa’n bekfol tiid dochs oan dy man foroare? Is syn noas ’er bryk, ef syn hier grien troch wirden? Dat wit ik net; mar forstân hat it jild him wis jown, lit it sels den stom en doaf wêze as in stien. Dat witte jimme ommers like goed as ik, det de wirden fen sa’n riken skevel en in slatter yn wysheit skele, as it helle ljocht fen in Ingelske lampe tsjin it slûch barnen fen in strjitskynfet, dêr de opstekkers de oalje út slabbe hawwe. In fornimstige poep hat in priislist makke fen it forstân, dat de stokmantsjes meibringe, en dêr is dit de prik: Trijetûzen goune, in matich goe’ forstân; tweintichtûzen goune, ien dy ’t net skimert; fjirtichtûzen goune, in keardel mei termen yn ’e kop; tachtichtûzen goune, in fyn forstân; twamiel-hûnderttûzen goune, it forstân fen in ingel. Dêr jild en forstân den it selde ding is, is ’t den net from fen ’e minsken, det se immen eare nei ’t er jild, dat wol sizze, forstân hat? Ik haw ien kend (syn namme is my ontsketten,) dy ’er sa tûk op wier, det hy oan ’t hoedtsjelichten fen immen sjen koe, hwer ’t er in oar, dy him foarby gong, op skatte. In preamskouwer en sok soarte, dy neat yn ’e marse hienen, krigen allinne mei skeane eagen in ljeaf lyts knikje fen ’e holle. Foar fiiftûzen goune bigoun de foarste finger efkes oan it skaed fen ’e hoed to tippen. For tweintichtûzen goune waerd de hoed al lichte. For fyftichtûzen gong er oan ’t skouder ta. For hûnderttûzen goune oan ’e mil; mar for fiif tonkes sonk de hoed earbiedich, mei in rêch sa krom as in hoep, allehiel op ’e stripe del. Lykwol haw ik fen dy franjes sa ’n bytke bidroai, det ik ’er op eigen manneboet net folle fen sizze doar; mar fen ’e talen ha ’k in bytke mear brea iten, en dêr doar ’k fen sizze, det it jild oan ’e wirden in hiel oare bitsjutting jowt, as se dageliks-wei hawwe.
Ien fen myn migen, de soan fen in domenij, wier twa jier lyn op brilloft mei de dochter fen in boere-edelman, dy fiif klaeipleatsen hie. As it op in patsjen gong, hinge se om him hinne as wiet hea om ’e skûte, en hy fielde gau, det der oankommen oan wier, as er net slûch wier. Twa dagen dêrnei skreau er hjar in minnebrief, dy ’k jimme foarlêze scil; mar, o wé! as jimme my forfyskje.
Reonixa!
“De pin ridelt my yn ’e fingers, eang for de straffe fen hjar frijpostichheit, det se jins namme sa gemiensom skriuwe doar. Mar de ljeafde, mansker as myn bangens, hjit it, en de hân folget as in laem. Dy to sjen en ljeaf to hawwen wier de tiid fen in waerslach! Myn eagen gljirkene yn dines, en ik fielde oan myn triljend hert, det de ivichheit allinne sielen oan eltsoar fitert. O! ik fielde en seach for it earst fen myn libben, det ljeafde mei it jild ef de steat fen hjar, dêr ús kar op falt, neat to dwaen hat. De tafel, dêr ik dit op skriuw, fielt de lôge dy yn myn ieren ombôget, en de swiere siken, dy út de djipste dobbe fen myn hert opflamje, biwiizgje jo det it in wird fen wierhaftige wierheit is, det ik dyn ljeafde, neat riker, neat silliger as dyn ljeafde allinne, siikje. Scoe dyn ôfwêzichheit myn grêf dolle.... O Reonixa! Anderje, anderje ién inkel wirdke fen treast oan him, dy for ivich is dyn
Jelmer.”
Do ik dit lêzen hie, sei neef Jelmer tsjin my: “Dit letterke, moat ’k sizze, haw ik skreaun nei de bitsjutting, dy de tael yn it wirdboek fen it jild hat. Wolste witte, hwet ik sizze wol, as wy dageliks wei prate, kear de bôge om: dêr ha ’k it op kwattele.” Ik kearde de brief om, en foun dizze wirden: