EERSTE BEDRIJF.1

[Inhoud]EERSTE BEDRIJF.1(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger![Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig![Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280][Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou![Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

[Inhoud]EERSTE BEDRIJF.1(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger![Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig![Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280][Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou![Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

[Inhoud]EERSTE BEDRIJF.1(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger![Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig![Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280][Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou![Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

[Inhoud]EERSTE BEDRIJF.1(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger![Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig![Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280][Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou![Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

[Inhoud]EERSTE BEDRIJF.1(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger![Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig![Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280][Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou![Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

[Inhoud]EERSTE BEDRIJF.1(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger![Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig![Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280][Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou![Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

EERSTE BEDRIJF.1(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).

(De bedompte uitdragerswinkel van Sachel. Het is avond. Er brandt een kleine olielamp).

[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger![Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig![Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280][Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou![Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]

[Inhoud]Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger!

Eerste Tooneel.Sachel.Rose.Een jood.Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?Sachel.Esther is uit.Een jood.Hoe wou ù dan helpen?Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven![256]Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!Rose.Ik lieg niet.…Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou![258]Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger!

Sachel.Rose.Een jood.

Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?

Een jood.Goeienavond.….(knoopt een pak los).Warm. Om ’r bij neer te vallen. Is Esther ’r niet?

Sachel.Esther is uit.

Sachel.Esther is uit.

Een jood.Hoe wou ù dan helpen?

Een jood.Hoe wou ù dan helpen?

Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.

Sachel.Geef ’t maar hier. Ik zie beter met mijn handen as jullie met je oogen!(het goed betastend).Niks. Geen cent waard. Heelemaal niks. Prullen.

Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven!

Een jood.Geen cent waard? En Esther heit ’r me de vorige keer twee gulden op gegeven!

[256]

Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…

Sachel.Twee gulden? Twee gulden! Daar hadikbij motten wezen! As ’k tien stuiver geef is ’t mooi. Allemaal versleten goed.…

Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.

Een jood.As je kinderen ’r maar nooit gebrek an zullen hebben! Noem je die jas versleten? Noem je die broek versleten? Ken merken dat u ’r geen kijk op heit.

Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?

Sachel.Ik vergis me niet. M’n vingers zién. Die zién voor zes. De knoopsgaten zijn heelemaal uitgerafeld en wat heb ’k an ’n broek met afgetrapte randen?

Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!

Een jood.Noem u dat uitgerafeld? Noem u dat afgetrapt? Was uw zuster maar hier! Wat doe ’k met die redeneering!

Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?

Sachel.Rose—kom hier. Bekijk die jas is bij de lamp. Heb ’k recht as ’k zeg dat-ie versleten is?

Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …

Rose(de jas bekijkend).Mooi is-ie niet. Maar zoo erg versleten, zoo héel erg …

Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!

Sachel(nijdig).Wat niet versleten! Ben jij blind? Houen jullie me voor de gek! Had ik me óógen, dan had ik jou niet noodig, jou niet, niemand niet! Is ’t niet ongelukkig genoeg dat ’k blind ben? An me vijanden ben ik overgeleverd. Nou staan ze mekaar an te kijken of ’k ’t zoo zie! Dievetuig! Maar bestelen laat ik me niet! Nog niet voor ’n cent! Geef hier die jas!(betastend).De knoopsgaten zijn[257]kapot.… Hier is ’n plek waar de wol ’r af is … En de voering.… de voering.… kijk die gescheurde voering!.… En zoo’n stomme os ziet niks, wil niet zien!.… Geven we je daarvoor te vréten dat je mijn in me zak liegt!

Rose.Ik lieg niet.…

Rose.Ik lieg niet.…

Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!

Sachel.Jij liegt! Jullie liegt allemaal!

Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…

Een jood.Wat doe ’k met dat geklets! Maakt Esther zoo’n spiktakel? Geef me honderdvijftig centen.…

Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.

Sachel.’n Daalder? ’n Cent ’n kwaje dag meer as vier kwartjes.

Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.

Een jood.Vier kwartjes? Dank je! Dan pak ’k ’t weer in.

Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…

Sachel.Ga je gang! Ik zal me geld in ’t water gooien! Kom ’r ook niet met stelen an.…

Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…

Een jood.Nou, laten we zeggen vijf kwartjes. Ik heb ’t noodig—me vrouw is ziek. Anders kreeg je ’t nog voor geen drie.…

Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou!

Sachel.Al was je heele familie ziek—ik geef niemeer as vier kwartjes. Vodden! Vuiligheid! Voor mijn part neem je ’t mee. Zal me zorg zijn! Vraag wat ’t mijn hindert. Nògh, wat begin ik nou!

[258]

Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!

Een jood.Ik heb al m’n levensdagen nog nooit zoo’n hond gezien—weigert ’n kwartje meer voor ’n zieke vrouw(inpakkend).Dan breng ’k ’t na Levi! Die heit nog ’n pietsie meelijden met ’n ongelukkig mensch!

Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!

Sachel.Me zorg. Laat Levi z’n heil d’r in zien. Zoo’n dalles zal me afgestoten worden!

Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger!

Een jood.In Godsnaam! Og wat ’n uitzuiger!

[Inhoud]Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig!

Tweede Tooneel.Sachel.Rose.Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?Rose.Nee!Sachel.Waarom schrik je?Rose.Ik schrik niet.Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?Rose.Ik ben niet op geweest.Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.Rose.Ik niet.… Ik niet.…Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…Rose.…Ik bèn niet op geweest.Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …Rose.…Ik ben geen vijand.Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …Rose.Nee! Niewaar!Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.Sachel.Dus je wàs op.Rose.Ik was.…Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?[262]Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.Sachel.Bang voor wàt?Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?Rose.Dat herinner ’k me niet.…Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…Rose.’n Plan?…Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?Rose.Wàt mot ’k zeggen?Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.[263]Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig!

Sachel.Rose.

Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.

Sachel(snauwend).Haast je da-je klaar komt! Stommeling! Te beroerd om voor de duvel te dansen! Je had toch kennen hèlpen met te zeggen dat ’t niks waard was! Je vreet ’r toch van mee! As ik ’n jódenmeid had—die—die zou léeper zijn.

Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.

Rose(schuw).As ’k ’n jodin was, had ’k ook motten zeggen dat de jas zoo slecht niet was.

Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?

Sachel.Wàt motten? Wie vraagt je? Wie, hè? Hè?

Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…

Rose.Ik lieg niet.… Dat doe ’k niet.…

Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?

Sachel.Hou je bek! As jij tien jaar bij me ben, begrijp je nòg niks! ’t Zit niet in jùllie kop. Is er[259]niet in te giéten. Wat draai je nou? Je heb niet in die hoek noodig.… Wat scharrel je?

Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.

Rose.Ik veeg ’t vuil bij mekaar.

Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?

Sachel.Jij veegt? Jij veegt? Luilakken doe je, tijd vermorsen, dagdieven!—’n Goeie jas, ’n kostelijke jas.—Ongeluk brengen jullie an. Geen haar zegen. Schiet op! Sta me niet an te kijken!(Stilzwijgen).Was jij op van nacht?

Rose.Nee!

Rose.Nee!

Sachel.Waarom schrik je?

Sachel.Waarom schrik je?

Rose.Ik schrik niet.

Rose.Ik schrik niet.

Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?

Sachel.Leugen! Leugen! Wàt dee je op?

Rose.Ik ben niet op geweest.

Rose.Ik ben niet op geweest.

Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.

Sachel.Ik heb ’t gehoord. De klok had geslagen. Je liep op je kousen, op de trap, in de gang.

Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.

Rose(schuw).Niet waar.… Ik heb geslapen, ben me bed niet uit geweest.

Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.

Sachel.Je liegt! Ik heb hóóren loopen.

Rose.Ik niet.… Ik niet.…

Rose.Ik niet.… Ik niet.…

Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…

Sachel.Je deur heeft gekraakt—je ben in de gang[260]geweest en de trap af tot an de deur van de winkel.—Die was op slot. Die was op slot! Wat wou je? Ik laat me niet bestelen. As ’k iets mis al is ’t de knop van ’n speld, dan, dàn, dàn ben je ’r bij, dan ben j’r voor jàren bij—versta je.…

Rose.…Ik bèn niet op geweest.

Rose.…Ik bèn niet op geweest.

Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!

Sachel.Kom hier! Heelemaal hier. Dichter bij. Nog dichter. Waar is je hand? Zoo. Zeg ’t nou nòg is!

Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …

Rose(angstig).Ik ben niet op geweest! Waarachtig niet. Geen oogenblik. Ik heb …

Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!

Sachel.Je liegt! Je hand beeft! Tuig! Tuig! Maar ik lèt op je. Geen beweging maak je, of ’k zie ’t. En as ’k je snap, laat ’k je ’r uit slépen of ’k zal geen gezond uur meer hebben!

Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.

Rose(voortwerkend).Ik zou niet weten, waarom ik op zou staan—wàt ’k in de winkel noodig zou hebben.

Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …

Sachel.Jij zou niet weten! Jij! Bij tijjen willen jullie me doen gelooven, dat ’k gek ben, hiet je liegen wat m’n óoren zien! Dat God jullie straffe met mijn straf, dat jullie oogen wegkwijnen zooas de mijne weggekwijnd zijn, dat jullie zoeken in die verdoemde nacht, zooas ik zoek elk uur, elken dag! ’t Is om te huilen! ’t Is om je handen te heffen tegen God—altijd nacht en vijanden om je heen, vijanden die je niet zièt, vijanden die zich niet hoeven te verbergen,[261]vijanden die spotten zonder dat je d’r spot ziet, vijanden die lachen zonder dat je d’r lach ziet, vijanden die je vóélt, hier, daar, overal, vijanden met stemmen, waarin de leugen vastgevreten ligt …

Rose.…Ik ben geen vijand.

Rose.…Ik ben geen vijand.

Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …

Sachel.Ik ken jou niet, weet niet wie je ben. Nooit zag ik je gezicht, nooit je oogen. Pas heb je tegen me samen gespannen met die kleeren, misschien wel wat van ’m angenomen! Je stond zoo dicht bij ’m …

Rose.Nee! Niewaar!

Rose.Nee! Niewaar!

Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!

Sachel.En vannacht heb ’k je hóóren loopen. Wat dee je? Wat wou je? Je hàd niet op te zijn. Wat dee je op de trap en benejen? Daar denk ik over, daar tob ’k over òmdat je liegt. Nòu zit ’r wat achter. As je gezeid had: ik wàs op, ik was ziek—dan—had ’k je geloofd, was ’t uit geweest, heelemaal uit. Maar je wil me wijsmaken dat ’k niks heb gehoord! Ik niks hooren! Ik, die op m’n ooren leef!

Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.

Rose(aarzelend).Ik was ziek—vannacht.

Sachel.Dus je wàs op.

Sachel.Dus je wàs op.

Rose.Ik was.…

Rose.Ik was.…

Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?

Sachel.Waaróm zeg je dat noù pas?

[262]

Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.

Rose.Weet ’t niet. Ik was bang.

Sachel.Bang voor wàt?

Sachel.Bang voor wàt?

Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.

Rose.Bang voor.… Bang voor.… Ik kan me niet bewegen of ’k wor afgesnauwd.… Ik durf niks meer zeggen.… Ik was bang—omdat ’k dacht je wakker gemaakt te hebben.

Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?

Sachel.Zoo. Zoo. Maar de tràp. Wat dee je op de trap?

Rose.Dat herinner ’k me niet.…

Rose.Dat herinner ’k me niet.…

Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…

Sachel.Ik vertrouw jou niet.… Jij ben ’s nachts nooit ziek.… En je liegen, je verdomde liegen … Je kon wel ’n ànder plan hebben gehad.…

Rose.’n Plan?…

Rose.’n Plan?…

Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?

Sachel.Praat niet zoo onnoozel! Wie zegt me dat je niet stelen wou?(Stilzwijgen).Nou? Zeg je niks?

Rose.Wàt mot ’k zeggen?

Rose.Wàt mot ’k zeggen?

Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?

Sachel.Zoo. Zoo. Ze houdt d’r mond. Dan weet ze dat ’k héélemaal in ’t donker zit.—Nou? Nou?

Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.

Rose.Ik heb niks te zeggen. ’t Is te geméén om zoo iets te denken.

Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.

Sachel.Te gemeen? Te gemeen! Gemeen is ’n ouwe man bedriegen en beliegen.

[263]

Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.

Rose.Dat heb ’k nooit gedaan.

Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig!

Sachel.Ik vertrouw jullie niet, me zuster niet, me zoon niet, niemand niet! Tuig, allemaal tuig!

[Inhoud]Derde Tooneel.Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?

Derde Tooneel.

Sachel. Rose. Esther.Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!Esther.Wat heit ze d’r van noodig?Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.Rose.Ik wist niet beter.Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.[265]Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!Esther.Die vergeet ze toch nooit.Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…Sachel.Ben je bij Abram geweest?[266]Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?[267]Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?

Sachel. Rose. Esther.

Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…

Esther.Wat schreeuwt-ie weer? Je ben op ’n uur afstand te hooren. De buren motten wat van ons denken.…

Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!

Sachel.De buren! De buren! Wat gaan mijn de buren an!

Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!

Esther.Wat hem de buren angaan? Nee, wat zeg je me daàr van? Wat hèm de buren angaan?… ’k Zou zegge dat ze je niks angaan! Og, is me dàt ’n spiktakel! Lastige ouwe! ’t Verstand komt ook niet met je jaren!

Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!

Sachel.Jullie zijn me haast kwijt. Je heb zoo lang niet meer last van me!

Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.

Esther.Wie legt je wat in de weg! Wie doet je wat? Jij schreeuwt maar. Jij schreeuwt ’t heele huis bij mekaar. As je dan schreeuwt, schreeuw dan met reden.

Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!

Sachel.Met réden? Dùizende reden heb ’k. Was daar niet ’n koopman met ’n partijtje negotie[264]hier en jaagt zoo’n stomme meid ’m de deur niet uit? Blijf jij daar kalm bij. Zeg jij niks!

Esther.Wat heit ze d’r van noodig?

Esther.Wat heit ze d’r van noodig?

Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.

Sachel.As ’k ’r vraag om ’t bij de lamp te bekijken, zeit ze dat ’t zoo slecht niet is—as ze pas heit hooren zeggen dat de franje ’r bij hangt.

Rose.Ik wist niet beter.

Rose.Ik wist niet beter.

Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?

Esther.En às ze ’t gedaan heit, lastige ouwe, dee ze ’t toch niet met opzet? Wor je arm van eén partijtje? In gosnaam stràkkies wat anders! Hóe ken ’n blinde zich zóo de sappel maken? Wat schiet je ’r mee op?

Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!

Sachel …Smoezen jullie maar … Ik voel wat ik voel. Ik heb ’t bij mekaar geschraapt uit hoeken en gaten. Krom heb ’k gelegen voor die paar centen. Me vrouw zaliger, dié, dié, heit me gehòlpen tot an d’r sterfbed. Jùllie verstaan de handel niet. ’n Zoon die nooit bij de affaire is, ’n zuster die àlles te duur inkoopt, asik’r niet bij zit, asikniet elke rooie duit met tàngen vasthou! Bloed zweet ’k!

Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.

Esther.Zweet wat anders! Hij zweet bloed! Zweet geen bloed, nar! Alles komt terecht as je maar niet lastig ben—Doe de luiken voor de ramen, Roos.

Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.

Sachel.Zij niet. Dat mot jij doen of Rafaël. Zij verstaat ’t niet.

[265]

Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.

Esther.Verstaat zij ’t niet? Doet ze ’t niet èlke avond? Wat mankeert jou toch? Ga je gang, Roos.

Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!

Sachel.Zij niet! Zij niet! As ze de pennen vergeet!

Esther.Die vergeet ze toch nooit.

Esther.Die vergeet ze toch nooit.

Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.

Sachel.Stoor je niet an me! Groot gelijk. Tot ’t te laat is.

Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?

Esther.God allemachtig—wat heit die man ’t van avond op z’n heupen!(Rose doet de luiken voor).D’r komt zeker onweer los met die warmte. Ik heb ’t hòndswarm. Zouen we niet beter doen voor de deur ’n luch-ie te scheppen?

Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.

Sachel.Dank jou voor je luchie. Ik heb ijskouwe voeten.

Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).

Esther.IJskouwe voeten? Hoe is ’t mogelijk? Hoe komt iemand an ijskouwe voeten? D’r hangt ’n lucht om te stikken. Ik zweet me dood!(gaat bij de onderdeur zitten).

Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…

Sachel.Heb je gekeken of de pennen.…

Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.

Esther.Maak je niet ongerust! Alles komt in orde.

Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.

Sachel.Op ’t linkerraam zit-ie nog niet.

Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…

Esther.Ze zal ’m ’r wel opdoen.…

Sachel.Ben je bij Abram geweest?

Sachel.Ben je bij Abram geweest?

[266]

Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.

Esther.’n Loop voor niks! Had de heele boel verkocht. Vanmiddag al.

Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?

Sachel.Was Rafaël ’r dan niet geweest?

Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.

Esther.Rafaël? Rafaël? As-diè wat belooft, komt ’r eerst zeker niks van! Was ’r heelemaal niet geweest! Je mot ’t van je kinderen hebben. Geeft me wonder dat-ie nog thuis eet! ’k Zal z’n koffie op de stoep zetten, dan hoeft-ie niet binnen te kommen.

Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!

Sachel.Had ’r zelf heengegaan van morgen!… ’n Heele partij goed na de maan!

Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!

Esther.Og, wat zal ’k antwoord geven op jouw gezanik! Mot ìk jóuw zoon achterna loopen? ’k Heb niet genog te doen! Ken ik helpe dat-ie te lui is om ’n poot te verzetten? Zoo’n leeglooper! As-die eenmaal belooft bij Abram an te gaan, ken ik dan ruike dat-ie niet gaat? ’k Zal ’m an ’n handje nemen! ’k Zal ’m op me arm d’r na toe dragen! Wat zeg je me daàr van!

Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…

Sachel.Met al jouw gesmoes—de pen is niet op ’t raam.…

Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?

Esther.Wat wil die man toch van avond van de pen! Ze halen hier niks weg. En mijn zeker niet: ik eet te veel. En as ze jou stelen, brengen ze je over ’n uur terug. Je ben te lastig. Klaar, Roos?

[267]

Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?

Rose.Alles is klaar. Heb u mij nog noodig?

Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!

Esther.Zet water op voor de koffie. En kom ook ’n luchie scheppen. ’t Is om te bezwijken. En … en … geef me broer ’n heete stoof voor z’n kouwe voeten!

Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!

Sachel.Spot maar! Spot met ’n blind man! Ik ben nog niet genoeg bezocht!

Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?

Esther.Daar heb je me waarachtig Aaron! Wat doe jij hier?

[Inhoud]Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280]

Vierde Tooneel.Aaron. Esther. Sachel. Rose.Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.[268]Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.[269]Esther.Heb je niks anders.…?Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.Sachel.Niks voor mijn.(Rose op met koffie).Esther.Bakkie koffie, Aaron?Aaron.Geef me ’n kommetje.Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.Aaron.Geef me ’n brokkie.(Rose gaat bij de open deur zitten).Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?Aaron.Zeg wat ze jou waard is.[270]Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?Sachel.Natuurlijk bij de weg.Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!Esther.Wi-je nog ’n kommetje?Aaron.As je heb.Esther.Nog wel tien.Sachel.Wat blijft-ie uit!Aaron.Wie?Sachel.Hij.…[272]Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!Aaron.As-die maar eerst tróúwt.Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.Aaron.Hij mot trouwen.Esther.Ja—as die getrouwd is.…Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed![274]Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?Sachel.Zou je danken.Aaron.Wat is ’t je waard?Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.Esther.Je schijnt ze te lusten.Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?[275]Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.[276]Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?Sachel.God weet waar die zit.Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.[277]Aaron.Ik geef geen vijfduizend!Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?[279]Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.Sachel.Geen cent!Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.Sachel.Goeien avond.Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.[280]

Aaron. Esther. Sachel. Rose.

Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!

Aaron.Wat ik hier doe? Beetje handel!

Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.

Esther.Mot je daarvoor zoo laat kommen? ’t Is kinderen-bedtijd.

Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.

Aaron.Kinderen-bedtijd? Noem je negen uur kinderen-bedtijd? Voor handel is ’t nooit te laat. Al wou ’k in de nacht kommen! Wat jij, Sachel? Zal ’t nooit vergeten, toen we jong waren, dreven we in ’t hartje van de nacht nòg handel. En wat ’n gezegende tijd. Weet je Sachel met die verkooping van de marine, hoe we om vier uur ’s morgens opzaten met Jozef en Meijer? Toen konden we zeggen: we hebben ’n paar droge centen verdiend—kwamen we met ’n stuk geld thuis. Nou is de handel gedaan. Ze weten nie-meer wat handel is! ’t Wordtdallestroef.

[268]

Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.

Esther.Beklaag je! Klagers hebben geen nood. Je ken nog ’n boel van je vet verliezen vóor je mager wordt.

Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.

Aaron.Waar staat geschreven datikme vet mot verliezen?(tot Sachel)’k Heb ’n partijtje afval van wol.

Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.

Sachel.Afval van wol? Niks voor mijn.

Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.

Aaron.Niks voor jou? Hij weet nog niet eens wat ’t is! Heb ’n monstertje meegebracht. Laat zich aardig fijn voelen.

Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.

Sachel.Niks voor mijn. D’r loopt ’n katoenen draad door! Hoor hoe ’t kraakt as je ’t scheurt.

Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?

Aaron.Maak mijn wat wijs. Geen krummel katoenen draad! Wat zeg jij, Esther?

Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?

Esther.Geen katoenen draad? Noem je dàt wol? En dat?

Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!

Aaron.Is dat katoen? Je heb ’r geen verstand van! Dat noemt zij katoen! Kijk hoe ’t brandt! Ruikt dat na wol of na katoen? Je zel mijn wat opdringen! Nog geen pietsie zit ’r in! De fijnste wol! Over de heele wereld vin je zoo’n fijne wol niet!

Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!

Sachel.Hij maakt zich druk! Over wie maak jij je druk? Toen ’k ’n kind van twee jaar was, wist ’k ’t onderscheid! Engelsch laken, anders niks!

Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.

Aaron.Engelsch laken? Zoo zal jij gelukkig blijven en ik ’n goeie week hebben, as dat Engelsch laken is.

[269]

Esther.Heb je niks anders.…?

Esther.Heb je niks anders.…?

Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.

Aaron.Is dàt dan niks? Heb ’r ’n heele partij van—over de twintig pakken. Pracht van ’n goed. Reusachtig.

Sachel.Niks voor mijn.

Sachel.Niks voor mijn.

(Rose op met koffie).

Esther.Bakkie koffie, Aaron?

Esther.Bakkie koffie, Aaron?

Aaron.Geef me ’n kommetje.

Aaron.Geef me ’n kommetje.

Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.

Esther.Boterkoekie? Eigen gebak.

Aaron.Geef me ’n brokkie.

Aaron.Geef me ’n brokkie.

(Rose gaat bij de open deur zitten).

Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.

Esther.Smaakt ze? Heb ’r anderhalf pond boter in.

Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?

Aaron.Z’is ook aardig fijn. ’t Is of me dochter Rebecca ’r geen slag van krijgen kan. Je heb ’n goeie hand van suiker. Rebecca maakt ze te zoet of heelemaal geen suiker. En altijd half gaar.Nooit zal ze zoo knappen as jouwkiks.—Nou, hoe is ’t, kennen me handelen?

Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?

Sachel.Hoeveel mot je ’r voor?

Aaron.Zeg wat ze jou waard is.

Aaron.Zeg wat ze jou waard is.

[270]

Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.

Sachel.Ik doe geen bod. Jij ken beter vragen as ik biejen.

Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?

Esther.Ach, wat motten wij ’r mee doen? Wat heb je ’r an?—Is je dochter Rebecca al beter?

Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?

Aaron.Zoo gezond as ’n visch. Mankeert niks meer. Rafaël niet thuis?

Sachel.Natuurlijk bij de weg.

Sachel.Natuurlijk bij de weg.

Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?

Aaron.Heit-ie ongelijk? Wat heit-ie hier? Wat mot zoo’n jonge jongen altijd thuis zitten?

Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.

Sachel.Wat had ìk toen ’k jong was? Wat had jìj toen je jong was? Op ’n klein kamertje woonde ’k met vijf broertjes en zussies en me ouwers en me grootmoeder. Gebrek en honger heb ’k gelejen. Gevòchten hebben we om ’n korst brood. Op ’n morgen ben ’k wakker geworden—met z’n vieren sliepen we op de grond—en—en ’n zussie lag dood naast me. Zal ’t nooit vergeten—pakte d’r hand—ijskoud. Voel ’k nòg! Van gebrek is me grootmoeder gestorven. In één jaar zijn ’r drié kinderen begraven. Ik heb wat meegemaakt. ’t Is ’n wonder dat ’k nog léef, dat Esther nog leeft.… Wat heit zich mijn zoon te beklàgen? Die kent geen gebrek. Die kent geen zorg. De tijd is veranderd. Zoo vrij as ’n christen loopt-ie door de stad, komt op allemaal plaatsen waarvan ik nooit gedroomd heb, waar wij joden, vroeger, ons niet konden vertoonen. ’n Halve christen is-ie[271]geworden. Ik beleef niet veel vreugd an ’m.… Soms lijkt ’t of ’k geen kind heb.

Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.

Aaron.Je mot ’t zoo zwaar niet opnemen. Jeugd, niks as jeugd. As-ie maar eenmaal ’n meissie heit.

Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.

Esther.Zeg ’k zoo dikwels. Maar hij kijkt niet na meissies.

Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?

Aaron.Dan motten júllie voor hèm kijken.—Nou, doen me handel? Wat is ’t je waard?

Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…

Sachel.Waard is ’t me niks. Maar as ’k je ’r ’n plezier mee doe.…

Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.

Aaron.Ja, je bewijst me ’n dienst! Overal kan ’k ’t kwijt.

Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!

Sachel.Nou, dan niet. In Godsnaam!

Esther.Wi-je nog ’n kommetje?

Esther.Wi-je nog ’n kommetje?

Aaron.As je heb.

Aaron.As je heb.

Esther.Nog wel tien.

Esther.Nog wel tien.

Sachel.Wat blijft-ie uit!

Sachel.Wat blijft-ie uit!

Aaron.Wie?

Aaron.Wie?

Sachel.Hij.…

Sachel.Hij.…

[272]

Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.

Aaron.Over wat maak je je ongerust? ’t Is geen kind, loopt in geen zeven sloten gelijk.

Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.

Sachel.Vanmorgen zou-die bij Abram angaan.… Bij Abram is-ie niet geweest. De heele dag heb ’k ’m niet gezien. As ’m maar niks overkommen is.

Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!

Esther.D’r overkomt ’m wat! ’n Luilak! ’n Niksnut!

Aaron.As-die maar eerst tróúwt.

Aaron.As-die maar eerst tróúwt.

Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?

Esther.Heb jij ’n meissie voor ’m?

Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.

Aaron.D’r zijn ’r zoo’n boel. ’n Knappe jongen, die centen anbrengt.

Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.

Sachel.Centen? Centen? Ik klee me niet uit voor ’k na bed ga.

Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?

Aaron.Wat doet dat ’r toe? Rafaël is je eenige zoon. En je zal ’m toch wel wàt meegeven?

Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.

Sachel.As ’t meissie wat meebrengt.… Ik heb niet me heele leven gewerkt voor ’n vreemde.… Ik geef ’n andermans kind niet te eten.

Aaron.Hij mot trouwen.

Aaron.Hij mot trouwen.

Esther.Ja—as die getrouwd is.…

Esther.Ja—as die getrouwd is.…

Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.

Sachel.Trouwen? Met wie? Van mijn zaak kennen geen twee gezinnen leven. De verdiensten leveren[273]tegenswoordig nog al wat op! Ik zou wel willen dat-ie trouwde. Maar ’t meissie mot minstes vijfduizend gulden meebrengen. Geen cent minder.

Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!

Aaron.Vijfduizend gulden! Bagatel! Vijfduizend gulden! Mot ’n ander zich voor jóú uitkleejen? Wie geeft ’n meissie vijfduizend gulden mee? ’t Is daar ’n prinses! Jouw zoon is toch ook geen graaf? Hij durft! Wat ’n brutaaligheid!

Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?

Esther.Om wat maak jij je kwaad? ’t Is toch bij wijze van spreken?

Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!

Sachel.En ik doe ’t geen cent minder as vijfduizend! En as ze maar ’n spetje, ’n kleinigheid mankeert, mot ze mèer inbrengen!

Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?

Aaron.Dat ken ’k niet uitstaan! Hij vraagt! En as ’r nou is iemand zoo gek is om z’n dochter zoo’n kapitaal mee te geven, wat krijgt jouw zoon?

Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.

Sachel.Mijn zoon geef ’k niks. Die zit in de zaak.

Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!

Aaron.Wat zeg je me daarvan? Hij wil zich niet uitkleejen voor die na bed gaat en ’n ander zet-ie ’t mes op de keel. Wat ’n onzin! Dat gààt niet. Jij alles en ’n ander niks!

Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?

Sachel.Waar bemoei jij je mee? Vraag ik jou wat?

Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed!

Aaron.Nou—nee! Mijn me zorg!(Stilte)Nou, doe je ’n bod op de wol? Zoo’n fijne partij zie je in geen jaren terug. Voel wat ’n goed!

[274]

Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.

Sachel.Jij weet wat ’t jou ingekocht kost.

Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!

Aaron.Esther—zeg jij ’t dan!

Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.

Esther.Ik? God zal me beware! Ik zeg niks.

Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?

Aaron.Zij zegt niks. Hij zegt niks. Zoo kommen we ’n boel verder. Wil je de heele partij in de roest?

Sachel.Zou je danken.

Sachel.Zou je danken.

Aaron.Wat is ’t je waard?

Aaron.Wat is ’t je waard?

Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.

Sachel.Ik geef je twee gulden de honderd kilo.

Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.

Aaron.Daar heb ’k jou voor noodig! Dank je wel! Ben ’r met stelen an gekommen! Omdat ’r ’n klein stukkie Engelsch doorloopt ken je ’t krijgen voor vier.

Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.

Sachel.Néé! Je wor bedankt. Voor vier ken je ’t van mijn krijgen.

Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.

Aaron.Dan niet!—Wat is ’t kolossaal heet, hè? En die koffie maakt je zoo warm. Geef mijn nog ’n brokkie van je koek.

Esther.Je schijnt ze te lusten.

Esther.Je schijnt ze te lusten.

Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?

Aaron.Hoe is ’t nou mogelijk dat mijn Rebecca ze nooit zóó maakt en anders mot je d’r zien!—Wat doe je ’r allemaal in?

[275]

Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.

Esther.Laat Rebecca maar is hier kommen, zal ’k ’t ’r wel leeren. Wat zal ’k ’t joù zeggen? Je heb ’r tòch geen verstand van. ’n Goed meissie is ’t, ’n best meissie, je dochter. Waarachtig, ik hou van ’r.

Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.

Aaron.Dat zal waar wezen. De man die d’r trouwt heit ’n huisvrouw an d’r. Ze ken van alles, van alles! Met recht wat d’r oogen zien, kennen d’r handen. Je ken ’t zoo gek niet prakkizeeren of ze verstaat ’t. Ze wascht, ze plast, ze kookt, ze smookt! En piender in de winkel! Reusachtig. D’r is geen vrouw die ’t ’r verbetert! Precies me vrouw zaliger. Tot d’r eigen japonnen maakt ze. En je mot ’r zien schrijven. Kolossaal. ’n Rijkeluiskind doet ’t ’r niet na.

Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.

Sachel.Da’s allemaal mooi. Maar as ze geen geld heit blijft ze tòch zitten.

Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.

Aaron.Geen geld? Geen geld? Je zel ’t èlk jaar overleggen wat ’k ’r mee geef.

Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.

Sachel.En wat kan jij ’r meegeven? Elke som geld heb je noodig voor je zaak.

Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).

Aaron.Nou—drie bankies van duizend heb ’k altijd oor d’r over.(Een stilte).

Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!

Esther.Puf! Wat is ’t heet! Kwam ’r maar ’n tochie! Verbeel je: hij heit ijskouwe voeten!

Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.

Aaron.Zal van ’t stilzitten kommen.

[276]

Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?

Sachel.Drie bankies van duizend. Drie bankies.… Denk jij dat daar ’n rèchtschapen man voor komt?

Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?

Aaron(driftig).En denk jij dat ’n vrouw met vijfduizend gulden voor jóuw zoon klaar staat?

Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!

Sachel.’t Most mijn zoon niet overkommen ’n vrouw te nemen met drieduizend gulden!

Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!

Aaron.En wie praat ’r van jóuw zoon?—Ik geef mijn dochter drieduizend en ’n uitzet van alles twaalf. ’k Hoef me hand niet om te draaien of an elke vinger heit ze d’r tien. Ze is maar niet knap. ’n Figuur en ’n oogen! Oogen as ’n paar sterren. Geregeld ’n christen dame. Je mot ’r zien as ze angekleed is. Denken ze allemaal: ’t Is ’n fransche vrouw!

Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.

Esther.Ja dat weet ik—’t is ’n engel. Ik heb ’t al zoo lang gezeid.

Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.

Aaron.Nou, geef je drie gulden? Voor drie gulden heb je ’n koopie, verlies ’k ’r de helft an.

Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.

Sachel.Denk ’r niet an. Wat ’k gezeid heb.

Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?

Aaron.Dan doene me geen zaken—Waar blijft nou die Rafaël?

Sachel.God weet waar die zit.

Sachel.God weet waar die zit.

Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.

Esther.Rebecca zou ’ntofmeissie voor ’m zijn.

[277]

Aaron.Ik geef geen vijfduizend!

Aaron.Ik geef geen vijfduizend!

Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.

Sachel.Jij geeft geen vijfduizend en ik geef geen zoon.

Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?

Aaron.Hij geeft z’n zoon niet! Die is goed! Heb ik joù wat gevraagd?

Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?

Sachel(nijdig).Heb ik wat met joùw dochter noodig?

Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!

Aaron.Mijn dochter! Mijn dochter daar ben ’k trotsch op! D’r naam mag ik noemen!

Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?

Sachel(nijdig).Wat heb ik an die praatjes! Doe jij met je dochter wat jij wil! Vraag ik joù om raad?

Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!

Aaron(nijdig).Maakt ’n drukte van z’n zoon! ’n Jongen die te lui is om z’n pooten op te tillen, slentert de heele dag bij de weg!

Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?

Sachel.Geef jij ’m te eten? Heb jij d’r last van?

Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!

Aaron.En voor zóó’n jongen maakt-ie ’n bereddering van belang!

Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?

Esther.Jullie lijken wel gek! Over wàt maak je je warm? Is ’t niet warm genog? Wat ’n onzin! Overleggen jullie kàlm. De gekheid om je zoo op te winden! Rebecca is ’n gezegend meissie, Rafaël ’n goeie jongen, maar mot ’n flinke vrouw hebben, die ’m leidt. Redeneeren jullie verstandig. ’t Geld komt in orde. Sachel is zoo kwaad niet as-die d’r uitziet.[278]’t Geeft wat duizend gulden meer of minder, ’t komt toch alles làter terecht?

Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!

Sachel.Zij gééft! Wìe geeft joù? Gooit met duizend gulden of ’t daar niks is!

Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!

Esther.Dwarskop, wat maak je je de sappel? As jij je eenige zoon an zijn eenige dochter geeft, blijft ’t toch in de familie!

Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!

Sachel.En ik geef ’n andermanskind niet te eten!

Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!

Aaron.Wat zeg je me van zoo’n stijfkop, van zoo’n geweldenaar!

Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.

Esther.Laat ’m maar gaan, ’t komt in orde. Ik mot je eerlijk bekennen: beter meissie weet ’k niet voor ’m. Nou is Sachel ’r tegen en morgen dankt-ie God dat-ie ’t gedaan heit. Laat-ie ’r maar eerst over slápen. Ik ken ’m.

Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…

Sachel.Ken je begrijpen! D’r komt hier geen schoondochter onder de vijfduizend gulden over de vloer!.…

Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!

Esther.Weet je wat je doet, deel ’t verschil!

Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?

Aaron.Dank je. Geen cent meer of minder. Drieduizend gulden en van alles twaalf. Wat zal ’k meer geven? ’t Is toch voor ’n begin? As ’k sterf krijgt ze toch àlles?

[279]

Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.

Esther.Ik weet goeie raad: nemen jullie ’t ’n paar dagen in handen en zeg dan ja of nee.

Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.

Sachel.Bedenken kost niks—maar ik doe ’t tòch niet.

Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.

Esther(knipoogend tegen Aaron).Laat maar gaan. Asikje nou zeg: ’t komt in orde.

Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?

Aaron.Goed. Mijn goed. Dan tot overmorgen. Nou, de wol wil je niet hebben?

Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.

Sachel.Voor de prijs die ’k genoemd heb.

Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.

Aaron.’k Smijt ze nog net zoo lief in ’t water! Men kan met jou tegenswoordig niet meer handele! Doe ’r vijftig centen bij en ze is voor jou.

Sachel.Geen cent!

Sachel.Geen cent!

Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!

Esther.Praten jullie daar nou ook overmorgen over. As ’t eene in orde komt, komt ’t andere vanzelf in orde. ’t Is nou toch zoo laat!

Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.

Aaron.Nou, goeien avond dan. Misschien ben je later beter te spreken.

Sachel.Goeien avond.

Sachel.Goeien avond.

Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.

Esther.Pas op val niet! Denk an ’t stoepie.

[280]

[Inhoud]Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou!

Vijfde Tooneel.Esther. Sachel. Rose.Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?Rose.Nee.Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.(Rose af).[282]Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou!

Esther. Sachel. Rose.

Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!

Sachel.D’r komt niks van. Geen zier. ’k Heb hèm noodig! Og!

Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.

Esther.’t Mot toch eéns gebeuren? Wat wil je meer? ’t Is ’n knap meissie, ’n mooi meissie.

Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!

Sachel.En ik doe ’t niet. ’k Heb me heele leven lang de boel niet bij mekaar motten schràpen voor niks! ’k Heb de tijd!

Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.

Esther.Jij heb de tijd—jij ’n man op jaren? As je God-beware wat overkomt, weet je heelemaal niet wat-je krijgt.

Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.

Sachel.Overkomt? Overkomt? Ik ga nog niet dood. Ik denk ’r niet an.

Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.

Esther.Veel kan je zeggen. Je ben elk oogenblik in God’s hand. Wie weet ’t eene uur wat ’t andere gebeurt.

Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!

Sachel(vinnig).Daar wil ik niet van hooren. Hou je mond.Beschrieme niet! Ik ga nog niet dood. Waarom zou ’k dood gaan! Waarom? Je zou ’t wel willen, wat? Dan kon je doen en laten wat je wou.[281]Dan had je de beschikking over alles. Dan kon je met geld smijten, mijn geld, mijn gèld! Wat hebben jullie ’r voor gedaan? Niks! Doodvreters zijn jullie, jij, hij, allemaal!

Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.

Esther.Wat win je je nou weer op? Wie legt je ’n stroo in de weg.

Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!

Sachel(kort).Praat dan niet van dood! Je maakt me niet bang. Ik bèn niet bang. Ik overleef jullie allemaal!

Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?

Esther.Zooveel te beter. Voor mijn part honderd jaar. Wat ben je weer làstig! Roos neem de koffieboel mee. Hoor je niet?

Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.

Rose.Ja, ja. Hier ben ’k.

Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?

Esther.Wat heb jij ’n rooie oogen. Heb je gehuild?

Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?

Rose.Ik? Nee. Hoe kom u ’r op?

Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?

Esther.Heb jij nièt gehuild? Heb jìj niet gehuild?

Rose.Nee.

Rose.Nee.

Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.

Esther.Na, mot je zelf weten! Ga na je bed.

Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?

Sachel.Heb je de pennen op de luiken gedaan? Nou? Nou?

Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.

Esther.Wat snauw je toch! De pennen zitten ’r op. Ga ’t zelf voelen as je ’t niet gelooft.

(Rose af).

[282]

Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.

Sachel.Dat zal ik ook. Ik heb ’r m’n reden voor. Vannacht heb ’k hooren loopen.

Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.

Esther.Ik ook! En mot je dààrom desjiksezoo wantrouwen? Rafaël is op geweest.

Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!

Sachel.Niet waar! Niet waar! De meid was op!

Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou!

Esther.Alles weisz me scheintje! ’k Zal je maar laten praten. Wat zal ’k me nog langer moeilijk maken met jou!

[Inhoud]Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.

Zesde tooneel.Rafaël. Esther. Sachel. Rose.Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen![283]Sachel.Waar heb jij uitgehangen?Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.[284]Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.Esther.Stapelmesjogge!Sachel(hard).En wáarom niet?Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!Rafaël.Nee.Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen![286]Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?Esther.Schtos! Schtos!Rafaël.Ik ga weg.Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.Sachel.Waarom wil jij weg?Rafaël.Dat is mijn zaak.Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken![288]Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…[289]Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?Sachel.Doen àndren anders?Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?[293]Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?Rafaël.Nee.Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!Rose.Roep u?Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?Rafaël.Nee tante—ik eet niet.Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.[294]Rafaël.Heeft zij—gehuild?Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.

Rafaël. Esther. Sachel. Rose.

Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.

Rafaël.Goeien avond.—Ik zeg goeien avond.

Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!

Sachel.Dat hoor ’k. Zeg liever goeien nacht!

Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!

Esther.Goeien avond! Meneer zeit goeien avond. ’t Lijkt hier ’n kosthuis! Meneer doet ons de éér an te kommen slapen!

Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.

Rafaël.Ik heb me verlaat. Ben je ongerust geweest, vader? Vader? Hoor je me niet? Kun je geen antwoord geven? Ook goed.

Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen!

Esther.Gelijk heit-ie dat-ie z’n mond houdt. Van mijn kreeg je ook geen boe, geen ba. Wat ben jij voor ’n zoon? Zou bij Abram angaan—is niet bij Abram geweest! Je most mijn zoon wezen!

[283]

Sachel.Waar heb jij uitgehangen?

Sachel.Waar heb jij uitgehangen?

Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.

Rafaël(verstrooid).Wat doet dat ’r toe? ’k Heb dat van Abram vergeten. Spijt me. Met opzet heb ’k ’t niet gedaan.

Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!

Esther.Hij vertelt wat! Geen opzet—wèl opzet! Komt ’r wat op an!

Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…

Sachel.’k Heb je gevraagd wáar je gezeten heb de godganschelijke dag—en je praat ’r om heen.…

Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.

Rafaël.Mot ik van àlles uitleg geven? Ik ben hier en daar en overal geweest—de tijd is omgevlogen.(vermoeid).Heb je wat te eten, tante? ’k Heb honger.

Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!

Esther.Wou je dat ’k noù nog ging dekken? Ik zou je danken. Kom op tijd!

Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.

Sachel.Nou nog eten? Nou wordt ’r niet meer gegeten.

Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.

Rafaël.Goed. ’k Zal zelf ’n stuk brood nemen.

Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…

Sachel.God, wat straf je me zwaar! Op me ouwen dag overgeleverd an vréémden! As je moeder-zaliger je zien kon, as ze zien kon hoe jij je blinden vader mishandelt, mis-han-delt, dan, dàn, dàn.…

Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.

Rafaël(rustig).Laat moeder ’r buiten. Je hoeft geen herinneringen wakker te maken. Ik was op ’t graf.

[284]

Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…

Esther.Hij was op d’r graf! ’t Is toch geenjaartijd? Was ’r nièt gegaan.…

Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.

Rafaël(haalt de schouders op).… Ik was op ’t graf, uren lang, heb zitten suffen en droomen. Da’s alles. De zerk is weggezakt, vader. Je kan de plek haast niet meer vinden. D’r groeit van alles. ’k Heb wat bloemen meegebracht. Hier heb je ze. D’r mag wel ’n nieuwe zerk komen.

Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!

Sachel.Jij ben krankzinnig, jij ben gèk! Ik wil jouw bloemen niet! Wèg met jouw bloemen! Was teruggekomen zooas ’t je pàste! Had niet je dag verluierd, je dag verslingerd met onzin—ònzin, zeg ik! Gister ben je niet thuis geweest, had je ’n uitvlucht! Eergister heb je geen vin verroerd! Zóo alle dagen die God geeft! Ben jij ’n zoon? Denk jij ’r an dat je ’n blinden vader heb, dat ’t ongeluk me vervolgt, dat Levi en Abram en zoo’n koopman-van-niks as Aaron—alles naar zich toeschleppen, dat m’n zaak verloopt, m’n goeie zaak, m’n záák, waarvoor ik gezweet heb, m’n zaak, m’n zaak! Ik kan ’r bij huilen! Op m’n ouwen dag ken ’k bedelen gaan! Heb ’k je daarvoor grootgebracht!

Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?

Esther.Trek ’t je toch niet zoo an! Mot je om zóó’n zoon grienen?

Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!

Sachel.God straft me wel! Heb ik ’t brood niet uit me mond gespaard toen-die ’n kind was? Hebben z’n moeder-zaliger en ik niet kromgelegen om ’m groot te[285]brengen! Heeft-ie geen scholen bezocht en talen geleerd, waarvan wij nooit gehoord hebben! Hebben we ons niet voor ’m uitgekleed, bij ’m gewaakt as-die ziek was, ons alles ontzegd om ’t hèm goed te laten gaan! En nou? Wat heb ik nou? Nou ken ik alléén rondwurmen! An niemand steun! Nou ken ’k vèrrèkken! Nou mot ’k wachten tot ze hiér kommen met handel—me laten bedriègen—me laten bestelen!

Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.

Rafaël.Dat ’s niet mijn schuld.

Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!

Sachel.Niet zijn schuld! Ik ken ’m vasthouen! Ik ken ’m daar dwingen thuis te blijven en voor mijn te kijken!

Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.

Rafaël.’k Heb over die dingen gedacht, van middag nog—en je heb gelijk—maar ànders worden kan ’t niet, nou niet, nooit meer.

Esther.Stapelmesjogge!

Esther.Stapelmesjogge!

Sachel(hard).En wáarom niet?

Sachel(hard).En wáarom niet?

Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…

Rafaël.Dat kan ’k niet zeggen.…

Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!

Sachel.Jij liegt! Jij heb iets buitenshuis, dat ik niet weten mag, dat je verbergt!

Rafaël.Nee.

Rafaël.Nee.

Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen!

Sachel.Zeg op! Zeg op: je mag alles zeggen!

[286]

Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!

Esther.Geheimen? Zallen me geheimen zijn! Nog geen dubbeltje zijn ze me waard! As die niks zeit, weet ik nog genog!

Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!

Sachel.Op ’t graf van z’n moeder heit-ie gedacht! Hahaha! Op ’t graf van je moeder most jij niet durven kommen!

Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.

Rafaël.Waarom zullen we zóó tegenover elkander staan? Ik zal ’t je niet lang meer lastig maken.

Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?

Sachel.Wat? Wàt zeit-ie?

Esther.Schtos! Schtos!

Esther.Schtos! Schtos!

Rafaël.Ik ga weg.

Rafaël.Ik ga weg.

Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?

Sachel.Jij gaat weg? Jij gaat weg? Zeit-ie dat Esther?

Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.

Rafaël.’t Is beter vrindschappelijk van mekaar te gaan. Over heftige dingen hebben we later allemaal spijt.

Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?

Sachel.Hahaha! Hahaha! Nou is alles in orde! O! O! O! Voel jij dan niks as je m’n oogen ziet?

Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!

Rafaël.Vróéger gaven die me onrust, angst, wroeging,—hoe zal ik ’t noemen?—vroeger had ik alles voor je kunnen doen—in den tijd toen ik jong, jij hulpeloos was—vroeger zou ’k geen seconde rust hebben gehad, als ’k tranen in je arme oogen had gezien—vroeger zou ’k me de haren uit ’t hoofd hebben getrokken bij de gedachte—ènkel[287]bij de gedachte—jou displezier te doen … Nou is dat ùit me—’r heelemaal uit—je heb ’t ’r uit getràpt!

Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?

Sachel.Ik? Ik? Wat heb ik joù gedaan? Wat? Wat?

Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…

Rafaël.Nee. Ik wil niks verwijten. Je ben ’r niet verantwoordelijk voor. Je heb ’t zèlf geleerd.…

Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.

Esther.Ikga naar bed.Ikheb genog van die kinderpraat! Zal ik me nachtrust geven an dàt gekles! Hij wil wèg: laat ’m gaan! ’k Dacht dat je wijzer was. Praatjes, uitvluchten, smoesies! Mòrgen vraagt-ie je weer centen! Jouw zoon is ’n klaplooper—nou wéet je ’t.

Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!

Sachel.Ze heit gelijk! Wat stoor ik me an joùw gekkepraat. ’r Komt ’n end an me geduld! ’k Heb ’t lang genoeg gekropt. Làng genoeg!

Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.

Rafaël.Dreig niet, vader! Ik zei je toch dat ik ’n besluit heb genomen—’n besluit dat zóó vaststaat, dat niemand ’r iets an veranderen kan. Ik ga weg. Heel gauw. Ik maak jullie ongelukkig. Jullie mij. ’k Weet geen àndre oplossing.

Sachel.Waarom wil jij weg?

Sachel.Waarom wil jij weg?

Rafaël.Dat is mijn zaak.

Rafaël.Dat is mijn zaak.

Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken!

Sachel.Bloedhond! ’n Blinden vader an z’n lot overlaten! God zal je ’r voor bezoeken!

[288]

Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.

Rafaël.Nee, vader. Ik voel me voor ’t eerst sinds jaren weer rustig—nou ik mijn weg ga, nou ’k weet wàt ’k doen moet.

Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!

Sachel(woest).De reden, de reden! Je heb toch je gezonde hersens! Jij ben toch niet idioot! De reden!

Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.

Rafaël.De reden—de reden. Sta je ’r zóo op? ’t Zou voor ons beter zijn, als ’k zweeg. Je wil dat ik spreek? Dan zùl je hooren, dan zul je weten hoe ’k me hier ben gaan voelen als ’n ellendige—als ’n vreemde.

Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!

Esther.Ach wat ’nschtos! Wat doen me met z’n onzin!

Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…

Rafaël.Laat me uitspreken, tante. Ik kijf niet, maak geen twist: ’k zeg de dingen kàlm—en als je ’t voelen kan: ’n tikje wanhopig—’t Is niet zoolang geleden—’k denk twee, drie—’k weet ’t niet—’t doet ’r niet toe.….. Ik was ’n jongen, ’n kind. En ’k hield van je, vader. ’k Hield zièlsveel van je. Als ’k je tasten zag door den winkel, de bergplaatsen, dan moest ik haast snikken. Had ik je niet gekend met je oogen vol leven en opgewektheid? ’t Was zoo schrikkelijk je àltijd in ’t donker te denken. Soms kneep ’k m’n oogen dicht, hield m’n hand er voor, om ’t licht af te sluiten—dan dacht ik: god, hoe afschuwelijk, hoe vreeselijk—hij heeft de dingen gekend zooals ik ze ken—nou moet-ie gissen, de vormen raden, de kleuren raden.…

[289]

Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!

Sachel.Hou je mond! Dàt vraag ik je niet!

Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…

Rafaël.Toen kwam de dag.….. ’n Vrijdag, als vandaag—’k Was begonnen je in de zaak te helpen.… Je had ’n partij goed verkocht—’k weet niet meer wàt.—De schuit lag voor de loods—de knechts stouwden de balen. ’k Ziè ’t gebeuren. Jij stond bij de weegschaal. Je zag me niet: had me niet hooren loopen. Nièmand zag me: ’k was in de scheemring van de loods. Jozef, de knecht, las ’t gewicht—zelf schreef jij de getallen. Ik keek naar je met ’n zoo groote genegenheid, ’n zoo groot medelijden. Je had zooveel wil—je droeg ’t ongeluk zoo dapper. ’k Zag je vingers bevend over ’t papier bewegen—’k wou naar je toekomen en zeggen: laat mij ’t schrijven—vermoei je toch niet. Maar op eens zag ik iets, iets dat me dee schrikken, me terugdrong naar de scheemring. ’r Werd ’n baal gewogen—Jozef en de koopman bukten naar de gewichten—en terwijl—tastte je voet naar de schaal—bleef er op drukken. Ze wogen je voet mee. Niemand lette op je. Ze hadden vertrouwen in je blinde oogen. Je stal. Je was ’n dief.…

Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!

Esther.Dat lieg je! ’k Zou me schamen zulke leugens te zeggen!

Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…

Sachel.Laat ’m gaan.… Laat ’m uitspreken.…

Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?

Rafaël.Ik lieg niet! Loog ik maar!—ik dacht dat ’k me vergist had, bleef angstig wachten op ’n tweede[290]baal.—De baal kwam—werd op de bascuul geschoven—wéér bedrukte je voet ’t blad—wéér nam je wat je niet toekwam. Ik hoorde den koopman verwonderd spreken dat de balen zoo zwaar waren; wantrouwig bekeek-ie de schaal. Jij, stond zwijgend, met gevouwen handen—je stond zóó verlaten, zóó rampzalig met je enkel-witte oogen, dat niemand aan jou dacht—’n hulpelooze blinde. En bij elke schaal herhaalde je ’t—óver de twintig maal. Twintig maal! Twintig maal je stelende voet en je dooie oogen, je bewusteloos meeleven, je misbruik maken van ’n ramp, je misbruik maken van ’t meelij van andren!—Nou weet je een hoofdzaak. ’k Heb zitten huilen achter de loods—zoo màl was ik toen. Twee uur later zijn we naar de kerk gegaan, zooals elken Vrijdagavond. Je zat naast me. Ik bad niet. Telkens keek ik naar je oogen om er iets in te vinden, om er ’n uitdrukking in te zien—telkens zag ik het wit, ’t wit zooals ’t geglansd had toen je bij de bascuul naar den hemel stond te kijken.—’t Was ’n bleeke hemel met ’n ènkele streep: zóó, zóó sterk is ’t me bijgebleven!—Van de kerk gingen we naar huis. De sjabbestafel wachtte. Je klaagde, dat ’k stil was. Ik wàs stil. Je zeibrooge. Je doopte ’t brood in ’t zout. En aldoor keek ik, kéék ik. ’t Lamplicht scheen in je oogen. ’t Lamplicht gaf ’r denzèlfden glans aan—als de hemel. Je wierp ’n glas om—wat nooit gebeurde. En ’k voelde niks. Je was geen blinde meer voor me. Je was ’n.… Je was ’n.… Waarom zal ’k verwijten, schimpen? ’t Is gebeurd. Honderd keer na die eerste heb ’k ’t zelfde gezien. Ik wou je vervangen, zèlf ’t[291]goed wegen, afleveren. Jij wóú niet. Je maakte je kwaad. Nooit mocht ik aan de bascuul komen. Je beloog me. Je zei dat je niet werkloos kon blijven, dat je geen rust had als je stil moest zitten. En met Jozef samen—met je knecht lag je onder één deken!—bleef je de kooplui bestelen, bestelen … Laat me uitspreken! Langzaam heb ’k alles begrepen, ben ’k je—zòo is ’t, vader—gaan minachten … ’n Blinde beklaag ik zoo innig—’n blinde zie ’k voor me als ’n mensch van wien God oneindige gelatenheid èn berusting vraagt—’n blinde zie ’k als iemand die voor de helft afscheid heeft genomen—van àlles.… Jou zag ’k ’tgèld, dat je bij elkaar schraapte, bestréélen, jou zag ’k vechten en worstlen om naar je toe te halen, jou zag ik dag aan dag—bedriegen. Hoe wouen je blinde oogen me dan wat doen? Hoe wou je voor me staan als ’n hulpelooze, als ’n—vàder?

Sachel.Doen àndren anders?

Sachel.Doen àndren anders?

Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1

Rafaël(triestig).Ons héele volk is ontaard.1

Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?

Sachel.Als ik niet neem, nemen andren dan niet? Is dat geen hàndel? Maken zij geen misbruik van mìjn ongeluk? Gaan wij niet elk uur achteruit? Kan jij eerlijk zijn—as ze je bestelen van alle kanten—bestelen an wicht—bestelen an kwaliteit? Is handel geen hàndel?

Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …

Rafaël.Die andren heb ’k àltijd veracht—maar dat ik éens zou leeren joúw ongeluk te vergeten.….[292]dat je àltijd voor me zou blijven de man—bij—de—bascuul …

Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!

Esther.Veel heb ’k van me leven gehoord, maar zóó iets … Daar heb ik regulier verstomd van gezeten. Waar haalt iemand de vuilheid vandaan! Verwijt z’n ouwen vader dat-ie z’n best heit gedaan voor z’n brood. Hij neemt niet as-ie krijgen kan! Hij geeft gewicht toe! As je vader niet zoo gehandeld had, kon jij nou bedelen gaan! Og! Je zal ’t elk jaar verdienen wat ze òns bestolen hebben! Is dat diefstal? Noem jij diefstal as je voor je brood steelt? Dan is ’r in de heele stad geen eerlijke Jood en geen eerlijke Chris! De een steelt op die manier, de andere op die. Geen mensch is dief in z’n eigen zak. Hoe wou jij handel drijven? En eet je d’r niet van mee? Is zelf te lam om te werken en z’n ouwen vader gooit-ie verwijten voor z’n voeten!

Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …

Rafaël.Ik heb ’t niet uitgelokt. Ik had m’n mond gehouen. Maar nou ’k weg ga …

Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?

Sachel.Jij gáat niet weg! Ik wil niet dat jij weggaat! Waarom zou jij weggaan? ’k Heb toch niks op de wereld! Heb ’k ’n misdaad begaan? As je oud en wijs genoeg ben, zal je begrijpen wat hàndel is. Bijt je ze niet van je af—dan sta je binnen ’n jaar op straat.…. Je mot ’n roofdier wezen.…. Anders trappen ze je ’r onder.… Zonder gèld ben je weerloos, zonder gèld ben je an ze overgeleverd, zonder gèld ben je niks! Heb ’k ’t niet voor jóú gedaan? Wie krijgt alles na me dood?

[293]

Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.

Rafaël.Laten we ’r niet verder over praten. ’t Is laat. ’k Ben moe. ’k Had beter gedaan ’r niet over te spreken. Denk ’r over na, vader. We kunnen vrindschappelijk van mekaar gaan.

Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?

Esther.Wil ik jou is wat zeggen? Als jij ’r zèlf over slaapt—heb-ie morgen spijt over wat je nou allemaal gezeid heb.… Hij gaat weg! Nog in geen tien jaar! Wil je wat eten?

Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.

Rafaël.Nee. ’k Heb geen trek meer.

Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?

Esther.Dan maak je maar trek! ’t Is aardig ongezond ’n heele dag met ’n nuchtere maag te loopen. ’k Heb nog ’n kliekie snijboonen met aardappelen en ’n stukkie schapevleesch. Zal ’k ’t warmen?

Rafaël.Nee.

Rafaël.Nee.

Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!

Esther.Over wat straf jij je maag? Roos! Roosie!

Rose.Roep u?

Rose.Roep u?

Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?

Esther.’k Dacht wel dat-je nog op zou zijn! Wil jij ’t kliekie effen warmen?

Rafaël.Nee tante—ik eet niet.

Rafaël.Nee tante—ik eet niet.

Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.

Esther.Wàrm jij ’t maar!(Rose af).As je de lucht ruikt, eet je wel.

[294]

Rafaël.Heeft zij—gehuild?

Rafaël.Heeft zij—gehuild?

Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …

Esther.Weet ik veul! ’k Heb genog zorg an me eigen kop! Kom, ’k zal binnen de tafel dekken …

Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.

Rafaël.Nee. Nee. Ik kàn nou niet meer. M’n keel is toegeschroefd.

Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?

Esther.Zenuwen! Niks as zenuwen! Je windt je op voor niks! Geen wonder. Je etensuur verleggen en ’s nachts niet slapen! Nar! Groote nar! Wat heb je òp gedaan van nacht? Was je ziek?

Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.

Rafaël.’k Kon niet slapen.… ben opgestaan.… Nacht vader—Nàcht vader!—Geef je geen antwoord?—Nacht.

[Inhoud]Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]

Zevende Tooneel.Sachel.(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?

Sachel.

(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?

(staat op—bevoelt de pennen der luiken—bonst zich voor ’t hoofd).Hij was op vannacht—En—èn die mèid was op—Ze waren sámen op—Sámen—Waarvoor waren ze op? Waarom heit desjiksegehuild?

(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]

(EINDE VAN HET EERSTE BEDRIJF).[295]

1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

1In het bijzonder in hettweedeen in hetderdeBedrijf zijn veranderingen van beteekenis aangebracht, die in hetNaschriftaangeduid en gemotiveerd worden.↑

Back to IndexNext