Mei priksliden op ’t iis by Molkwar.MEI PRIKSLIDEN OP ’T IIS BY MOLKWAR.“Scoe it Haije ek sa gean scille, omke?” sei hja do. “Sa tink ik ’er oer”, sei Douwe; “en, sei ’er op syn sémans, as ’er nou yette in jier mannich goed fart, en as ik den de toffels e’ris úttsjen, en mei de foetten tsjin it Easten liz, den scil er yette sa folle wol oersjitte, det jimme yette wol boer wirde kinne”. “Ja, mar, sei de widdou, hwa hat Haije it boerkjen leard, omke?” “O, sei de âlde do dêrop, dat de manljue net kinne, dat leare de frouljue hjar al.” En it is ek al sa útkomd as de âlde man ’er do oer praette; hja waerden boer en boerinne troch in sinte-Pitersgrap, en omdet it wiif ’er meast bistek yn hie.SEMANS KLACHTE.(It wirdt songen asIn einem kühlen grundeDa geht ein mühle etc.)Moai Etke fen Teroele!Hwer ik ek sit ef rin,Dou brochtst my op ’e doele,Dou bist’ net út myn sin.Dêr yn dy stille hutteTicht oan dy wetterswâl,Dêr siet ik, sleauwe Tutte,Hwet wierne wy den mâl!Fen det de jounklok letteTa det de ljurk al song,It scoe ús noait fortrette,Dou suchtste as ik gong.Och, as minuten rounenDy ûren den foarby.O, ljeave, hill’ge jounen!Ho sillich wiern’ se my.’k Joech hjar in ring op trouwe,En swarde in eed ’er by.Ik woe ’er in toer op bouwe.Ho rêd forgeat hja my!Nou mei ik floitsje ef sjonge,Ik krij it dochs net oars,In rike boerejongeGiet foar in earm matroas.Mar ’k wol net langer kleije:Ik swicht net for it jild.’k Wol as in ruter jeijeOer ’t bloedich oarlochsfjild:Hwer hege séën geane,Nei ’t fiere westen ta,Oer wylde weagen fleaneNei ’t frij Amerika.Moai Etke fen Teroele!Sjoch, ik forstou as tsjêf.Dou brochtst’ my op ’e doele;Ik siikje om myn grêf.Grou,3 Januwaris 1851.E. H.DE LANGESLEATTEMER MAN.Oer Earnewâldes rûge petten,Dêr ûl en reiddomp nêsten bout,Dêr dangelt oan de lange sleattenIn spoeksel om, dêr elts fen grout.In swarte tabbert om syn liddenStapt hy dêr nachts sa earnstich roun,En liket fol birou to bidden,En digert jimmer nei de groun.Dêr hat foar lange âlde tidenIn smid to Earnewâlde west,Dy wezen útsûgd hie ’n útriden;Nou hat er yn it grêf nin rêst.De baes siet fol fen kweade lagen:En abbekaet dat wier syn hoal.Ek waerd er fen de kweade dage:Dy teistert him nou as syn boal.Hy hat dêr earne in skat bigravenMei list en skelmerije woun,En as de ûlen en de ravenDwaelt hy dêr mannich nachten roun.En dy him sjocht dy is forplett’re.Hy is de skrik fen lyts en great.En dy ’t net leaut, dy wirdt forkett’re;’n Oerkomling is ’t, dy leaut oan neat.Net ien giet dêr oan wâl to lûken;Hwent elk is bang for d’âlde kwant;En sjocht er hantsjeriis[50]ef strûke,Hy skouwt forbaesd nei d’oare kant.De fammen scille ’im oars net hate;Hwent komt de frijer snein-to-joun,Dy scil noait fen nin skieden prate,Sa lang de sinne is ûnd’re groun.De struners scill’ hjar ek net pleagje:Gjin minske reisget dêr by nacht.Dy scoe er ongenedich reagje,Hwent ivich hâldt dy man dêr wacht.En fen geslachte ta geslachteSjen hja dy kweade smid dêr gean,En op de inkele gedachteDen barne hjar de kâlde klean.Mar jammer is it om to hearren,Ho det in famke, earme sloof,Troch dat forskynsel kaem to stjerren,En ’t offer waerd fen ’t bygeloaf.IT FAMKE.Net fier fen dy Gariper rekkenDêr laei in aek yn ’t reid,In fiskerman siet by syn dochterDêr yn dy ienlikheit.’t Wier op in moaije snjeon-to-jouneEn yn de ongetiid,De sinne niigde nei de kimen,En alles swile om striid.Do sei de fisker tsjin syn dochter:“’k Wol moarn nei tsjerke ta,“En tsjen ik joun neiEarnewâlde “Moastou de wacht hjir ha.“En komt ’er faek in ongetider,“Lit dy den ek mar oer.“Dou moaste altomet útkypje;“Licht krigest’ yet in stûr.”In kâlde mist teach oer de miedenMei ’t fallen fen de joun.En oer de toppen fen de doerrenDêr dwaelde in minske roun.Nou skau hja gau nei de oare side,Mar ’t skynsel dat forskeat,En stoep bidaerd mei lange treddenDêr oer dy wîde feart.Forskrikt, forheard, alhiel forbjustreWier do dat jonge sloof.De siken stoeken, ’t herte tikke,Hjar lea dy waerden doaf.Mei moed skau hja nei Earnewâlde,Dy lange, lange wei,En hwer hja troch de dauwe dig’reIt skynsel folge nei.Haeldea fen swit en dauwedrippenKaem dêr dat sloofke oan,Mar do de faer hjar reden hearde,Do wier der nin forskoan.“Hwet scoe dy âlde spoek dy leare?Sa spriek dy hirde faer,“Al komt er by dy yn it boatsje,“Wol, der is nin gefaer.“Kinstou dy aek sa lizze litte“Mei al dy fûken, sei?”Hjar broer, in beuker fen in jonge,Gong do for selskip mei.Hja kamen yn de aek to lânne,Mar ’t wier fen lytse dûr.Twa dagen hat it hertke libbe,Mar, och, do wier it oer.De skrik, de skok hie hjar formast’re,En ’t jonge hert stoe stil.Mar frege men dy simple ljuwe:“Och, ja, it wier Gods wil!”Nou is ’t geloof dêr yette greaterOan ’t spoeksel fen de nacht,En ivich hâldt yet by dy sleat omDy âlde smid de wacht.Sa taekt de kweade yn ús dagenYet ek syn aes en roof;Mar, o, syn gleone giselroede.Dat is it bygeloof.Grou, 24 Novembris 1849.E. H.Yn ’e poelen en petten fen Earnewald.YN ’E POELEN EN PETTEN FEN EARNEWALD.GABE SKROAR EN BYSITTER GOARRELT.Yn Gabe-skroars feintejierren wenne ’er in bysitter to Wytmarsum, dy hjitteGoarrelt Abes van Hynxtema, in ryk man, in deftich man; edel as in hoanne op de rúchskerne, mei in greate earsucht. It wier in âldfeint, dy allinne mei syn sister en de boden hûshâldde. Dy sister tochte ek net djip, mar dat wier sa’n roffelskûte, dy altyd mei de hiele hûd útfoel, en der alles mar útflapte, ef it pas joech ef net, det Goarrelt-om wol ’ris yn syn eare gong, en him soms ek wol danich yn de wei wier. Fen dizze ljue hiene Gabe âlders in stik lân yn hier, mar sa djûr, det Gabe mar ’ris hird bigrepen hie om it sa net wer to nimmen, en dêrom hie er foarnomd, om, as bysitter ’ris by hjar wer oan hús kaem, om it lân wer to forhieren, om den sels it wird to dwaen, omdet er wol wiste, det Pibomme him wol ’ris foarbyprate liet. Dat waerd ek sa twiske hjar beiden ôfpraet. Mar Gabe hie yette mear yn it sin, hwent der siet yet in âlde oast twiske him en de bysitter. Dy hie namlik in gnap jongfaem oan hûs, dy der fen bern ôf wenne hie; dêr hie bysitter ek al lang smuchte op hawn, mar hy wier to earsuchtich op syn menear om sa ’n earm tsjinstboade ta syn wiif to nimmen. En dochs ienris op in lette joun kaem de bysitter út in wyngelach, en do waerd de man in man, en hy hie syn deftichheit en syn earsucht forgetten, en dat bytsje frouljuflêsk, dat om syn spjuchtige lea siet, bigoun to libjen. De faem docht him de doar op, en hy grypt hjar by hjar mûtele earm. Dy waerd kel en sei: “Hwet siikje jy, bysitter?” “Neat, Joukje!” sei er, en hy hâldde hjar mar fêst. “Ja, jy siikje al it ien ef it oare”, sei de faem; mar hja grypt mei de oare him syn aftersteekje fen de holle, en saeit it yn de molkenkeamer, dêr just de doar wiid en waech fen iepen stie, en sei: “Hawar, bysitter! Nou wit’ jy to minste, hwer det jy om siikje kinne.” Hy stoep yn de molkenkeamer om de hoed to siikjen, en truzelt, fen de wyn bidwelme, foaroer yn de rige fen folle aden mei mâlke, dêr de reamme al tsjok op stie. Syn nij sarjes rokje seach ’er danich út. Dat wier twa houwen yn bysitter syn earsucht. De bysitter wier razend en woe de faem der útjeije, mar de sister kearde it, en sei: “Hwerom sûpste sa folle fen dat mâl gûd? Dêr biste swymhollich fen wirden”. Mar lyk as it mear giet yn de wrâld, dy sels net oan it spek komme kin, gint in oar faek de swaerden net. Gjin frijer mocht de faem frjeonlik taknikke, ik lit stean, det ’er ien by komme mocht, en Gabe, dy der faek op loerd hie, wist er it altyd to ontlizzen. Nou krige Gabe it grou op him, en dy wachtte mar op in gelegenheit om bysitter Goarrelt ’ris to rjuchte to setten. Dy gelegenheid kaem ’er gau.Op in jountiid kaem de bysitter mei syn sister by Pibomme en Saskemoi ynstappen nei det se earst in boade stjûrd hiene. Hy wier krekt eft er sa just út it kammenet stapt wier. Dizze kear hie de man in greaten fine roune hoed mei útplústere rânnen mei in moai gouden gasp der foare op, in lange deftige rôk oan, dêr gjin knûkeltsje ef spruzeltsje op to sjen wier, mei in wite bef foar en gouden knopen yn ’t himd; in rotting mei in pasteleinen knop, en in lang silveren keatling ’er oan, droech er yn de hân; in spand lekkensk broekje mei kûtgaspen en silverskiere hoazzen, en oeribele greate silveren gaspen op ’e skoen. Koartom it wier alles sa skjin en eptich as it hearde. In great gouden haloazjekeatling bongele him op ’e foarbroek om, en do er yn ’e hoeke sitten gong op in hege glêdde pronkstoel, do helle er mei staesje in great wyt bûsdoek ta de bûse út en snute him sa deftich eft er by de grytman op it rjuchthûs siet. En hy rookte syn eigen tabak kwanskwys, mar it wier egentlik om syn swiere silveren tabaksdoaze sjen to letten, dêr de hele boerkerij op ôfbylde stie, en as alleman dy den biwondere hie, den sei er: “Ja, men scoe sizze, ho kinne minskehânnen it sa meitsje! Mar it hat my forskate goudene dukaten koste.” Gabe siet neist him op in leech wâldstoeltsje mei in birdbarnerke yn de mûle. “Dou sitste dêr nederich, Gabe”, sei bysitter; mar liet er derop folgje:die zich zelven vernedert, zal verhoogd worden”. “Dat hoopje ik”, sei Gabe. It dûrre net lang, ef it bigoun al gau oer de ynhieringe fen it stik lân, en do fierde Gabe it wird allinne. Gabe woe in trijegoune fen it pounsmjitte ôf hawwe, mar bysitter woe neat sakje litte fen de âlde hier. Do foel syn sister út, en dy sei: “Ik scoe it mar dwaen, Goarrelt-ju! It binne bêste ljue; dy moatte ek hwet oan ús fortsjinje. Dou haste ommers yette wol in boarnamer fol jild lizzen. Wirdste gjirrich? Wo’ste it mei yn de deakiste nimme? Dou scilste ’er net sêfter om lizze.” Sa foel dy út. “Né, sei Goarrelt, mar ik bin to earsuchtich om it lân for minder jild to jaen as ’t foar fiif jier west is. It is neat minder wirden yn dy tiid.” “Earsuchtich? rôp Gabe binijd út, “Earesucht? Jy hawwe in nuvere earesucht nei myn ynsjoch, bysitter. Binn’ jy ek to earesuchtich om wierheit to hearren? Den scil ik jo in forklearringe jaen oer de rjuchte earesucht en de forkearde earesucht. Mar ik moat earst witte, eft it ek yn jou eare giet om fen in kreupel skroarke de wierheit to hearren?” “Wol né, man; lêz’ op mar, sei de bysitter; ik scil ’er it hearren ta dwaen.”Bysitter truzelt yn ’e molkenkelder.BYSITTER TRUZELT YN ’E MOLKENKELDER.“Nou den, de rjuchte earesucht bistiet dêryn, det men der in eare yn stelt om net to heech fen yen sels to tinken, en net to leech fen in oar; om lyk en rjucht to dwaen; earlik en oprjucht to wêzen; alle minsken it sa goed to ginnen as men it sels hat; de kweade fen hjar forkearde paden ôf to helpjen en ta betterskip to bringen; de earme minsken mei meilijen to bihanneljen; de driftige ta to jaen; onrjucht net mei onrjucht to forjildzjen; op yen sels to pasjen, mar nin bloedjild to bijearjen, en sa dwaende de ginst fen God en alle minsken to fortsjinjen. Dêr moatte jy de rjuchte earesucht yn siikje, en ik wol ek net graech sizze, bysitter, det jy dat net dwane; bileaven net! Jy binne sa ’n slim man net. Mar jy hawwe punten, dêr jy de earesucht yn siikje, en dêr er net ynsit, en dy wol ik jo oantoane, as it mei jins bileaven wier. Foarearst binne jy earsuchtich op jins namme; jy hjittevan Hynxtema, en jy fiere ek in wapen. Dat bistiet yn twa hynzers, in terskswingel en in wanne, en omdet ’er invanfoar jins namme stiet, nou meitsje jy jo sels wiis, det jy sa hwet fen de âlde Fryske adel binne. Mar, ljeave man, as jy ’ris wistene ho jins oeroarreheit oan dy namme en oan dat wapen komd wier, jy scoenen der net greatsk op wêze.” “Wol, ho binne wy der den oankomd?” frege de bysitter him brimstich. “Nou, farde Gabe foart,.... Mar jy binne, hoopje ik, net to earesuchtich om de wierheit to hearren?” “Wel, né, ju! Ik bin nijsgjirrich it to hearren” wier it antwird. “Nou, ús âld smid, dy forline jier yn syn fiif-en-sauntichste jier stoarn is, hat my ’ris forteld, det jo oeroarreheit hjir to Wytmarsum hospes wier, en de earste man dy hjir hynsten hâldde. Dêrby hâldde er ek in koalkleed, en mei dy trije dingen gong it hem extra-goed. Mar lyk as jy ek al sa min ef mear binne, de man wier proastich en boastich en wakker op syn eare steld. Hy wier ’ris to Frentsjer, sa as er miende yn in selskip dêr nimmen him koe, en dêr joech er him for in greidboer út, dy twa hynzers ried. Dat leach er ek net; hwent hy hâldde ek in kou, en meande alle bleken yn Wytmarsum; mar hja neamden him om dy pocherij tonei altyd fen Abe Hynxteboer. En nou wenne ’er in gnap faem by him, dy by in grytman Aylwa wenne hie. Dy grytman scoe noait syn doar foarbyride, ef hy moast in flesse wyn by him drinke, en dy moast de faem him skinke. It wier altyd eft it him better smakke, as dy der de azem oer gean liet. Dat wier in frolik man, en dy neamde de hospes altydvan Hynxtema, en dy makke him wiis, det er min ef mear fen de adel wier, en dy liet him ek dat wapen snije, dêr hy syn brieven mei talakte, lyk as jy yette dwaen. Dat hawwe jy dos oan in moai faem to tankjen; hwent hie dy der net wenne, den hie dy grytman der licht noait sa faek net west, alteast net pleistere. En jy hoeve jo it net to skamjen, det jo oeroarreheit mei hynstehâlden de groun lein hat fen jou kaptael; mar jy moatte ’er net greatsk op wêze, mar der in goed gebrûk fen meitsje.” “Hwerom hat dy âld smid my dat noait forhelle?” sei Goarrelt. “Wol, omdet er in goed klant oan jo mei jou twa boerepleatsen hie. Hy wiste wol, det jo earesucht hiene for jins wapen en jins namme, en dy earesucht woe er jo net binimme, om him sels it brea net út de mûle to stjitten; mar ik hab neat fen jo to freegjen ef to freezjen. Dêrom siz ik jo de wierheit, en jy binne net to earesuchtich om hjar to hearren, wol, bysitter?” “Né”, sei Goarrelt-om, mar hy forbiet him al in bytsje.“En den binne jy ek noch earesuchtich op jins ampt as bysitter fen de gritenij. Wêz’ dêr foaral net greatsk op. It is net om jins great forstân, det jy dat wirden binne, mar om jins lânnen en grounen. Dy ljue, dy dêr komme, dat moatte ljue fen gewicht wêze, fen pounen, né, pounsmjitten. En as jy den op ’e rjuchtkeamer komme, den hawwe jy neat to dwaen as it stompe ein fen jins lichem to brûken om ’er mei op in grien kjessen to sitten, en mei it spitse ein efkes to knikken ef to nigen as it pas jowt. De rie is al sletten ear det jy by de treppen opgeane. Sjoch, bysitter, dat is alles, hwet ’er fen jo foardere wirdt. Jy koene yette earesuchtich wêze, det jy de geheimen fen de rie earder wisten as in oar; mar, och myn frjeon, it bier, dat dêr broud wirdt, kriget de boargerman neijerhân ek al to priuwen, en hy moat it sûpe eft it him smakket ef net; en jy ek mei, bysitter. Dat is de wierheit. En jy binne ommers net to earesuchtich om hjar to hearren.” “Né, ju! Lêz’ op mar!” sei de bysitter noartich, en hy krige in kaem fen lilkens.“Licht binne jy ek earesuchtich op jins jild, jins lânnen en grounen, dy al for jo bistimd wierne foar det jy yn de widze laeinen, en dêr jy al in gedeelte fen bisieten ear det jy doopt wierne. As jy oars neat hawn hawwe op ’e ierde, den scil der ek neat for jo weilein wirde. Deel der ek fen mei; as jy dea binne giet elts dochs mei in stik foart, en der bliuwt neat fen jo oer as in grêfstien. It mos groeit op dy stien, de sinne en de rein skulferje dy stien ôf, en jou namme fordwynt fen de ierde bihalven yn de tankbre herten fen bern en bernsbern fen dy ljue, dy jy goeddien habbe. Mar det jy de earesucht siikje yn goud en silver oan jo to dragen, en sa trinten en deftich yn de klean binne, eft jy sa út it kammenet stapt wierne, en det ’er nin knûkel ef spruzeltsje op jins klean to finen is; och! siikje dêr de earesucht ek net yn. In oar laket ’er mar om. In skjin himd en in nij rôk dy kin men sachts oantsjen, mar in skjin geweten sûnder skynhillichheit wêz dêr earesuchtich op.”—“Ik scoe mar ophâlde”, sei Pibomme. “Né, mar, sei Gabe, Bysitter is ommers net to earesuchtich om de wierheit to hearren, wol?” “Ei ju, dat fregest’ my jimmerwei!” en it bloed kaem him yn de eagen. “Nou, bysitter, ik wist it net; mar jy binne yette ek earesuchtich, det jy sa ’n flitigen tsjerkgonger binne, en it is to priizgjen, det jy dêr mei liif en siel foar binne; mar ik moat jo sizze, det de measte sneinen, as de earste ’salm útsongen is, det jy den, siz ik, de siel út-fen-hûs stjûre; hwent den bigjinne jy to sliepen en to snoarkjen, det de bank ’er fen droant. En dat dûrret krekt sa lang as de dyaken mei it ponkje komt; den jowt ús baes timmerman, dy neist jo sit, jo in stomp mei de earmtakke únder de koarte ribben; en dêr docht de man ek goed oan. Hwent foar twa jier is it ’ris bard op in peaskemoarn, det de dyaken jo mei it ponkje ûnder de noas staette, en do wierne jy sa forbouwerearre, det jy yn de hast in wylde kastanje, dy jy for de jicht yn de bûse droegen, yn it ponkje smieten yn pleats fen in keizersgoune, lyk as jo wol paste, better as my in dûbeltsje; hwent dêr moat ik in ûre for sitte to pjukken.” De bysitter gong de iene kleur ôf en de oare oan, en hy siet to swolgjen krekt eft him in stik hirde potstrou yn de wêze stykjen bleaun wier; mar de sister fen Goarrelt knikte Gabe ta, krekt eft hja sizze woe: “To, matskje op mar!” “Jy binne to earesuchtich om jou lân goekeaper to forhieren as fen to foaren, al sjenne jy, det nin minske it ’er meitsje kin. Jy sister seit oars, det jy genôch hawwe. Mar scoe der by jo net hwet ynhellichheit mei ûnder rinne? Mear is genôch by jo; mar jy jane it in oare namme. Leau my, bysitter; folle ljue, dy graech lije meije, det men hjar ’salmsjongen heart boppe in oar út, dy wolle net hearre, det men hjar trijegounen klinken heart. Dêrom bigjinne hja der mei to hoedzjen, yn âlde foetsokken en kjessenslopen, yn âlde kastkoppen; ef hja bidobje it jild yn potten ûnder de groun as de hounen de bonken.” “Haste dyn nocht hast, skroarke?” sei de bysitter; “ik al lang.” “Yet ien ding woe ik jo koartwei sizze; hwent it helpt jo mear as fiif-en-tweintich preken, dy jy forsliepe.” Do sei Gabe: “Der is noait ien keardel sa meager, ef der sit yet altyd in lead frouljuflêsk oan him, en howol jy al hwette bjinbitich binne, sa sit der by jo yette folle mear oan. Pounen sitte der oan bysitter, dat wit ik. Ik wit it, man, dy moaije blauwe eagen, dy reade wangen, dy mûtele earmen, dy flinke gong fen jins faem Joukje, dy hawwe jo bitsjoend, mar jy doare it net uterje, en jy binne to earesuchtich om hjar to trouwen; mar dat wirdt in slange yn jins binnenste, dy him einling sels yet yn de stirt bite scil. Hwent noait hawwe jy in hirddravershynzer hawn, dêr jy mear noed en soarch for droegene as for dy faem. Mar dy earesucht, dy earesucht! Dêr forkoarte jy jins libben yette mei. Hwent it is krekt eft jou stellen gûd yn hûs ha, sa ’n noed habbe jy mei dy faem. Hwent as ik ef in oar hjar mar efkes frjeonlik taknikke, den sjenne jy ús mei ûlseagen oan. Trou se, man! Den is de noed út.” De bysitter hie syn nocht. “Ik gean der út, sei ’er sa rimpen wei; “hwer is myn hoed?” “Och, sei Gabe dêrop, dy hat ús faem út oerdwealskens yn ’e molkenkeamer soald.” Do waerd er kûgelsk, en hy fleach mei de bleate holle ta it hûs út, wylst syn sister it útskettere fen laitsjen. Mar Pibomme helle de bysitter werom, en ûnder in swiet sûpke waerd de rûzje twiske Gabe en Goarrelt ôffûske, en it waerd bysitter op it lêst sa eang om ’t hert, det ’er tsjin Pibomme sei: “Nou, âlde hear, ik bin mei alles to freden. Jy moatte mar for it lân jaen hwet jy kinne, mar it moat de namme habbe, det it by de âlde hier bliuwt.” Hwent syn earesucht woe de bysitter biwarje, al hie Gabe him noch twa ’ris sa folle hevele; bihalven yn ien punt. Hwent lyk as it mei alle komeedzjestikken en romans giet, sa giet it ek mei dit stik; it eindigt mei in boask. Hwent it dûrre gjin fearnsjier ef Goarrelt troude de faem, mar Gabe waerd net mei op de brilloft nedige, lyk as wol stie to tinken.Grou.E. H.IN JOUNPRAETKE FEN GABE-SKROAR.Op in kâlde winterjoun foel it praet oer de krapte fen de earme ljue, en oer gjirrige minsken, dy neat wei jane as dat nedich is ef dêr hja ta twongen wirde. Elts sei der sines fen, en op it lêst fette Gabe it wird op, en sei neijernôch hwet hjir folget. “Ja, de gjirrichheit is de wirtel fen alle kwea, mar is in bittere wirtel, slimmer as de stjonkwirtel, dy forgiftige wetterskearling, dy as men der mar in lyts stikje fen nimt yn koarten tiid deadlik is for minsken en bisten. En de man, dy troch gjirrichheit in dûbelstûr bihandelt as in stik gleon izer, dat er hastich wol tsjienris omkeart foar det er it útjowt, is lyk as Camphuysen seit:de mensch door menig zielsgekwel sterft meer dan eenen dood. Mar hwet is gjirrichheit? En hwer rint hja op út? Ik scil it jimme sizze, frjeonen! Ik wol de minsken net by de baerch gelykje, mar twa dingen hawwe de minsken mei dat bist gelyk; dat is de mage, en de oerginstichheit. Net allinne, det in minskemage folle fen it fatsoen fen in bargemage hat, mar hy hat ’er it aerd ek fen. Hwent it is in ding as de keats fen de fearskippers: der wirdt alderhânne iten ynsmiten, en meastal wit er rie mei dat túch; en ho nuver det it liket, it is dochs wier, det de measte minsken der gûd ynslane, dat as it troch eltsoar rierd waerd, den scoe der nin houn de bek op sette. Komoan, sei Gabe tsjin master Freark, ik scil mar ’ris stelle, jy binne by de grytman nedige to iten: dêr komme jy de moarns om âlve ûre sa gau net, ef jy krije sterke kofje, dy om jo yette mear oan to fiterjen en sterker to meitsjen, mei forbarnde sjerp oanmingd is. De kofje is yette tsjok fen reamme en wite topsûker. As jimme dêr genôch fen hawwe, den komt it kroansop, de jenever, op tafel, dêr de statekoegels op driuwe, mei bitter der yn; bitter, dat út alderhanne hjitte krûden en wirtels makke is, dy fier efter de waibergen woechsen binne, dêr de apen mei de minskebonken boartsje as de berntsjes hjir to lânne mei hispelprikken en kouwebonken. En dat bitter is sa sterk, eft it troch de earste distillateur fen kweade dampen, troch koarthakke, op de fornuzen fen de hel útbret is. En as dat weinomd is, namentlik as de noazen bigjinne to glimjen en de tonge al min ef mear dûbeld slacht, den wirdt ’er de tafel ditsen; en as der in goed wird spritsen is, dat by de langste mjiltiid sa koart mogelik makke wirdt, den wirdt ’er dalik in romerfol kâlde reade wyn ynskonken; den wirdt ’er in Doctor-Snelletje dronken. Dat is de foarbode om de mage to warskouwjen fen de greate dingen, dy ’er op til binne. Den wirdt ’er in sop opskept, heal brún, heal blank; hja neame it skylpoddesop, dy sa heislike hjit fen smaek is, det in earlik kristen boereminske, dy by brij en ierdappels, by earte en beane en groat en koartmoes greatmakke is, wol winskje mei, det him de mûle mei estrikken opset wier. En dy ljue, dy de tonge al forskroeid en de hiele mûle forskromfele is as in bokkefel, dat yn alún loaid is, dy ite der fen eft it wjitten brij wier; en de oare fatsoenshalven in leppelfol ef fjouwer, mei de gedachten: Slaen yn mar! Der scil wol better iten komme. En dat komt nou ek, en dat is dehoofdarmée. Twa stikken bret flêsk; ierdappels; twa, trije soarten fen griente en apelgûd; en nou wirdt ’er tahaeid, fen alles in priuwke, en it flêsk wirdt troch ’e Sardammer moster dweile. Den komt ’er in hazze, dy in fjirtsjin dagen ûnder in ôftek yn de bleate loft hinge hat, dêr in luft ôfgiet, dy hja pikant neame; krekt in walm lyk as de mirden ôfgiet, as se út de holen drinsge wirde. Den snippen, dy bret binne mei him en grim, mei termen en al hwet ’er yn heart to wêzen, en dat ik net op syn Frysk neame scil. Den wirdt ’er boffert opset mei apels, parren, prommen en douwen; fen meast alles wirdt hwette ynnomd. Den komt ’er kêrsen yn brandewyn ef gingberwirtel, hjit en swiet. Der is soms yette wol mear; mar rier nou alles hwet ik hjir opneamd hab mar ’ris troch elkoarren, en ming it oan mei dy hjitte sterke thé, dy in ûre dêrnei dronken wirdt, en scoe der nou wol in houn wêze, dy der fen frette woe, as er nin trije dagen opboun sitten hie? Sjoch jimme nou wol, frjeonen, det in minskemage net allinne it fatsoen, mar ek it aert fen in bargemage hat?It twade ding, dat in minske mei in bargemage gelyk hat, dat is, lyk as ik sei, de oerginstichheit. Sjoch dêr dy tsjien bichjes! Moaije bistkes, net? Jammer det hja greater wirde! Hwent foartoan is der neat oan, as dat ’er oan in ondogensk minske is. Frette en sûpe by it bealchfol, en den yet mei in forkeard sin troch de wrâld, mei grommen en brommen. As men se foarút hawwe wol, den moat men se mei alle macht oan de kwast fen de stirt lûke. Hja doge net foar det se it mês troch de kiel hawn habbe. Mar dy bichjes, sjoch ’ris, hwet rinne hja nei de trôch nou it sûpen der yn getten wirdt. Dêr is al ien, dy hat genôch. Sjoch, hy kin just gean sa fol is er; mar hy sjocht ’ris om, en sjocht det al syn makkers yet al foartslabje. Nou rint er gau werom, hy set ’er de snute yet ’ris yn, mar hy kin net mear. Dat dochter trije, fjouwer kearen nei eltsoar. Dat is de oerginstichheit, dy de minsken mei de bargen to wrâld bringe. Sa binne de lytse berntsjes ek: hja binne altiten bang, det se forongelike wirde. In lyts bern is meast al bang, det er net oan syn part komme scil. Jaen twa berntsjes elts in stikje koeke; pas den foaral op, det se beide allike great binne, ef de oerginstichheit komt by him op. Gysbert-om seit net to onrjuchte:Ho fet sopje oare ljues petiellen!En bûrljues kij jaen greate miellen.’t Is de greate wet fen selsbihâld, dy ús ynprinte is, en dy bringt al licht de sucht yn de minske om mear to bigearjen as er nedich is. It ûnderrjucht fen oare minsken en de rede moat dizze sucht neijerhân oan bânnen lizze, ef der komt dat monster út foart, dat wy gjirricheit neame.Der is oan de oare kant nin greater lof, dy men in boargerman jaen kin, as det er de tarring nei de nearring set. Ik hoef net to sizzen, ho ús de dagelikske ûnderfininge leart, det ’er wiif, bern, frjeonen en neibisteanden om suchtsje moatte, as dêr net om tocht wirdt. It stiet yen frij, ja, men moat sels sa kloek wêze as men kin, mar men moat oppasje, det men yen sels en in oar net to koart docht, en syn fatsoen hâlde hwer it to pas komt. Hwet laeit ’er in oar oan gelegen al wol ik for my sels beane ite, en it wetter yn pleats fen kofje ef peccothé drinke; mar as men yn de folop sit, den in earm minske yette yn syn lean to biknibeljen, ef wezen en widdouwen to rûpeljen en to goarjen oan ’t grêf ta, dat is lyk as Tantalus oan de lippen ta yn ’t wetter to sitten, en yette fen toarst to forsmachtsjen. En it is ondogensk boppe alles om ’t jinge yen boppe tûzenen as in foarrjucht jown wirdt, to brûken om in oar yette mear ûnder ’t sim to krijen, en nei yen to skoerren hwet los en fêst is. Sa libbet de gjirrige man foart; it is in ivige striid om mear to hawwen. Hûndert lytse dingen, dêr in gewoan minske net om tinkt, nimt er to bate om syn pong to foljen: ivich sit er to rekkenjen mei kryt en houtskoal om der yette mear út to heljen. Hwet in oar genot neamt, is by him oerdaed. Dêrby is hy in hater fen alle kinst en witenskip, dy it jild heger achtet as alles hwet in minske bisit en him foredelt. Hy neamt it sierlikste skilderij, de hearlikste muzyk, it swietste gesang mar gekheit omdet ’er neat mei is to fortsjinjen. De godstsjinst wirdt forgetten sels; hwent it jild is de God fen de gjirrige, en de soarge for it jild oermastert de soarge for de siel. Mar it slimste fen de kwale is, en dat woe ik lêst sizze, dêr de gjirrichheit op útrint, det er altiid oanwint, det it in ynfrettende kanker wirdt. Alle gebreken fen in minske nimme in ein mei de jierren; de greatste ljeafhabbers fen de flesse moatte einlinge krimp jaen. As se âld wirde, sizze se allegearre: “Wy jane it woun. De hûd wol it net langer lije.” De greatste ljeafhabbers fen moaije hynzers sitte op hjar âlde dei yn de hirdsherne, en prate net mear oer hynzers. En dy yn hjar jonge jierren troch sleatten en slodzen fleagen, det hjar it flach om de hals en it einekroas op ’e hoed siet, om in moai faem op to siikjen, dy sizze, as der fen in moai frouminske praet wirdt, dy sizze op hjar âlde dei: “Och! in frouminske is mar in minskebihelp, goed om de brij to sieden en de himden to waskjen”. Mar as hja den sizze: “Hja hawwe jo dochs frij hwet jild koste, pake!” den seit er: “Hwet gûd?” den is pake kwarteldoaf.In oar úteinde fen de gjirrige minsken is, det se yette earm wirde: en den hawwe se yette in foarrjucht, det se yn tiids hirdzjen leard habbe. “Det hja earm wirde?” freget misskien immen. Ja, earm troch det de gjirrichheit syn master bidraegt, en dy ivige, pynlike, knipende bigearte nei mear, loatst hjar einlinge nei in kantoar, dêr mei greate forguldene letters op skreaun stean moast:Iemand met beloften azenIs een hemel voor de dwazen;ik mien nei it kantoar fen deLoterij, dy yn alle lânnen, dêr mear noed for de skatkiste stien wirdt as for de goede ljue, dy him folle moatte, oerein hâlden wirdt, mar dy yn Frankryk op ’e groun ôf sljuchte is. En dêr forspylje se alles yn, en wirde fen alle stammen Israëls der yette by útlake op ’e keap ta. Inkelde, dy it jild net sêd wirde koene, wirde einlinge it libben sêd, en hingje hjar sels yn in skûrre ef op in souderke stil foar it each fen de minsken wei, ef litte hjar sels op in iensomme pleats fol wetter rinne. Mar de measte oerlibje hjar sels en hjar eigene gjirrichheit. Hja fordroegje en forskromfelje, en hjar lêste soarge is yette de jildkiste. De bleke hân fen de dead strykt it gerdyntsje ticht en skiedt him fen alles ôf, hwet him syn hiele libben troch as ien gedachte oermastere hie, it jild. De klokken liede neat as freugdeteanen for syn loerende erfgenamen, en nin trien fen droefheit ef tankberheit biggelt oer de wangen fen in jinnich stjerreling. En dêr laeit er nou op it selde tsjerkhôf, yn dy selde ierde, as syn bûrman, in earme arbeider, laeit, dy mei swiere arbeid acht bern great bringe moast, en alles en alles for syn húsgesin wier; en dy God yn syn hege need sa faek bea om in tsjien-tûzenste part fen it jild fen syn rike bûrman. Dêr lizze nou beide even ryk! Hwa scil de bêste wêze? Dat is in sletten boek hjir for ús earme bline minskebern; in sletten boek fol tsjustere djippe geheimen, mar hjar blêdden wirde opdien yn de ivichheit. Us komt it oardiel net ta.”Do sei Saskemoi: “Dou falste my al to folle út it mâlle yn it earnstige.” “Dat heart sa; sei master Freark, “men kin ek net altyt sjonge en altyd laitsje. Lit him syn gong mar gean. Him is it wird wol tafortroud. Jammer det dy jonge op ’e skroarstafel omkruse moat.” “Nou, priizgje my net to folle; hwent den mocht ik to folle sin oan my sels krije, en den hie op it lêst gjin minske mear sin oan my”, sei Gabe dêrop. “Ik leau, sei Freark dêrop, det der yet al mear gjirrige minsken binne as men mient, en hja binne yet al yn achtinge. Hwer komt dat fen dinne, Gabe?” “Gjirrige minsken dy binne der mear as rynske, sei Gabe; mar folle tsjenne in oar baitsje oan as hjar tabiheart, om hjar skurfte hûd to bidekken. Hja binne ek al as it bjirkenhout; dêr moat men earst trettsjin basten ôfskile ear ’t men oan ’t soune hout komt. De gjirrigerts binne lang net sa as hja ús op de komeedzje forteand wirde, mei âlde smoarge nachtjaponnen oan, op sleepskoen en mei prûken op ’e holle, dy jier en dei op ’e brol omswalke habbe; dy earst in domenij, do in klerk, op it lêst in leedbidder en it alderlêst in earm skoalmaster de pleats biditsen hat, dêr it forstân ûnder heart to sitten. Dy skjippe-yntaesten en wâld-ierdappels ite, en it jild yn âlde hoazzen en kjessenslopen, yn holle balken en de boppe-einen fen âlde kasten weihoedzje. Né, der binne ek wol hiele deftige gjirrigerts, gnap yn ’t habyt, en dy soms wol ’ris goed dwaen om de minsken to forbjusterjen, mar dy him yn ’t geheim knipe, det ’er bloed neirint. Men fynt ek oare, dy lang bidde en mar koarte mjiltiden hâlde, út freze det de boaden de mage oerieze scille; dy gjin tsjerkgong forsomje, en dy ’salmsjonge, det bûrren en oerbûrren it hearre kinne. Der binne ek rouwe apostels ûnder, dy flokke en swarre, en dy beare, det it hjar neat skele kin, en dy, as de reap draeid is, alles yn hjar nêst skoerre. Al dy ljue hawwe mar ien ding mei elkoarren gelyk; det se namentlik net witte wolle, det se jild hawwe, en hwer hjar jild sit. Hja geane allegearre troch ’e mesken, en wirde achternearre[51]bihalven fen dy de trettsjinde bast oplichte habbe, koartom, dy hjar kenne. En dêrby for it stomme jild is ek in stomme earbied ûnder de measte minsken. Sjen der noch sa haveleas ef bilabberd út; wêz’ brutael as de boal, en sa dwers as in harke; wêz’ fûlfrettende gjirrich, dyn jild jowt dy achtinge.... Né, dat is it wird net; it jowt freze en ontsach. Us heit reisge ’ris mei in earm man troch de wâlden om kij to keapjen. Dêr kaem hjar in âldich man to mjitte, dy in âld fet eftersteekje op hie mei in foerlekkensk baitsje oan, mei de hoazzen op ’e slomp en gearsette klompen oan. De earm man lichtte nederich syn hoedke, en sei:Dei bysitter!” Do sei ús heit: “Licht’ jy for dy man de hoed? Docht dy jo sa folle goed?” “Dat net, sei de man,Hi sal gjin krûm weijaen; mar hi hat wol.” Inkeld bart it yet wol ’ris, det se net ontsjoen wirde, lyk as jimme hjir oanhearre scille, dat ik jimme hjir forhelje scil. It is mûlk det ien fen jimme it wol earder ’ris heard hat, mar allegearre net.It is ’ris bard to Koudum yn Gaesterlân,[52]det der in âld kofskipper kaem to wenjen; dy hjitte yn ’e wânlinge Japik Swerver. Nou, dy namme koe er wol fiere; hwent lange jierren efter ien hie er twiske twa stevens swalke om syn brea, en nou hie er it einlinge sa fier brocht, det er de skipkes op it droege hie en det er fen de blêdden libje koe sûnder det er de beam hoefde to rûpeljen. Dêr libbe er sa hwette hinne, en for tydkoartinge hie er in gnap jachtsje, dêr er mei op de mar yn de Fluessen omstrûsde; in pear skeakels, in tôchseintsje, en hwet fûken der by, dêr brocht er de tiid sa hwette mei to’n ein. En jouns gong er by syn bûrren to praten en forhelle fen oare lânnen en minsken, sa det de âlden net allinne nocht fen him hiene, mar de berntsjes ek; hwent omdet er noait mei lege bûsen kaem, sa hongen se him oan syn klean as kladden, en de earme ljue wisten ek wol hwer Japik-om wenne as de need oan de man kaem. Om koart to gean, it wier in man sa as men mar in bytke foun. Dêrom hie de gemeinte mar bigrepen, om dy man de eare to jaen dy him takaem, en him dyaken yn de tsjerke to meitsjen. Mar de man sei altiten: “Ik wol graech, en jimme kinne it my meitsje; mar ik siz jimme, ik bin der net geskikt for: en dat houdde er mar fol. Mar de minsken to Koudum tochten der oars oer; der foel op syn libbenswânlinge en al syn dwaen neat to sizzen. Hy koe pront lêze en skriuwe om it boek to hâlden. Hy hie folle tiid oer om de earmen to forsiikjen en to helpjen, en de gemeinte stimde him en twong him heal om it oan to nimmen, en hy naem it oan. “Mar, sei hy der by, ik wik it jimme; it scil de gemeinte wé opbrekke. Jimme scille it ûnderfine, det ik ’er ongeskikt for bin. Ik siz it jimme yet ’ris, it scil jimme rouwe.”Japikom yn ’t hekje.JAPIKOM YN ’T HEKJE.Nou wenne der yn dy tiid in grytman dêr to Koudum, dy sa smoarryk wier as der mar inkelde yn hiel Fryslân binne, mar sa trochtrape troch alles hinne gjirrich, det ’er neat ôfgong as de reek. Hy libbe as in heremyt, en joech gjin duit oan de earmen. It earste jier det Japik Swerver yn ’t hekje siet, gong it bêst mei syn dyakenskip; hy siet mei in swartlekkensk âld-Frysk rokje mei klinken oan, mei in siden damasten ûnderbaitsje mei silveren knopen, mei gouden knopen yn ’t himd, en in moai siden Eastynjesk doek om ’e hals, dêr yet in sémans-strûs op siet. Inkeld kaem de âlde biis yette wol ’ris út, as er in moai jongfaem foar it hekje kaem to sitten, det er den de prûk ’ris hwette skeef loek, ef ’ris in bytsje skilich seach om dy sloven oan it laitsjen to krijen; mar dat merkte in oar net, en alleman wier to freden oer de keus dy hja dien hiene. Mar it twade jier moast de man mei it ponkje troch de tsjerke gean om de gaven for de earmen op to heljen, en do rikte er, lyk as it gebrûk wier, it ponkje earst oan de grytman ta, dy neist it dyakens hekje yn in stoel siet, en do dy syn gave jown hie, kearde Japik-om it ponkje flak foar de preekstoel om, en dêr kamen twa duiten útroljen, en do sei er lûd op: “Dêr hawwe wy it earste oartsen al! Dêr liz ik in blank by; den is it in stûr.” Hy stiek dy duiten by elkoar yn ’t ponkje, en gong de gemeinte roun, krekt eft ’er neat bard wier; mar de grytman stau grimmitich de tsjerke út. De measten fen de gemeinte giisgobbene, en de domenij wier sa fen syn stik brocht, det er dalik sjonge liet, hwerop den ek al skielik itAmenfolge. En do Japik-om foar de tsjerkerie komme moast mei de grytman der by, lyk as wol to tinken stiet, do bikende er earlik skild. “Mar, sei er, ik haw jimme foarôf warskouwe, det ik ongeskikt wier, mar jimme woene my net leauwe; hwent ik siz altyd de wierheit, en dat makket in minske ongeskikt for folle dingen. En ik haw it gelok, det ik nin minske nei de eagen hoef to sjen. Hwent hwet ik yn de wrâld hab, dat hab ik mei Gods holp oan my sels to tankjen. En oan jo, mynhear, sei er tsjin de grytman, haw ik neat misdien, as det ik ús ljeavenhear hwet foarútroun bin; hwent der stiet ommers skreaun: “wat gij in het verborgene doet, dat zal u in het openbaar vergolden worden.Ik bitankje for myn dyakenskip, en kom net wer yn ’t hekje; en ik winskje jimme it bêste.” En do gong Japik-om foart. “En ik ek, sei Gabe; en ik winskje alle gjirrige ljue det hja sa to pal reitsje as dy grytman.” Ut.Grou.E. H.NJUNKEN-LYTSEN.Der wier yn de tiid fen Gabe-skroar in smid to Wytmarsum, dy altyd it wirdnjunken-lytsenyn de mûle hie. Hy hie it wakkere drok mei hynste-bislaen, dat syn soan fiks dwaen koe. Hy hie Gabe ’ris in heal dei oan de praet hâlden troch det er sa folle oanrin hie, en ek omdet er Gabe graech praten hearde, en dennjunken-lytstebaes mar foart. Hy hie Gabe syn libbensgong forhelle, en dy wier al nuver west; hwent howol er nou in gnap man wier, sa hie er mar in loaijen slantfet west. Noait kaem Gabe dêr ef hy pleage Gabe om him in rymke fen sines foar to lêzen. Einlinge lies Gabe him dat rymke foar. “Hark den mar ’ris!” sei Gabe. De feinten leinen de hammer del en de pûster stoe stil. En do lies Gabe dit rymke op:Ho kaem ús Joldert yn de tiidEn waerd in greate bingel?Mei skriemen, tjirmjen en gestriid;Mei bâlten en gehingel;Dy net graech nei de skoalle gong,Mar ivich op ’e strjitte omhong?Al njunken-lytsen.Ho waerd ús Joldert in jong feintHwet great fen holle en mûle,Dy as de hinnen, as it reint,Him graech yn hûs forskûle;Dy folle smookte en oars net die,Fen dit en dat to sizzen hie?Al njunken-lytsen.Ho kaem ús Joldert oan in wiif,Al koe ’r de lea pas reppe,En mijen’, onbiholplik, stiif?Troch ’t jild fen âlde beppe.Hy frijde lang, hy frijde sleau,Ear’t hy oan ’t minske hingjen bleau,Al njunken-lytsen.Ho krige ús Joldert lytse bern?Krekt al as oare ljuwe.Hy sei altyd: “Fen flaeks moat jern;“Der moatte spinsters bliuwe.”Om ’t oarde jier wier ’t wyfke grien:Hja krigen den in lytsen ien,Al njunken-lytsen.Ho rekke ús Joldert yn de myt?Troch tiid- en wirk-forachtsjen.Sa rekke er beppe skiven kwytTroch sêftens, troch forsachtsjen.Hy iet en slepte wakkere swiet,En iet de boel op lyk it giet,Al njunken-lytsen.Ho kaem ús Joldert wer to rjucht?De need dy learde bidden.Hy joech him waerlik net út nochtOan ’t smeijen by de smidden.Hy smeide rjucht, hy smeide krom,Hy switte en waerd ek minder domAl njunken-lytsen.Yn ’e smidte.YN ’E SMITDTE.“Is it nou út?” sei de smid. “Ja,” sei Gabe. “Nou, dat wirdt ek tiid njunke-lytsen, sei baes; hwent as der in oar namme for stoe, den scoe ik njunke-lytsen leauwe, det it op my wier.” “Njunke-lytsen!Dêr hawwe wy it al wer trije kear, baes. Jy sizze it foar jy it witte. It wirdt tiid njunke-lytsen, det ik gean,” sei Gabe. De feinten laken det se skodden, en baes wier mar heal yn ’t skik; mar hy njunke-lytste mar foart, hwent it wier him yn de mûle bistoarn.Grou.E. H.GABE SKROAR EN DE STUDINT.Gabe krige ’ris in studint by him to praten, ien dêr er as jonge wol mei op ’e terp boarte hie, en dy er ek dalik wer koe, howol er al hwette nuver optakele wier, lyk as kostúm is by dy maets. Dat wier sels ek al in briken hear! It wier in omkesizzer fen domenij, en dy bigoun dalik heech Hollânsk mei him to praten. En dêr foel Gabe dalik oer hinne, en dy sei: “Astou sa koart fen gehûgen biste, det dy tael, dyste foar fiif jier krekt sa goed koeste as ik, omdetste him fen dyn eigen mem fen de widze ôf leard haste; astou sa koart fen gehûgen biste, detste dy nou al forgetten haste, bliuw den fen de stúdzje ôf en lear in hantwirk, ef wird boer. Hwent ho scilste den in preek fen bûten leare, Kei?” “Kei” sei Gabe, hy waerd oarsGerardusneamd. “O ja! sei de studint, nim it net kwalik: ik kom just út de pastorij, en nou wier my it Hollânsk sa hiem, det ik it yn de gedachten ek al tsjin dy spriek. Mar ho scoe ik ús âlde Fryske tael forjitte? Ik kin folle fen dy op, Gabe; mar dat moaste my net forwite. Dat scoe my sear dwaen. Hwent den scoeste my for in greatsken forwaenden studint útmeitsje, en dat kwea ken ik by de namme mar. De greatskens mien ik, Gabe.”—“De boeren neame it oars mar in lompe tael, sei Gabe, en dêrom bigjinne hja ek to ijkjen, sa det de âlders net mear fendouoan de berntsjes sizze doare. Is ’t net bryk?” “Net to doukjen? sei de studint; “binne se gek? Alle folken, dy de tael fen ien stamme mei ús habbe, sizze fendou. As men gemiensom mei immen sprekke wol, ef de achting en earbied útdrukke wol, den is ’tdouby de Ingelsken, by de Sweden en Denen, en ek by de Dútskers. De âlders sizze it tsjin de bern en de bern tsjin de âlders. Yn it gebet sels sprekke hja sa tsjin God. De Hollânners hawwe de Fransken neibaud mei hjargijefjij, krekt eft hja tsjin ien allinne sprekkende dochs mear foarhabbe as ien persoan. En dy yette sleauwer binne dy sizzeUwE. Astou, Gabe, dyn widzesang sjongste,Dou, dou biste myn Anke!dat is folle ynliker; dat triuwt it wird mear op it hert as detste seiste:Gij, gij zijt er mijn Antje.“Dos, Gabe praet op mar, en gjin kwea fen de Fryske tael mear, hear!” Dat stoe de skroar skoan oan, en hy sei: “Nou sjen ik wol, det de Hollânners der by forlern habbe: hwent nou is de tael to deftich wirden. Mar dêr mar net mear oer prate. Ljeaver oer de frouljue. Dat is sa hwet studintepraet, net wier?” “Wol ja, sei de studint, “dêr stiet de bibel ommers ek fol fen. Dat is goed, Gabe”. It tafel woe, det it de sneins op ’e neidei wier, en det de fammen út de tsjerke it finster fen Gabe foarby rounen, en den krige elts syn biskieden deel. “Dat is ien dy is sa fyn as spinreach, mar dy is hwette rabbich fen skik; ’t scil licht net better wirde mei de jierren. Dat is ien mei skouders en boarsten, ien op it jirappellân. Dy is onsjoch fen troanje, mar ljeaf ta de teannen út, troch en wer troch, dat siz ik dy, Kei. En dêr giet ien hinne, gnapper-nôch, mar hwet to bliik.” “Ja, sei de studint, hwet skilt der oan?” “Dat wit ik net to klear; mar ien fen trijen wis: hja hat de koarts hawn, hja sit to-stiif ynreaun, ef hja yt to folle swiet gûd en kofjetsjok, ef hja is mansiik.” “En dêr, sei de studint dêrop, “en dêr giet de gnapste hinne.” “Ja, mar, man, sei de skroar, dat is in bidraechster. Dy hat my trije blauwe skinen yn ien winter jown.” “En den wierstou in gek, detst’ der wer hinne rounste”, sei de studint. “Wierheit is ’t, sei Gabe, “mar kin in moai frommiske in jong keardel soms de holle net sa dwers op it liif sette, det er syn forstân forliest?” “Mar ho is ’t, Gabe? sei de studint, “dou haste op al dy frouljue hwet to sizzen. Scoe der ek hwet oan dy skele, detste âldfeint bliuwste en net trouste?” “Ja, ik bin kreupel, andere Gabe dêrop, mar det hindert net. Gjin manminske ef faem is sa skeef ef bryk, ef dy trouwe hjir op dit doarp. Hja miene allegjerre, det hja yn it fagefjûr sitte, sa lang as hja net troud binne, en den miene hja yn de himel to kommen; mar yn it hûs dêr neist is ek folk. Dêr scille ek wol gûd bilânje. Sa tink ik.” “Jonge, Gabe, sei de studint do, ik hab jister yette om dy tocht. Do lies ik oer de âlde Spartanen. Haste dêr ek wol-d-ris oer lêzen?” “Ja, sei Gabe, mar ik wit der mar in bytke fen. Forhelje it mar.” “Wol sei de studint, dat wierne ljue, dy allegearre for de kriich libben en dêr wier alles op ynrjuchte. Nou tochten hja, as in bern to wrâld kaem, dy gebrekkelik ef mishipt wier, det dy neat wirdich wier. Dy waerden op pleatsen brocht, dy seApothetenneamden, bûten de stêd, en dêr waerden se dea makke, ef weimoezze; in ôfgryslik ding, net Gabe?” “Apothekendêr helje se de dea hjir ek wol ’ris út, mar bliuwe der selden dead yn.” “It wierneapotheten, mei in T.” sei de studint. “Nou de namme docht neat ta de saek, sei Gabe; mar dou bringste de saek net ta in ein, Kei-heite! Dou haste de histoarje fen Sparta net útlêzen; hwent hja diene it kwanskwys, omdet hja oardielden, det sokke skepsels hjar sels noch it lân ta nut wêze koene. En do barde it det Agis berne waerd, in kreupele keningsoan, en dy waerd sparre en dy bleau yn ’t libben, en waerd neijerhân dochs de wiiste en de dapperste kening, dy hja oait hawn hiene; sa det de natúr hjar dat oars bitsjutte, en in leksom joech oer hjar grouwelstikken. En nou woeste sizze, det it gelokkich wier det ik net yn Sparta berne wier, en it is ek to winskjen, det ’er noait wer Spartanen komme: hwent it wierne rovers en moardners, ho heech det soms ek fen hjar opjown wirdt.” De studint wier forbluft, det Gabe dat wiste; en Gabe foer mar foart, en dy sei, det er noch ien ding wiste fen in houwelik, dat fen in ongelokkich libben yette ta in bêst houwelik útroun, louter troch det it wiif kreupel en healblyn waerd. “Dat klinkt nuver”, sei de studint. “Master Freark”, sei Gabe, dy kaem ’ris by my, en dy sei: “Gabe, dou pielste wol ’ris mei rymlerije: ik wit in set, dy moastou my ’ris yn rym bringe. Der hat yn myn tiid to Huzum in Sint Pontjer wenne, dat wier syn skeldnamme; mar hy hie defanfen Pontjer oannomd. Hja neamden him ek wol Sint Frij; hwent syn oarde wird wier: “Frij-man, fordomd.” Mar hjir is ’t rjimke.SINT PONTJER EN SYN WIIF.To Huzum wenne frijerSint Allinne yn de wrâld,In boer mei gâns in knoarre splint,En tritich jierren âld.En frij, sa as syn namme gong,Wier Sint yn al syn dwaen.Hy dronk syn flesse en lake en song,En woe ek graech hwet jaen.En as er om in bûrpraet gongHie elts oan him syn nocht,Mar hwa men ek in wiif optwong,By Sint wie’ ’r net to rjucht.“Hwent bongels binn’ ’t for ljuwe mar;“Dy hoef ik ommers net,“En ongelokkich neam ik hjar,“Dy se oan de skonken het.”Sa praette Sint den by de wyn,En as in frijgeselSkonk hy den mar ’ris helder yn,En makke it hert ’ris kel.Mar do er seis-en-tritich wier,Do waerd it ding doch oars,En ien dy wyt yn de eagen hie,Dy krige ’im by de noas.Der wier in jiffer yn de Skrâns,In minske as mâlke en bloed,Dy wier him al to folle mansk,Dy flapte ’im ûnd’re hoed.Men sei, dat hie Cupido wrocht,Mar, och, hja die ’t him sels.Twa eagen dêr sok fjûr út fljuchtBringt mannich oan ’e pels.Yn ’t koart, Sint Pontjer krige ’t wei,Moai Lena waerd syn wiif.Hja naem in hopen snaren mei,Mar oars hie ’t neat om ’t liif.En, o! dy ljeave bôle-tiid,Hwet wier dy rêd forroun!En ’t wier sa noflik, o! sa swiid,Hwet Sint do ûnderfoun.En Lena wier ek wol yn ’t skik,Al wier syn praet hwet rûch.Hy wier in man; hy stoe by ’t stik,En goedlik! ’t wier onfoech.In ingel wier se in wike ef seis,Mei toalf do wier ’t syn wiif,En ear der twa jier omroun wier,Do waerd se steatlik stiif.De moaije troanje dy hja hie,Dy koe er net mear sjen,Mar kant, dêr se yn biwoelle wier,En side, en lint, en jern.En moarns den wier hja mei in wipEk lang net út hjar nêst:Den roun se mei sa ’n smoarge kop;Den wier ’t in skiere têst.Mar wier der ’ris hirddraverijEf hien’ se in bûrrepret,Den stie ’t er yncroyabels by!En thús dêr wier ’t in slet.De hearen kamen fen de stêd,Den wier ’t in edel ding;Kapteintsjes, jonkers, o, sa glêd!Den koe se troch in ring.Den wier ’t: “vrou Bindstok” foar en nei;“Dat kleedje staat charmant.De stof is fijn en ’t makeleiIs naar de nieuwste trant.”Dêr steurde Sint him hiel net oan;Hy liet hjar stil bitsjen;Hjar wêzen wier for him bidoarn;Hy mocht hjar net mear sjen.Hjar noaske earst sa fyn bisnienWier yn syn each gjin roai;Hjar glimkes earst sa blij, sa grien,Dy foun er net mear moai.It wier hwet moais by elk-en-ienBihalven by hjar man,En waerd se earst ’ris ljeaf en grien,Hy waerd er wêrzich fen.Mar ’t bledtsje waerd op ’t ein omkeard,Hja waerd op ’t lêst yet gnap,It ding is op it moaist biteard,Mar ’t is oars hiel nin grap.Frou Lena gong út riden werMei hearen út de stêd;Hja glimde en flikkere as in stjerSa trinten en sa glêd.De hynzers fleagen oer de wei,Dat jage en gounze foart!Sa kamen se de sleat to nei,En om laei ’t mei in hoart.Frou Lena oars sa tsjep, sa twang,Laei mei in stikne skonk,En ’t each dat hinge op it wang;Sa kaem se wer to honk.De skonk waerd set for folle lean,Mar ta hjar greate spytMoast hja nou mei in krukje gean,En ’t each dat wier se kwyt.Ut wiern’ de feesten en ’t gedrús!Nin hear seach nei hjar om.Frou Pontjer bleau nou altyd thús,En waerd sa njuet, sa from!Hjar glâns en gloarje wier nou taend;Hja altyd by hjar spil;Hja wier net greatsk mear en forwaend,En noait net op ’e dril.Hja wier nou kreupel en heal blyn,En dat wier hjar gelok,Hwent Sint gong noait wer troch de wyn,Ef treastte ’im by de slok.Hwent nou hie hy wer sin oan hjar,En op dat selde steedWiern’ sy gelokkich mei elkoarTroch dy forkearde reed.“Sjochste? sei Gabe, dat hab ik foarút; ik mei wynsk en rynsk wirde, mar raensk wird ik noait, lyk as de Hjoursters sizze. Dêrom hoeft in frommiske my net to skouderjen.” “Dou wist ’er altyd rie mei, Gabe!” sei de studint. “Ja, sei Gabe, dy in bryk pleit hat, dy moat in kwea abbekaet wêze.” En dêrmei skaetten se. Ut.Grou.E. H.
Mei priksliden op ’t iis by Molkwar.
MEI PRIKSLIDEN OP ’T IIS BY MOLKWAR.
“Scoe it Haije ek sa gean scille, omke?” sei hja do. “Sa tink ik ’er oer”, sei Douwe; “en, sei ’er op syn sémans, as ’er nou yette in jier mannich goed fart, en as ik den de toffels e’ris úttsjen, en mei de foetten tsjin it Easten liz, den scil er yette sa folle wol oersjitte, det jimme yette wol boer wirde kinne”. “Ja, mar, sei de widdou, hwa hat Haije it boerkjen leard, omke?” “O, sei de âlde do dêrop, dat de manljue net kinne, dat leare de frouljue hjar al.” En it is ek al sa útkomd as de âlde man ’er do oer praette; hja waerden boer en boerinne troch in sinte-Pitersgrap, en omdet it wiif ’er meast bistek yn hie.
(It wirdt songen asIn einem kühlen grundeDa geht ein mühle etc.)
Moai Etke fen Teroele!Hwer ik ek sit ef rin,Dou brochtst my op ’e doele,Dou bist’ net út myn sin.Dêr yn dy stille hutteTicht oan dy wetterswâl,Dêr siet ik, sleauwe Tutte,Hwet wierne wy den mâl!Fen det de jounklok letteTa det de ljurk al song,It scoe ús noait fortrette,Dou suchtste as ik gong.Och, as minuten rounenDy ûren den foarby.O, ljeave, hill’ge jounen!Ho sillich wiern’ se my.’k Joech hjar in ring op trouwe,En swarde in eed ’er by.Ik woe ’er in toer op bouwe.Ho rêd forgeat hja my!Nou mei ik floitsje ef sjonge,Ik krij it dochs net oars,In rike boerejongeGiet foar in earm matroas.Mar ’k wol net langer kleije:Ik swicht net for it jild.’k Wol as in ruter jeijeOer ’t bloedich oarlochsfjild:Hwer hege séën geane,Nei ’t fiere westen ta,Oer wylde weagen fleaneNei ’t frij Amerika.Moai Etke fen Teroele!Sjoch, ik forstou as tsjêf.Dou brochtst’ my op ’e doele;Ik siikje om myn grêf.
Grou,3 Januwaris 1851.E. H.
Oer Earnewâldes rûge petten,Dêr ûl en reiddomp nêsten bout,Dêr dangelt oan de lange sleattenIn spoeksel om, dêr elts fen grout.In swarte tabbert om syn liddenStapt hy dêr nachts sa earnstich roun,En liket fol birou to bidden,En digert jimmer nei de groun.Dêr hat foar lange âlde tidenIn smid to Earnewâlde west,Dy wezen útsûgd hie ’n útriden;Nou hat er yn it grêf nin rêst.De baes siet fol fen kweade lagen:En abbekaet dat wier syn hoal.Ek waerd er fen de kweade dage:Dy teistert him nou as syn boal.Hy hat dêr earne in skat bigravenMei list en skelmerije woun,En as de ûlen en de ravenDwaelt hy dêr mannich nachten roun.En dy him sjocht dy is forplett’re.Hy is de skrik fen lyts en great.En dy ’t net leaut, dy wirdt forkett’re;’n Oerkomling is ’t, dy leaut oan neat.Net ien giet dêr oan wâl to lûken;Hwent elk is bang for d’âlde kwant;En sjocht er hantsjeriis[50]ef strûke,Hy skouwt forbaesd nei d’oare kant.De fammen scille ’im oars net hate;Hwent komt de frijer snein-to-joun,Dy scil noait fen nin skieden prate,Sa lang de sinne is ûnd’re groun.De struners scill’ hjar ek net pleagje:Gjin minske reisget dêr by nacht.Dy scoe er ongenedich reagje,Hwent ivich hâldt dy man dêr wacht.En fen geslachte ta geslachteSjen hja dy kweade smid dêr gean,En op de inkele gedachteDen barne hjar de kâlde klean.Mar jammer is it om to hearren,Ho det in famke, earme sloof,Troch dat forskynsel kaem to stjerren,En ’t offer waerd fen ’t bygeloaf.
IT FAMKE.
Net fier fen dy Gariper rekkenDêr laei in aek yn ’t reid,In fiskerman siet by syn dochterDêr yn dy ienlikheit.’t Wier op in moaije snjeon-to-jouneEn yn de ongetiid,De sinne niigde nei de kimen,En alles swile om striid.Do sei de fisker tsjin syn dochter:“’k Wol moarn nei tsjerke ta,“En tsjen ik joun neiEarnewâlde “Moastou de wacht hjir ha.“En komt ’er faek in ongetider,“Lit dy den ek mar oer.“Dou moaste altomet útkypje;“Licht krigest’ yet in stûr.”In kâlde mist teach oer de miedenMei ’t fallen fen de joun.En oer de toppen fen de doerrenDêr dwaelde in minske roun.Nou skau hja gau nei de oare side,Mar ’t skynsel dat forskeat,En stoep bidaerd mei lange treddenDêr oer dy wîde feart.Forskrikt, forheard, alhiel forbjustreWier do dat jonge sloof.De siken stoeken, ’t herte tikke,Hjar lea dy waerden doaf.Mei moed skau hja nei Earnewâlde,Dy lange, lange wei,En hwer hja troch de dauwe dig’reIt skynsel folge nei.Haeldea fen swit en dauwedrippenKaem dêr dat sloofke oan,Mar do de faer hjar reden hearde,Do wier der nin forskoan.“Hwet scoe dy âlde spoek dy leare?Sa spriek dy hirde faer,“Al komt er by dy yn it boatsje,“Wol, der is nin gefaer.“Kinstou dy aek sa lizze litte“Mei al dy fûken, sei?”Hjar broer, in beuker fen in jonge,Gong do for selskip mei.Hja kamen yn de aek to lânne,Mar ’t wier fen lytse dûr.Twa dagen hat it hertke libbe,Mar, och, do wier it oer.De skrik, de skok hie hjar formast’re,En ’t jonge hert stoe stil.Mar frege men dy simple ljuwe:“Och, ja, it wier Gods wil!”Nou is ’t geloof dêr yette greaterOan ’t spoeksel fen de nacht,En ivich hâldt yet by dy sleat omDy âlde smid de wacht.Sa taekt de kweade yn ús dagenYet ek syn aes en roof;Mar, o, syn gleone giselroede.Dat is it bygeloof.
Grou, 24 Novembris 1849.E. H.
Yn ’e poelen en petten fen Earnewald.
YN ’E POELEN EN PETTEN FEN EARNEWALD.
Yn Gabe-skroars feintejierren wenne ’er in bysitter to Wytmarsum, dy hjitteGoarrelt Abes van Hynxtema, in ryk man, in deftich man; edel as in hoanne op de rúchskerne, mei in greate earsucht. It wier in âldfeint, dy allinne mei syn sister en de boden hûshâldde. Dy sister tochte ek net djip, mar dat wier sa’n roffelskûte, dy altyd mei de hiele hûd útfoel, en der alles mar útflapte, ef it pas joech ef net, det Goarrelt-om wol ’ris yn syn eare gong, en him soms ek wol danich yn de wei wier. Fen dizze ljue hiene Gabe âlders in stik lân yn hier, mar sa djûr, det Gabe mar ’ris hird bigrepen hie om it sa net wer to nimmen, en dêrom hie er foarnomd, om, as bysitter ’ris by hjar wer oan hús kaem, om it lân wer to forhieren, om den sels it wird to dwaen, omdet er wol wiste, det Pibomme him wol ’ris foarbyprate liet. Dat waerd ek sa twiske hjar beiden ôfpraet. Mar Gabe hie yette mear yn it sin, hwent der siet yet in âlde oast twiske him en de bysitter. Dy hie namlik in gnap jongfaem oan hûs, dy der fen bern ôf wenne hie; dêr hie bysitter ek al lang smuchte op hawn, mar hy wier to earsuchtich op syn menear om sa ’n earm tsjinstboade ta syn wiif to nimmen. En dochs ienris op in lette joun kaem de bysitter út in wyngelach, en do waerd de man in man, en hy hie syn deftichheit en syn earsucht forgetten, en dat bytsje frouljuflêsk, dat om syn spjuchtige lea siet, bigoun to libjen. De faem docht him de doar op, en hy grypt hjar by hjar mûtele earm. Dy waerd kel en sei: “Hwet siikje jy, bysitter?” “Neat, Joukje!” sei er, en hy hâldde hjar mar fêst. “Ja, jy siikje al it ien ef it oare”, sei de faem; mar hja grypt mei de oare him syn aftersteekje fen de holle, en saeit it yn de molkenkeamer, dêr just de doar wiid en waech fen iepen stie, en sei: “Hawar, bysitter! Nou wit’ jy to minste, hwer det jy om siikje kinne.” Hy stoep yn de molkenkeamer om de hoed to siikjen, en truzelt, fen de wyn bidwelme, foaroer yn de rige fen folle aden mei mâlke, dêr de reamme al tsjok op stie. Syn nij sarjes rokje seach ’er danich út. Dat wier twa houwen yn bysitter syn earsucht. De bysitter wier razend en woe de faem der útjeije, mar de sister kearde it, en sei: “Hwerom sûpste sa folle fen dat mâl gûd? Dêr biste swymhollich fen wirden”. Mar lyk as it mear giet yn de wrâld, dy sels net oan it spek komme kin, gint in oar faek de swaerden net. Gjin frijer mocht de faem frjeonlik taknikke, ik lit stean, det ’er ien by komme mocht, en Gabe, dy der faek op loerd hie, wist er it altyd to ontlizzen. Nou krige Gabe it grou op him, en dy wachtte mar op in gelegenheit om bysitter Goarrelt ’ris to rjuchte to setten. Dy gelegenheid kaem ’er gau.
Op in jountiid kaem de bysitter mei syn sister by Pibomme en Saskemoi ynstappen nei det se earst in boade stjûrd hiene. Hy wier krekt eft er sa just út it kammenet stapt wier. Dizze kear hie de man in greaten fine roune hoed mei útplústere rânnen mei in moai gouden gasp der foare op, in lange deftige rôk oan, dêr gjin knûkeltsje ef spruzeltsje op to sjen wier, mei in wite bef foar en gouden knopen yn ’t himd; in rotting mei in pasteleinen knop, en in lang silveren keatling ’er oan, droech er yn de hân; in spand lekkensk broekje mei kûtgaspen en silverskiere hoazzen, en oeribele greate silveren gaspen op ’e skoen. Koartom it wier alles sa skjin en eptich as it hearde. In great gouden haloazjekeatling bongele him op ’e foarbroek om, en do er yn ’e hoeke sitten gong op in hege glêdde pronkstoel, do helle er mei staesje in great wyt bûsdoek ta de bûse út en snute him sa deftich eft er by de grytman op it rjuchthûs siet. En hy rookte syn eigen tabak kwanskwys, mar it wier egentlik om syn swiere silveren tabaksdoaze sjen to letten, dêr de hele boerkerij op ôfbylde stie, en as alleman dy den biwondere hie, den sei er: “Ja, men scoe sizze, ho kinne minskehânnen it sa meitsje! Mar it hat my forskate goudene dukaten koste.” Gabe siet neist him op in leech wâldstoeltsje mei in birdbarnerke yn de mûle. “Dou sitste dêr nederich, Gabe”, sei bysitter; mar liet er derop folgje:die zich zelven vernedert, zal verhoogd worden”. “Dat hoopje ik”, sei Gabe. It dûrre net lang, ef it bigoun al gau oer de ynhieringe fen it stik lân, en do fierde Gabe it wird allinne. Gabe woe in trijegoune fen it pounsmjitte ôf hawwe, mar bysitter woe neat sakje litte fen de âlde hier. Do foel syn sister út, en dy sei: “Ik scoe it mar dwaen, Goarrelt-ju! It binne bêste ljue; dy moatte ek hwet oan ús fortsjinje. Dou haste ommers yette wol in boarnamer fol jild lizzen. Wirdste gjirrich? Wo’ste it mei yn de deakiste nimme? Dou scilste ’er net sêfter om lizze.” Sa foel dy út. “Né, sei Goarrelt, mar ik bin to earsuchtich om it lân for minder jild to jaen as ’t foar fiif jier west is. It is neat minder wirden yn dy tiid.” “Earsuchtich? rôp Gabe binijd út, “Earesucht? Jy hawwe in nuvere earesucht nei myn ynsjoch, bysitter. Binn’ jy ek to earesuchtich om wierheit to hearren? Den scil ik jo in forklearringe jaen oer de rjuchte earesucht en de forkearde earesucht. Mar ik moat earst witte, eft it ek yn jou eare giet om fen in kreupel skroarke de wierheit to hearren?” “Wol né, man; lêz’ op mar, sei de bysitter; ik scil ’er it hearren ta dwaen.”
Bysitter truzelt yn ’e molkenkelder.
BYSITTER TRUZELT YN ’E MOLKENKELDER.
“Nou den, de rjuchte earesucht bistiet dêryn, det men der in eare yn stelt om net to heech fen yen sels to tinken, en net to leech fen in oar; om lyk en rjucht to dwaen; earlik en oprjucht to wêzen; alle minsken it sa goed to ginnen as men it sels hat; de kweade fen hjar forkearde paden ôf to helpjen en ta betterskip to bringen; de earme minsken mei meilijen to bihanneljen; de driftige ta to jaen; onrjucht net mei onrjucht to forjildzjen; op yen sels to pasjen, mar nin bloedjild to bijearjen, en sa dwaende de ginst fen God en alle minsken to fortsjinjen. Dêr moatte jy de rjuchte earesucht yn siikje, en ik wol ek net graech sizze, bysitter, det jy dat net dwane; bileaven net! Jy binne sa ’n slim man net. Mar jy hawwe punten, dêr jy de earesucht yn siikje, en dêr er net ynsit, en dy wol ik jo oantoane, as it mei jins bileaven wier. Foarearst binne jy earsuchtich op jins namme; jy hjittevan Hynxtema, en jy fiere ek in wapen. Dat bistiet yn twa hynzers, in terskswingel en in wanne, en omdet ’er invanfoar jins namme stiet, nou meitsje jy jo sels wiis, det jy sa hwet fen de âlde Fryske adel binne. Mar, ljeave man, as jy ’ris wistene ho jins oeroarreheit oan dy namme en oan dat wapen komd wier, jy scoenen der net greatsk op wêze.” “Wol, ho binne wy der den oankomd?” frege de bysitter him brimstich. “Nou, farde Gabe foart,.... Mar jy binne, hoopje ik, net to earesuchtich om de wierheit to hearren?” “Wel, né, ju! Ik bin nijsgjirrich it to hearren” wier it antwird. “Nou, ús âld smid, dy forline jier yn syn fiif-en-sauntichste jier stoarn is, hat my ’ris forteld, det jo oeroarreheit hjir to Wytmarsum hospes wier, en de earste man dy hjir hynsten hâldde. Dêrby hâldde er ek in koalkleed, en mei dy trije dingen gong it hem extra-goed. Mar lyk as jy ek al sa min ef mear binne, de man wier proastich en boastich en wakker op syn eare steld. Hy wier ’ris to Frentsjer, sa as er miende yn in selskip dêr nimmen him koe, en dêr joech er him for in greidboer út, dy twa hynzers ried. Dat leach er ek net; hwent hy hâldde ek in kou, en meande alle bleken yn Wytmarsum; mar hja neamden him om dy pocherij tonei altyd fen Abe Hynxteboer. En nou wenne ’er in gnap faem by him, dy by in grytman Aylwa wenne hie. Dy grytman scoe noait syn doar foarbyride, ef hy moast in flesse wyn by him drinke, en dy moast de faem him skinke. It wier altyd eft it him better smakke, as dy der de azem oer gean liet. Dat wier in frolik man, en dy neamde de hospes altydvan Hynxtema, en dy makke him wiis, det er min ef mear fen de adel wier, en dy liet him ek dat wapen snije, dêr hy syn brieven mei talakte, lyk as jy yette dwaen. Dat hawwe jy dos oan in moai faem to tankjen; hwent hie dy der net wenne, den hie dy grytman der licht noait sa faek net west, alteast net pleistere. En jy hoeve jo it net to skamjen, det jo oeroarreheit mei hynstehâlden de groun lein hat fen jou kaptael; mar jy moatte ’er net greatsk op wêze, mar der in goed gebrûk fen meitsje.” “Hwerom hat dy âld smid my dat noait forhelle?” sei Goarrelt. “Wol, omdet er in goed klant oan jo mei jou twa boerepleatsen hie. Hy wiste wol, det jo earesucht hiene for jins wapen en jins namme, en dy earesucht woe er jo net binimme, om him sels it brea net út de mûle to stjitten; mar ik hab neat fen jo to freegjen ef to freezjen. Dêrom siz ik jo de wierheit, en jy binne net to earesuchtich om hjar to hearren, wol, bysitter?” “Né”, sei Goarrelt-om, mar hy forbiet him al in bytsje.
“En den binne jy ek noch earesuchtich op jins ampt as bysitter fen de gritenij. Wêz’ dêr foaral net greatsk op. It is net om jins great forstân, det jy dat wirden binne, mar om jins lânnen en grounen. Dy ljue, dy dêr komme, dat moatte ljue fen gewicht wêze, fen pounen, né, pounsmjitten. En as jy den op ’e rjuchtkeamer komme, den hawwe jy neat to dwaen as it stompe ein fen jins lichem to brûken om ’er mei op in grien kjessen to sitten, en mei it spitse ein efkes to knikken ef to nigen as it pas jowt. De rie is al sletten ear det jy by de treppen opgeane. Sjoch, bysitter, dat is alles, hwet ’er fen jo foardere wirdt. Jy koene yette earesuchtich wêze, det jy de geheimen fen de rie earder wisten as in oar; mar, och myn frjeon, it bier, dat dêr broud wirdt, kriget de boargerman neijerhân ek al to priuwen, en hy moat it sûpe eft it him smakket ef net; en jy ek mei, bysitter. Dat is de wierheit. En jy binne ommers net to earesuchtich om hjar to hearren.” “Né, ju! Lêz’ op mar!” sei de bysitter noartich, en hy krige in kaem fen lilkens.
“Licht binne jy ek earesuchtich op jins jild, jins lânnen en grounen, dy al for jo bistimd wierne foar det jy yn de widze laeinen, en dêr jy al in gedeelte fen bisieten ear det jy doopt wierne. As jy oars neat hawn hawwe op ’e ierde, den scil der ek neat for jo weilein wirde. Deel der ek fen mei; as jy dea binne giet elts dochs mei in stik foart, en der bliuwt neat fen jo oer as in grêfstien. It mos groeit op dy stien, de sinne en de rein skulferje dy stien ôf, en jou namme fordwynt fen de ierde bihalven yn de tankbre herten fen bern en bernsbern fen dy ljue, dy jy goeddien habbe. Mar det jy de earesucht siikje yn goud en silver oan jo to dragen, en sa trinten en deftich yn de klean binne, eft jy sa út it kammenet stapt wierne, en det ’er nin knûkel ef spruzeltsje op jins klean to finen is; och! siikje dêr de earesucht ek net yn. In oar laket ’er mar om. In skjin himd en in nij rôk dy kin men sachts oantsjen, mar in skjin geweten sûnder skynhillichheit wêz dêr earesuchtich op.”—“Ik scoe mar ophâlde”, sei Pibomme. “Né, mar, sei Gabe, Bysitter is ommers net to earesuchtich om de wierheit to hearren, wol?” “Ei ju, dat fregest’ my jimmerwei!” en it bloed kaem him yn de eagen. “Nou, bysitter, ik wist it net; mar jy binne yette ek earesuchtich, det jy sa ’n flitigen tsjerkgonger binne, en it is to priizgjen, det jy dêr mei liif en siel foar binne; mar ik moat jo sizze, det de measte sneinen, as de earste ’salm útsongen is, det jy den, siz ik, de siel út-fen-hûs stjûre; hwent den bigjinne jy to sliepen en to snoarkjen, det de bank ’er fen droant. En dat dûrret krekt sa lang as de dyaken mei it ponkje komt; den jowt ús baes timmerman, dy neist jo sit, jo in stomp mei de earmtakke únder de koarte ribben; en dêr docht de man ek goed oan. Hwent foar twa jier is it ’ris bard op in peaskemoarn, det de dyaken jo mei it ponkje ûnder de noas staette, en do wierne jy sa forbouwerearre, det jy yn de hast in wylde kastanje, dy jy for de jicht yn de bûse droegen, yn it ponkje smieten yn pleats fen in keizersgoune, lyk as jo wol paste, better as my in dûbeltsje; hwent dêr moat ik in ûre for sitte to pjukken.” De bysitter gong de iene kleur ôf en de oare oan, en hy siet to swolgjen krekt eft him in stik hirde potstrou yn de wêze stykjen bleaun wier; mar de sister fen Goarrelt knikte Gabe ta, krekt eft hja sizze woe: “To, matskje op mar!” “Jy binne to earesuchtich om jou lân goekeaper to forhieren as fen to foaren, al sjenne jy, det nin minske it ’er meitsje kin. Jy sister seit oars, det jy genôch hawwe. Mar scoe der by jo net hwet ynhellichheit mei ûnder rinne? Mear is genôch by jo; mar jy jane it in oare namme. Leau my, bysitter; folle ljue, dy graech lije meije, det men hjar ’salmsjongen heart boppe in oar út, dy wolle net hearre, det men hjar trijegounen klinken heart. Dêrom bigjinne hja der mei to hoedzjen, yn âlde foetsokken en kjessenslopen, yn âlde kastkoppen; ef hja bidobje it jild yn potten ûnder de groun as de hounen de bonken.” “Haste dyn nocht hast, skroarke?” sei de bysitter; “ik al lang.” “Yet ien ding woe ik jo koartwei sizze; hwent it helpt jo mear as fiif-en-tweintich preken, dy jy forsliepe.” Do sei Gabe: “Der is noait ien keardel sa meager, ef der sit yet altyd in lead frouljuflêsk oan him, en howol jy al hwette bjinbitich binne, sa sit der by jo yette folle mear oan. Pounen sitte der oan bysitter, dat wit ik. Ik wit it, man, dy moaije blauwe eagen, dy reade wangen, dy mûtele earmen, dy flinke gong fen jins faem Joukje, dy hawwe jo bitsjoend, mar jy doare it net uterje, en jy binne to earesuchtich om hjar to trouwen; mar dat wirdt in slange yn jins binnenste, dy him einling sels yet yn de stirt bite scil. Hwent noait hawwe jy in hirddravershynzer hawn, dêr jy mear noed en soarch for droegene as for dy faem. Mar dy earesucht, dy earesucht! Dêr forkoarte jy jins libben yette mei. Hwent it is krekt eft jou stellen gûd yn hûs ha, sa ’n noed habbe jy mei dy faem. Hwent as ik ef in oar hjar mar efkes frjeonlik taknikke, den sjenne jy ús mei ûlseagen oan. Trou se, man! Den is de noed út.” De bysitter hie syn nocht. “Ik gean der út, sei ’er sa rimpen wei; “hwer is myn hoed?” “Och, sei Gabe dêrop, dy hat ús faem út oerdwealskens yn ’e molkenkeamer soald.” Do waerd er kûgelsk, en hy fleach mei de bleate holle ta it hûs út, wylst syn sister it útskettere fen laitsjen. Mar Pibomme helle de bysitter werom, en ûnder in swiet sûpke waerd de rûzje twiske Gabe en Goarrelt ôffûske, en it waerd bysitter op it lêst sa eang om ’t hert, det ’er tsjin Pibomme sei: “Nou, âlde hear, ik bin mei alles to freden. Jy moatte mar for it lân jaen hwet jy kinne, mar it moat de namme habbe, det it by de âlde hier bliuwt.” Hwent syn earesucht woe de bysitter biwarje, al hie Gabe him noch twa ’ris sa folle hevele; bihalven yn ien punt. Hwent lyk as it mei alle komeedzjestikken en romans giet, sa giet it ek mei dit stik; it eindigt mei in boask. Hwent it dûrre gjin fearnsjier ef Goarrelt troude de faem, mar Gabe waerd net mei op de brilloft nedige, lyk as wol stie to tinken.
Grou.E. H.
Op in kâlde winterjoun foel it praet oer de krapte fen de earme ljue, en oer gjirrige minsken, dy neat wei jane as dat nedich is ef dêr hja ta twongen wirde. Elts sei der sines fen, en op it lêst fette Gabe it wird op, en sei neijernôch hwet hjir folget. “Ja, de gjirrichheit is de wirtel fen alle kwea, mar is in bittere wirtel, slimmer as de stjonkwirtel, dy forgiftige wetterskearling, dy as men der mar in lyts stikje fen nimt yn koarten tiid deadlik is for minsken en bisten. En de man, dy troch gjirrichheit in dûbelstûr bihandelt as in stik gleon izer, dat er hastich wol tsjienris omkeart foar det er it útjowt, is lyk as Camphuysen seit:de mensch door menig zielsgekwel sterft meer dan eenen dood. Mar hwet is gjirrichheit? En hwer rint hja op út? Ik scil it jimme sizze, frjeonen! Ik wol de minsken net by de baerch gelykje, mar twa dingen hawwe de minsken mei dat bist gelyk; dat is de mage, en de oerginstichheit. Net allinne, det in minskemage folle fen it fatsoen fen in bargemage hat, mar hy hat ’er it aerd ek fen. Hwent it is in ding as de keats fen de fearskippers: der wirdt alderhânne iten ynsmiten, en meastal wit er rie mei dat túch; en ho nuver det it liket, it is dochs wier, det de measte minsken der gûd ynslane, dat as it troch eltsoar rierd waerd, den scoe der nin houn de bek op sette. Komoan, sei Gabe tsjin master Freark, ik scil mar ’ris stelle, jy binne by de grytman nedige to iten: dêr komme jy de moarns om âlve ûre sa gau net, ef jy krije sterke kofje, dy om jo yette mear oan to fiterjen en sterker to meitsjen, mei forbarnde sjerp oanmingd is. De kofje is yette tsjok fen reamme en wite topsûker. As jimme dêr genôch fen hawwe, den komt it kroansop, de jenever, op tafel, dêr de statekoegels op driuwe, mei bitter der yn; bitter, dat út alderhanne hjitte krûden en wirtels makke is, dy fier efter de waibergen woechsen binne, dêr de apen mei de minskebonken boartsje as de berntsjes hjir to lânne mei hispelprikken en kouwebonken. En dat bitter is sa sterk, eft it troch de earste distillateur fen kweade dampen, troch koarthakke, op de fornuzen fen de hel útbret is. En as dat weinomd is, namentlik as de noazen bigjinne to glimjen en de tonge al min ef mear dûbeld slacht, den wirdt ’er de tafel ditsen; en as der in goed wird spritsen is, dat by de langste mjiltiid sa koart mogelik makke wirdt, den wirdt ’er dalik in romerfol kâlde reade wyn ynskonken; den wirdt ’er in Doctor-Snelletje dronken. Dat is de foarbode om de mage to warskouwjen fen de greate dingen, dy ’er op til binne. Den wirdt ’er in sop opskept, heal brún, heal blank; hja neame it skylpoddesop, dy sa heislike hjit fen smaek is, det in earlik kristen boereminske, dy by brij en ierdappels, by earte en beane en groat en koartmoes greatmakke is, wol winskje mei, det him de mûle mei estrikken opset wier. En dy ljue, dy de tonge al forskroeid en de hiele mûle forskromfele is as in bokkefel, dat yn alún loaid is, dy ite der fen eft it wjitten brij wier; en de oare fatsoenshalven in leppelfol ef fjouwer, mei de gedachten: Slaen yn mar! Der scil wol better iten komme. En dat komt nou ek, en dat is dehoofdarmée. Twa stikken bret flêsk; ierdappels; twa, trije soarten fen griente en apelgûd; en nou wirdt ’er tahaeid, fen alles in priuwke, en it flêsk wirdt troch ’e Sardammer moster dweile. Den komt ’er in hazze, dy in fjirtsjin dagen ûnder in ôftek yn de bleate loft hinge hat, dêr in luft ôfgiet, dy hja pikant neame; krekt in walm lyk as de mirden ôfgiet, as se út de holen drinsge wirde. Den snippen, dy bret binne mei him en grim, mei termen en al hwet ’er yn heart to wêzen, en dat ik net op syn Frysk neame scil. Den wirdt ’er boffert opset mei apels, parren, prommen en douwen; fen meast alles wirdt hwette ynnomd. Den komt ’er kêrsen yn brandewyn ef gingberwirtel, hjit en swiet. Der is soms yette wol mear; mar rier nou alles hwet ik hjir opneamd hab mar ’ris troch elkoarren, en ming it oan mei dy hjitte sterke thé, dy in ûre dêrnei dronken wirdt, en scoe der nou wol in houn wêze, dy der fen frette woe, as er nin trije dagen opboun sitten hie? Sjoch jimme nou wol, frjeonen, det in minskemage net allinne it fatsoen, mar ek it aert fen in bargemage hat?
It twade ding, dat in minske mei in bargemage gelyk hat, dat is, lyk as ik sei, de oerginstichheit. Sjoch dêr dy tsjien bichjes! Moaije bistkes, net? Jammer det hja greater wirde! Hwent foartoan is der neat oan, as dat ’er oan in ondogensk minske is. Frette en sûpe by it bealchfol, en den yet mei in forkeard sin troch de wrâld, mei grommen en brommen. As men se foarút hawwe wol, den moat men se mei alle macht oan de kwast fen de stirt lûke. Hja doge net foar det se it mês troch de kiel hawn habbe. Mar dy bichjes, sjoch ’ris, hwet rinne hja nei de trôch nou it sûpen der yn getten wirdt. Dêr is al ien, dy hat genôch. Sjoch, hy kin just gean sa fol is er; mar hy sjocht ’ris om, en sjocht det al syn makkers yet al foartslabje. Nou rint er gau werom, hy set ’er de snute yet ’ris yn, mar hy kin net mear. Dat dochter trije, fjouwer kearen nei eltsoar. Dat is de oerginstichheit, dy de minsken mei de bargen to wrâld bringe. Sa binne de lytse berntsjes ek: hja binne altiten bang, det se forongelike wirde. In lyts bern is meast al bang, det er net oan syn part komme scil. Jaen twa berntsjes elts in stikje koeke; pas den foaral op, det se beide allike great binne, ef de oerginstichheit komt by him op. Gysbert-om seit net to onrjuchte:
Ho fet sopje oare ljues petiellen!En bûrljues kij jaen greate miellen.
’t Is de greate wet fen selsbihâld, dy ús ynprinte is, en dy bringt al licht de sucht yn de minske om mear to bigearjen as er nedich is. It ûnderrjucht fen oare minsken en de rede moat dizze sucht neijerhân oan bânnen lizze, ef der komt dat monster út foart, dat wy gjirricheit neame.
Der is oan de oare kant nin greater lof, dy men in boargerman jaen kin, as det er de tarring nei de nearring set. Ik hoef net to sizzen, ho ús de dagelikske ûnderfininge leart, det ’er wiif, bern, frjeonen en neibisteanden om suchtsje moatte, as dêr net om tocht wirdt. It stiet yen frij, ja, men moat sels sa kloek wêze as men kin, mar men moat oppasje, det men yen sels en in oar net to koart docht, en syn fatsoen hâlde hwer it to pas komt. Hwet laeit ’er in oar oan gelegen al wol ik for my sels beane ite, en it wetter yn pleats fen kofje ef peccothé drinke; mar as men yn de folop sit, den in earm minske yette yn syn lean to biknibeljen, ef wezen en widdouwen to rûpeljen en to goarjen oan ’t grêf ta, dat is lyk as Tantalus oan de lippen ta yn ’t wetter to sitten, en yette fen toarst to forsmachtsjen. En it is ondogensk boppe alles om ’t jinge yen boppe tûzenen as in foarrjucht jown wirdt, to brûken om in oar yette mear ûnder ’t sim to krijen, en nei yen to skoerren hwet los en fêst is. Sa libbet de gjirrige man foart; it is in ivige striid om mear to hawwen. Hûndert lytse dingen, dêr in gewoan minske net om tinkt, nimt er to bate om syn pong to foljen: ivich sit er to rekkenjen mei kryt en houtskoal om der yette mear út to heljen. Hwet in oar genot neamt, is by him oerdaed. Dêrby is hy in hater fen alle kinst en witenskip, dy it jild heger achtet as alles hwet in minske bisit en him foredelt. Hy neamt it sierlikste skilderij, de hearlikste muzyk, it swietste gesang mar gekheit omdet ’er neat mei is to fortsjinjen. De godstsjinst wirdt forgetten sels; hwent it jild is de God fen de gjirrige, en de soarge for it jild oermastert de soarge for de siel. Mar it slimste fen de kwale is, en dat woe ik lêst sizze, dêr de gjirrichheit op útrint, det er altiid oanwint, det it in ynfrettende kanker wirdt. Alle gebreken fen in minske nimme in ein mei de jierren; de greatste ljeafhabbers fen de flesse moatte einlinge krimp jaen. As se âld wirde, sizze se allegearre: “Wy jane it woun. De hûd wol it net langer lije.” De greatste ljeafhabbers fen moaije hynzers sitte op hjar âlde dei yn de hirdsherne, en prate net mear oer hynzers. En dy yn hjar jonge jierren troch sleatten en slodzen fleagen, det hjar it flach om de hals en it einekroas op ’e hoed siet, om in moai faem op to siikjen, dy sizze, as der fen in moai frouminske praet wirdt, dy sizze op hjar âlde dei: “Och! in frouminske is mar in minskebihelp, goed om de brij to sieden en de himden to waskjen”. Mar as hja den sizze: “Hja hawwe jo dochs frij hwet jild koste, pake!” den seit er: “Hwet gûd?” den is pake kwarteldoaf.
In oar úteinde fen de gjirrige minsken is, det se yette earm wirde: en den hawwe se yette in foarrjucht, det se yn tiids hirdzjen leard habbe. “Det hja earm wirde?” freget misskien immen. Ja, earm troch det de gjirrichheit syn master bidraegt, en dy ivige, pynlike, knipende bigearte nei mear, loatst hjar einlinge nei in kantoar, dêr mei greate forguldene letters op skreaun stean moast:
Iemand met beloften azenIs een hemel voor de dwazen;
ik mien nei it kantoar fen deLoterij, dy yn alle lânnen, dêr mear noed for de skatkiste stien wirdt as for de goede ljue, dy him folle moatte, oerein hâlden wirdt, mar dy yn Frankryk op ’e groun ôf sljuchte is. En dêr forspylje se alles yn, en wirde fen alle stammen Israëls der yette by útlake op ’e keap ta. Inkelde, dy it jild net sêd wirde koene, wirde einlinge it libben sêd, en hingje hjar sels yn in skûrre ef op in souderke stil foar it each fen de minsken wei, ef litte hjar sels op in iensomme pleats fol wetter rinne. Mar de measte oerlibje hjar sels en hjar eigene gjirrichheit. Hja fordroegje en forskromfelje, en hjar lêste soarge is yette de jildkiste. De bleke hân fen de dead strykt it gerdyntsje ticht en skiedt him fen alles ôf, hwet him syn hiele libben troch as ien gedachte oermastere hie, it jild. De klokken liede neat as freugdeteanen for syn loerende erfgenamen, en nin trien fen droefheit ef tankberheit biggelt oer de wangen fen in jinnich stjerreling. En dêr laeit er nou op it selde tsjerkhôf, yn dy selde ierde, as syn bûrman, in earme arbeider, laeit, dy mei swiere arbeid acht bern great bringe moast, en alles en alles for syn húsgesin wier; en dy God yn syn hege need sa faek bea om in tsjien-tûzenste part fen it jild fen syn rike bûrman. Dêr lizze nou beide even ryk! Hwa scil de bêste wêze? Dat is in sletten boek hjir for ús earme bline minskebern; in sletten boek fol tsjustere djippe geheimen, mar hjar blêdden wirde opdien yn de ivichheit. Us komt it oardiel net ta.”
Do sei Saskemoi: “Dou falste my al to folle út it mâlle yn it earnstige.” “Dat heart sa; sei master Freark, “men kin ek net altyt sjonge en altyd laitsje. Lit him syn gong mar gean. Him is it wird wol tafortroud. Jammer det dy jonge op ’e skroarstafel omkruse moat.” “Nou, priizgje my net to folle; hwent den mocht ik to folle sin oan my sels krije, en den hie op it lêst gjin minske mear sin oan my”, sei Gabe dêrop. “Ik leau, sei Freark dêrop, det der yet al mear gjirrige minsken binne as men mient, en hja binne yet al yn achtinge. Hwer komt dat fen dinne, Gabe?” “Gjirrige minsken dy binne der mear as rynske, sei Gabe; mar folle tsjenne in oar baitsje oan as hjar tabiheart, om hjar skurfte hûd to bidekken. Hja binne ek al as it bjirkenhout; dêr moat men earst trettsjin basten ôfskile ear ’t men oan ’t soune hout komt. De gjirrigerts binne lang net sa as hja ús op de komeedzje forteand wirde, mei âlde smoarge nachtjaponnen oan, op sleepskoen en mei prûken op ’e holle, dy jier en dei op ’e brol omswalke habbe; dy earst in domenij, do in klerk, op it lêst in leedbidder en it alderlêst in earm skoalmaster de pleats biditsen hat, dêr it forstân ûnder heart to sitten. Dy skjippe-yntaesten en wâld-ierdappels ite, en it jild yn âlde hoazzen en kjessenslopen, yn holle balken en de boppe-einen fen âlde kasten weihoedzje. Né, der binne ek wol hiele deftige gjirrigerts, gnap yn ’t habyt, en dy soms wol ’ris goed dwaen om de minsken to forbjusterjen, mar dy him yn ’t geheim knipe, det ’er bloed neirint. Men fynt ek oare, dy lang bidde en mar koarte mjiltiden hâlde, út freze det de boaden de mage oerieze scille; dy gjin tsjerkgong forsomje, en dy ’salmsjonge, det bûrren en oerbûrren it hearre kinne. Der binne ek rouwe apostels ûnder, dy flokke en swarre, en dy beare, det it hjar neat skele kin, en dy, as de reap draeid is, alles yn hjar nêst skoerre. Al dy ljue hawwe mar ien ding mei elkoarren gelyk; det se namentlik net witte wolle, det se jild hawwe, en hwer hjar jild sit. Hja geane allegearre troch ’e mesken, en wirde achternearre[51]bihalven fen dy de trettsjinde bast oplichte habbe, koartom, dy hjar kenne. En dêrby for it stomme jild is ek in stomme earbied ûnder de measte minsken. Sjen der noch sa haveleas ef bilabberd út; wêz’ brutael as de boal, en sa dwers as in harke; wêz’ fûlfrettende gjirrich, dyn jild jowt dy achtinge.... Né, dat is it wird net; it jowt freze en ontsach. Us heit reisge ’ris mei in earm man troch de wâlden om kij to keapjen. Dêr kaem hjar in âldich man to mjitte, dy in âld fet eftersteekje op hie mei in foerlekkensk baitsje oan, mei de hoazzen op ’e slomp en gearsette klompen oan. De earm man lichtte nederich syn hoedke, en sei:Dei bysitter!” Do sei ús heit: “Licht’ jy for dy man de hoed? Docht dy jo sa folle goed?” “Dat net, sei de man,Hi sal gjin krûm weijaen; mar hi hat wol.” Inkeld bart it yet wol ’ris, det se net ontsjoen wirde, lyk as jimme hjir oanhearre scille, dat ik jimme hjir forhelje scil. It is mûlk det ien fen jimme it wol earder ’ris heard hat, mar allegearre net.
It is ’ris bard to Koudum yn Gaesterlân,[52]det der in âld kofskipper kaem to wenjen; dy hjitte yn ’e wânlinge Japik Swerver. Nou, dy namme koe er wol fiere; hwent lange jierren efter ien hie er twiske twa stevens swalke om syn brea, en nou hie er it einlinge sa fier brocht, det er de skipkes op it droege hie en det er fen de blêdden libje koe sûnder det er de beam hoefde to rûpeljen. Dêr libbe er sa hwette hinne, en for tydkoartinge hie er in gnap jachtsje, dêr er mei op de mar yn de Fluessen omstrûsde; in pear skeakels, in tôchseintsje, en hwet fûken der by, dêr brocht er de tiid sa hwette mei to’n ein. En jouns gong er by syn bûrren to praten en forhelle fen oare lânnen en minsken, sa det de âlden net allinne nocht fen him hiene, mar de berntsjes ek; hwent omdet er noait mei lege bûsen kaem, sa hongen se him oan syn klean as kladden, en de earme ljue wisten ek wol hwer Japik-om wenne as de need oan de man kaem. Om koart to gean, it wier in man sa as men mar in bytke foun. Dêrom hie de gemeinte mar bigrepen, om dy man de eare to jaen dy him takaem, en him dyaken yn de tsjerke to meitsjen. Mar de man sei altiten: “Ik wol graech, en jimme kinne it my meitsje; mar ik siz jimme, ik bin der net geskikt for: en dat houdde er mar fol. Mar de minsken to Koudum tochten der oars oer; der foel op syn libbenswânlinge en al syn dwaen neat to sizzen. Hy koe pront lêze en skriuwe om it boek to hâlden. Hy hie folle tiid oer om de earmen to forsiikjen en to helpjen, en de gemeinte stimde him en twong him heal om it oan to nimmen, en hy naem it oan. “Mar, sei hy der by, ik wik it jimme; it scil de gemeinte wé opbrekke. Jimme scille it ûnderfine, det ik ’er ongeskikt for bin. Ik siz it jimme yet ’ris, it scil jimme rouwe.”
Japikom yn ’t hekje.
JAPIKOM YN ’T HEKJE.
Nou wenne der yn dy tiid in grytman dêr to Koudum, dy sa smoarryk wier as der mar inkelde yn hiel Fryslân binne, mar sa trochtrape troch alles hinne gjirrich, det ’er neat ôfgong as de reek. Hy libbe as in heremyt, en joech gjin duit oan de earmen. It earste jier det Japik Swerver yn ’t hekje siet, gong it bêst mei syn dyakenskip; hy siet mei in swartlekkensk âld-Frysk rokje mei klinken oan, mei in siden damasten ûnderbaitsje mei silveren knopen, mei gouden knopen yn ’t himd, en in moai siden Eastynjesk doek om ’e hals, dêr yet in sémans-strûs op siet. Inkeld kaem de âlde biis yette wol ’ris út, as er in moai jongfaem foar it hekje kaem to sitten, det er den de prûk ’ris hwette skeef loek, ef ’ris in bytsje skilich seach om dy sloven oan it laitsjen to krijen; mar dat merkte in oar net, en alleman wier to freden oer de keus dy hja dien hiene. Mar it twade jier moast de man mei it ponkje troch de tsjerke gean om de gaven for de earmen op to heljen, en do rikte er, lyk as it gebrûk wier, it ponkje earst oan de grytman ta, dy neist it dyakens hekje yn in stoel siet, en do dy syn gave jown hie, kearde Japik-om it ponkje flak foar de preekstoel om, en dêr kamen twa duiten útroljen, en do sei er lûd op: “Dêr hawwe wy it earste oartsen al! Dêr liz ik in blank by; den is it in stûr.” Hy stiek dy duiten by elkoar yn ’t ponkje, en gong de gemeinte roun, krekt eft ’er neat bard wier; mar de grytman stau grimmitich de tsjerke út. De measten fen de gemeinte giisgobbene, en de domenij wier sa fen syn stik brocht, det er dalik sjonge liet, hwerop den ek al skielik itAmenfolge. En do Japik-om foar de tsjerkerie komme moast mei de grytman der by, lyk as wol to tinken stiet, do bikende er earlik skild. “Mar, sei er, ik haw jimme foarôf warskouwe, det ik ongeskikt wier, mar jimme woene my net leauwe; hwent ik siz altyd de wierheit, en dat makket in minske ongeskikt for folle dingen. En ik haw it gelok, det ik nin minske nei de eagen hoef to sjen. Hwent hwet ik yn de wrâld hab, dat hab ik mei Gods holp oan my sels to tankjen. En oan jo, mynhear, sei er tsjin de grytman, haw ik neat misdien, as det ik ús ljeavenhear hwet foarútroun bin; hwent der stiet ommers skreaun: “wat gij in het verborgene doet, dat zal u in het openbaar vergolden worden.Ik bitankje for myn dyakenskip, en kom net wer yn ’t hekje; en ik winskje jimme it bêste.” En do gong Japik-om foart. “En ik ek, sei Gabe; en ik winskje alle gjirrige ljue det hja sa to pal reitsje as dy grytman.” Ut.
Grou.E. H.
Der wier yn de tiid fen Gabe-skroar in smid to Wytmarsum, dy altyd it wirdnjunken-lytsenyn de mûle hie. Hy hie it wakkere drok mei hynste-bislaen, dat syn soan fiks dwaen koe. Hy hie Gabe ’ris in heal dei oan de praet hâlden troch det er sa folle oanrin hie, en ek omdet er Gabe graech praten hearde, en dennjunken-lytstebaes mar foart. Hy hie Gabe syn libbensgong forhelle, en dy wier al nuver west; hwent howol er nou in gnap man wier, sa hie er mar in loaijen slantfet west. Noait kaem Gabe dêr ef hy pleage Gabe om him in rymke fen sines foar to lêzen. Einlinge lies Gabe him dat rymke foar. “Hark den mar ’ris!” sei Gabe. De feinten leinen de hammer del en de pûster stoe stil. En do lies Gabe dit rymke op:
Ho kaem ús Joldert yn de tiidEn waerd in greate bingel?Mei skriemen, tjirmjen en gestriid;Mei bâlten en gehingel;Dy net graech nei de skoalle gong,Mar ivich op ’e strjitte omhong?Al njunken-lytsen.Ho waerd ús Joldert in jong feintHwet great fen holle en mûle,Dy as de hinnen, as it reint,Him graech yn hûs forskûle;Dy folle smookte en oars net die,Fen dit en dat to sizzen hie?Al njunken-lytsen.Ho kaem ús Joldert oan in wiif,Al koe ’r de lea pas reppe,En mijen’, onbiholplik, stiif?Troch ’t jild fen âlde beppe.Hy frijde lang, hy frijde sleau,Ear’t hy oan ’t minske hingjen bleau,Al njunken-lytsen.Ho krige ús Joldert lytse bern?Krekt al as oare ljuwe.Hy sei altyd: “Fen flaeks moat jern;“Der moatte spinsters bliuwe.”Om ’t oarde jier wier ’t wyfke grien:Hja krigen den in lytsen ien,Al njunken-lytsen.Ho rekke ús Joldert yn de myt?Troch tiid- en wirk-forachtsjen.Sa rekke er beppe skiven kwytTroch sêftens, troch forsachtsjen.Hy iet en slepte wakkere swiet,En iet de boel op lyk it giet,Al njunken-lytsen.Ho kaem ús Joldert wer to rjucht?De need dy learde bidden.Hy joech him waerlik net út nochtOan ’t smeijen by de smidden.Hy smeide rjucht, hy smeide krom,Hy switte en waerd ek minder domAl njunken-lytsen.
Yn ’e smidte.
YN ’E SMITDTE.
“Is it nou út?” sei de smid. “Ja,” sei Gabe. “Nou, dat wirdt ek tiid njunke-lytsen, sei baes; hwent as der in oar namme for stoe, den scoe ik njunke-lytsen leauwe, det it op my wier.” “Njunke-lytsen!Dêr hawwe wy it al wer trije kear, baes. Jy sizze it foar jy it witte. It wirdt tiid njunke-lytsen, det ik gean,” sei Gabe. De feinten laken det se skodden, en baes wier mar heal yn ’t skik; mar hy njunke-lytste mar foart, hwent it wier him yn de mûle bistoarn.
Grou.E. H.
Gabe krige ’ris in studint by him to praten, ien dêr er as jonge wol mei op ’e terp boarte hie, en dy er ek dalik wer koe, howol er al hwette nuver optakele wier, lyk as kostúm is by dy maets. Dat wier sels ek al in briken hear! It wier in omkesizzer fen domenij, en dy bigoun dalik heech Hollânsk mei him to praten. En dêr foel Gabe dalik oer hinne, en dy sei: “Astou sa koart fen gehûgen biste, det dy tael, dyste foar fiif jier krekt sa goed koeste as ik, omdetste him fen dyn eigen mem fen de widze ôf leard haste; astou sa koart fen gehûgen biste, detste dy nou al forgetten haste, bliuw den fen de stúdzje ôf en lear in hantwirk, ef wird boer. Hwent ho scilste den in preek fen bûten leare, Kei?” “Kei” sei Gabe, hy waerd oarsGerardusneamd. “O ja! sei de studint, nim it net kwalik: ik kom just út de pastorij, en nou wier my it Hollânsk sa hiem, det ik it yn de gedachten ek al tsjin dy spriek. Mar ho scoe ik ús âlde Fryske tael forjitte? Ik kin folle fen dy op, Gabe; mar dat moaste my net forwite. Dat scoe my sear dwaen. Hwent den scoeste my for in greatsken forwaenden studint útmeitsje, en dat kwea ken ik by de namme mar. De greatskens mien ik, Gabe.”—“De boeren neame it oars mar in lompe tael, sei Gabe, en dêrom bigjinne hja ek to ijkjen, sa det de âlders net mear fendouoan de berntsjes sizze doare. Is ’t net bryk?” “Net to doukjen? sei de studint; “binne se gek? Alle folken, dy de tael fen ien stamme mei ús habbe, sizze fendou. As men gemiensom mei immen sprekke wol, ef de achting en earbied útdrukke wol, den is ’tdouby de Ingelsken, by de Sweden en Denen, en ek by de Dútskers. De âlders sizze it tsjin de bern en de bern tsjin de âlders. Yn it gebet sels sprekke hja sa tsjin God. De Hollânners hawwe de Fransken neibaud mei hjargijefjij, krekt eft hja tsjin ien allinne sprekkende dochs mear foarhabbe as ien persoan. En dy yette sleauwer binne dy sizzeUwE. Astou, Gabe, dyn widzesang sjongste,
Dou, dou biste myn Anke!
dat is folle ynliker; dat triuwt it wird mear op it hert as detste seiste:
Gij, gij zijt er mijn Antje.
“Dos, Gabe praet op mar, en gjin kwea fen de Fryske tael mear, hear!” Dat stoe de skroar skoan oan, en hy sei: “Nou sjen ik wol, det de Hollânners der by forlern habbe: hwent nou is de tael to deftich wirden. Mar dêr mar net mear oer prate. Ljeaver oer de frouljue. Dat is sa hwet studintepraet, net wier?” “Wol ja, sei de studint, “dêr stiet de bibel ommers ek fol fen. Dat is goed, Gabe”. It tafel woe, det it de sneins op ’e neidei wier, en det de fammen út de tsjerke it finster fen Gabe foarby rounen, en den krige elts syn biskieden deel. “Dat is ien dy is sa fyn as spinreach, mar dy is hwette rabbich fen skik; ’t scil licht net better wirde mei de jierren. Dat is ien mei skouders en boarsten, ien op it jirappellân. Dy is onsjoch fen troanje, mar ljeaf ta de teannen út, troch en wer troch, dat siz ik dy, Kei. En dêr giet ien hinne, gnapper-nôch, mar hwet to bliik.” “Ja, sei de studint, hwet skilt der oan?” “Dat wit ik net to klear; mar ien fen trijen wis: hja hat de koarts hawn, hja sit to-stiif ynreaun, ef hja yt to folle swiet gûd en kofjetsjok, ef hja is mansiik.” “En dêr, sei de studint dêrop, “en dêr giet de gnapste hinne.” “Ja, mar, man, sei de skroar, dat is in bidraechster. Dy hat my trije blauwe skinen yn ien winter jown.” “En den wierstou in gek, detst’ der wer hinne rounste”, sei de studint. “Wierheit is ’t, sei Gabe, “mar kin in moai frommiske in jong keardel soms de holle net sa dwers op it liif sette, det er syn forstân forliest?” “Mar ho is ’t, Gabe? sei de studint, “dou haste op al dy frouljue hwet to sizzen. Scoe der ek hwet oan dy skele, detste âldfeint bliuwste en net trouste?” “Ja, ik bin kreupel, andere Gabe dêrop, mar det hindert net. Gjin manminske ef faem is sa skeef ef bryk, ef dy trouwe hjir op dit doarp. Hja miene allegjerre, det hja yn it fagefjûr sitte, sa lang as hja net troud binne, en den miene hja yn de himel to kommen; mar yn it hûs dêr neist is ek folk. Dêr scille ek wol gûd bilânje. Sa tink ik.” “Jonge, Gabe, sei de studint do, ik hab jister yette om dy tocht. Do lies ik oer de âlde Spartanen. Haste dêr ek wol-d-ris oer lêzen?” “Ja, sei Gabe, mar ik wit der mar in bytke fen. Forhelje it mar.” “Wol sei de studint, dat wierne ljue, dy allegearre for de kriich libben en dêr wier alles op ynrjuchte. Nou tochten hja, as in bern to wrâld kaem, dy gebrekkelik ef mishipt wier, det dy neat wirdich wier. Dy waerden op pleatsen brocht, dy seApothetenneamden, bûten de stêd, en dêr waerden se dea makke, ef weimoezze; in ôfgryslik ding, net Gabe?” “Apothekendêr helje se de dea hjir ek wol ’ris út, mar bliuwe der selden dead yn.” “It wierneapotheten, mei in T.” sei de studint. “Nou de namme docht neat ta de saek, sei Gabe; mar dou bringste de saek net ta in ein, Kei-heite! Dou haste de histoarje fen Sparta net útlêzen; hwent hja diene it kwanskwys, omdet hja oardielden, det sokke skepsels hjar sels noch it lân ta nut wêze koene. En do barde it det Agis berne waerd, in kreupele keningsoan, en dy waerd sparre en dy bleau yn ’t libben, en waerd neijerhân dochs de wiiste en de dapperste kening, dy hja oait hawn hiene; sa det de natúr hjar dat oars bitsjutte, en in leksom joech oer hjar grouwelstikken. En nou woeste sizze, det it gelokkich wier det ik net yn Sparta berne wier, en it is ek to winskjen, det ’er noait wer Spartanen komme: hwent it wierne rovers en moardners, ho heech det soms ek fen hjar opjown wirdt.” De studint wier forbluft, det Gabe dat wiste; en Gabe foer mar foart, en dy sei, det er noch ien ding wiste fen in houwelik, dat fen in ongelokkich libben yette ta in bêst houwelik útroun, louter troch det it wiif kreupel en healblyn waerd. “Dat klinkt nuver”, sei de studint. “Master Freark”, sei Gabe, dy kaem ’ris by my, en dy sei: “Gabe, dou pielste wol ’ris mei rymlerije: ik wit in set, dy moastou my ’ris yn rym bringe. Der hat yn myn tiid to Huzum in Sint Pontjer wenne, dat wier syn skeldnamme; mar hy hie defanfen Pontjer oannomd. Hja neamden him ek wol Sint Frij; hwent syn oarde wird wier: “Frij-man, fordomd.” Mar hjir is ’t rjimke.
To Huzum wenne frijerSint Allinne yn de wrâld,In boer mei gâns in knoarre splint,En tritich jierren âld.En frij, sa as syn namme gong,Wier Sint yn al syn dwaen.Hy dronk syn flesse en lake en song,En woe ek graech hwet jaen.En as er om in bûrpraet gongHie elts oan him syn nocht,Mar hwa men ek in wiif optwong,By Sint wie’ ’r net to rjucht.“Hwent bongels binn’ ’t for ljuwe mar;“Dy hoef ik ommers net,“En ongelokkich neam ik hjar,“Dy se oan de skonken het.”Sa praette Sint den by de wyn,En as in frijgeselSkonk hy den mar ’ris helder yn,En makke it hert ’ris kel.Mar do er seis-en-tritich wier,Do waerd it ding doch oars,En ien dy wyt yn de eagen hie,Dy krige ’im by de noas.Der wier in jiffer yn de Skrâns,In minske as mâlke en bloed,Dy wier him al to folle mansk,Dy flapte ’im ûnd’re hoed.Men sei, dat hie Cupido wrocht,Mar, och, hja die ’t him sels.Twa eagen dêr sok fjûr út fljuchtBringt mannich oan ’e pels.Yn ’t koart, Sint Pontjer krige ’t wei,Moai Lena waerd syn wiif.Hja naem in hopen snaren mei,Mar oars hie ’t neat om ’t liif.En, o! dy ljeave bôle-tiid,Hwet wier dy rêd forroun!En ’t wier sa noflik, o! sa swiid,Hwet Sint do ûnderfoun.En Lena wier ek wol yn ’t skik,Al wier syn praet hwet rûch.Hy wier in man; hy stoe by ’t stik,En goedlik! ’t wier onfoech.In ingel wier se in wike ef seis,Mei toalf do wier ’t syn wiif,En ear der twa jier omroun wier,Do waerd se steatlik stiif.De moaije troanje dy hja hie,Dy koe er net mear sjen,Mar kant, dêr se yn biwoelle wier,En side, en lint, en jern.En moarns den wier hja mei in wipEk lang net út hjar nêst:Den roun se mei sa ’n smoarge kop;Den wier ’t in skiere têst.Mar wier der ’ris hirddraverijEf hien’ se in bûrrepret,Den stie ’t er yncroyabels by!En thús dêr wier ’t in slet.De hearen kamen fen de stêd,Den wier ’t in edel ding;Kapteintsjes, jonkers, o, sa glêd!Den koe se troch in ring.Den wier ’t: “vrou Bindstok” foar en nei;“Dat kleedje staat charmant.De stof is fijn en ’t makeleiIs naar de nieuwste trant.”Dêr steurde Sint him hiel net oan;Hy liet hjar stil bitsjen;Hjar wêzen wier for him bidoarn;Hy mocht hjar net mear sjen.Hjar noaske earst sa fyn bisnienWier yn syn each gjin roai;Hjar glimkes earst sa blij, sa grien,Dy foun er net mear moai.It wier hwet moais by elk-en-ienBihalven by hjar man,En waerd se earst ’ris ljeaf en grien,Hy waerd er wêrzich fen.Mar ’t bledtsje waerd op ’t ein omkeard,Hja waerd op ’t lêst yet gnap,It ding is op it moaist biteard,Mar ’t is oars hiel nin grap.Frou Lena gong út riden werMei hearen út de stêd;Hja glimde en flikkere as in stjerSa trinten en sa glêd.De hynzers fleagen oer de wei,Dat jage en gounze foart!Sa kamen se de sleat to nei,En om laei ’t mei in hoart.Frou Lena oars sa tsjep, sa twang,Laei mei in stikne skonk,En ’t each dat hinge op it wang;Sa kaem se wer to honk.De skonk waerd set for folle lean,Mar ta hjar greate spytMoast hja nou mei in krukje gean,En ’t each dat wier se kwyt.Ut wiern’ de feesten en ’t gedrús!Nin hear seach nei hjar om.Frou Pontjer bleau nou altyd thús,En waerd sa njuet, sa from!Hjar glâns en gloarje wier nou taend;Hja altyd by hjar spil;Hja wier net greatsk mear en forwaend,En noait net op ’e dril.Hja wier nou kreupel en heal blyn,En dat wier hjar gelok,Hwent Sint gong noait wer troch de wyn,Ef treastte ’im by de slok.Hwent nou hie hy wer sin oan hjar,En op dat selde steedWiern’ sy gelokkich mei elkoarTroch dy forkearde reed.
“Sjochste? sei Gabe, dat hab ik foarút; ik mei wynsk en rynsk wirde, mar raensk wird ik noait, lyk as de Hjoursters sizze. Dêrom hoeft in frommiske my net to skouderjen.” “Dou wist ’er altyd rie mei, Gabe!” sei de studint. “Ja, sei Gabe, dy in bryk pleit hat, dy moat in kwea abbekaet wêze.” En dêrmei skaetten se. Ut.
Grou.E. H.