[Inhoud]Die Heldemoed van Jochem Willemszoon.[119][Inhoud]INLEIDING.Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. DieKaap de Goede Hoophet sy eerste naam vanCabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van dieSanto Joano, dieSanto Alberto, dieSacramento, dieHaarlem, dieNaarstigheid, dieStavenisse, dieJonge Thomas, dieGouden Buys, dieGood Hope, dieGrosvenor, dieMaréchal, dieFortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat[120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes.Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van dieJonge Thomasin 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van dieHoogergeest, dieGoede Hoopen die Engelse skipOrangeaan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad[121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is.[122][Inhoud]DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.UitFrançoisValentijn se „Beschryving van de Kaap”1.In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepenHoogergeesten deGoede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig[123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenenJochem Willemszoonvan Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schipSpierdykhet ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipperSievert de Jongbelast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schipOrange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.Jochem Willemszoonzoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van[124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan dezeJochem Willemszoon, doorN. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die[125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4,N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.”Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematteJochem Willemszoonaan boord wat uitruste.Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk[126]met een bras6door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeftJochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen.[127]Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.De Heer GouverneurSimon van der Steldie het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten.[128]EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]1InBeschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk.↑2DieGoede Hoopwas oorspronklik ’n Franse skip met die naam vanNormande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. DieCocheis toe omgedoop inAfrika, en dieNormandein dieGoede Hoop.↑3In die betekenis van „moed”.↑4Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K.↑5Sorde of sjorde.↑6Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit.↑7DieDagverhaalvertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skipOrangeis deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sienKopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079).↑8Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in dieUitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9.↑
[Inhoud]Die Heldemoed van Jochem Willemszoon.[119][Inhoud]INLEIDING.Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. DieKaap de Goede Hoophet sy eerste naam vanCabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van dieSanto Joano, dieSanto Alberto, dieSacramento, dieHaarlem, dieNaarstigheid, dieStavenisse, dieJonge Thomas, dieGouden Buys, dieGood Hope, dieGrosvenor, dieMaréchal, dieFortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat[120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes.Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van dieJonge Thomasin 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van dieHoogergeest, dieGoede Hoopen die Engelse skipOrangeaan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad[121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is.[122][Inhoud]DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.UitFrançoisValentijn se „Beschryving van de Kaap”1.In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepenHoogergeesten deGoede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig[123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenenJochem Willemszoonvan Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schipSpierdykhet ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipperSievert de Jongbelast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schipOrange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.Jochem Willemszoonzoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van[124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan dezeJochem Willemszoon, doorN. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die[125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4,N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.”Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematteJochem Willemszoonaan boord wat uitruste.Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk[126]met een bras6door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeftJochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen.[127]Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.De Heer GouverneurSimon van der Steldie het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten.[128]EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]1InBeschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk.↑2DieGoede Hoopwas oorspronklik ’n Franse skip met die naam vanNormande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. DieCocheis toe omgedoop inAfrika, en dieNormandein dieGoede Hoop.↑3In die betekenis van „moed”.↑4Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K.↑5Sorde of sjorde.↑6Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit.↑7DieDagverhaalvertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skipOrangeis deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sienKopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079).↑8Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in dieUitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9.↑
Die Heldemoed van Jochem Willemszoon.[119]
[119]
[Inhoud]INLEIDING.Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. DieKaap de Goede Hoophet sy eerste naam vanCabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van dieSanto Joano, dieSanto Alberto, dieSacramento, dieHaarlem, dieNaarstigheid, dieStavenisse, dieJonge Thomas, dieGouden Buys, dieGood Hope, dieGrosvenor, dieMaréchal, dieFortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat[120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes.Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van dieJonge Thomasin 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van dieHoogergeest, dieGoede Hoopen die Engelse skipOrangeaan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad[121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is.[122][Inhoud]DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.UitFrançoisValentijn se „Beschryving van de Kaap”1.In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepenHoogergeesten deGoede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig[123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenenJochem Willemszoonvan Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schipSpierdykhet ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipperSievert de Jongbelast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schipOrange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.Jochem Willemszoonzoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van[124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan dezeJochem Willemszoon, doorN. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die[125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4,N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.”Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematteJochem Willemszoonaan boord wat uitruste.Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk[126]met een bras6door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeftJochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen.[127]Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.De Heer GouverneurSimon van der Steldie het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten.[128]EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]
[Inhoud]INLEIDING.Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. DieKaap de Goede Hoophet sy eerste naam vanCabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van dieSanto Joano, dieSanto Alberto, dieSacramento, dieHaarlem, dieNaarstigheid, dieStavenisse, dieJonge Thomas, dieGouden Buys, dieGood Hope, dieGrosvenor, dieMaréchal, dieFortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat[120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes.Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van dieJonge Thomasin 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van dieHoogergeest, dieGoede Hoopen die Engelse skipOrangeaan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad[121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is.[122]
INLEIDING.
Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. DieKaap de Goede Hoophet sy eerste naam vanCabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van dieSanto Joano, dieSanto Alberto, dieSacramento, dieHaarlem, dieNaarstigheid, dieStavenisse, dieJonge Thomas, dieGouden Buys, dieGood Hope, dieGrosvenor, dieMaréchal, dieFortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat[120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes.Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van dieJonge Thomasin 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van dieHoogergeest, dieGoede Hoopen die Engelse skipOrangeaan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad[121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is.[122]
Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. DieKaap de Goede Hoophet sy eerste naam vanCabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van dieSanto Joano, dieSanto Alberto, dieSacramento, dieHaarlem, dieNaarstigheid, dieStavenisse, dieJonge Thomas, dieGouden Buys, dieGood Hope, dieGrosvenor, dieMaréchal, dieFortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat[120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes.Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van dieJonge Thomasin 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van dieHoogergeest, dieGoede Hoopen die Engelse skipOrangeaan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad[121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is.[122]
[Inhoud]DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.UitFrançoisValentijn se „Beschryving van de Kaap”1.In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepenHoogergeesten deGoede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig[123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenenJochem Willemszoonvan Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schipSpierdykhet ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipperSievert de Jongbelast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schipOrange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.Jochem Willemszoonzoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van[124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan dezeJochem Willemszoon, doorN. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die[125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4,N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.”Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematteJochem Willemszoonaan boord wat uitruste.Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk[126]met een bras6door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeftJochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen.[127]Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.De Heer GouverneurSimon van der Steldie het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten.[128]EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]
DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON.
UitFrançoisValentijn se „Beschryving van de Kaap”1.In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepenHoogergeesten deGoede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig[123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenenJochem Willemszoonvan Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schipSpierdykhet ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipperSievert de Jongbelast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schipOrange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.Jochem Willemszoonzoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van[124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan dezeJochem Willemszoon, doorN. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die[125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4,N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.”Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematteJochem Willemszoonaan boord wat uitruste.Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk[126]met een bras6door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeftJochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen.[127]Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.De Heer GouverneurSimon van der Steldie het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten.[128]EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]
UitFrançoisValentijn se „Beschryving van de Kaap”1.
In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepenHoogergeesten deGoede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.
Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig[123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenenJochem Willemszoonvan Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schipSpierdykhet ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipperSievert de Jongbelast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.
Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schipOrange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.
Jochem Willemszoonzoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van[124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.
Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan dezeJochem Willemszoon, doorN. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.
Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die[125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4,N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”
Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.”Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematteJochem Willemszoonaan boord wat uitruste.
Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk[126]met een bras6door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeftJochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.
Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen.[127]
Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.
De Heer GouverneurSimon van der Steldie het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten.[128]
EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]
EXTRACT uit de originele Missive door den Gouverneur Simon van der Stel en den Raad aan Cabo de Bonne Esperance aan de Heeren Zeventhienen in dato den 22sten Juni 1692 gezonden.
Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]
Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelykJochem Willemszoon,van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schipSpierdyk,zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden.
Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert,UEd. Hoog. Agtb.mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen8.[129]
1InBeschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk.↑2DieGoede Hoopwas oorspronklik ’n Franse skip met die naam vanNormande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. DieCocheis toe omgedoop inAfrika, en dieNormandein dieGoede Hoop.↑3In die betekenis van „moed”.↑4Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K.↑5Sorde of sjorde.↑6Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit.↑7DieDagverhaalvertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skipOrangeis deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sienKopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079).↑8Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in dieUitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9.↑
1InBeschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk.↑2DieGoede Hoopwas oorspronklik ’n Franse skip met die naam vanNormande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. DieCocheis toe omgedoop inAfrika, en dieNormandein dieGoede Hoop.↑3In die betekenis van „moed”.↑4Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K.↑5Sorde of sjorde.↑6Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit.↑7DieDagverhaalvertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skipOrangeis deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sienKopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079).↑8Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in dieUitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9.↑
1InBeschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk.↑
1InBeschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk.↑
2DieGoede Hoopwas oorspronklik ’n Franse skip met die naam vanNormande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. DieCocheis toe omgedoop inAfrika, en dieNormandein dieGoede Hoop.↑
2DieGoede Hoopwas oorspronklik ’n Franse skip met die naam vanNormande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. DieCocheis toe omgedoop inAfrika, en dieNormandein dieGoede Hoop.↑
3In die betekenis van „moed”.↑
3In die betekenis van „moed”.↑
4Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K.↑
4Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K.↑
5Sorde of sjorde.↑
5Sorde of sjorde.↑
6Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit.↑
6Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit.↑
7DieDagverhaalvertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skipOrangeis deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sienKopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079).↑
7DieDagverhaalvertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skipOrangeis deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sienKopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079).↑
8Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in dieUitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9.↑
8Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in dieUitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9.↑